КР Жерары оку орындарыныи кауымдастыгы

Е. М. Корабаев, Н. А. Заманбеков, Э. М. втенов, Б. Д. Айтжанов, Н. К. Кебджова, А. А. Байниязов

токсикологияАлматы, 2011

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М Ж8НЕ ГЫЛЫМ МИНИСТРЛ1Г1

Е. М. Кррабаев, Н. А. Заманбеков, 6. М. ©тенов, Б. Д. Айтжанов,

Н. К. КеОдшова, А. А. Байниязов

токсикологияОКУЛЫК

Цазацстан Республикасыныц BmiM жэне гылым министрлш беюткен

СЕЙСЕМКАКВ АТЫНДАГЫ ГЫЛЫМ И К ГГ АЛ ХАНА ОМ ЗАЛИ

ЧИТАЛЬНЫЙ ЗАЛ АУЧНАЯ БИБЛИОТЕКА ИМ. С. ВВЙСЕМБДЕВА

АЛМАТЫ, 2011

УДК 615.9(075) ББК 48 я 7 Т 51

Бул окульщ Крзац улттьщ аграрлыц университеттщ оцу-эдютемелш Кецестде царалып, бетттген. Хаттама №3, 2 наурыз 2009 жыл.

n iic ip ж а зга н д а р :

1. «Кдз Агро Инновация» АК «ВЕЗИ» ЖШС туберкулез зертханасыныц MeHrepyuiici, мал дэр1герлнс гы лы мдары ны ц докторы , проф ессор - А. С. Ж¥МАШ;

2. Академик Н. О. Баранов атындагы малдын физиологиясы, морфо- логиясы жэне биохимиясы кафедрасынын профессоры, биология гылым- дарыньщ докторы - Ж. Ж. ЖУМАШЕВ;

3. «Бицентр» ЖШС директоры, ветеринария гылымдарыныц кандида­т ы - Н . И. НАУТИЕВ

К орабаев Е .М ., т.б.Т 51 Токсикология: окульщ./ Е.М. Корабаев, Н. А. Заманбеков,

Э. М. 0тенов, Б. Д. Айтжанов, Н. К. Кебднсова, А. А. Байниязов - Алматы: ЖШС РПБК «Дэу1р», 2011 - 320 б.

ISBN 978-601-217-170-9

Окульщ жогары жэне арнаулы бшм беретш оку орындарыныц сту- дентгер1 мен магистранттарына, аспиранттары мен доктаранттарына, шар- уашылыктардагы мал дэрцерлерше, ветеринарлык медицина, ветеринарлык санитария, ветеринарлык экология, ветеринарлык токсикология, ешм ещцру жэне ендеу мамандыктарына арналган.

Окулык уш бел1мнен турады: жалпы токсикология, жеке токсикология жэне оамдштер токсикологиясы..

С.ТврайРыров атындагы ПМУ-дЩ

академик С -Бейсемб” атындагы гылыми

УДК 615.9(075) ББК 48 я 7

K IT А П Х А Н А ̂ >Цо| абаев Е. М., Заманбеков Н. А. “ жЗне баскалар, 2011

ISBN 978-601-217-170-9 О КР Жогары оку орындарынын кауымдастыгы, 2011.

а л г ы с е з

Ka3ipri танда Республика тургындарын тутынушыларды сапа- лы азык-тулпс ешмдер1мен толык камтамасыз ету жэне олардыц денсаулыгын коргау - ец 6ip езеюп мэселелердщ 6ipi болып та- былады. Егемендь ел болып, адымын тэй-тэй басып келе жаткан елнийздщ экономикасын кетерш, тэу§лейд№Ш1зд1ц б1рден-б1р нышаны кек байрагымыздыц тугырынан таймай туруы ушш ауыл шаруашылыгын, соныц шшде, мал шаруашылыгыныц мэртебесш кетеру, шеппмш тап пай жаткан улкен проблема екеш баршамызга аян.

Осы максатты жуйел1 турде юке асыру уппн ауыл шаруашы- лыгы enznpiciH мейлшше жеделдету шаралары: ещ йррп механи- каландыру, химияландыру, оныц iinimje дэндьдакылдардыц тез арада ecin, жетшуш тездететш жэне ездмдйс зиянкестерше карсы колданьшатын заттарды ецщрюке енпзш, кец келемде колдану кутпрмейтш мэселелер болып табылады.

Дегетмен де, эртурш статистикалык деректерге жугшсек, химиялык заттарды дурыс колданбау салдарынан жануарлардыц, кустардыц, балыкгардыц жэне баска да пайдалы жэнднстердщ жаппай улануы кейщп жылдары курт есуде. Сондай-ак, химиялык заттардыц табигатка жэне коршаган ортага да типзетш зиянды dcepi орасан зор. Жануарлардыц улануына, сонымен катар, ауыл шаруашылык дакылдарыныц ешмше турш зиянды жэщдктер, есшдш аурулары жэне улы ездмднстердщ келйретш зиянды эсерлер1 де жок емес.

Осы тургыдан болашак ветеринарлык-санитарлык дэрйгерлер эртурш уланулардыц алдын алу шаралары женшен кец келемщ жумыстар журпзе 6mynepi тик. Сондыктан да оларга улкен жауапкершшк жуктеледь

Улы химикаттар мен ес1мдйегердщ жэне сапасыз азыктык ешмдердщ келтсретш улкен экономикалык шыгынын ескере от-

3

ырып, мал qspirepi олармен жумыс icTey барысында техникалык каушаздж ережелерш, жануарлардыц улануына ьщпал ететш жагдайлар мен оныц себептерш, оларды балау эд1стерш, жедел кемек корсету шараларын жете мецгерулер1 тшс. Сондыктан, болашак мал дэр1гер1 жем-шоптщ сапасын, жайылым мен суат- тардыц ветеринариялык талаптарга сай келуш, кажети жагдай­ларда олардыц сандык жэне сапалык керсеткштерш аныктау максатында эртурл1 зертханалык зерттеулер журпзе 6Lnynepi кажет. К^орыта айтканда, малдьщ улануын болдырмау жэне уланудыц алдын алу мал дэрйгерлершщ непзп мшдетт. ¥лан гаеыр Казакстан топырагында кездесетш шипалы жэне улы ошмднстердщ химиялык курамы мен эсершщ казак тш нде басы- лым KopMeyi улкен кемшшк жэне осхмдгкпен жумыс iereirriH мамандарга едэу1р киындык келйруде. Осы тургыдан алганда, малдардын ос1мталдыгы мен ошмдшгш арттыруда «Токси­кология» гылымыныц алар орны ерекше.

Казак тш нде туцгыш рет жарык ко р т отырган «Токсиколо­гия» окулыгыныц казакдна окитын ауылшаруашылык маманда- рын даярлайтын жогаргы оку орындары жэне орта арнаулы бш м 6eperiH оку орындарыныц студенттер1 мен магистранттарына, аспиранттары мен шаруашылыктагы мал дэр1герлерше оз ана тшнде терецде магыналы, тиянактыда тужырымды бш м алуы- на cenTiriH типзетшше сетм1м1з мол.

Окулык уш бел1мнен тирады: жалпы токсикология, жеке ток­сикология жэне ес1мщктер токсикологиясы.

Жалпы токсикологияда улы заттардыц эсершщ жалпы зац- дылыктары, улардыц токсикодинамикасы мен токсикокинетика- сы, эсер ету механизмдер1, эсер ету Typnepi, улы заттардыц ор- ганизмге ену жэне болппп шыгу жолдары, улануды емдеу жэне балау принциптер1, уланган мал олексесш соттык-ветеринарлык сараптау, токсикологиялык талдаудыц непзп эд1стер1 жайлы ай- тьшады.

Жеке токсикологияда 9p6ip жеке улы зат пен оамд1ктщ жога- рыда айтылгандардан баска физикалык, химиялык касиеттер1, ботаникалык сипаттамасы жан-жакты, егжей-тегжеюп соз бола­ды.

4

0с1мд1ктер токсикологиясында - непзшен Казакстанда есетш бс1мд1ктерге ботаникалык сипаттама, таралу аясы, уытты баста­масы жэне уланудыц алдын альт, егер улана калган жагдайда оларды балау жэне емдеу принциптер1 сез етшедь Окулык мал дэр1герл1П мамандарына арналгандыктан, еимдйстщ казакша, латын жэне орыс тш ндеп атаулары бершген.

«Кеш журе тузеледЬ) демекнп бул окулык KeMmijiiri жок, мш аз деп айта алмаймыз. Тал гам ы бинс, тал абы жогары окыр- мандардыц сын-ескертпелерш, талап-тшектерш ескере отырып, олкылыктар болып жатса, келес1 басылымдарда орнын толтыра- мыз демекилмгз.

Корабаев Е.М.

5

Kipicne Токсикология uiMine гусппк жэне оныц непзп багыттары

Халкымыздыц ес келен тал абы н барынша камтамасыз ету ушш, кептеген шаралар журпзш п жатыр. Осындай шаралар катарына ес!мдпсгер мен жануарларды эртурл1 зиянкестерден коргау жэне олардьщ ешмдшш мен енмталдыгын арттыру жатады. Ka3ipri кезде ауыл шаруашылыгыныц улкен жетгстйстерге жету1 турл1 тьщайткыштарды, химиялык заттарды ти1мд1 турде колдануына тжелей байланысты. Химиялык заттарды жуйел1 турде дурыс колдана бшмесе, олар ес1мд1ктер мен жануарларгажэне жалпы сырпды ортага уытты эсер етш, айтарлыктай зиянды эсерш тип- зеда.

Ce6e6i, химиялык пестицидтер еамд1ктер организмшде жи- накталып, жануарлар агзасьша темендепдей -пзбек бойынша OTyi мумкш:

топырак - есймдйк -жануарлар - жануарлар ешм1 - адам.Химиялык заттардын мундай уытты эсерш зерттеуде токсико­

логия гылымынын мацызы ете зор.Токсикология - улы заттар жэне олардыц Tipi агзага (жануар­

лар, еамдпстер, т. б.) типзетш эсерш зерттейтш iniM; бул iniM улы заттардыц табигатын, олардыц эртурл1 касиеттерш, жан- жануарлардыц улы заттарга деген сез1мталдыгын, уланудыц агзада эртурл1 турленуш, уланудыц ce6enTepi мен салдарын, улардыц агзага eHyi жэне одан белшуш, уланудыц непзп клиникалык белгшер! мен патологиялык 63repicTepiH зерттейдй сонымен катар уланудыц алдын алу, уланган кезде керсетшуге тшс кемектер мен емдш тэсщдерд! де зерттеумен шугылданады.

Токсикология-грект!ц toxicon-жебе уы жэне logos-iniM, деген сезшен шыккан.

Еылымныц дамуы, оныц ш ш де химия гылымыныц дамып, еркендеу! нэтижeciндe Tipi агзага зиянды эсер ететш заттардыц

6

саны орасан зор мелшерге жетп. Оныц устше адамдар мен жа­нуарлардын улы заттармен байланысы ете курделшене тусуде. Кептеген улы заттардыц ауыл шаруашылыгында кец колданылуы токсикологияныц салалык белшуш кажет erri. Ka3ipri замандык ешпргсте сан килы химиялык косылыстарды тутыну (ещйрютш токсикологияны) куруга непз болды. Бул саланыц мацыздылыгы сол, ол улы заттардын адам агзасына зияндылыгын, жумыс icrey шарттарын белгшейдь

ЮНЕП (Б. Y. Y. коршаган орта бойынша багдарл амасы.) узак мерз!мднс болжамы бойынша, жер шарыныц халыксаны 6-7 млрд- ка ecyi мумкш. Бул ауыл шаруашылыгы ешмдерш енд1руд1 3 - 4 есе арттыруга, ал eric алкаптарын 2 - 2,5 есе кыскартуга мэжбур етедт Ол ушш, ауыл шаруашылыгы ещцрюш мейлшше жедел- дету шараларын ещцрютж механикаландыруды, кец келемдй химияландыруды дамыту кажет. Соныц шшде, еамджтщ ecin, жетшуш тездететш, ездмдйс зиянкестерше карсы колданылатын затгарды ещцру, оларды мейшнше кец колдану ерекше талап етшетш жумыс. Кец келемд! химияландыру жагдайында мал дэр^ерлйт токсикологиясыныц мацыздылыгы ерекше артып отыр.

Эртурш статистикалык зерттеулерге жугшсек, химиялык зат- тарды дурыс колданбау себепп жануарлар, кустар, балыктар жэне пайдалы жэнджтердщ жаппай кырылуы кешнп кездер1 курт ecin отыр. Будан шеккен экономикалык шыгын айтарлыктай кеп мелшерде. Осы айтылгандарды корытындылай келе токсиколо­гия Ш ш щ , мал дэрнерлт гылымында алатын орны ерекше деп айтуга болады.

Мал дэрдорлж токсикологияныц баска гылымдармен байланыстылыгы

Мал дэрнерлпс токсикологияныц непзп мщдета - жануарлар агзасы мен улы заттар арасындагы аракатынасты талдау. Сол себепп бул гылым ауыл шаруашылык малдарыныц патология- сы, inud жукпайтын аурулар секш/ц гылымдарымен уштасып жатыр. Токсикология, сонымен катар, кептеген биологиялык гы-

7

лымдарга ете жакын. Ец 6ipiHmi ретте мундай жакындык уытты немесе улы заттар белш шыгаратын Tipi агзаларды зерттейтш ботаника (улы ес1мд1ктер), микробиология (эртурл1 токсиндер белш шыгаратын патогещц микроорганизмдер), паразитология (уытты заттар белш шыгаратын паразиток курттар), зоология (улы шыбын-ийркейлер мен курт-коцыздар, бауырмен жор- галаушылар), микология (улы сацыраукулактар, т. б.) сиякты 6ip- неше гылымдар саласына тэн.

Ka3ipri кезецде кептеген улы заттар бейорганикалык жэне жасанды жолмен алынган органикалык косылыстар арасынан- да кептеп кездеседг Бул ретте токсикология химия гылымымен уласып жатканы айдан-анык.

Жануарлар агзасыныц улангандагы улы заттарга карсы эреке- Ti жэне улану кезшдеп клиникалык 6enrmepi, жалпы мал агзасы­ныц уга карсы реактивтшгш зерттеу токсикология гылымыныц мшдеи. Ал, бул зерттеулер клиникалык аурутану, физиология, фармакология гылымдарын бшуд1 талап етедг

Мал дэр1герлж токсикологияньщ, патологиялык физиология- мен байланыстылыгын ерекше атап еткен жен. Улы заттар эсе­ршен мал агзасында туындайтын патологиялык кубылыстар ете курдел1, 9pi сан алуан болып келещ. Осы кубылыстарды зерттеу, оларга жан-жакгы талдау жасау, аныктама беру патологиялык физиология гылымыныц зерттеулерше суйене отьфып, жузеге асырылады.

Мал уланганда сырткы жэне innci агзаларда эртурл1 морфо- физиологиялык езгерютер пайда болады. Бул езгергстер мал елексесш зерттеу кезшде, улануды балау ушш ете кунды. Бул ретте токсикологияньщ патологиялык анатомиямен байланысты екендтн ацгаруга болады.

Улы заттардыц мал агзасы кызметшщ 6enrini 6ip сатыларына эсер eryi жайлы сез болса, мал дэрггерлпс токсикологияньщ био­химия гылымына суйенетш дтн айта кеткен жен. Ce6e6i, улы заттар эсершен биологиялык алмасулар кез1нде манызды заттар- гормондар, ферменттер жэне тагы баска биобелсендо заттар­дыц туз1пу1 сандык жэне сапалык жагынан турл1 езгер1стерге ушырайды. Ал, бул e3repicrepfli зерттеу, саралау yniiH биохимия ете кажет-ак.

8

Токсикология гылымына агзадагы улы затты табу, оны жйсгеп айкындау, агзадагы удьщ кандай турленулерге ушырайтынын зерттеу де жуктелген. Мундай сандык жэне сапалык зертеулер аналитикалык химия гылымын бшуд1 тал ап етед1.

Уланулардыц алдын-алу (профилактика) багытында мал дэрь герлш токсикология эртурл1 зоотехникалык гылымдармен (зоо­гигиена, мал азыктандыру, т. б.) уштасады.

Уланудын кептеген клиникалык белгшер! жукпалы аурулар белгшерше ете уксас келед!. Мундай жагдайларда дэл балау ymiH, вд ет тану шшш бшу шарт. Мал етмдерш щ жарамды- жарамсыздыгын аныктау уппн, мал дэрнерлш токсикология мал дэрнерлйс сараптау гылымымен тыгыз байланыста болтаны керек-ак.

Токсикологияньщ байланысы тек кана биологиялык гылым­дармен гана емес, сонымен 6ipre, эртурл1 жалпылама гылымдар­мен де уласады (биостатика, жогары математика, биофизика, гене­тика, имформатика т.б.)- Корыта келгенде, жогарыда айтыл гандар мал дэр1герлш токсикология гылымыныц санкырлылыгын кер- сетеда жэне оныц ете жогары тэж1рибелш мацызы бар екендпш айкындайды.

Мал дэр1герлж токсикологияньщ мшдеттерь

Мал дэр1герл1к токсикологияньщ ец непзп басты м вдеп - ауыл шаруашылык малдары мен уй жануарларыныц, пайдалы жэндпсгердщ (ара, ж!бёк курты, т. б.) улануларынын алдын алу багытында аткарылатын ic-шаралар. Бул мшдет Ka3ipri кезде ете кауырт белец алып отыр. Мал басыныц уланулардан елш-жгимге ушырауы немесе лажсыз сойылуы салдарынан шаруашылыкгар шегетш зиянды, шыгынды зерттеу жэне ол шыгьшдарга гылыми талдау жасау, мынадай корытындыга экелш отыр: мал басыныц улануынан болтан жылдык шыгынныц 50%-ын улы химикат- тармен улану (гербицидтер, фунгицидтер, тыцайткыштар, т. б.), 30%-ын эртурл1 патогецщк сацыраукулактармен закымданган азыктармен, курамында кеп мелшерде фтор, мышьяк, госсипол, мочевина, натрий xnopnai бар минералдык азыктык коспалармен

9

азыктандырудан улану жэне 20%-ын улы еЫмд1ктермен улану курайды екен.

Жогарыда айтылгандарды корытындылай келе, ауыл шаруа­шылыгы ощцргсш жаппай жеделдету кезещнде мал дэр1герлж токсикологияныц ец мацызды мшдеттер! мы на дай болуы керек:

а) эртурл1 улы химикаттардыц, минералдык тыцайткыштар- дыц, улы оамд1ктердщ, азыктык коспалардыц мал агзасы ymiH уыттылыгын, олардыц мал агзасындагы кумулятивтж (жинак- талгыш) эсерш зерттеу.

э) улы заттардыц уытты эсершщ биохимиялык жэне молеку- лярлык механизмы (токсикодинамикасын), жануарлар агзасын­дагы улар (алмасуы) метаболизм! мен биотасымалдануын зерт­теу, сонымен 6ipre, эртурл! токсиндердщ эмбриоуыттъщ, бласто- могещцк, тератогендпс, алллергендж, мутагендпс жэне канцеро- генднс эсерлерше талдау жасау.

б) улы заттардыц мал агзалары мен жекеленген улпаларында сщ тш уш , таралуын жэне жинакталуын, мал агзасынан белшш шыгу динамикасына (токсикокинетика) зерттеу журпзу.

в) ауыл шаруашылыгы малдарыныц пестицидтерден, мине­рал ды тыцайткыштардан, улы ос1мд1ктёрден, биологияльщ улар- дан улануын аныктау, емдеу жэне алдын алу шараларыныц осы замандандырылган эщстерш мецгеру.

г) мал азыктарында, ауыз суда жэне малдыц жекелеген му­шелер! мен улпаларында, сонымен 6ipre, жайылымдар мен ша- бындыктарда жэне су коздершде улы заттардыц бар немесе жок екецщгш аныктайтын тшмш эдютер 1здест1ру.

д) ауыл шаруашылык малдары, кустары бал арасы, жабайы жануарлар, пайдалы жэцщктер жэне тагы баскалары уланган жагдайда сут, ет, жумыртка, ара балыныц биологияльщ жарам- дылыгын аныктайтын токсикологиялык малдэрнерлш-санитар- лык сараптаудыц озьщ эдгстерш 1здест1ру.

ж) ауыл шаруашылыгы малдары, жабайы ац-кустар, уй кус­тары, балыктар, бал арасы, пайдалы жэщцктердщ улануын аныктау, алдын алу, емдеу шараларыныц колданылып журген зацга сэйкес эдютемелж нускауларын ic жузше енпзу.

Мал дэриерлш токсикология мынадай непзп уш белймнен ту­рады: жалпы токсикология, жеке токсиоклогия жэне ошмщктер

10

токсикологиясы. Ал баска да кептеген эдебиеттерде химиялык- токсикологиялык талдау эдастера токсикология саласыныц 6ip б о л т болып енпзшген.

Жалпы токсикология улануцьщ себептер1 мен улану патоло- гиясыньщ даму механизмш, улану кезшдеп патологиялык-ана­томиялык взгерютерд1 зерттецщ; сонымен 6ipre, улануды емдеу жэне оны алдын-алудын жалпы эдостерш карастырады.

2. Жеке токсикология жекелеген улы заттардыц белгш 6ip мал турлерше эсер ету ерекшел1ктер1н зерттейдь Баскаша айтканда, жеке токсикология улануды белгш 6ip жеке патологиялык ку- былыс ретшде карастырады.

Жеке токсикологияньщ 03iH б1рнеше жолдармен жнстеуге бо­лады. Бул ус ыны л ып отырган оку куралында оку материал дары мынадай жуйемен бершп отыр:

- улы химикаттардан уланулар;- минералдык улардан уланулар;- улы ос1мд1ктерден уланулар;- сапасыз азыктык заттардан уланулар;- жануар тектес улардан уланулар.3. вамдйсгер токсикологиясы бол1м1 улы еамд1ктерден ула­

нудыц себептерш, улану патологиясыныц даму механизмш, ула­ну кезшдеп патологиялык-анатомиялык езгерктердо зерттейдц сонымен 6ipre, улануды емдеу жэне оны алдын-алудыц жалпы эдктерш карастырады.

4. Химиялык-токсикологиялык талдау эд1стер! бол1мшде ток- сикологиялык-зертханалык зертгеулер журпзудщ жалпы ере- желер1 мен кагидалары жайлы баяндалады.

Токсикологияньщ кыскаша даму тарнхы

Улы затгар жэне олардыц Tipi жан-жануарларга dcepi туралы адамдар ете ерте замандардан-ак бшепн едг. Улы заттар ол заман- да эдетге ацга шыкканда жабайы жануарларды елтлру ушш неме­се согыс жагдайларында адамдарды кырып-жою максаттарында колданылатын. EipaK ол кездеп белгш улардьщ саны ете аз жэне олардыц барлыгы да табиги улар катарына жататын (жылан уы.

И

у коргасын жэне т. б.). Fылымныц бул саласы нак кай мезгшден бастау алатыны эл1 белпЫз, сонда да болса, бул гылым мен адам- зат тарихы 6ipre жасасып келе жатканы даусыз. Дэршер жасау (фармация) гылымыныц алгашкы непздер1 ежелп Ущцстан мен Мысырда табылган болса, токсикология да сол жерлерде бастау- кайнар булак алган деп тужырымдауга болады.

Lirepipeicre токсикология медицина гылымыныц 6ip белитн курайтын. Кене дэу1рлер мен осы заманга дешнп фармако­логия мен токсикологияньщ даму тарихы 6ip екещцп даусыз. Олай дейтш ce6e6iMi3, бул ею гылымынц зерттеу нысанда- ры, биологиялык зерттеу тэсшдер1 6ip арнага тогысып жатыр. Сонымен катар, кез-келген дэр1 кеп мелшерде у екендш, ал KepiciHnie, калыпты мелшерде емдш эсер берейндеп дау тудыр- майтын щындык.

Б1здщ дэу1р1м1зге дешнп XVI -гасырлардагы Эбере Папирус- тыц колжазбаларында Египет eMinmepi колданган кептеген дэрь дэрмектерд1ц жасалыну тэсщдер1 мен колданылуы баяндалган. Бул колжазба ец алгашкы фармакопея деп есептелшедь Ол дэу1рлердеп фармация мен токсикологияньщ тыгыз байланысты болгандыгы табиги кубылыс. Ce6e6i, ол кездерде колданылып журген дэр1-дэрмектердщ барлыгы тугелдей табиги заттар едь

Мындаган жылдар келемшде улы заттарды жасау мен олар- ды колданудыц бултартпас айгактары да жеткш кп. Мысалы, Ганнибал (б.д.д.П гасыр), Демосфен (б. д„.д. IV г.), Сократ (б.д.д. V г.) жэне тагы баска да улы адамдардыц уландырылып елт1ршгенд1г1 мэл1м. Грекгердщ кене мифологиясы мен эпо- старында да (Гомердщ Одиссеш т. б.) улагыш заттардьщ кец колданьшгандыгын айгактайтын деректер бар.

Токсикология туралы ец алгашкы жазган б1здщ дэу1р1м1зд1цI-гасырында eMip сурген Педаний Диоскорид болды. Ол езшщ «Алексифармака» атты ецбепнде сол кезеццеп белгш1 дэрш1к жэне улы заттар туралы толык маглумат берген. Сол кездерде белгш1 болтан, жануарлардан алынатын, ес1мд1к тектес жэне минералдык дэр1-дэрмектерге ез1шц De materia medica (Дэршер турасында) деген ецбектер жинагында толык жуйел1 аньщтама берген. Шыгыс елдер1нде Диоскорид eciMi каз1рде зор курметпен

12

аталынады. Диоскоридтщ замандасы, «Табиги тарих» жинагын курастырушы, Рим жазушысы Кай Плинийдщ (б.д.д. 23-79 ж.ж.) 37 томдьщ ецбекгершщ 12 томы медицина мен мал дэр1герлп,ш камтиды.

Улар жэне у кайтаргыш заттар туралы тибет медицинасыныц кене мурасы - «Жуд-Ши» ютабында да айтылады. Орта гасыр- ларда улар жэне уланулар жайлы зертгеулерге араб дэр1герлер1 Абу Али Ибн Сина (Авиценна, 980-1037ж) жэне Ибн Вашияда кеп упес косты. Ибн Вашия «Улар жайында» деп аталатын ецбепнде улануды емдеудщ тэешдер1 туралы маглумат берген. Kefi6ip деректерге жугшсек, улар туралы гылымныц непзш арабтар кураган деген болжам бар. Швейцария Adpirepi, dpi химип Филиппуе Теофраеус фон Гогенгеймнщ де /Парацельс, 1493-1541жж/ фармакология жэне токсиклогиялык зерттеулер1 назар аударуга турарлык. Оныц темендегщей 6ip тужырымдауы ете дэл айтылган: дэршердщ барлыгыда улылыктан ада емес, зат мелшер1 гана оныц у немесе дэр1 екендтн аныктайды.

Тэж1рибел1к токсикологияньщ дамуына улы француз физио- лоп жэне биохимип Клод Бернар /1813-1878жж/ ете зор улее коскан. Ол кураре тэр1здес улардын мал агзасына dcepiH толык зерттеген, dpi оныц жуйке булшык ет косылысына тацдамалы эсер 6eperiHqiriH аныктаган. Клод Бернардыц msKiprrepi орыс физиологтары И. М. Сеченев /1829-1905/ жэне И. Р Тарханов /1846-1908/болды, ал оныц ецбектерш дамытушылар жэне тэжь рибелш зерттеулерше ден коюшылар улы орыс физиологы И.П. Павлов /1849-1936/, фармаколог Н.Т. Кравков /1865-1924/ жэне токсиколог Е.В. Пеликан /1824-1884/ болган.

Улармен у баскыш заттарга галымдардыц жэне еюмет басын- дагы адамдардыц кызыккандыгы соншалык, орта гасырлар дау- лардыц эсер етущ ел!м жазасына буйырылган адамдарга да кол- данып, тэж1рбиелер жасалынды.

Батые елдершде таМрйбешк токсикологияньщ непзш- салу- шы дэр1гер М. Орфила /1784-1853/ едь Ол сол кездерде кещнен таралган сотшк-медициналык токсикология такырыбындагы ецбекпц авторы. Кештректе осы багытта ецбектенген Р. Бэм /1844-1926/, Р. Коберт /1854-1919/, Г. Драгендорф /1836-1894/ жэне баскада зерттеушшердщ ецбектер1 де айтарлыктай.

13

Мал дэрггершк токсикология саласында узак уакыт бойы зе- рттеулер журпзген француз галымы Шарль Корневеннщ /1846- 1897/ улы еамднстер туралы жазган ецбектер1 1895 жылы орыс тш не аударылып, басылып шьщты жэне ол осы уакытка дейш езшщ мэщн жоймады. Б1з кеп жагдайда Корневен ецбектерше суйенем1з, ce6e6i оныц зеттеулер1жан жакты жэне тэж1рбиелнс тургыда накты зерттеулерге не болтан еде,

Германияда токсикология тылымыныц дамуына белгш га- лымдар К. Дамман /1839-1914/ жэне И. Френер /1858-1940/ жур­пзген зерттеулер зор улес косты. Е. Дамман зоогигиена гылымы- ныц непзш кал аушылардыц б ipi жэне езшщ 2 томдык ецбектер жинагында/1866 жылы Я.М. Шмулевич орысшага аударган/ 6ip бел1мд1 тутасымен мал дэрйгерлпт токсикологиясына арнагаи. И. Френер дуние жузше тек кана фармакология немесе токси­кология есебшде гана емес, сонымен 6ipre терапия, хирургия жэне соттык-сарапшылык гылымдары тец1репнде де зерттеулер журпзгендтмен жэне осы багыттарда кептеген кунды ецбектер жазгандыгымен белгш1 галым.

Ресейде мал дэр1герлш медицинамен узак уакыт бойы 6ipre окытылып келд1. Галым дар фармакологияны зерттей отырып, сонымен 6ipre, улануларгада зор кецш белген. 18 гасырдыц 70 жылдарында Батые елдер1нде мал дэр1герл1к жогары оку орында- ры (Лион, Альорон т.б.)курыла бастады, ал Ресейде 19 гасырдыц басында медициналык хирургия академиясыныц медицина фа- культетшде орта дэрежел1 мал дэр1герл1к оку орындары ашылды (Мэскеуде, Петерборда, ^азанда, Дерпте т.б.)

18 гасырдыц 50 жылдарында арнаулы оку орындарыныц ашылуына байланысты мал дэр1герл1г1 медицинадан белш1п, дербес 6ip гылым саласына айналды. Мал дэр1герлйс фармаколо- гиямен токсикологияньщ Кецес ек1мет1ндеп ец алгашкы непзш калаушы, Рессей гылымына ецбег1 сщген кайраткер, профессор Николай Александрович Сошественский болды /1876-1941/. Ол ец алгаш рет Мэскеу мал дэр1герл1г1 институтында фармаколо­гия кафедрасын жэне букшодактык мал дэр1герл1к тэж1рбиел1к институтында фармакология, токсикология зертханасын курды.

Токсикологияныц дамуына профессор И.А Гусынин /1896- 1970/ зор ыкпал erri. Оныц гылыми зерттеулер! «Улы ес1мд1к-

14

тер токсикологиясы» атты монографиясына аркау бодцы. Токси­кология саласына жешстг ецбек еткен галымдар арасында про­фессор С. В. Баженовтьщ да ецбеп зор. Ол Украина ауыл шар- уашылыгы академиясыньщ фармакология жэне токсикология кафедрасында ецбек ете журт, «мал дэрнерлш токсикология» атты ете кунды окулык жазып шыкты.

Мал дэрнерлш токсикологияньщ дамуына Мэскеу мал дэрь герлш академиясы фармакология кафедрасыныц MeHrepyuiici ВАСХНИЛ-дщ академип, профессор Мозгов Иван Ефимович- те зор улес косты. Ол мал дэр1герлш фармакологиялык кецестщ уйымдастырушысы, фармакология саласындагы елеул1 зертеу- лердщ жетеюшс1, 9pi кецесниа болтан жэне мал дэрйерлш фар­макология саласьгада ете кунды окулык жазып шыккан.

К,азакстанда малдэрнерл1к токсикологияныц дамуы бурынгы Алматы зоотехникалык-малдэр1герлш институты, Ka3ipri Казак ¥лтгык аграрлык университетш1ц атымен байланысты. Бул оку орнында бурындары «Фармакология жэне токсикология», каз1рп «Inuci аурулар жэне фармакология кафедраларында кептеген токсикологиялык жэне фармакологиялык гылыми зерттеулер журпз1лт, 6ipHenie кунды макалалар, монографиялар мен оку куралдары ж ары к кердь Бул кафедраларда кептеген галымдар ецбек етт1 жэне эл1 де ецбек етуде. Олардыц катарына гылым докторлары, профессорлар Э.М. Отеновты, Н.А. Заманбековты, гылым кандидаттары, доценттер С.А. Баратованы, С.Б. Хвалибо- ваны, В.К. Исакованы, Б.Д. Айтжановты, Е.М. Корабаевты, Н.К. Кебдйсованы, А. А. Байниязовты жэне тагы баска да ардакты аза- маттарды жаткызуга болады.

15

1 -fiojiiivi. ЖАЛПЫ ТОКСИКОЛОГИЯ

Улар туралы жалпы тусш ж. Улардын ж!ктелу1

Крршаган табигатта улы заттардыц болатындыгы адамдар- га кене дэу1рлерден-ак белгш болган. Бутан дэлел осы заманта дейш сакталып келген ежелп Греция мен Египеттщ материал- дьщ кене мэдени куралдарында адамдардыц улы заттарды кол- дантандыты жайлы бултарытпас айгактар бар. Ол замандаулар тек кана елтару максатында пайдаланылатын. Когамдык ем1рдщ дамуы мен кептеген елдердщ экономикалык еркендеу1 нэти- жеанде улардыц колданылу аясы кецейдь Ka3ipri кезде улар ауыл шаруашылыгыныц кептеген салаларында минералдык зат­тар жэне пестицидтер ретшде, сондай-ак гылыми максаттарда да кещнен колданылады. Алайда, осы кезге дейш «Улар» де­ген атауга толык, гылыми аныктама бершген жок. Тштен осы заманныц езшде кейб1р галымдар «у» деген атаудыц нактылы аныктамасы болуы мумкш емес деп тужырымдайды.

Бул ретте улы гулама галымдардыц «у» туралы, улы заттардыц табигаты жайында, айткан ой туашктемелерш келпре кетейпс: «0з табигатында acepi eniMre соктыратын заттардыц барлыгы да улар» (Обу Оли Ибн Сина); «Улар - таршшктщ купия жактарын зерттеуге арналган нэзж куралдар» (И. Павлов); «Улар Tipi агзага эсер етш, оныц калыпты таршшгш бузатын, ягни уландыратын (токсикалык 9cepi) немесе таршшк етущ токтататын заттар (С.В. Аничиков); (У дегешм1з агзадагы биохимиялык кубылыстардыц калыпты жагдайда етуш бузатын, сол аркылы физиологиялык кызметп эртурл! дэрежеде тежейтш, тштен, ел1мге душар ететш табигаты белек химиялык косылыстар» (С. Н. Голиков);

Токсикологияныц дамуына зор улес коскан орыстыц улы галымы С.В. Баженовтыц пайымдауынша, удыц жалпы биоло- гиялык жэне токсикологиялык аньщтамасына былай деп тужы- рымдау жасау дэл сиякты: «У» дегешм1з - Tipi агзалармен езара

16

эсерлесуге тускен кезде, соцгысында эртурл1 патологиялык ку- былыстар тудыратын немесе ел1мге душар ететш кез келген хи­миялык зат. Мысалы, ас тузынын кеп мелшер! кустар, игтер, мысыктар жэне шошка ymiH улы, акыры ел1ммен аякталуыМуМКШ.

Улану- жануар агзасына табигаты эртургп улы заттардыц 3cepi нэтижес!нде пайда болатын патологиялык жагдай немесе у - се- беп, улану- салдары.

Улы заттар агзагаас корыту, тыныс алу жолдары, Tepi бел, кшегей кабыгы аркылы туседь Малдардьщ улануы кебшесе сыртган келген, ягни агзага бетен заттардыц (ксенобиотик, хе- nos-бетен) эсершен болады.

K,a3ipri кезде улар катарына жаткызылатын заттардыц саны орасан зор. Еылымныц, оныц ш ш де химияныц дамуы, ягни жыл сайын жаца химиялык косылыстардыц синтезделуь улы заттардыц санын одан dpi кебейтш отыр. Улы заттардыц жж- телушщ кажеттшп бурыннан белгип efli. Ал айда фармакология жэне токсикология мамандары Ka3ipri кезге дешн улы заттарды бйрыцгай ж1ктей алмай отыр. Ce6e6i, оларды эртурл1 касиет- терше немесе эсер ету айырмашылыктарына карай топтастыру кебшесе, шартты магынада гана жузеге асырылады. Улы заттар­ды химиялык принциппен ж1ктеу ете киын. Ce6e6i, химиялык курылымы ете уксас заттардыц токсикологиялык dcepi эртурл1 болуы мумкш.

Жалпы барлык уытты заттар осы замангы ж1ктеу бойынша ул­кен 2 топка белшедг

1. Эндогендш улар - эртурл1 патологиялык кубылыстар кезш- де агзаныц езшде пайда болатын улар (нитрат, нитрит, индол, скатол т.б.).

2. Экзогещц улар - агзага сырткы ортадан келетш уытты заттар. Экзогендш улы заттар ез кезепнде м

Улы заттардыц ж1ктелу1

минерал тектес, есшднстектес, oprai жэне жануар тектес уытты заттар.

2-551

Минерал тектес уытты заттарга: ауыр металл трдары н жат- кызамыз.

Органикалык уытты заттарга: пестицидтер, органикалык кышкылдар т.б. жатады.

вЫмдж тектес уытты заттарга: алколойдтар, гликозидтер, са­пониндер, эфир майларын жаткызуга болады.

Жануар тектес уытты заттарга: жылан, балык, ермекип жэне эртурл1 бу ынаяктылар уы, бактерия, вирус жэне баскада микроор­ган и змдерд щ токсин дер1 жатады.

Эдетте эндогендпс улардын токсикологияга жанама гана ка- тысы бар, сондыктан, экзогенд! улар непзпзерттеу нысанда- ры болып табылады. Мунан баска мал дэр1герл1п саласында- токсикологияга тйселей катысы жок ерекше улар тобы - бак- териалык улар деп аталатын улар болады.

Сондай-ак,уытты заттар тепне байланысты органикалык, ор­ганикалык емес, табиги жэне жасанды жолмен алынатын улар деп те белшедь

Ауыл шаруашылыгы ещцргсш кен колемде химияландыру, минералды тыцайткыштарды, ес1мдйсгерд1 эртурл1 аурулардан, зиянкестерден, арам шептерден коргау ушш колданылатын хи- микаттардыц, жасанды азыктык коспалардын кеп колданылуы оларды белгш 6ip ретпен ж1ктеуд1 талап етедь

Эдетте, упарды колданылуына, уыттьшьщ дэрежесше, ка- уыптш пне жэне т.б. ерекшелштерше байланысты жпстеген жен. Мыс алы: енд1рютйс колданылуына байланысты пестицид­тер (зиянкестерге карсы колданылатын уытты заттар) мынадай топтарга белшедк1. акарицидтер - кенеперге царсы колданылатын заттар.2. арборицидтер - пайдасыз буталар мен агаштарды жою

ушт колданылатын заттар3. алъгицидтер — су цоймаларындагы балдырларды жоятын

заттар.4. аттрактанттар - зиянды шыбын-гшркейлерд! eniicmipziui

заттар.5. афицидтер - встдЫ битше царсы цолданатын заттар.6. гербицидтер - арам uienmepdi жоятын заттар.

18

7. дефолианттар — техникалыц дщылдарды машинамен жи- нау кезшде всшд1ктердщ жапырсщтарын mycipemin зат­тар.

8. десиканттар — всшдгкщерЩ цургататын заттар.9. зооцидтер немесеродентицидтер — кемгргштерге царсы

цапданатын заттар.10. инсектицидтер - зиянкес жэндгктердг жойгыш заттар.И. моллюскоцидтер немеселимацидтер - улулар мен олардыц

шырыштарына царсы цолданылатын заттар.12. ларвицидтер — жэндЫтер дернэсЫ дерме (личинкаларына)

влтхре эсер ететмдер.13. нематоцидтер — жумыр цурттарга царсы цолданыла-

тынзаттар.14. овицидтер — шыбын ш1ркейдщ жумыртцаларын жоятын

заттар.15. ретарданттар - в'стдттердщ всум реттейтт заттар.16. репеленттер - жтдгктердг урктуге арналган заттар.17. фунгицидтер—эртурлг зиянды сацырауцулацтарды жойгыш

заттар.18. ихтиоцидтер-зиянкес арам бальщ турлерт жоюга арналган

химияльщ заттар.19. хемостерилянттар — зиянкес шыбын-шгркейлерд1 урыцсыз-

дандыратын немесе еркегтен ургашысын айыргыш зат­тар.

20. Антитрактанттар - зиянды жэндЬаперд 'г взтен алшацта- татындар.

Химиялык; курамы бойынша ецщргсте пестицидтер непзп уш топка болшедк

- органикалык косылыстар (фосфорорганикалык, хлороргани­калык, жасанды пиретройдтар, нитрофенолдар, тио- жэне дитио- карбамин,триазин туындылары);

- бейорганикалык косылыстар (сынап, мыс, циан, родон жэне фтордыц курамдас косындылары);

- бактерия, вирус, сацыраукулак жэне еамдж ошмдершен (не­месе OMip суруге кабшеп бар ешмдершен) алынатын пестици­дтер (пиретриндер, антибиотиктер).

19

Агзага енуше байланысты пестицидтер жуйел1 (ешмдш бойы­на cinipy аркылы), контакт ini (малдыц Tepici аркылы) жэне фуми- ганттар (тыныс алу жолдары аркылы) туршде эсер етедь Сонымен катар, кейб1р пестицидтер агзага енгеннен кешнп эсерше бай­ланысты: 1. тацдамалы - бактериалды препарат Лепидоцид тек кебелектерге карсы. 2. орташа тацдамалы - Актара препараты барлык жэцщктерге карсы колданылады, 6ipaK кенелерге dcepi ете темен. 3. эсер ету аясы кец препараттар - жасанды пиретро­идтар (кенелермен баска да зиянкестерд1 елйре эсер ететшдер) жэне фосфорорганикалык косылыстар. 4. эсер ету аясы ете кец препараттар (Нитрафен)-(зиянкестерд1, кенелерд1, курттарды, арам шептен сацыраукулактарды жою ушш) болып белшедц.

Пестицидтердщ непзп зиянды параметрлерше карай гигиеналык ж1ктелу1

1. Карынга еккендеп уытты дэрежесше карай (ЛМ50 мг/кг) пе­стицидтер 4-ке белшедк

а) Эте купгп эсер ететш улы заттар 50-ден азэ) Жогары улы 50-200б) Орташа улы 200-1000в) Улылыгытемен 1000-ден жогары

2. Тершк-сщу (резорбтивт1) улылыгына карай (ЛМ50 мг/кг) пестицидтер 3-ке белшедк

а) Айкын кершетшэ) Калыпты кершетшб) Э лаз кершетш

3. Жинакталуына (кумуляция) карай (жинакталу коэфиценп-К кун) пестицидтер 4-ке белшедк

а) Жогары дэрежел1э) KepiHeicriб) Б1ркелюв) Элаз

20

4. Тез1мдингше карай пестицидтер 4-ке белшедка) 0те тез1мд1 э) Тез1мдаб) Б1ркелю твз1мд1в) Элаз тез1мд1

1-2 жыл6 айдан 1 жылга дешн 1 айдан 6 айга дешн 1 айга дешн

Бластомогендш эсерше карай пестицидтер 4-ке белшедка) Айкын канцерогещц э) Канцерогещцб) Э лаз канцерогещцв) Бластомогещц

Тератогещц эсерше карай пестицидтер 2-ге белшедка) Айкын тератогенд1б) Тератогенд1

Эмбрионды-улы эсерше карай пестицидтер 2-ге белшедка) Талгамды-аналык тэешге улы scepi томенб) Б1ркелкьэртурлi элаз улы эсерлер1 бар

Аллергия лык курамына карай пестицидтер 2-ге белшедка) Kynrri аллергендер-теменп мелшершщ03i аллергия шакы-

радыб) Элс1з аллергендер -жеке мушелерге эсер ететш аллергиял ык

Пестицидтер эртурл1 шшшде шыгарылады:Дусттар - ете унтакталган, буркш немесе кургактай колдануга

болатын унтактар.Дымкылдатылган унтактар - сумен араластырганда тез1мд!

суспензиялар тузепн унтактар.Тушрпйкп препараттар - топыракка себшетш пестицидтер. Е ртщ ц туршдеп пестицидтер.Эмульсия концентраттары - сумен араластырганда тез1мд1

эмульсиялар тузепн пестицидтер.Уланудыц Heri3ri ce6enrepi темендегщей жагдайларга непз-

затгар

делген:

21

Улы химикаттарды сактаганда, тасымалдаганда жэне кол- данганда кауыпЫздш шараларын жэне санитарлык ережелерд1 сактамау.

Курама жем шыгаратын зауыттарда жемнщ сапасын дурыс бакыламау.

Жайылымдар мен шабындык жерлерщ дурыс бакылауга алып, кадагаламау.

0с1мд1ктерд1 эртурл1 знянкестерден коргау кезшде колданы­латын химиялык заттарды дурыс колдана бшмеу.

EriH жэне мал шаруашылыгыньщ мамандарынын 6ip-6ipiMeH байланысынын жоктыгы.

Епн жэне мал шаруашылыгы мамандарынын улы химикаттар, минеральды тыцайткыштар, улы ес1мд1ктер туралы бшмдершщ таяздыгы.

Ауыл шаруашылык мамандарынын арасындагы уытты заттар жэне олардыц зияндыгы туралы уггг-насихат жумыстарыныц на­шар журпз1луь

Уланулар туралы жалпы тусшж

Улардын агзага enyi жэне сыртка белшш шыгу жолдары

Улы заттардыц агзага dcepi, ец алдымен, оныц мелшерше бай­ланысты. Фармакопея бойынша дэрьдэрмектердщ 6ip мезгшде бершетш немесе тэулштпс ец жогаргы мелшер1 болатынды- гын бшем1з. Ал, бул мелшерден асып кеткен жагдайда агзаныц улануы (dosis toxica) немесе ел1мге душар болуы (dosis letalis) мумкш. Емдпс максатка колданылмайтын, 6ipaK, улы заттар ка- тарына жаткызылатын заттардыц уландыргыш мелшер1 токси­кологиялык эдастер аркылы аньщталынады.

K93ipri кезде токсикологияда уытты заттардьщ улылыгын аныктайтын непзп критерилер1 (улы заттардыц токсиметриялык елшем 6ipniKrepi) - LIM ас, JIMo (LDo), ЛМ50 (LDJ0) жэне ЛМ100 (LD100) деген халыкаралык керсеткшггер колданылады. Сонымен 6ipre, улы заттардыц уытты мелшер!, малдыц 1 кг Tipi салмагына уытты заттыц 1 мг мелшершщ эсер! аркылы аныкталынады (мг/ кг). Егер заттыц улылыгы 1-2 мг/кг болса, онда ол ете улы жэне

22

Kepicmme улы лык Mamnepi 1000мг/кг (1гр/кг) бол с а, улылыгы аз зат болып есептелшедк

Улы заттар токсиметриясыныц Heri3ri критерилерше (олшем б1рлштерше) сипаттама:

LIMac - (Лима атгы автордьщ атымен байланысты)- малдар­га нпке бергенде жэне Tepici астына еккенде, агзада белгин 6ip децгейде функционалдык 03repicTep тугызганымен, уланудыц клиникалык белгшер1 байкалмайтын уытты заттардыц 1 мэрте еккендеп (мг/кг) ец теменп мелшерь

ЛМо- 2 апталык бакылау мерз1мшде, жануарлар тетеп бере алатын улы заттардыц iniKe бершетш жэне Tepici астына erine- ттн мелшерь Мунда мал агзасында айтарлыктай патологиялык erepicTep болганымен, малдар ел1мге ушырамайды.

ЛМ50 KepceTKinii - улы заттыц мг/кг есебшде алынган, тэж1р- биеге алынган жануарларды Tepi астына немесе iuiKe iniKi3m- геннен кешн eKi апта iininae (50) ел1мге душар ereTiH орташа мелшерь

ЛМ100 Kepcencinii - жогарыдагы айтылган жагдайда тэж1рбиеге алынган жануарлардыц барлыгын (100) ел1мге душар ететш уыт­ты зат мелшерк

Ж 50 (CLS0) жэне Ж ]О0 (CL100)- бул 20к С температурада 2 са- гат iminae жануарларды 50% жэне 100% ел1мге душар ereriH улы заттардыц 1мг/м ауадагы концентрациясы.

КБШМ - жануарлар агзасында патологиялык e3repicrep ту- дырмайтын, улы заттардыц ауадагы колдануга болатын шектеуи мелшер1.

ШАКД - улы заттардыц 1мг/м ауадагы шамамен алынган ка- yinci3 децгеш.

Кез келген заттыц агзамен эсерлесуше, оныц физикалык куй- жагдайы ыкпал етейндцт беллш. Бул жагдай улы заттарга да тэн касиет. Улы заттар Tipi агзаларга барлык у™ агрегатгык куйде (катты, суйык ,газ) эсер ете бередь

Улы заттардыц агзамен эсерлесу1 барысында удыц ерцгщтщ касиетт мацызды мшдет аткарады. Ce6e6i, epirinrriK касией негурлым жылдам болган сайын, оныц сщ п ш тт де согурлым жогары болады да,эсер eryi тез арада пайда болады. Сонымен

23

6ipre, epiriniTiri жогары заттардыц агзага таралуы да шапшац. Ягни, олардыц мушелерге де эсер eryi тез болады. Асказан-шек селдершщ де кептеген заттарды жаксы epiTeTiH касиеттер1 бар. Суда немесе агза селдершде ергмейтш заттар эдетте денеге сщ- бейд1 жэне олардыц eui6ip токсикологиялык мацыздылыгы бол­майды. Мысал ретшде сынап косылыстарыныц токсикология­лык жагдайын карастырып керешк: Сулема (HgC,2)- epiriniTiri ете жогары улы зат, ал каломель болса (HgC12) epiriniTiri жок, дэр1 есебшде колданылатын зат.

Эсер ету уакыты бойынша катты куйдеп улар суйьщ уларга Караганда баяуырак эсер бередь Газ жэне ете усак дисперсп (аэрозоль) куйдеп заттардыц 9cepi ете тез дамиды. Заттыц улы- лыгына - оныц химиялык курамыныц да ыкдалы зор. Мысалы, мышьяктыц бейорганикалык косылыстары (мышьякты кыш- кылдармен оныц туздары) купгп улы заттар болса, оныц органи­калык косылыстарыныц (атоксил кышкылы мен оныц туздары т.б.) улылыгы ете темен заттар. Зат улылыгы оныц непзп косы­лыстарыныц курылымына эртурл1 спецификалык топтар жэне радикалдар (ОН, NH2,CH3,t.6.) енуше де байланысты. Kefi6ip жаг­дайда курамындагы радикалдарга байланысты зат уыттылыгы темендецщ немесе керюшше жогарылайды.Мысалы: бензол мо- лекуласына гидроксил (ОН) тобы енпзшсе, ол фенолга, ал амин тобы енпзшсе (NH2) - анилинге, метилрадикалы (СН3) енпзш- се - толуолга айналады. Бул заттардыц эркайсысыныц улылыгы эртурл1 болып кана коймай, олардыц агзага dcepi жэне агзаныц карсы жауап реакциясыда эр алуан болып келедг Улылык касиёт заттардыц эртурл1 химиялык реакцияларга (тотыгу, тотьщсыздаНу алмасу, орын басу т.б.)тусу ёрекшел1ктерше де байланысты.

Удыц жануарлар агзасына acepi

Токсикодинамика - немесе удыц мал агзасына acepi токси­кологияныц непзп белит болып табылады. Ол мал агзасына улардыц уытты эсер ету механизмш карастырады.

Токсикокинетика - малдыц ж т жэне созылмалы улануы кезш­деп улы заттардыц сщу, таралу, жинакталу жэне агзадан белшу зацдылыктарын карастырады.

24

Агза мен улы заттардьщ езара acepi ею жагдайда болады. Оныц 6ipiHniici - контактш (жанасу), екшппсь агза мен удыц тэндш эрекеттесупй касиеттерк

Агзаныц уцыц зиянды эсерше карсы жауап реакциясы кепте­ген факторларга байланысты. Олар:- Малдыц уга сез1мталдыгы.- Агзаныц жагдайы.- Удыц агзага ену жолдары.- Удыц агзага таралуы жэне оныц талгамалы acepi.

Малдыц улы заттарга сез1мталдыгы

Малдэр1герл1к токсикология уытты заттардыц ауылшаруашы­лык малдары мен жабайы жануарларга, сондай-ак кустарга, ба- лыктарга жэне пайдалы жэнд1ктерге эсерш зерттейдь Жануарлар туршщ уга сез1мталдык дэрежеЫ б1рдей болмайды. У турл! мал агзасына эртурш эсер etefli. Мыс алы: ipi кара мал агзасы усак мал агзасына Караганда коргасын косылыстарына бешм келедь Ал жылкылар ipi кара малга Караганда оймак гул гпикозидтерь не ете сез1мтал келедй Иттер мен шошкалар уппн ас тузы ете KayinTi болса, ал мысыктарга фенол туындыларыныц препарат- тары жагымсыз жэне т.б.

Барлык шеп корекп жануарлардыц улы еымд!ктерге деген сез1мталдыгы б1рдей емес екендоп ежелден белгш . Мыс алы, ешкшер темекпе сезштал, 6ip бел1мд1 карынды малдар ушш, у сасыр ете каушп. Оларды малдар жеген соц, малда «В» вита- миншщ жеткпеушшп (авитаминоз) басталады, ал кеп бешмда карынды малдарда байкалмайды. Ce6e6i, олардыц мес карынын- да «В» витаминшщ синтезщё у сасыр улы эсер керсете алмай- ды.

Агзаныц жагдайы

Мунда малдыц жасына ерекше мэн бершед1. Негурлым мал жас болса, согурлым ол мал уга ете сез1мтал келедь Ce6e6i, олар улы заттарды залалсыздандыра алмайды. Ересек малдардыц за- лалсыздандыру кабшей эдетте жаксы. Keft6ip жагдайларда мал­дардыц улы заттарга сез1мталдыгы олардыц жынысьша да бай-

25

ланысты болады. Kefi6ipy турше ургашы мал дар еркек малдарга Караганда тез1мд1рек келедо.

Ауру малдыц, scipece, жукпалы аурумен ауырган малдыц аг- засыныц улы заттарга карсы туру кабшета айтарлыктай темен- дейдь Уларга карсы эсер 6ipmnii кезекте бауырдыц улы заттар­ды жоятын (детоксикация) кызметше байланысты. 0йткеш ол кандагы уытты заттардыц непзп сузпс! болып табылады. Ауру кезшде, 9cipece, жукпалы аурулар кезшде, бауырдыц бул кызме- Ti элсгрейд! жэне жуйке, эндокрицщ жуйелердщ удыц эсерше сез1мталдыгы жогарылайды да, агзаныц улы заттарга жауап беру кабшеп темендейщ.

Агзаныц уга жауап беру реакциясы коптеген клиникалык белгшер туршде байкалады. Дегенмен, агзада функционалдык озгер1стер тек удыц уытты жэне летальд1 молшер1 эсер еткен­де гана калыптасады. Созылмалы улану кезшде удыц зиянды эсершщ клиникалык белпс1 байкалмауыда мумкш. BipaK, ол за- лалсыздандырудыц Heri3ri Mynieci - бауырга айтарлыктай зиян­ды эсерш типзедк Осыныц нэтижесшде бауырдыц баска да зи­янды факторларга карсы туру кабшета темендейдь

Улы заттардыц агзага аз мелшерде,6ipaK узак уакыт eHyi, олар­дыц агзада жинакталып, кумуляциялануына, сондай-ак, агзаныц гипо жэне гиперсенсибилизациясына экелш соктыруы мумкш.

Удыц агзага ену жолдары

Улы заттардыц агзага ену жолдары, сщу жылдамдыгы токси­кологияда аса мацызды болып саналады. Мал дэриерлж токси­кологияда агзага удыц ауыз аркылы ену жолы непзп мацызга ие. Кдрында улы заттар азыкпен, карын сел1мен, ондагы микрофло- ралармен араласады. Муныц бэр1 карынга тускен улы заттардыц физикалык-химиялык курылымьша жэне уытттылыгына эсер етедк Мысалы, курамында алколойдтары бар есгмдйсгер карын­га тускенде азык есебшен уыттылыгын жогалтады, алкаломель карында уытты эсер ете алмайды, 6ipaK кейб1р жагдайларда суле- мага айналып кету1 мумкш. 0 з кезегшде, ол ете уытты. Кускан кезде карыннан улы заттар шыкпаса, онда кшегей кабыктар­дыц сору кабшеп нашарлап, у ащы ппекке, одан ары канга, кан

26

аркылы бауырга етедь Ток iineiere агцы imeioce Караганда удын сорылуы аз дедгейде болады.

Тыныс алу (ингаляциялык) жолмен агзага газ тэ{изда улы зат­тар (KOMipTeri тотыгы, куюртп cyreri, аммиак) т.б. аэрозольдар, шац-тозан tycyi мумкш. Бул жолмен агзага тускен у екпе ар­кылы сорылып, онда кушп пнркенген екпе улпалары кабынуга ушырайды (хлор, фосген) немесе екпе аркылы канга сщш, агзага резорбтивп эсер етедь

Улы заттар эртурл1 агзалардын кшегей кабыктары аркылы да сорыла алады. Сонымен катар, кез конъюктивасы, жыныс мушелершщ кшегей кабыктары, куык аркылы да енедь BipaK, булардьщ мал дэрггершк токсикология тэж1рибес1нде манызы шамалы. Кейогр улы заттар Tepi аркылы да eHyi мумкш.

Удыц агзага таралуы жэне оныц талгамалы acepi

Улы заттар жергшкп жэне жалпы эсер етедь Ж ергшкп эсер еткенде улы заттар сол жердег1 улпалармен гана байланыска туседк Ал жалпы эсер еткенде улы зат канга туседа де, букш агзага таралады жэне жекелеген мушелер жуйесш закымдайды да, клиникалык бедилер; пайда болады.

Улы заттар мал агзасына талгамалы эсер еткенде жуйке жуйе­сш, ас корыту жолдарын закымдайды, бул улы заттардыц агзага таралуыныц непзп Kepimci болып табылады.

Улы заттардыц резорбтивп (канга сщгеннен кешнп) acepi агзанын кан тамырлар жуйеамен тыгыз байланысты болады. Кдндагы езгерютер козу жэне тежелу турщдё 6iniHyi мумкш. Кан улы заттарды букш агзага тасымалдайды жэне жуйке улпасына да жетк1зед% жуйке кызметшщ бузылуы, катерл1 белгшер пай­да болады. Жуйке жуйесш закымдайтын улы затгарга ес1рткшер, гликозидтер жэне алколойдтар жатады.

Агзага тускен улы зат улпалармен езара эрекеттесу бары- сын да кептеген езгерютерге ушырайды. Бул езгерштер удыц физиклык - химиялык касйеттерхмен аныкталады, сондай-ак агзанын залалсызданыдыру мумщнднще немесе удыц бетнуш е де байланысты болады.

27

Улы заттардыц агзадагы куш жэне оларды залалсыздандыру жолдары

Keft6ip улар агзада сорылып (спцршш), улпалар мен торша- ларга таралып, олармен езара эсерлеседь Улы заттардыц агзада таралуы б1рдей немесе кейб1р мушелерге кеп мелшерде тацда­малы турде жинакталуы мумкш. Сондыктан да мушелердщ за- кымдалуы эртурл1 багытта болады. Gcipece алиментарлы (азык­тык) улану кезшде улы заттар бауырда кеп жннакталынады. Со­нымен катар, кеп жагдайда закымданган мушелерде у залалсыз- данады. Мундай жагдайлар кебшесе созылмалы улану кез1нде байкалады. Мысалы: фтор косылыстары суйек улпасында неме­се хлорорганнкалык косылыстардьщ май улпаларында шегушен (кор - депо) пайда болады. Бул ауыр металдар мен баскада кеп­теген улы заттарга да катысты.

Кеп жагдайда улардыц агзада эртурл1 косындыларга айналуы киынга туседа. Осыдан барып агза кептеген улар ушш ыцгайлы залалсыздандыратын орын болып табылады.

Агзада ететш тотыгу-тотыксыздану реакциялары немесе ке- шещц курылымдар тузшу1 улы заттардыц курылысын езгертш, концентрациясын темендетш, моллекулаларыныц ыдырауына экелш соктырады. Агзада тотыгу реакциясы ете жаксы журед1, бул кептеген улы заттарга да эсер етедг Нитриттердщ - ннтратка, альдегидтердщ - кышкылдарга, бензолдыц - фенолга, морфин- нщ - оксиморфинге айналуын атап керсетуге болады.

Бауырда кейб1р улы заттар куиртпен кешещц косы лыс ту- зедг Осыныц нэтижесшде фенол туындылары залалсыздана- ды, фенильсульфаттар кушртпен косылады. Ескертетш нэрсе: удыц залалсыздануына агзаныц эртурл1 жуйелер1 де эсер етедг Бул жагдайда фермента жуй ел ер де ескершедг Кейб1р улар ферменттердш мацыздылыгын темендетед1 жэне агзаныц ула- нуына экелш согады. Бутан мысал: фосфорорганикальщ заттар холннэстеразаныц ингибиторы больш табылады.

Кейб1р улар агзада тез бузылады, Kepicimne 6ipeynepi б1ртшдеп езгередг Созылмалы уланулар нэтижесйнде агзага тускен улар жинакталып, кумулятивп эсер етедь

28

Агзадан удыц бвлшу!

Улы заттар агзадан эртурл1 жолмен белшш шыгады. Али- ментарлы жолмен тускен улар агзадан кусу aicrici аркылы шыгуы мумкш, ал удыц сорылып болганнан кейшп непзп шыгу жолы буйрек пен несеп шыгару жолдары болып табылады. Кебшесе улардыц агзадан белшуше ас корыту жолы (кн, нэжк), тыныс алу мушелер1 жэне бездер (сут, сшекей, Tepi) белсещц эсер етедь

Улы заттар агзадан кусу аркылы шыкканда, олар озгермеген куйде шыгады. Сондыктан, кусыкты зерттеущц улануды балауда- гы мацызы ете кунды болып есептеледк Бул соттык ветерина­рия жагынан да аса мацызды.

Несеп сынамаларын зерттеген кезде, кеп жагдайда удыц e3i емес калдыктары табылады. Бул атропин, стрихнин секщщ зат- тармен уланганда болуы мумкш. Несеп белу мушелер1 аркылы суда еритш жэне агзага кан аркылы таралатын заттар шыгарыла­ды. Несептщ курамында алколойдтар, нитратгар, эфир майлары, метал косылыстары болады. Ж т жэне созылмалы улануларда несено зерттеудщ улануды балауда мацызы зор. Кусу aicrici тэн емес барлык малдарда улы заттар нэжгспен шыгарылады. Бул непзшен ipi кара малы мен жылкыларга катысты. Дегенмен, кусу aicrici тэн болса да, улы заттыц 6ip белш нэжгс аркылы шы­гарылады. Бул кебшесе, удыц йпекте нашар ыдырап, канныц курамына енбеген жагдайда болады. Осындай жолмен агзадан алколойдтар, металл косындылары, кейб^р улы заттар озгермеген калпында белшш шыгады.

Мал дэриерлш токсикологияда улы заттардыц деммен (тыныс алу) белшушщ мацызы да айтарлыктай. Мы с алы: шыккан ауа- дан сарымсактыц nici шыкса, онда ол мышьяк косылыстарымен улангандыгын керсетедь

Сонымен катар, кейб!р уытты заттар едэ^р мелшерде сутпен бёяшёдо. Ocipece, суттщ курамындагы хлорорганикалык косы- лыстардыц (ДДУ, гексахлоран т.б.) болуы, жас телдер мен адамдарга Kayin тенд1редк Tipi кезшдеп созылмалы улануды аныктау уппн, экскретп зерттеу кунды болып табылады (зэр, нэжю, кусык массасы).

29

Ж т жэне созылмалы уланулар туралы тусш ж

Улану деп - жануар агзасына улы заттар енгенде болатын патологнялык езгерйзтерда айтамыз. Улану уакыты ж т жэне со­зылмалы болып белшедь

1. Ж т улану - кустар да немесе жануарларда клиникалык белгшердщ кенеттен байкалуымен жэне ауыр жагдайда ету1мен сипатталады, ол кебшесе кенеттен болатын ел1ммен аякталады. Ж т улану кезшде агзага тускен удыц уыттылыгы мен агзаныц жагдайыныц шешуип мацызы бар.

2. Созылмалы улану - кебшесе клиникалык; белгшердщ жа- сырын ету1мен жэне жануарлардыц жалпы жагдайыныц аз гана езгеру1мен сипатталады.

Агзага узак уакыт шпнде, улы заттардыц аз мелшершщ eHyi, созылмалы уланудыц Heri3ri ce6e6i болып табылады. Созылмалы улану, жануарлардыц елуше экеп соктырмайды, 6ipaK олардьщ ешмдш гш айтарльщтай темендетедь Будан белек, мундай жа- нуарларды союга мэжбур болтан жагдайда, олардыц епнде у калдыгыныц аздатан мелшершщ кездесу1 мумкш екенш еске- ре отырып, олардан алынган етке сактыкпен караган жен. Бул, 9cipece, паренхиматозды мушелерге жэне 6ipiHini кезекте, ба­уырга тэн.

Соцты жылдары ауыл шаруашылыгындагы пестицидтердщ кец таралып, ныгаюына байланысты, улы заттардыц ес1мд1ктер- ден адам агзасына жануарлар аркылы eHyi мацызды мэселе болып отыр. Медициналык токсикология бул проблемага ертеден-ак улкен кецш белуде. Бул мэселеге ветеринарлык токсикологияныц да кызыгушылыгы жогалган жок.

Уланудыц пайда болуы ( шыгу теп) жэне ce6e6i

Экзогецщ улармен уланудыц барлык туршде улану ce6e6i айкын болганымен, улы заттардыц агзага eHyi кезшдеп оныц жагдайы мен шарттары aprypni болады. Сондыктан, уланудыц жатдайы мен ce6e6i аныктаганда, темендегщей сурактар memiMiH тапканы дурыс болар efli.

30

Б1ршппден, шаруашылыкта улы химикаттар тур1ндеп кез- десетш улы заттар бар ма немесе кездесе ме, соны аныктап алу керек. Улы химикаттарга - фтор, барий, мышьяк, сынап, мы­рыш жэне баска заттар, сондай-ак, инсектицидтер, гербицидтер, фунгицидтер, дефолианттар жэне т.б. жатады. Бул категорияга кейб1р минералды тыцайткыштарды да жаткызуга болады. Кд- 3ipri уакытта, мундай пестицидтерд1 колданбайтын б1рде-б1р шаруашылык жок. Сондыктан да, олардыц тек кана номенкла- турасын, санын, эр препараттыц касиетш, пайдапану туралы си- паттамасын гана емес, сонымен 6ipre, шаруашыл ыктагы жануар­лар мен уштасу мумкщщгш есте устап, бшу керек.

Уланудыц себебш аньщтаганда, су коздерщщ (булак, бастау, кел, езен) жагдайына да кецш аудару керек. Ce6e6i, ашык агын сулар химиялык заттармен ластануы мумкш, dcipece олар, зауыт, фабрика жэне баска да мекемелерге жакын орналасса.

Жануарлардыц химикаттармен улануы, жайылымдарды ауыл шаруашылык зиянкестершен жою барысында пестицидтермен кездейсок ластанганда, баска да химиялык заттарга дурыс кецш аудармай, оларды эркилы пайдалануга байланысты. Кустарга, сондай ак, жануарларга ете KayinTi болып келетш, деротизация жасау га арналган препараттарды колдану ерекше сактыкты ка­жет етещ.

Жануарлар минералдык ашыгу кезшде улы химикаттарга жа- татын минералды тыцайткыпггармен азыктанып койса, уланаты- нын ескеру керек.

Соцгы кездерде ауыл шаруашылыгында аммиактык косылыс- тарды (несеп H9pi - мочевина т.б.) колдану кец таралган. Оларды дурыс пайдаланбау да малдардыц улануына экелш соктырады.

Шеп KopeKri жануарлар кебшесе, улы еимдйстермен ерте кектем айларында, 6ip орындагы кутш багудан шыкданнан кейш, кек шептермен коректенгенде анагурлым кеп уланады.

Кургакшылык жылдары, улы есдмдшгердвд басым болуына байланысты, жер отыныц сапасы езгергенде, жайылым мал­дары нын жаппай уланатыны белил! жагдай.

31

Улануды клиникалык балау

Жануарлардыц улануыныц баска аурулардан айырмашылыгы, оныц езше тэн ету сатысы жэне ерекшелш сипаттары бар.

Олардыц непзгшер1 болып мыналар табылады:-аурудыц аяк асты болуы, каркынды ету кез1 жэне ауырган жану­арлар мен куетардыц ж т eniMi.-аурудыц азык кабылдаудан болуы (немесе соган тэуелдшп) -б!рнеше жануарлардыц 6ip уакытта улануы (ауруы). -контагиоздыц болмауы (жугымталдыгы).-жуйке, ас корыту жуйеа жумысыныц бузылу белгшершщ 6i- лшуь

Улануды балау айтарлыктай киыншылыктарды керсетедь Улануга тек клиникалык белгшерше карап, балау коя беру эрка- шан мумкш бола бермейдь

Улануга балау коюдагы 6ipiHnii кезектеп мшдет - шаруашы- лыкта жукпалы арулардыц бар-жоктыгын ескеру кажет. вйтке- Hi, жукпалы аурулар мен уланудыц клиникалык белгшер1 6ip- 6ipiHe ете уксас болып келедь Мысалы, жукпалы ауру шыккан шаруашылыктардагы малдарга «уланган» деп балау койсак, нэтижесшде малдардын жаппай кырылуы, ал Kepicmnie, уланган малдарды «жукпалы аурумен ауырган» деген шешшге келеек не­месе балауда кеткен баска да кател1ктер шаруашылыкка каран- тинмен, шектеу шараларымен аякталатын улкен экономикалык шыгын немесе зардап экеледь

Улануга жэне инфекцияльщ ауруларга ажырата балау коюда дене температурасын елшеуцщ мацызы зор. Мысалы, уланудыц басым кепшшгшде, жануарлардыц дене температурасы калып­ты немесе калыпты мелшерден темен болатын болса, ал инфек- цияльщ ауруларда Kepicimne, температура эдетте жогары болады.

Улануга клиникалык балау койганда темендеп ею белп дурыс багыт 6epyi мумюн:

1. Ас корыту жуйесшдеп езгер1стер - пальпация кез1нде ауыр- сьгау, кусу, ini ету (газ жиналу - тимпания).

2. Жуйке жуйесшщ кызметшщ бузылуы - талма, козу жэне кысылу, жогары сез1мталдьщ (гиперестезия), т.б.

32

Кептеген уланулар орталык жуйке жуйесшщ кызметшщ бу- зылуымен ерекшелшедь Мырыш, нитрнт-нитраттармен жэне фенол косындыларымен уланганца жануарларда козу, кейде кысылу жэне куйзелу1 секщщ жуйкелж 03repicTep байкалады. Курамында миметикалык заттары бар фосфорорганикалык зат- тармен уланганда парасимпатикалык жуйке жуйеа закымданып, кез карашыгынын тарылуы, саливация (сшекей ату), тыныс алудыц жэне журек ритмшщ бэсецдеу1 секщщ белгшер байка­лады.

Курамында парасимпатикалык жуйке жуйесше эсер ететш заттарга жататын атропин алколоиды бар оомдцстерден неме­се препараттардан уланганда, жуйке жуйеа функциясыныц бу­зылуы, кез карашыгыныц кенейкм жэне тамыр согуыныц жишеу1 байкалады. Сонымен катар, цианогецщ гликозидтерден, нитрат- нитриттерден уланганда, тыныс алу жуйеа закымданып, тыныс алудын жишеу1 жэне киындауы, тиомочевинадан уланганда - екпе icimn, малдыц туншыгуы, зооцидтерден уланган малдарда журеккан тамыр жуйеа закымданып, нуктел! кан толулар сёкщщ белгшерд1 байкауга болады.

Улануга балау коюда несеп белшудщ бузылуы жэне несеп курылысы мен касиет1 езгерюшщ айтарлыктай мацызы бар.

Нитраттармен уланганда несеп белшу бузылып, полиурия, гематурия; сынап косылыстарымен уланганда олигурия секщщ белгшер бшшед!. Хлораттар мен нитраттардан, сондай-ак лю- пиннен, еркек у сасырдан жэне баска еамдистермен уланганда несеп тусшщ 03repyi байкалады.

Уланудагы байкалган кейб1р белгшерге карай салып жануар­лардыц улануына балау кою мумкш емес.

Накты балауды темендегщей белгшерге карап коюга болады: -мал елексеандеп клиникалык белгшер.-сойгандагы патологиялык-анатомиялык езгерктер. -химиялык-токсикологиялык талдаудыц нэтижеа (азык кал-

дыгы, кусык массасы, Hecemi, патологнялык материалдарды, химикаттарды тексеру нэтижеа).

3-551 33

Уланудагы болжау

Жануарлардагы улануды болжау эртурл1 болады. Ол кептеген себептермен аныкталады, басты ce6enrepi болып мыналар сана- лады:- Удын белсендшп.- Агзадан улардыц тез шыгуы немесе олардьщ бейтараптануы- Агзага енген удьщ мелшер! жэне онын курамы (концентрация- сы, жагдайы).- Агзаныц физиологиялык дэрежесшщ бузылуы.- Удыц агзага dcepi жэне енген кезде байкалатын реакциясыныц кер1ну1мен сипатталатын клиникалык белгшер, болжау шешупп факторы болып табылады. Агзага енген уцыц концентрациясына, олардьщ турлерше, малдыц жалпы жагдайына жэне клиникалык белгшерше байланысты болжау Ke6ip жагдайларда колайлы, кей­де колайсыз болып табылады.

Уланган мал елексесшдеп патологиялык-анатомиялык езгерктер

Уланган мал елексесш союдыц тек балаулык кана емес, сон­дай-ак, соттык-ветеринарлык мацызы да бар.

Соттык-ветеринарлык сою соттык-ветеринарлык сараптаудыц 6ip белiri болып табылады жэне тергеу мекемелершщ катысуымен журпзшедг

Олексеш диагностикалык сою тек улпалар мен мушелердеп езгерютерд1 аныктау ymiH гана емес, сонымен 6ipre гистология- лык жэне баска да зерттеулерге сынама алу максатында журпз1- ледь Соцгылары, 9cipece, ж т улану кезшде макроскопияльщ ез- repicTepi байкалмаган жагдайда ете кажет.

Олексеш диагностикалык сою кезшде, алиментарлык ула- нудан ас корыту жуйесшде, бауырда жэне несеп-нэж1с белет1н мушелерде айтарлыктай езгер1стер болатынын есте устау керек.

Улануды балауда асказандагы азык калдыгын тексеруд1ц жэ­не шсшщ зор мацызы бар. Мысалы, мышьяк косылыстарынан уланганда сарымсак nici шыгып турады.

34

Бауырдагы езгерютер эртурл1 болып келед1 жэне ол езгергс- терщ ж т уланумен катар, созылмалы интоксикация кезшде де анык байкауга болады. Мысалы, люпиннен, ауыр металл косын- дыларынан жэне хлор препараттарынан созылмалы уланганда бауырдыц саргыштанып, атрофиялануы (ceMyi) сиякты белгшер бшнедь

Улану кезшде, несеп белу агзаларында да улкен езгерютер бо­лады. Мысалы, айкын кершетш нефроз сынап косылыстарынан уланганда KepiHic тапса, нитраттармен уланганда гиперемиялык кан уюларды байкауга болады. Сондай-ак, кан тусшщ езгерушщ де улкен диагностикалык кундылыгы бар. Мысалы, сутек тоты- гынан уланганда кан кызыл шие тустенш кетсе, метгемоглобин тузетш улармен уланганда кан коцыр немесе коцыркай (шоколад тустес) тустенш кетеда.

Улануды емдеудщ жалпы принциптер1

Улану кезшде керсетшетш алгашкы кемек

Улану, баска жукпалы аурулардан айтарлыктай белплермен ерекшеленетш категорияга жататын ауру. Ж т улану кутпеген жер­дей болады. Сондыктан да, улануды емдеуде шешупп мацызы бар алгашкы кемек, уланган жануарга дер кезшде Kepcerwyi керек.

Уланган мажа алгашкы кемекп дэрйгер келгенге дешн, мал шар- уашылык мекемелершщ жумысшылары Kepeeryi тшс. Ол ушш:1. Жануар агзасына удыц ары карай тусуш токтату;2. Агзага енш кеткен удыц эсерш темендету;3. Уланган жануар eMipiH сактайтын шаралар колдану;4. Баска жануарларда улану белгшер! басталмай турганда, ку- мэщц азыкты алып тастап, сол жануарлардыц агзасына удыц енуш токтатып немесе кыскартып калу;5. Жануарларга кеп мелшерде су беру;6. Егер мумкщцнс болса, жануарды корадан таза ауага алып шыгу;7. Дэр^ердщ келущ тездетш, оныц кемегше суйену керек.

Жануардыц TypiHe карай, олардыц агзасындагы уды эртурл1эдгстермен бейтараптауга болады. Keft6ip кусу aicrici тэн жану-

35

арлар агзасын улы заттан босату максатында кустыратын зат­тар беред1 (апоморфин, вератрин). Ipi кара, жылкылардыц аска- занындагы уды зонтпен жуу аркылы, ал кейб1р жагдайларда руминаторлык дэрш к заттар кемепмен сыртка шыгаруга бола­ды. Асказанындагы улы заттарды тазалап апып тастаганменде, онда удыц аздаган мелшер1 калып калатынын есте устау керек. Агзадагы улы заттар эсерш жою уш1н, аеказан-шек жолдарында олардыц сорылуын азайтып, олардыц уытты эсерш жоюга жагдай жасау керек. Осындай жагдайларда кшегейш жэне акзаттык пре- параттар колданылады. Буларга: алтей тамырыныц кайнатпасы, зыгыр дэш, тауык жумырткасы жэне баска да курамында кшегей, крахмал, акзаты жэне суп бар препараттар жатады. Бул заттар inieic карын, асказанныц кшегейш кабыгын жука кабатпен жаба отырып, удыц спцмдшгш томендетед1, сонымен 6ipre, кейб!р улы заттардыц тткенд1ргш тк жэне куйд1ретш эсершен коргайды.

Улануды емдеуде адсорбенттерд1 колданудыц мацызы ете зор. Адсорбция - ас корыту жуйесше улы заттардыц сщуш айтар- лыктай немесе толык токтатып тастай алатын, ете кунды физи- калык эдас. А дсорбент заттар удыц курылысын буза алмаса да, колданганда, олардыц агзага эсерш тежейдь

Уланганда колданылатын непзп адсорбенттердщ 6ipi - бел- ceHqipinreH кем1р. Оныц алколойдтарды, сынап жэне мышьяк косылыстарын, эртурл1 газ тузпш уытты заттарды cimpy касиеп ете жогары. Б1рак, карын дагы у га Караганда, оныц йпектеп у га acepi ете элс1з. Сондыктан, малдыц уланганына б1ршама уакыт етш кетсе, адсорбенттермен катар, белсецщ im етюзпштер (кар- бохолин, пилокарпин,прозерин,глаубер тузы) берсе, ем нэтижел1 болары ce3ci3.

Темендеп eKi Typni эдюпен агзага тускен уды кургатуга жэне олардыц уыттылык касиетш жоюга болады:- физикалык - улы заттардыц адсорбциясы;- химиялык - улы заттардыц курамыныц бузылуы.

Улы заттардыц курылымын бузып, ыдыратып, уытты эсерш токтату yuiiH уга карсы заттар кабылдайды. Ka3ipri уакытта уга карсы заттар антидоттар деген жалпы атпен кец таралган.

36

Фосфорорганикалык жэне карбамаггы пестнцндтерден улан­ганда: атропин сульфаты - бронхоспазм, кез карашыгыньщ тары- луы (миоз), сшекей агу, канка булшык еттершщ треморы жэне дарш i секшда клиникальщ белгшерда жою ущзйн; тропацин - антихо- линэстеразды заттардьщ жуйке жуйесш салдандыратын уытты эсер1н жоятын холинолитик ретшде; фосфолитин-холиноли- тикалык эсер ететш атропин тэр1зд1 химиялык зат туршде; ди- пироксин - фосфорорганикалык косылыстардын уытты эсершен кызмей темендеген жуйке жуйеешдеп ацетилхолинэстеразаны куаттандыратын зат ретшде колданылады. Булармен катар, диэ- тикснм, токсогонин, изонитрозин, дипраксим секщщ антидоттар кемепмен уланудыц бетш кайтаруга болады.

Хлорорганикалык косылыстардан уланганда токоферол аце- татынын (Е витамин! ацетаты) антидоттык 3cepi ете жогары.

Ауыр металдардан уланганда: унитиол - m жэне созылмалы уланганда жогары дэрежел1 емдж касиет кврсететш антидот; те- тацин, кальций, коргасын, сынап, кобальт жэне кадмий сиякты металдармен уланганда колданылады; пеницилламин-мыс, мы­шьяк жэне т. б. заттармен уланганда колданылатын у кайтаргыш.

Цианид, синил кышкылы жэне селеннен уланганда тиосуль­фат натрийдщ, натрий нитриттщ, амилнигриттщ емдж касиеп вте нэтижель

Фтордан, ас тузынан уланганда iuuce эк суын жэне 10%-ды хлорлы кальций ертндюш 0,1 мг/кг мелшершде куре тамырга егедг Кейб1р кездер! антидоттардыц орнына, улардыц преципита- циясын немесе тунуын болдыратын заттарды да колданады. Бул жагдайда танин жэне иод ер1тщщс1 улкен белсендшк таныта- ды. Таниннщ (еменнщ кабыгы epixiiamici) 1%-дык сулы epmnnici немесе 10-20%-дык концентрациясы алколойдарды тундырады. Иод epiTinaici алколойдтарды шекпред1, кобальт жэне мырыш косылыстарыныц белсендшлн айтарлыктай темендетед1. Ак мышьякпен жэне кейб1р алколойдтармен (морфин, кониин, атро­пин) уланганда таницщ антидот ретшде колдану керекздз.

Умен косыла отырып, оныц курылымын езгертетш жэне ке- шендш сипаты бар косылыстар тузепн уыттылыгы жок дэршш заттарды арнайы (спецификальщ) антидот деп санауга бола-

37

ды. Мундай эсердщ кернекп мысалы ретшде, ауыр металмен катынастагы дикаптол жэне унитолды (эаресе курамында сынап жэне мышьяк бар препараттарды) айтуга болады. Спецификалык, 6ipaK поливалентп антидоттарга кейб1р тем1р косылыстарын, магний кушртсутегш жэне т.б. жаткызуга болады.

Агзаны улы заттардан тазалаган соц, закымданган мушелердщ жагдайын жаксарту, ягни, симптоматикалык кемек керсету керек.

Орталык жуйке жуйес1 жагынан болтан езгер1стер кысылуы- мен, тежелумен аякталса, отан стрихини, ал козганда барби- тураттарды колдануга болады. Журек-кан тамыр жуйес1 aiici- регенде, оныц жумысыныц жаксаруына камфора, кофеин жэне кордиамин препараттары кемектеседь Асфиксиямен аяктала- тын улануларда кем1ркышкыл газын колдану, ал синиль кыш- кылымен уланганда метгемоглобин тузупплерд1 колдануга кецес бершедь

Уланудыц алдын алу

Ауыл шаруашылыгын жаппай химияландыру жагдайында малдардын, сонымен катар, кустардыц, балыктардыц жэне бал араларыныц улануыныц алдын-алу - мал дэр1герлершщ жэне т.б. ауыл шаруашылыты мамандарыныц 6miKTmiriH керсететш непзп мшдет. Бул мамандар минералды тыцайткьшггардыц колданылу уакытын, агзага эеер1н жэне кау1птшк децгейш бшген1 жен. Мысалы, аммиак селитрасы макта талшыгы, кунжаралармен эсерлескенде жарылгыш келед1; сусыз аммиак тез жантыш зат, ауамен эрекеттесш, жарылыс тудыруы мумюн; мочевинаны дай- ындау ережелерш дурыс еактамау ете уытты биуреттер тузшу1не экелш соктырады; аммоний сульфатын роданды натриймен не­месе аммониймен араластырса, уыттылыгы арта тусед!; бути- фос, антио, кельтан, сайфос,севин жарылыс немесе орт тудыра- тын касиеттер1мен ерекшел1нет1н пестицидтер. Сонымен катар, бромды метил, глифтор, гранозан, зоокумарин, меркургексан, мырыш фосфид1 уыттылыгы ете купгп заттар болса, реглон, фта­лофос, гексахлоран жогары уытты заттар катарына жатады.

Пестицидтермен ецделген жайылымдарда малдарды жаю 25 куннен кешн журпзшу1 керек. Пестицидтер сакталынатын коймаларды, тыцайткыштарды себетш курал-жабдыктарды,

38

машиналарды балык шаруашылыгы орналаскан жерлердеп су кездершен 2000 м кашыктыкта, едщ мекендер мен мал кора- ларды, суаттардан 200 м кашыктыкта орналастырган дурыс. Ушактармен дэр1 себу немесе бурку жумыстарын елд1 мекен- дерден жэне мал шаруашылыгы орналаскан жерлерден 1000 м, балык шаруашылыгы орналаскан жагалаулардан 2000 метрден кем кашыктыкта журпзуге тиым салынады. Улы химикаттарды пайдаланушыта жетизу жэне оларды пайдалану ережелер1мен таныстыру (инструкция) уланудыц алдын алуда мацызды орын алады. Бул инструкция л ар да шаруашылыкта колданылатын препараттардын касиеп, олардыц оачщктердщ кандай зиян- кестерше карсы тагайындалгандыты туралы, олардыц колданылу формасы жэне уакыты кврсет1лу1 керек. Инструкцияда тагайын- далган керсетюштердщ бакылауда болуына шаруашылыктыц баскарушысы жауапты болады.

Улы химикаттарды дал ада, eric алкабында жэне баска орын- дарда караусыз калдыруга тиым салынады. Колданылмаган улы химикаттардыц калдыгын тез арада коймага кайтару керек неме­се оларды инструкциясына сай жою керек. Ондай улы заттарды жоятын жер, агын су, мал жайылатын жерлерден жэне коралардан алые болуы шарт.

Ауыл шаруашылыгы малдарыныц азыктары курамындагы пестицндтердщ колдануга болатын шектеугй мелшер|

жэне оларды аныктау эдктер!

Пестицид-тер

Колдануга болатын калдык мелшер

Пестицидтерд1аныктауэдастер1

Эдас-тщСе-3iM-гы

Мг/кгСутп мал­

дарга жэне жу- мырткалайтын тауыктар ушш

Бордакымалдар

менкустарга

Альдрин колданылмайды колданыл­майды

Жука кабатты хроматография 0,05

Антио 2,0 2,0 Жука кабатты хроматография 0,1

39

Атразин 1 ,0 1 ,0Жука кабатты хроматография 0 ,1

Бутифос 3,0 3,0 Жука кабатты хроматография 0,5

Валексон - 0 ,6Газды

хроматография 0,05

Гептахлор колданылмайды колданыл­майды

Жука кабатты хроматография 0,05

ДЦУ 0,05 0,05 Жука кабатты хроматография 0,05

Дурсбан 0 ,2 0 ,2Газды

хроматография 0,04

Дилор колданылмайды 0,1Газды

хроматография

Дифос колданылмайды 0,25 Газдыхроматография

Карбофос 2 ,0 5,0 Жука кабатты хроматография 0 ,1

Кельтан колданылмайды 0,05 Жука кабатты хроматография

Метафос колданылмайды 0,5 Жука кабатты хроматография

Полихлор-пинен колданылмайды 0,25 Жука кабатты

хроматография 0,04

Курамында сынап бар препарат

колданылмайды кек шеп, дэндьдакыл кура­

мында 0,02 мг/кг, К¥~ рама жем,балык р ы

курамында 0,05 мг/кг-нан аспауы

керектт ескер!лед1

Жука кабатты хроматография

0,05-0,005

Фосфамид 2,0 2 ,0Жука кабатты хроматография 0,1

Фталофос 1 ,0 2 ,0Жука кабатты хроматография 0,1

Хлорофос 1 ,0 3,0 Жука кабатты хроматография 0,05

40

Ауыл шаруашылык малдарыныц азыгындагы нитрат жэне нитриттердщ колдануга болатын шектеул1 мелшер1

Азыктыц Typi Нитраттар (мг/г) Нитриттер (мг/г)

Ipi караларга арналган курама жем 500 100

Шошка жэне к^старга арналган курама жем 200 5

Ipi азыктар 500 10Кок шеп 200 10Картоп 300 10К̂ ызылша 800 10Сурлем 300 10Дэщй дакыл 300 10Кургак сыгынды 800 10вамдж уны 800 10Кунжара, шрот 200 10Ауыз суы (мг/г) 45 1

Соттык -ветеринарлык сараптау

Ауыл шаруашылыгын химияландыру, есдмдрк зиянкестерше карсы жэне т.б. максаттарда химиялык заттарды жш колдану барысында малдардын улануы унем1 болып туратын кубылыс. Кептеген кездейсок улануларды мал шаруашылыгы маманда- рыныц токсикология саласындагы бшшшщ тёмендшмен са- лыстырады. Малдардын минералды тыцайткыштардан, эртурл1 пестицидтерден, сапасыз азыктардан, уытты ос1мд1ктерден жэне зиянды жэндактер уларынан улануына жол 6epin, алдын-алу жумыстарын журизбеу, мамандардын кыл мысты жауапжерсдздш. Уланудан елген малдардын улану себебш жэне юнага адамдар- ды аныктау ушш соттык-ветеринариялык сараптау журпзедк Сараптау журизу ymiH темендепдей материалдар кажет: ауру тарихы, соттык-ветеринариялык сою хаттамасы жэне азыктан, судан, елген мал агзаларынан алынган сынамаларды тексеру нэтижесь Осы кужаттар нелзщдё соттык-ветеринариялык са-

41

раптау aicrici толтырылады. Ол уш бел!мнен турады: Kipicne, тусщщрме жэне корытынды бел1м. Kipicne б0лiмiндe - сараптау журпзшген кун жэне орны, оны журпзудщ ce6e6i, тексертетш затка жалпы сипаттама, сонымен катар, катыскан адамдар xi3iMi керсетшедь Тусщщрме бел1мшде - тексеру жайлы накты жэне кыскаша дэлелдеулер келйршедь Ал корытынды боимшде - тексеру нэтижеа, тексеру барысында туындайтын сурактарга жауап бершедь Корытынды сараптаушы колымен расталынады. Сараптаушы алынган нэтнжелер корытындысын TepreyniiHiH не­месе айыптаушыньщ (прокурор) руксатынсыз жарня етуге кукы жок. Бул талал орындалмаса, соттык-тергеу орындары сарапшы- ны ауыстыруга, жазалауына немеСе кайта тагайындауга кукы бар.

Соттык-ветеринарнялык сараптау барысында уланган малды соттык-ветеринариялык сойып, сынама алып, химиялык-токси- кологиялык талдауга ж1бередь

Соттык-ветеринарлык сою

Соттык-ветеринариялык сою-тергеу орындарыныц жазба- ша руксатымен журпзшетш, соттык-ветеринариялык сараптау- дыц 6ip бел1мь Союды тек кущк туган жагдайда гана, жергипкп баскару орындарыныц немесе мал дэр1гершщ шеппм1мен, ею- уш адамнан комиссия курып, сою шараларын жузеге асыруга болады. Комиссия курылмайынша соттык-ветеринариялык сою журпзшмейдь

Союдыц нэтижелер1 бойынша хаттама толтырылады. Сою ба­рысында агзаныц барлык мушелерь улпалары толык тексеруден OTyi керек.

Хаттамада:Сою жург1зЫген кун (жыл, ай, кун жэне кейб1р кездёрг уацыты) Комиссияныц цурылу себебг жэне олардыц mi3mi (мамандыгы, атцаратын цызмет1 кврсеттуг керек)Олексеш жалпы тексеру KepcemKiiumepi Союдыц нацты нэтижелер1 Цорытынды

42

Соттык-ветеринарлык тексерудщ хаттамасы темендегщей жа- зылуы тшс:

Агзада жэне мушелерде болтан езгерютер катан турде толык, анык, карапайым сезбен, латын терминдер1 араластырылмай жа- зылуы тшс. Ce6e6i: комиссия мушелер1 бул сездермен таныс болмауы мумкш.

Мушелерд1 суретеу: онын Tyci, колем!, тыгыздыгы, агза iiniH- деп орны, саны толык айтылуы THic. Суреттеу 9pi кыска, анык, карапайым сезбен, эр турш кудцсп ойларсыз жазылады.

Сою толык журпзшу1 жэне агза толык TeKcepinyi керек.Соттык ветеринарлык хаттамада кай мушеден тексершуге

зерзат алынганы, келем1, калай оралганы, ж1бершген жер1 жэне олексемен не icrey керек екецщп жазлады.

Хаттаманыц корытынды 6eniMinae агзадагы микроскопиялык тексерудеп непзп езгер1стер жазылады. Мал неден елгеш жа- зылмайды. Корытынды химиялык-токсикологиялык талдау ше- шшшен кешн койылады.

Хаттаманы тексершп, окылганнан кейш комиссия мушелерь нщ барлыгы ко л дар ын цояды.

Токсикологиялык талдау

Курамында улы заттары бар екендтне кущкп барлык заттар химиялык-токсикологиялык талдау жасау yuiiH, THicTi зертха- наларга ж1бершедй Тексеруге ж1бершетш заттар эр турл! болуы мумкш: суйык жэне катты заттар, су, несеп, inieK-карындагы азык калдыктары, кусык белйетер1, эртурл1 муше кес1ндшер1 (бауыр, буйрек,екпе жэне журек), улы химикат ynrmepi (кабырга жэне еден кырындылары, астаудагы азык) болуы мумкш.

Токсикологиялык зерттеущ облыстык жэне республикалык мал дэриерлж зертханалардын химиялык-токсикологиялык бе- л1мдершде, сонымен катар, соттык медицина, соттык-сараптау иституттары зертханаларында журпзуге болады. Бул уйымдар тексеруге ж1бершген заттарды арнаулы кужаттар аркылы кабы- дайды.

43

Оган:1. Тексершетш заттар raiMi, иесшщ аты - жеш, тургылыкты

жер1 жэне накты к е р е т нэтижеге сураныс2. Соттыц жэне тергеу бел1мдершщ uieiuiMi, соттык-вете-

ринарлык сою хаттамасы, ауру тарихы ж1бершедь Химиялык- токсикологиялык талдау журпзетш мекеме тексеру барысын- да - агзада улы заттардыц бар-жоктыгын аньщтап кана коймай, улы заттардыц кай категорияга жататындыгын жэне сандык керсеткшггерш де аньщтауга мшдегп.

Химиялык -токсикологиялык тексеру ymiH сынама алу, орап-каптау жэне зертханага ж iберу

Химиялык-токсикологияльщ тексеруге ж1бершетш барлык зерзаттар бутан дешн дэрьдэрмек сакталмаган таза ыдыстарда буылып-тушлу1 керек. Ботаникалык талдау журпзшетш келемд1 азыктарды (сабан, шшен) курамын сактап, бузылмай жетюзуге ыцтайлы каптармен ж1беруге болады.

Жазгы кундер1 алынган патологиялык зерзаттардыц бузылып кетпеуш кадагалаган жен. Суьщ ауа-райында жэне тез жетюзуге мумкшшшш болса, зерзатты фиксациялаудыц кереп жок. Фик­сация жасау ушш тек ректификатты спирт колданылады. Баска химиялык заттар фиксатор бола алмайды. Мысалы, хлороформ- ©3i уытты зат, ал формалин улардыц курамын езгертедь

Тексеруге ж1бершетш зерзат мелшер1 мал турше карай эр- турл1 болады. Мысалы, усак жануарларды ( коян, кустар, тещз шошкасы) соймай-ак, тутас кушнде ж1беруге болады. Ал улкен малдардыц мушелершщ (бауыр,кек бауыр,екпе жэне iineK-карын пшндеп азыгымен) эр кайсысынан 250-500г сынама алынады, журек жэне буйрек келемше карай бутшдей немесе жартылай, ал ми мен жулыннан б1рнеше кесек, сонымен катар, малдыц нэж1сш, сшекешн тагы баскаларды ж!беруге болады. Астаудагы азык жэне су калдыктарында да улы затка деген кудйс болса, эркайсысьшан 1 кг сынама алып, тексеруге ж1бередк

Жолдама кагазында алынган сынамалардыц мелшер1 (кг не­месе г), Tyci, nici жэне сактауга колайлы жагдайлар секщщ азыкты сипаттайтын белгшер жазылуы тшс.

44

Зертханага тускен зерзаттар 3 топка белшедй1 -белш тексеруге колданылады.2-белге косы мша ретшде.3-белйс мерленш, сактауга ж1бершеда.Зерзаттарды кабылдаган зертхана кабылдау колхатын беруге,

ал тексеру корытындысын жазбаша турде хабарлауга мвдети.

Токсикологиялык талдаудын непзп тексеру эдктер1

1. БИОЛОГИЯЛЫК ЭД1СПатологнялык зерзат жэне азык курамындагы улардын шы-

бындарга, пнркейлерге 9cepiHe непзделген. Зертханалык жануар- лардыц( ак тышкан, коян, тещз шошкасы) Tepici астына жэне кур сак куысына азыктан алынган уытты заттыц судагы немесе спирттеп экстрактысын егу аркылы, удыц эсерш, клиникалык белплерш жэне ол1мге ушырататын мелшерш аныктайды.

2.Биохимиялык эдкКоянныц гемолизденген эритроциттерше ацетилхолинэсте-

раза жэне Na, К, АТФ-аза ферментш колдануга непзделген. ФОК-тар мен карбаматгардыц бар жогын аныктаганда, сына- маныц судагы экстрактысымен эритроциттерге эсер eTin, 2 са- гаттык жанасуцан кешн, керсетшген ферменттердщ белсен- дшгш аныктайды. Фермент белсендшгшш 30-дык ancipeyi, тек- сершген зерзатта ФОК-тар мен карбаматтардыц бар екецщгш дэлелдейда.

3. Химиялык эдкКолориметрлш, титрометрлж жэне шепнда шегу реакция-

сы принциптерше непзделген. Колориметрия - улы заттардыц эртурл1 рективтермен эрекеттест, турл1-TycTi кшендер тузитуь не непзделген. Боялу дэрежесшё карай, тексершген азык кура- мынан уытты заттар концентрациясын аныктайды. Кустар мен шошкаларга (бул малдар ас тузына ете сез1мтал) арналган ку­рама жемнен NaCI аньщтауда титрометрия таптырмайтын эдк. Ал алколойдтарды аныктауда шег1нд1 шегу реакциясын колдану улкен нэтиже бередь Су курамындагы алколойдтар: танин, сынап

45

хлорида фосфор. Вольфрам, фосфор-молибден немесе пикрин кышкылдарымен эрекеттесш, суда ер1мейтш шегщщ тузедг

4. Физикалык-химиялык эд1с.Бул эд!ст1ю-тэж1рибе жузшде колдану ете тшмд1, жука кабатты

жэне газдык хроматография эдютершен турады. Жука кабатты эдю-хроматографияльщ пластинкада жылжымалы ертндш ердщ 6ip нуктеден (старт) еюнпп нуктеге (финиш) дешнп жылжу ара катынасына непзделген. Сапалык аныктауды сынама эсершен тузшген дак мелшерш улгш к ертцщ м ен салыстыру барысын­да журпзед!. Газдьщ хроматография 9flici - хлорорганикалык жэне фосфорорганикалык косылыстарды аныктауда кещнен колданьшатын токсикологиялык талдаудыц Ka3ipri замандык физикалык-химиялык aaici.

5. Ботаникалык эд1сУлы ездмдйстщ бар-жогын аныктауда мал жейтш азьщты

тексерудщ мацызы ете зор. Мундай жагдайда б1ршпвден, жайы- лым, кейб1р жагдайларда астаудагы азык калдыгы тексершедь Тексершетш азык курамынан улы ес1мдпстерщ табу тексерудщ ботаникалык эдюше непзделген.

Азьщты жэне жайьшымды ботаникалык тексеру улы eciM- д1ктердщ токсикологиясын жэне морфологиясын жаксы бшетш мамандардыц катысуымен журпзшу1 кажет.

Ботаникалык жэне фитотоксикальщ тексерудщ максаты - жайылымнан немесе азык курамынан уландыруга кудцсп улы ес1мдпсгерд1 табу. Егер ондай еамщктер кездессе, оныц азьщтагы мелшерш, есу орнын жэне уытты бел1мдерш аньщтау.

Улы ес1мд1ктер жайлы толык деректер алу ушш, темендеп керсеткшггерге кецш белген жогары дэрежел1 нэтиже беретпй даусыз:1) 0с1мдштщ тур1мен танысу;2) Жайылымдагы малдыц улы еамдйске деген тэбей, ягни малдыц улы еымщкп жеу - жемеу1;3) Улану сэтш жэне кунш аныктау.Мундай деректерд1 есепке алу, синил кыпщылыныц тузшушен,

46

есшдокке кун кезшщ эсер етушен болатын езгергстерд1 анык- тауга мумк1ндж бередь4). Мал багушылардан, жергипюп тургындардан жайылым жаг- дайын, мал куш жайлы анамнездж деректер жинау. Мундай де- ректер нэтйжесшде патологиялык процесс басталардагы малдыц кеЦш-кушн, улану сипатын, улану себебш бшуге болады.

в з и ш к бакьмау суракгары1. Токсикология, онын мазмуны, рвл1 жэне манызы.2. “У” жэне “улану” туралы угым3. Пестицидтер. Эсер етуше байланысты Ж1ктелу1.4. Улы заттардыц Heri3ri токсиметрлтк елшем б1рлштер15. Улы заттардыц уыттылыгына байланысты жистелуй6. Улы заттардыц зияндылыгына байланысты ж1ктелуь7. Удыц агзага тусу жэне белшш шыгу жолдары.8. Улы заттардыц токсикодинамикасы9. Улы заттардыц организмдеп кумуляциясы жэне оныц турлер1.10. Уытты заттардыц эмбриогендц тератогенда мутагещц жэне конце-

рогенда эсерлер1 туралы тусшж.11. Улануды соттык-ветеринариялык сараптау.12. Уланулардыц алдын алу.13. Уланулар кезшдеп емдеу жэне диагноз коюдыц жалпы принцип-

Tepi.14. Уланулардыц химияльщ-токсикологиялык талдау эдктерк15. Улануды дифференциалдык балау.

47

2-белт . ЖЕКЕ ТОКСИКОЛОГИЯ

Пестициттер эсершен туындайтын уланулар

Фосфорорганикалык косылыстардан улану

Фосфорорганикалык; косылыстар (ФОК) - фосфор кышкы­лыныц (фосфорлык, пирофосфорлык, фосфорлы, фосфондык, фосфиндк, тио жэне днтиофосфорлык, тиофосфорлы) куюрттж немесе азоттык туындылары. Олар инсектицидл, акарицидп жэне фумигантты эсер етедь

Мал шаруапп»шыгы мен еымдш шаруашылыгында ФОК-Дыц жанаса жэне жуйел1 турде эсер ететш 25-тен аса турлер1 бар.

ФОК-Дыц жанаса эсер ететш препараттары: хлорофос, ДДВФ, метафос, дифос, этафос, циодрин, карбофос, диазинон, дурсбан, ушхлорлыметафос.

Жуйел1 турде эсер етепн препараттары: гардона, силикрон, токутион, фозалон, бутифос, неоцидол, золон жэне жанаса-жу- йел1 эсер ететшдер: антио, фосфамид, фталофос, гетерофос.

Кептеген фосфоорганикалык пестицидтер агзага тершк - резорбтивп (канга ацу) эсер етедь Мундай препараттар: метил- меркаптофос, бутифос, циодрин, тиодан.

ФОК-тар кебшесе мида, жулында, екпеде, журекте, бауырда, буйректе, булшык еттерде жинакталады. Тотыгу процестершш эсершен тиофос фосфаколга, карбофос имидоксонга, диазинон диазоконга, антиофосфомидке, метилнитрофоскаранитрокрезол- га айналып, ездершен де аса уытты косылыстар (метаболлиттер) тузедь

Фосфоорганикалык косьшыстар енд1р1сте суйык (органика­лык ертндшердеп жэне судагы ертндшерО жэне унтак (дуст) туршде шыгарылып, колданылады.

Жануарлар ФОК-дан ас корыту жэне тыныс алу жолдары, Tepi аркылы уланады. Сонымен катар, уытты заттармен ластанган азыктарды, мал ешмдерш колдану, уланудыц непзп кезь

48

вс1мд1ктерд1 жуйел1 турде эсер ететш ФОК-мен евдегенде, олар ес1мд1ктердщ тамыры, сабагы жэне жапырактары аркылы барлык улпаларына тарап, 30 куннен 60 кунге дешн еЫмдж кура­мында уытты эсер1н сактайды. внделген всшдщтерд! осы уакыт шшде колдану ауыл шаруашылык малдары мен жэщнктерге аса уытты. Ал жанаса эсер ететш препараттармен ечделген ес1мдоктерд16 кунге дешн колдануга болмайды. Бул препараттар жанасу нэтижеанде жэндактердщ хитин жэне бал ауыз кабыктары аркылы тез етш, жаппай ел1мге ушыратады" ФОК жуйке жу­йесш салдандырып эсер етёдо. Ягни жуйке жуиёа ферментт - холинэстеразага тткелей, эларете эсер етш, нэтижесшде агзада ацетилхолин шамадан тыс кеп мелшерде жинакталып, ёз1нщ уытты эсерш керсетед!. Онымен катар фосфорорганикалык косылыстар эстераза, протеаза жэне пероксидаза секищ баска да фермёвфгёрдщ кызметш эларетш, каталазаныц белсендшйтн кушейтедь Кейб1р ФОК тек М-холинореактивт1 жуйеге эсер етсе, баскалары М-холинреактивтл жуйеге гана емес, Н-холинореак- тивтт жуйеге де эсер етедь

Жуйке жуйесше эсер ету ерекшел1ктерше, клиникалык белп- лерше карай фосфорорганикалык косылыстарды уш топка бе- леда:

Г: Мускарин тэр!зд1 ФОК-тармен уланганда кёршетш клини­калык белгшер - миоз (кез карашыгыньщ тарылуы), бронхоспаз­ма, сшекей агу, шектен тыс терлеу, и&ёктщ жиырылуыньщ ку- meioi жэне im ету секйцй белплершён сипатталынады.

2. Никотин тэр1зд1 ФОК-тармен уланганда - канка булшык етшщ треморы, аяктардын flipim, кан кысымыныц жогарылауы, орталык жуйке жуйесшщ козуы жэне салдануы сиякты белгшер керсететшдер.

3. Кураре тэр1зщ ФОК-тармен уланганда - канка булшык ет- тершщ, соньщ пщнде мойын, кеуде булшык errepi тонусыньщ эЛсйрёуд сиякты белплер1мен ерекшелёнёд!.

Кептеген фосфоорганикалык косылыстардыц етмр, жагым­сыз uici болады. Олар суда нашар, органикалык ертндшерде (бензол, спирт, эфир т.б.) жакы еридг Судагы ершвдшерш сулы эмульсия туршде, белсенд! жугыш заттар ретшде колданылады.

4-351 49

ФОК-га сез1мтал жануарлар: мушзд1 ipi кара мал, кой-ешю, сез1мталдыгы темен: жылкы, шошка, тауыктар жэне уйректер.

ФОК-Дын жанаса эсер ететш препараттары

Дифос (биотион, абат, темефос, нимитокс) - ак тусп крис­таллы зат. Суда нашар, толуолда жаксы еридь Жылы канды жануарларга уытты 9cepi элаз. ЛД12 тышкандар ушш 2000-2300 мг/кг, кояндарга 970-1930мг/кг. Шыбын-пйркей личинкалары- на, эртурл1 жэндпсгерге карсы колданылады. 0с1мдштердщ осу удергсше зиянын типзетш жэндпсгерге де 9cepi айтарлыктай куши.

Хлорофос (диптерекс, дилокс, тугой, негувон, рици- фон) - ак тусп, суда жэне коптеген органикалык ертндш ерде жаксы еритш кристаллы унтак. Мал шаруашылыгы мен ос1мдйс шаруашылыгында кещнен колданылатын, уытты dcepi темен препарат. Мактаньщ, кунбагыстъщ, жугершщ, картоптын, кы- зылшаныц жэне т.б. дэндьдакылдардьщ зиянкестерше, онымен катар жануарлардыц эктопаразиттерше, окырага (окалак) карсы пестицидтер ретшде колданылады. Жануарларга елпре эсер ететш мелшерк 300-500 мг/кг, организмде жинакталу дэрежес1 (кумулятивтшт) темен. Ауыз аркылы енпзшген хлорофос, канда 1-3 сагаттан кешн байкалып, 3-5 сагаттан кейш несеп аркылы сыртка белшедь Tepi аркылы эсер еткен хлорофостыц, ауыз аркылы енпзщген TypiHe карагандагы уыттылыгы темен. Ашык жерде (далада) хлорофостыц dcepi 3-5 кун, белме жагдайында 2 аптага дейш сакталады.

Карбофос (мелатиои, фостиои, сумитокс) - сургылт тусп, органикалык ертндш ерде жаксы еритш, Hici niipireH турып (редька) nici секшд!, жагымыз, коюлау суйыктьщ. Сумен на­шар эрекеттесед1 (еру дэрежес1 жобамен 150мг/л). Жануарлар ушш уыттьшыгы орташа. Кумулятивп эсер етедк сштшер эсершен курамын бузады. Малдардын жасына, TypiHe жэне жы- нысына карай бул препаратка сез1мталдыгы эртурль Мысалы, карбофостыц бузауга уытты мелшер1 10-20 мг/кг болса, ipi мал- дар ушш 50-100мг/кг. влйре эсер ететш мелшер! мушзд1 ipi

50

кара ymiH 200мг/кг болса, кой л ар ушан 150мг/кг. Карбофостыц 100мг/кг мелшер1 балапандардыц булшык еттерш элшздендарш, 3 апталык балапандарга eirripe эсер етедг Monmepi (ЛД50) 200- 400 мг/кг, ал ересек кустарга 150-200мг/кг. Препараттьщ 1%-ды ертцщс*мен бузауларды бурку (опрыскивание) оларды ел1мге ушыратса, ал кустарды карбофостыц 1,25 % ертндкймен неме­се 4 % унтагымен (дустымен) шомылдырудьщ ешкандай зияны жок. Карбофоспен оцделген шабындыктарда, оныц Hici 25 кунге дейш сакталынады.

Карбофос - азыктык заттарды зиянды жэндiктep мен кенелер- ден, жануарларды 3piypni эктопаразиттерден коргауга арналган инсектоакарицид.

Тиофос (паратион)- куцпрт-коцыр тусп, Hici сарымсактт секщщ, кою майлы суйыктык- Сумей жаксы араласып, саргыш- жасыл тусп эмульсия тузедг Кайнаткан кезде уыттылыгы жогарылайды. Малдар ymiH уытты. 0лпре эсер ететш Menniepi 13-25 мг/кг. Тиофоспен оцделген жайылымдарга малдарды 20- 25 куннен ерте шыгару га тиым салынады. Кокете зиянкестерше карсы колданылады.

Октометил (сирадан, пестокс-3) - жабыскак, туткыр, кунпрт коцыр тусп, Hicci3, судагы epiriimici (эмульсия) бузылмай узак сакталатын суйыктык. Tepi аркылы тез сщш, малдарга оте уыт­ты, кумулятивп эсер етедг 0лт1ре эсер ететш Menniepi 10-30 мг/кг. Курамында октометил кездесетш азыктарды, препарат ыдырап кетпешнше, 1-3 айга дейш колдануга болмайды.

Меркаптофос (диметил 0-2 этилтиофосфат, метасистокс, деметон, внуран) - майлы, ашык-коцыр тусп, опор жагымсыз uici бар, сумен жецш араласып, ашык-сары тусп эмульсия тузепн, оте уытты, кумулятивп суйык зат. 0лпре эсер ететщ Monmepi 3-10 мл/кг. Меркаптафостын eici H30Mepi бар: тиондык жэне тиолдык- Тиолды H30Mepi тионды изомерше Караганда уыт­ты. ¥зак уакыт сактау барысында меркаптофостыц уыттылыгы артады, ягни тиолды изомершщ саны улгаяды. Курамында 0,35 мг/кг мелшершде меркаптофос бар азыктар мен азьщ-тулцстерщ колдануга тиым салынады.

51

ДДВФ (0,0-диметил - 0-2,2-дихлорвинил фосфат, дихло­рофос, вапона, нуван) - ацетонда жэне т.б. органикалык е р т н ­дшерде жаксы, суда нашар еритш тусЫз суйык. Tepi аркьшы ел1мге ушырататын мелшер1 (ЛД50) 23-87 мг/кг. Аралар жш ула­нады. 0с1мдштермен жануарларга зиянды эсер ететш жэщцктерге жэне кенелерге карсы, сонымен катар, кора-копсьшарды дезин- фекциялау (залалсыздандыру) ушш колданылады.

Циодрии (кротоксифос) - керосинде, ацетонда жэне т.б. органикалык ертндшерде жаксы, суда нашар еритш, ашык - сары туей суйык зат. 0те уытты препарат. Ауьш шаруашылыгы малдарыныц эктопаразиттерше карсы, сауылатын сиырларды ецдеу ушш колданылады.

ФСЩ-дыц жуйел! турде эсер ететш препараттары

Гардоиа (тетрахлорвиифос, виифос, рабой, аппекс) - ак тус- Ti, суда нашар, органикалык ертндшерде жаксы еритш кристал­лы зат. Тышкандарга уытты scepi темен (ЛД50-1900-5000 мг/кг), араларга орташа уытты эсер етедг Мактаныц жэне кекешстердщ кем1рпш жэнднстерше карсы колданьшады.

Селекрон (профеиос, куракрон) - органикалык ертндшер­де жаксы еритш, сумен эрекеттесу1 нашар (еру дэрежеа20мг/л), ашьщ-сары тусп суйык Тышкандарга орггаша уытгы - ЛД^ 388 мг/кг, араларга жэне т.б пайдалы жэцщктерге уытты эсер етпейтш, мактаны, жугер1ш эртурл1 соргыш, кем1рпш жэнднстерден кор- гау ушш колданьшады.

Токутион (протиофос) - толуол жэне циклогексанмен жаксы эрекеттесепн, ал сумен эрекеттесу дэрежес11,7 мг/л, ашык туей, майлы суйыктьщ. Тышкандарга орташа уытты (ЛД50 925-966мг/кг), араларга жэне жэцщктерге уытты эсер етедь Мактаны зиянды жэнд1ктерден коргау ушш колданылады.

Трихлорметафос (фенхлорфос, тролен, роннел, нанкор) - хош шел кем1рсуларда жаксы еритш, элаз-жагымсыз nici бар, 30-50% эмульсия туршде шыгатын, химиялык таза препарат. Бурге, бит жэне кене секщщ малдыц эктопаразиттерше карсы колдануга усынылган инсектицид. 0с1мднс шаруашылыгында фитоцид ретшде жш колданьшады.

52

Бутифос (фолекс, мерфос) - суда жартылай, органикалык ертндшерде жаксы еритш, жагымсыз mci бар, ашык-сары tycTi суйык. Макта алкабына 1-2 кг/га мелшершде колданылатын, топыракка сщу жылдамдыгы 2 аптага созылатын дефолиант. Малдар ушш орташа уытты. 40-60% эмульсия туршде шыга- рылады.

Диазинон (базудин, эксодин)- тусаз, органикалык ер тн д ь лерде жаксы еритщ, сумен нашар эрекеттесетш (еру дэрежеа 40 мг/л) суйык зат. 0те уытты. Уыттылыгына орай мушзд! ipi карата колдануга болмайды. Койлардыц котырына карсы Ka3ipri кезде жш колданылатын инсектицид.

Неоцидол (базудин, диазол, гром) - диазинон эмульсиясыныц 60%-ды коспасы. 0те улы пестицид. Курамындагы эсер erynii заты (диазинон) - ацетонда, бензолда, этанолда жэне хлороформ- да жаксы еритш, тусйз майлы зат. Мал шаруашылыгында тек койларды тогыту ymiH, ягни псороптоз ауыруын алдын алу жэне емдеу максатында 0,05%-ды сулы эмульсия тур!нде колданылады. вЫмдж шаруашылыгында неоцидолдыц 60%-ды эмульсиялык коспасы, 40%-ды дымкыл унтагы, 5-10%-ды TymptuiKTi унтагы колданьшады.

Диазинон ете уытты зат. ЛМ50 - ак тышканга 76-108 мг/кг, балапандарга 8,4 мг/кг. Кумулятивт! acepi элЫз. Диазинонды ixmce колдангандагы уытты Mennrepi: 2 апталык бузауларга, 6ip жасар таналарга — 2,5 мг/кг, кой-еппсшер ymiH — 30 мг/кг. Жылкыларга шже колданганда уланудыц клиникалык бедгшер1 байкалмайды. Неоцидолдыц 0,1 %-ды сулы эмульсиясы сыртка бурку кезшде2 апталык бузауларда улану белплерз байкалса, пестицидтщ 0,25%-ды коспасы алты айлык бузауларды оншал ыкты уландыра коймайды. Бул препаратты ipi карага колданбаган жен.

Неоцидол сырткы орта да тез ыдырайды. Бул препараттпен ецделген азыктык есшдистердо 20 куннен кешн колдануга, сойы- латын малды 15-20 куннен кeйiн союга болады. Уланудан елген малдан токсикологиялык талдау ymiH зертханага етш, бауырын, буйрепн жэне майын ж^беруге болады.

Золон (фозалон) - органикалык epiTKiurrepfle жаксы, суда на­шар ерипн кристалды зат. ©сшддктерда коргау максатында 35%-

53

ды эмульсиясы колданылады. 0(пмд1ктерд1 ецдеуде препараттын 0,1-02%-ды сулы эмульсиясын 1,5-3 л/га мелшершде буркидь Ал 0,2%-ды сулы эмульсиясын муй1зд1 ipi кара, кой жэне ешкшердщ кенелерше карсы колдануга болады. ЛМ50 - зертханалык жа­нуарлар уийн 84-108 мг/кг. Уытты scepi орташа. Азык-тулш курамында 30-40 кунге дейш сакталынады. Фозалонныц суттщ, еттщ жэне жумыртканыц курамында болмаганы дурыс.

Картопты, мактаны эртурл1 зиянкестерден коргау ушш кол­данылатын хлорорганикалык заттарды алмастыргыш химиялык зат.

Фосфамид (диметоат) - Би-58 деген атпен белгш. Суда жэне органикалык ерташтерде (ацетон, хлороформ жэне т.б.) жаксы еритш ак TycTi кристалл. 0с1мд1ктерд1 зиянды жэцщктерден жэне кенелерден коргау ушш препараттыц 0,05-0,2% сулы эмуль­сиясын 0,5-2,5 м/га мелшершде буркш колданады. Уыттылыгы темен инсектицид. ЛМ50-ак тынщандар ушш 140-220 мг/кг. Малдарга фосфамидтщ теменп мелшерш (1,0 мг/кг) колданганда ешкандай улану белгшер1 байкалмайды. BipaK препарат мелшерш шамадан тыс жогарылатып колданса (25-50 мг/кг), ел1м-жтмге ушыратады. Азык курамында, жайылымдарда езшщ эсерш 30- 40 кунге сактайды. Азык К¥Рамындагы шектеуш мелшерй 2 мг/кг.

Жогарыда аталган ФОК-препараттарымен катар, зиянды жэн- д1ктерге карсы Ka3ipri уакытта темендеп препараттар колда­нылады: Актеллик (Фосбецид), Лейбацид, Сумитион, Дурсбан (Дарсбан, Пиринекс, Сайрен), жэне тагы баскалар.

Бул препараттардыц барлыгы да жуйел1 турде эсер етедь Эм- бебап пестицидтер ретшде фитоверм, агравертин, неорон секщщ препараттарды колдануга болады.

Клиникалык белгшерт Фосфорорганикалык косылыстармен улану- ете ж т , ж т жэне созылмалы турде eTyi мумкш.

0те ж т туршде орталык жуйке жуйен закымданып, тщщц салдануы, сшекей агу, миоз, экзофтальмия, бронхоспазм, д1ршдеу, шектен тыс терлеу, тремор жэне кан кысымыныц жогарылауы секщщ белгшермен сипатталынады. Сонымен катар, малдыц аяктары салданып, жургс-турысы езгеред1, жш-жш зэр беледй ес1нен танып (кома), кулап калады. Ауа жетпей туншыгу (асфик-

54

сия) нэтижеанде 1-2 сагат щпнде мал еледь Мысалы, хлорофос ертщцсш дурыс колданбау, ягни ыстык суда (90С°-градуста) ертп , 12-16 сагат отпей турып колдану барысында болган ула­ну, ic жузшде пркелген. Бул жагдайда хлорофос езшен 5-6 есе улы ДДВФ-ка айналып, мапдар колданылган жерд1 тщмен жа- лауы аркылы уланады (ез TepiciH немесе екший 6ip малды жалау аркылы). Улану белгшер115-20 мин кешн бшшедь

Ж т уланудыц белгшерк мал тынышсызданады, ттркендь руге (дауыска немесе жарыкка) карсы реакциясы элс1рейдй те- ршщ ауруга сез1мталдыгы жойылады, козгалыс координациясы бузылып, мал жыгылып калады.

Жылкыларда ппектщ Tyfiinyi (колик), шектен тыс терлеу, тшдщ астынгы ершшщ салдануы, иттер мен шошкаларда кусу сиякты белгшер байкалады. Сауын малдарында кенеттен суп тощал калады, кустарда аяктары, канаты салданып, айдары жэне сыргалыгы когерш кетедк Ауа жетпеу жэне орталык жуйке жуйесшщ салдануы нэтижесшде 24-28 сагат пшнде мал еледа,

Уланудыц созылмалы туршде азыкка тэбета жойылады, мал куйзеледк булшык еттердщ тонусы элС1реп, жургс-турысы ез- гередг, малдьщ салмагы темен дейдк6-7 ай еткен соц, койлардыц аякгары мен мойныныц булшык errepi тартылып, мойын 6ip жагына кисайып калады. Дене температурасы темендеп, арыкгау нэтижесшде мал еледь

Патологияльщ-анатомиялъщ езгерктер. Кептеген ав- торлардьщ айтуынша (А. В. Акулов, Г. П. Ясновой, 1966; Ф. П. Кохток 1970) уланудан елген малды сойып зерттегенде, Tipnii- лжке кажетп мушелерде, соныц ппщде бауырда, буйректе, екпеде, журекте, калканша жэне уйкы бездершде кан толулар байкалады. Сонымен катар, осы мушелерде тущршмсп дистро­фия калыптасады. Кекбауырда гемаглобин Meninepi кебетп, бауыр улпаларында гликоген азаяды. Осы керсетшштердщ барлыгы ФОК-мен уланганда орталык жуйке жуйес; мен кан тамырларыныц закымдалынатынын бтдарёдн

Химиялык-аналитикальщ зертгеулер нэтижес1 ФОК-дыц ми- да жэне паренхиматозды мушелерде, лифа тушндершде жэне койдыц куйрык майында кеп мелшерде, кацка булшык етшде шамалы гана жиналатындыгын керсетед1 (Конюхов,1980).

55

Фосфорорганикалык косылыстардан улануды балау - жуйке жуйесшщ салдануыныц клиникалык белгшерше, патологиялык- анатомиялык сою нэтижесше, шек-карындагы азык калдык- тарынан, май улпаларынан, мидан, бауыр жэне буйректен, соны­мен катар, азык курамынан химиялык-токсикологиялык зерттеу барысында ФОЬ -̂ды табу аркылы журпзшедг.

Зертханалык жагдайда Tipi жэне елген малдардын кан мен улпалардагы холинэстераза ферментшщ белсендшшн анык­тау, салыстыру аркылы да фосфорорганикалык косылыстарды балауга болады. ФО^-мен улануды cipecne, кутырык, Ауески ауруы, энцефалит секпцц аурулардыц клиникалык белгшершен айыруда жука кабатты жэне газды хромотография эдютершщ мацызы зор.

Емдеу. Фосфорорганикалык косылыстармен уланганда, ал­гашкы кундер1 атропин сульфатыныц жэне платифилин препа- раттарыныц емдш 9cepi нэтижель Антидот (у кайтаргыш) ре­тшде фосфолитин жеке туршде немесе ТМБ-4 препараттары- мен 6ipre колданылады. Жекеленген турде ТМБ-4 препаратта­ры ФОК-дан уланган малдарга емдпс касиет керсете алмайды, 6ipaK фосфолитиннщ фосфорга карсы белсендшгш арттырады, уланган малдыц тез жазылуына cenTiriH типзедг Антидоттыц емдпс касиеп оныц уакытында колданылуына, малдыц улану дэрежесше байланысты.

Тропацин - синтетикалык атропин сиякты зат. Холиноми- метикальщ жэне спазмолитикалык эсер етедь М - холинореактив- Ti жуйеш элс1ретед1, кездщ карашыгын кецейтед1, кещрдектщ, inTKi мушелердщ кан тамырларыныц б1рыцгай жолакты булшык еттерш босацсытады. Сшекей, кещрдек жэне ас корыту жуйеЫ бездершщ секрециясын баяулатады. Булшык етке еккендеп мелшерш жылкыга жэне ipi карага - 1 мг/кг.

Атропин сульфаты - перифериялык 9cepi басым холинолити- кальщ препарат. Булшык етке еккендеп мелшерк жылкыга — 1 мг/кг, ipi карага - 0,5 мг/кг.

Дипроксим (ТМБ-4) - холиноэстераза ферментш реактивиза- циялайды. Булшык етке еккендеп мeлшepi: жылкы, шошка жэне койга -10 мг/кг, ipi карага - 2 мг/кг.

56

Фосфолитин - саргыш тусп, коймалжыц тусп зат, 75 % - ды epmHflici колданылады. Булшык етке еккендеп мёлщёрг: жыл- кыга - 12,0 мл, ipi карата - 10,0, кой мен ешюге - 0,5 мл.

Бул керсетшген дэршш заттардан баска венага 20 %-ды глю­коза ертндюш 1 мг/кг, 10 % кальций хлоридш мушзд| ipi карата 150-200мл, кой-ешюге, шошкага, иттерге тэултне 1-2 рет 15-20 мл мелшершде 2-3 кун катарынан егедЬ

В1 витаминнщ 0,1 мг/кг мелшерш 1 мг/кг аскорбин кыш- кылымен немесе 5 мг/кг глюкозамен араластырып, ертщц турш­де Tepi астына, канка булшык етшщ салдануын жэне элизди^и жою ушш егедь

Агза жогалткан суйыктыктыц орнын толтыру ушш 1000 мл изотониялык ас тузы ершндюшен, 400 мг кальций хлоридшен, 400 мг калий хлоридшен, 80 мг тиамин бромидшен (В, витамиш) жэне 1000 мг аскорбин кышкылынан туратын коспа дайындап, мушад ipi карага 2000 мл, бузауларга 1000, кой-ешкшерге 500 мл беру жаксы нэтиже бередь

Журек жумысын жаксарту ушш Tepi астына 20 % - ды кофеин натрий бензоат ертндюш , мушзд1 ipi карата жэне жылкыга 3 г, кой-ешюге 1 г егедь

Фосфорорганикалык заттармен уланудыц алдын алу шаралары

- ауыл шаруашылыгында колданылатын пестицидтердщ кол­дану, тасымалдау жэне сакталу ережелерш катац сактау шарт.

- жанаса эсер ететш препараттармен ецделген азыктармен малдарды 6 тэул1ктен кешн азыктандыру жэне жуйел1 турде эсер етепн ФОК препараттарымен ецделген жайылымдарда 45 тэулш етпешнше малдарды жаймау керек.

- темендеп препараттар азык курамында керсетшген калдык мелшерден аспау керек - сугп малдар мен жумырткалагыш тауыктар уппн антио 2 мг/кг, бутифос 3 мг/кг, дурсбан 0,2 мг/кг, карбофос 2 мг/кг. Ал бул малдарга бершетш азыктарды метафо- спен ецдеуге тиым салынады, тек ceMipryre арналган малдарга азыкка метафос мелшер1 0,5 мг/кг, метилмеркаптофос 1 мл/кг,

57

фосфомит2мг/кг, хлорофос 1 мл/кг мелшершде косылып бермедх. Метилнитрофос жэне фталофос мелшер1 сем1ртуге арналган малдардын азык рационында 2 мл/кг-нан, сауын малдарга 1 мл/ мг-нан аспау керек.

- мал суарылатын суларда ФОКХдыц болмауы тик жэне мун- дай жерлерде пестицидтерд1 шашатын курал-саймандарды жууга тиым салынады.

Жануарлардан алынатын шшшаттарды ветеринарлык-санитарлык сараптау

ФосфорорганиКалык пестицидтермен ецделген азык-тулнс- терд1, соныц iniimje, етке етюзшетш тауьщтарды, 25 кун етпе- йшше союга болмайды.

Пестицидтердщ ен жогаргы калдьщ мелшер1 (жкм): етте - абат (дифос) 1 мг/кг, амидофос (руэлен) жэне тролен 0,3мг/кг, бойтекс 0,2мг/кг; дурбсон 0,1 мг/кг; жумырткада - абат 1 мг/кг болуы тшс. Бул азыктарда ДДВФ жэне хлорофостыц болмауы кажет. Жогарыда аталган пестицидтердщ ешкайсысыныц сут жэне сут ешмдершде кездесуше тиым салынады.

ЕСКЕРТУ: фосфорорганикалык пестицидтерд!ц калдьщ мел- mepi 2-5 саг. кайнатылган еттщ курамында ез куш1н жоймай, зертханальщ жануарларга уытты эсер етедк

Хлорорганикалык косылыстардан улану

Ауыл шаруашылыгы саласында хлорорганикалык косылыс­тар дыц (XOIQ мацызы ете зор. Олардыц зиянды жэцщктерге, кенелерге, патогецщ сацыраукулактарга карсы пестицидтак dcepi кец, уыттылыгы жогары жэне ете тез1мщ.

ХОК езшщ уыттылык дэрежес1не карай, ете уытты (хлорлы коспа, гексахлоран), уытты (дихлорэтан, гексохлорбутадиен, по- лихлоркамфен, тиодан), орташа уытты (ДДУ, ДДЕ, полихлор- пипен, полихлорбутан) жэне уыттылыгы темен (эфирсульфонат, тедион, мильбекс, фтолан, дилор) пестицидтер болып белшедк Бул препараттар ауыл шаруашылыгы малдары агзасына тыныс алу, ас корыту жолдары жэне булшбеген Tepi аркылы енедк

58

Кептеген хлорорганикалык косылыстар кристаллды немесе аморфты заттар, суда нашар, майлы ертндшер мен липидтерде жаксы еридь Май улпаларында, орталык жуйке жуйесшде жэне т.б. мушелерде жинакталып ас корыту жуйеы жэне буйрек, сау- ын малдьщ cyri аркылы белшедь

Химиялык курамына байланысты хлорорганикалык косы- лы'стар-хлор туындыларынын алифатты кем1рсутектер1 (гексох- лорбутадиен, немагон, дихлорэтан), ацикщп кем1рсутектер1 (гек­сахлоран, линдан), хош nicTi кем1рсутектер1 (гексохлорбензол, кельтан, тедион), полихлортерпендер (полихлоркамфен, полих- лорпинен), полихлорциклодиендер (гептохлор, дилор, алдрин) секщщ косылыстарга жжтеледк

Хлорорганикалык косылыстар езшщ эсер еткен нысандарын- да (обьектшершде) узак уакыт уытты эсерш сактайды.

ХОК-тардьщкарбаматтарданнемесеФОК-данайырмашылыгы, олар жыныс гормондарына уытты (гонадотоксинуц) эсер етедг Нэтижесшде гормондардын метаболизм! езгерш, ургашы мал- дар бедеул1кке ушырайды. Сойылган малдардыц епнде, карас- тырылып отырган пестицидтер, 6 айга дейш буйректе, 9 ай езшщ эсерш жоймайды.

Хлорорганикалык косылыстардын алифатты ком1рсулары

Дихлорэтан (этилендихлорид)- суда нашар, органикалык ергёкшггерде жаксы еритш, коршаган ортага тез тарайтын, хло­роформный шсшдей шел, тусшз суйыктык. Сумен араласкан- да гидролизденш, хлорлы сутек беледь 0те уытты. Колдануга болатын шектеуш мелшерк суда 2 мг/л, дэнде 7 мг/кг. Крра- жайларды оцдеу ушш 300-450 г/мН мелшершде колданылады. TepiHi жэне кшегей кабыктарды катты ттркенд1ред1. Орталык жуйке жуйесше наркотикалык заттар секщд1 эсер етед!. Уланган малдыц мурнынан жэне тш цпегшен кан кетед1, кез алмасында, бауырда канкуйылулар байкалады, екпе южед1, эритроциттер гемолизденедь

Немагон (фумазон)- суда нашар, майда ж эн е органикалык ерикшггерде жаксы еритш , етю р ш е п , сары TycTi, ауыр суйы к-

59

тык. Жануарлар ушш орташа уытты: балапандар ете сез1мтал (ЛМ50-60 мг/кг). TepiHi жэне кшегей кабыктарды ттркецщрш эсер етедь

ХОК-ын ацнклд1 кешрсулары

Гексахлоран - суда нашар, майлар мен органикалык epmcini- терде жаксы еритш тусшз, ушкыр, уытты, майлы суйыктык. Te­piHi жэне KinereiLni кабыктарды ттркецщрш эсер етедг12 %-ды дуст, фосфат унындагы 25 %-ды унтак жэне минералды - майлы эмульсия туршде шыгарылады. 0те кумулятивть Топыракта 2-3 жыл сакталынады. Осшдпс жэне мал ен!мдер1нде жинакталуына байланысты, етке етюзшедь Сауын малдарды, тауыктарды ец- деуге тиым салынады. Бул ешмдердеп гексахлоранныц meicreyni калдык мелШерк азык-тулйстерде 1 мг/кг; сутте, майда, етте жэне жумырткада гексахлоранныц калдыгы болмауы керек.

Линдан (мексан) - суда нашар, органикалык косылыстарда жаксы еритш, ете уытты, ак тусп кристаллды унтак. 12%-ды дуст, 25%-ды суспензия жэне 20%-ды эмульсия туршде шыга­рылады. Жарыкка, кышкылдарга, тотыктыргыштарга ете тезш- д1 препарат. Осы препаратпен ецделген азыктар мен малдарды азыктандыру нэтижесшде организмге енед1. Инсектоакарацид ретшде жемю, кекешс алкаптарын, мэдени ес!мд1ктерд1 ецдеу ушш колданылады (20-110 кг/га). Майлы ертцщ а ете уытты, ол TepiHi, кшегешп кабыктарды ттркецщрш, кан аркылы со- рылып, резорбтшт эсер етедь Буйрек, imeK жэне сут бездер! аркылы белшедц. Линданмен уланганда еркек малдыц еншщ микрокурылысы езгер1п, спермотогенез бузылады, ягни гонадо- тропты эсер етедь

Хлорорганикалык косылыстардын ароматты ком1рсутектер1

Гексахлорбензол - суда нашар, органикалык ерп'кпптерде жаксы еритш, жагымсыз шел, сургылт кристаллды унтак. Уыттылыгы темен болганымен ете кумулятивл, кшегей ка­быктарды ттркецщрш эсер етедь Кебшесе дэндерд1 ецдейд1 (2-4 кг/т).

60

Гептахлор - ак тусп, кристаллды, суда нашар, органикалык ёрйкЩтёрде жаксы еритш, сырткы орта йсершё тезшдо, ете уытты инсектицид. Кояндарга Tepici аркылы елтаре эсер етед1 (ЛМ]00-500 мг/кг). Гептахлор еркек малдарга Караганда, урга- шылардыц организм1нде 8-есе кеп мелшерде жинакталады. Азык-тулж курамында бул препараттыц болмаганы дурыс.

Полихлорпинен (стробон жэне хлортен) - ашык сары неме­се ашык коцыр тусп, mCi скипидардыц mci ёёющц, органикалык ертснптерде жаксы еритш суйык акароинсектицид. Курамында 66 %-га дёщн хлор бар, шырын секщщ суйык. Кызылшаныц узын тумсыктарына жэне колорада коцызына карсы колданылады. Орташа уытты, тёрШ, кшегешп кабыктарды ттркёнддрш, гепа- тотропты эсер етедь Сырткы ортада бёлсёндШг1 2-3 жыл сак- талатын тез1мд1 зат. Полихлорпипеннщ Ьсёршен буйрек ycTi безшщ милы кабаты закымданады, эртурл1 торшалар дистро- фияланып, iciHynep, кан коюланулар байкалады, кан курамын­дагы холестериннщ децгеш котершедь Сулы эмульсиясы кол­данылады.

Полихлоркамфен (токсофен, фенотокс) - суда ер1мейтш, ал органикалык ертсшперде жаксы еритш, курамында 66-69 % хлор бар, кою сур, колдану аясы ете кец инсектоакарацид. 1 %-ды сулы эмульсиясы туршде картопты, кант кызылшасын, буршак- ты, кеп жылдык щёптерд1 ецдеу ушш, сонымен катар, малдыц эктопаразиттерш жою ушш колданылады.

Дихлордифенилушхлорметан (ДДУ) - 1873 жылы синтез- дел iHin алынган, алгашкы XOIQ-дыц 6ip i. Инсектицидпк dcepi 1937 жылы аныкталды. 1940 жылы кецщен колданыла бастады. Ал 1970 жылдан мал шаруашылыгында колдануга тиым салын- ган. EipaK шет мемлекеттерде (Жапония) эщ де кецшен колданы­лады. Азыктагы щёктеул1 калдык мелшерк 0,05 мг/кг. ДДУ- ак туей суда ер1мейтш, органикалык ергсшдшерде жаксы еритш* минералды кышкылдарга, жарыкка ете тезщд!, техникалык Typi ашык коцыр туей кристаллды унтак. Дуст, эмульсия туршде колданылады. Топыракта узак сакталатын инсектицид. Кенелер Д ДУ-га тешмд!. Азыктагы шектеул! калдык Me.nniepi 0,05 мг/кг,

61

ал уытты M&mnepi малдар ушш: куре тамырга енпзгенде 55 мг/кг, iuiKe 550 мг/кг.

Дихлордифенилекииюрэтан (ДДЕ) - органикалык ер тн дь лерде жаксы еритш унтак, ДДУ-ныц Heri3ri метаболиттершщ 6ipi. ДДД буйрек ycTi 6e3i милы кабатынын жумысын нашар- латып, сел болу кызметш темендетедь Тыныс алу фермени- цитохромоксидазаныц жумысына эсерш типзш, гипоксия жэне асфиксия калыптастырады. Стероиди гормондардын гидрок- силдену1 малдардын: ошмдшгш томендетш эсер етедь Азыктагы калдык мелшерй 0,05 мг/кг аспауы керек.

Патогенеза Хлорорганикалык косылыстар Tepim, кшегейш кабыктарды ттркецщрш эсер етедк Tepi асты жэне innci май- ларда, орталык жуйке жуйесшде, буйректе, бауырда, бездерде жинакталып, кумулятивта эсер етедь ХОК-мен кайталап жанасу созылмалы улануга экеп соктырады.

ХОК-тар непзшен орталык жуйке жуйесше, бауырга уытты эсер етш, миды ттркещцред1, жуйке уштарындагы медиатор- ларда жинакталып, орталык жэне шетйк жуйке жуйеа кызме­тш бузады. Осыньщ нэтижесшде, жуйке жуйешмен мушелер арасындагы байланыс бузылып, эртурл1 д ipi л дер, тыныс алу жуйесш, журектщ, iniKi мYшeлepдiц жумыс icTey кабшетшщ нашарлаганы байкалады. Бауырга енгеи ХОК, мыгым орнала- сып, оныц белок тузу жэне уга карсы (антитоксищцк) функ­циясын закымдайды.

Хлорорганикалык косылыстардын метаболйттёршщ мал агзасын уландыруда мацызы зор. Мысалы, дихлорэтан кан ар­кылы тарап, орталык жуйке жуйесшде, бауырда, буйрек ycTi безшде, ini майларында жинакталып, бауырда хлорсызданады (дехлорлану). Нэтижесшде оныц ете уытты метаболиттер1 хлор- этанол жэне монохлорлы арке кышкылы тузшедь ХОК орталык жуйке жуйесше наркотикалык эсер eTin, бауырдыц жэне журек кан тамыр жуйесш закымдайды. Олар кан тамырларыныц ет- Ki3rimTiriH жогарылатып, организмнщ сусыздануына, бауыр торшаларыныц дистрофиясына, акзат cHHTe3iHiH темендеуше экеп соктыратын гепатоцид мембранасындагы жэне эндоте­лий торшаларындагы липидтердщ кайталап тотыгуын удетедк

62

Белоктармен, соньщ шпнде, микопрсггеидтер, шикопротеид жэне альбуминдермен кешецщ эрекеттесш тиол ферментгершщ белсен- дтгш темендету, торшаньщ биомембранасыньщ етюзгшгпк касие- тш бузу- ХОК-га тэн керипс.

Клиникальщ белгмери Агзага тускен удыц мелшерше, жана- су узактыгына байланысты ж т жэне созылмалы турде етедь

Ж т туршде агза жалпы козады, алгаш рефлекторлы сез1м- талдык жогарылап,кешннен KepiciHnie темендейдь Тыныс алу жишеп, сшекей агады, мойныныц, дененщ жэне аяктардыц бул­шык errepi тартылып, козгалыс коордннациясы бузылып, кез­дщ кору мумкщщп нашарлайды. KyfticTi малдар да ентпу, таз карынныц Ke6yi (тнмпания) байкалады, жатаган келедь Кандагы ацетнлхолнн мелшер1 80 %-га дешн кетершп, ацетилхолинэсте- раза ферментшщ белсендшп 35%-га дешн темендейдь Эртурш даршдер калыптасып, ауа жетлспей, нэтижесшде тыныс алу токтайды.

Гексахлоранмен уланган бузауда 30-45 мин. кейш улану бел- rinepi байкала бастайды. Бузау ыцырсып, катты мазасызданады. Булшык errepi дгршдеп, сшекей агады, imi кебед1. Арка омыр- калары ишп, тыныс алуы нашарлаган мал еледь влпрё эсер ететш мелшер! 5-10 мг/кг.

Кельтонмен ж т жэн созылмалы турде уланган тауыкгардыц канында гемоглобин мен эритроцит мелшер1 кёбёшп, бауырдыц акзат тузу функциясы бузылады. Журектщ бйоэлектрлш бел- сендшл езгередь

Уланудыц созылмалы Typi агзаныц жалпы куйзелуймен, тэ- бетшщ темендеу1мен, булшык ет тонусыныц aiicipeyiMeH жэне жш-жш несеп, нэжк белу1мен сипатталынады. Уланудыц ауыр туршде атаксия, салданулар байкалады.

Патологияльщ-анатамияльщ взeepicmep. Ж т улану кезш- де йпек-карын жуйеа Кшёгёйлд кабыктары кабынып, паренхи- матозды мушелерге кан толуымен сипатталынады. Кещрдек жэне бронхтар Кётрпйкп суйыкка толы, екпе iciHreH, тыныс алу жуйезд, щйёгеил! кабыктары, эндокард, эпикард, бауыр мен буйрек жэне т.б. улпалар канталаган. Kyfticri малдардыц карыны газга толган.

63

Созылмалы улану кезшде курсак куысы мушелершде жэне екпеде кан ipKmy, майлы дистрофия, бауыр мен буйректе кан толу, келемшщ улгаюы, ми улпасыньщ iciHyi секщщ белгшер байкалады. Сонымен катар, жекелеген мушелер мен улпалар iciHin, жуйке булшык errepi мен бауыр eлi еттенедь

Балау. Анамнездш деректер, клиникалык белгшер, сою жэне химиялык - токсикологиялык талдау нэтижелерше суйене от- ырып баланады. Балаудыц зертханалык 9fliciHae, ХОК-ДЫЦ ете кеп жиналатын деполык мушелер1 - Tepi асты жэне im майларын. бауыр, буйреюп ми мен жулынды патологиялык-анатомиялык тексеру улкен нэтиже бередь

Емдеу. Хлорорганикалык косылыстардыц канга етуш те- жеп, карынды уытты заттардан босату кажет. Бул ушш тузды im етюзпштер, соргыш жэне кустыргыш дэршерщ колданады. 1шке белсецщршген KOMip, куре тамыр аркылы натрий хлорлы натридш гипертонияльщ ертндгсш , 40 % глюкоза, 10% кальций хлорцщ немесе 0,5-1 мл/г кальций глюконатын бередк Д1ршдерге (судороги) карсы уйкы кёлтаретш жэне тыныштандыратын пре- параттар колданылады. 7 % хлоралгидрат ерггщщсш куре тамыр аркылы жылкыга 100-200 мл, мушзд1 ipi карага 50-75мл енпзу дурыс нэтиже беред]. Спецификальщ антидот ретшде ацети- лциетейн жэне циетесан, организмд1 калпына келтару ушш ме- тионинд! 25 мг/кг, аскорбин кышкылын 5 мг/кг жэне глюкоза, калий, натрий хлорид] ертндшершщ коепасын кешецгц турде колданылады.

Сульфаниламид препараттарын колдануга болмайды, ейтке- Hi олар, KepiciHme, XOI -̂дыц уытты эсерш 1-2-3-еее арттырып ж1бередь

Алдын алу шаралары. Малдарды ецдегенде ХОК-Ды колда­нылатын мелшершен асырмаган абзал. Азыктардагы nieicreyni калдыкгыц мелшерш бакылап туру кажет. Тасымалдаганда жэ­не колданганда каушЫздш ережелерш катац сактап, ХОК-мен ецделген жайылымдарга малдарды керсетшген уакытында (21 куннен кешн) ж1берген жен. ХОК/гыц азыктардагы колдануга болатын uieKTeyni мелшерй ДДУ изомерлерАмен метоболит-

64

Tepi- 0,05 мг/кг; гептохлоркамфен- 0,05- дешн; дилор-0,1 дейш; полихлоркамфен жэне полихлорпинен-0,25 мг/кг дейш,

ДДУ жэне гексахлораннан созылмалы турде уланган мал етшде бул пестицидтер 9-10 айга дейш сакталынады, еттщ сапа- сы езгеред1, кышкьщцык-сштйпк тепе-тецдшж бузылады.

Жасанды пиретроидтар

Пиретроидтар - курамында циклопропан карбон кышкы­лыныц цинерин, пиретрин секщщ эсер етупп туындылары бар курдел1 эфир. Синтетикалык жолмен хризантема еымщгшен алынады. Б1здщ дэу1р1м1зге дейш пиретроидтар дэршк туймедак гулшщ унтагы ретшде колданып келген. Ал химиялык курамы тек еткен гасырдыц 50-mi жылдары гана белгш болды.

Цинерин мен пиретрин - езше тэн Hici бар, тотыгу жэне ги- дролиздену нэтижесшде белсендшгш тез жоятын суйыктык. Оларды синтездеу ете киын. Сондыктан, Ka3ipri уакытга оларды жасанды жолмен алып, алынган курдел1 эфирд1 - жасанды пире­троидтар децщ. Жасанды пиретроидтар Ka3ipri уакытта ете жш колданылады. вздершщ купт инсектицидтш жэне акарицидпк белсендшйлмен ерекше л енедт Ocepi ФОК-га Караганда купгпрек жэне эр гектар жерге жуз граммга дешн гана колданылады.

Пиретроидтардыц сырткы ортага тезгмдтш темен. BipaK ауыл шаруашылыгында жэне ветеринарияда дурыс колданбау - адам- дар мен жануарлар арасында улану тудырады. Пиретроидтардыц уыттылыгы эр малга эр турль Оныц irnimte жогары уытты, орта- ша уытты жэне уыттылыгы элаз препараттары болады. Жылы канды жануарлар ymiH децис, сумицидин секщщ пиретроидтар ете улы. Барлык пиретроидтардыц кумулятивп dcepi темен.

Ровикурт - элсгз Hici бар, органикалык ергпаштерде жаксы, суда нашар еритш, ашык TycTi майлы суйыктык. Курамындагы эсер erymi зат - перметрин. Мал дэрйгерл1гшде перметрин (ам- буш, корсар) туршде колданылады. Ол курамында 25% эсер етугш заты (перметрин) бар эмульсия туршде шыгарылады. Онщрюте сонымен катар, курамында перметрин бар стомазан, креопир, анометрин жэне пирвол колданылады.

5-551 65

Перметрицщ астык тукымдастарды, кекешс ешмдерш, жу- з1мдйсгерд1, дэршк еЫмдйктерщ ецдеу ymiH зиянкестер мен кенелерге карсы 0,01-0,02 %-ды эмульсия туршде 0,1-0,2 кг/га мелшершде бурку аркылы колданылады. Малдарды 0,05-0,1%- ды сулы эмульсиясымен шомылдырылады. Сауын малдарга кол­дануга болмайды. Бул пестицид арапар мен балыктарга ете улы эсер етедь

Пирволдыц 0,05%-ды сулы эмульсиясымен еццелген кой етшен 3 куннен кейш 0,051, бауырынан-0,045, буйрегшен-0,043 мг/кг перме- трин кездестарген. Ал 10 куннен кешн буд ешмдердщ перметрин- нен толык таза болатыны аныкгалды. (Э.К.Рахматуллин, 1997).

Арриво, инта-вир, цимбуш, циперкил, циракс, щерпа, цит- кор, ципершанс- курамында эсер етупп зат циперметрин бар, anci3 HicTi тусс1з суйык турде колданатын заттар. Органикалык ергасштгерде жаксы, суда нашар ерщй. Эмульсия жэне таблет­ка туршде шыгарылады. Астык жэне жуз1м алкаптарын, кылкан жапырактарды, мэдени ес1мднстерд1, астык коймаларын зи- янкес жэщцктер мен кенелерден коргау ymiH, бурку аркылы колданады. Курамында циперметрин бар пиретроидтар Kayinri емес. Атжалман ymiH ЛМ50 - 250-300 мг/кг. BipaK аралар мен балыктар ушш улы (JIMso-0,0012).

Бул препараттармен катар, ещцрюте децис, биорин, дельтацид, буфетрин (курамында эсер етупп зат- дельтаметрин бар), бутокс (эсер етупп зат-0,005% декаметрнн), данитол (фенпропатрнн), зета жэне фюри (зета- циперметрин), фенакс (фенвалерат) сияк­ты пиретроидтар колданьшады. Пиретроидтардыц кемшшп: ж т колдану барысында жэнд1ктер мен кенелер бешмделш алады.

Токсикодинамикасы. Пиретроидтар (децис, сумицидин, цим­буш) орталык жуйке жуйесше уытты эсер етедь Бауырдагы жэне кан сарысуындагы холинэстеразаныц, ылтшк фосфатазаныц, жалпы акзаттыц жэне мочевинаныц децгешн темендетед1.

Клиникасы. Пиретроидтардан мушзд1 ipi караныц, койлар- дыц, шошкалардыц улануы т1ркелмеген. Ал улана калган малдар жалпы элс1рейд1, кешнен козады, тремор, эртурл1 д1ршдер ка­лыптасады. Сшекей агады, тершщ сез1мталдыгы темендейдь

Агзадан пиретроидтар несеп, нэжю аркылы белшш шыгады.

66

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктер. Зертханалык жа- нуарларга пиретроидтардьщ елйре эсер ететш мелшерш еккен- де мида зат алмасудьщ бузылуы, эпикард пен эндокардта нуктел1 кан талаулар, inieK-карынныц кшегейш кабыгында катаралды кабынулар байкалады.

Емдеу. У кайтаргыш (антидот) жок. Улану кезшде iinKe бесен- д1ршген KOMip, ini втюзгйп, кустыргыш заттар бередь

Авермектиндер жэне ивермектиндер

Авермектиндер - streptomyces avermitilis сацыраукулагынан алынатын ешм. Бул сацыраукулакты алгаш жапон галымы Саташи Омура топырак курамынан болт алган. Ал «Мерк Шарп Дом Компани» гылыми зертханасыныц кызметкерлер! саны- раукулактын биологиялык, нематодтык, инсектицидтж жэне акарицидпк белсендшгш аныктап, авермектиндердш ивермек- тиндерге дейшп ыдырау ошмдерш сараптап, ивомек препаратын шыгарды. Ka3ipri уакытта баймек, цедектин, аверсекг, рустомек- тин секицц авермектиндер таркелген.

Ивермектиндер - авермектиндердш химиялык дериваты (ыды­рау OHiMi).

Авермектиндер жэне ивермектиндер - ак туей кристалды зат. Органикалык ерггкшггерде жаксы, суда нашар ерщц. Ощцрйсте курамында 1% эсер eiynii зат - глицерин полипропиленгликоль, поливинилпиролидон ко с пал ары бар препарат колданылады. Дэршк затты Tepi астына немесе ауыз аркылы 0,0002-0,0003 мг/кг мелшервде енпзедь Остертагиоз, гемонхоз, трихострон- гилез, коопериоз, дикгиокаулез, онхоцеркоз, шошканыц аскари­дозы жэне трихоцефалез1 кезшде колдану улкен нэтиже бередь Сауылатын малдарга колдану тшмаз.

Токсикодинамикасы. Авермектиндер жэцщктер мен кене- лердщ жуйке жуйесшен келген импульстардыц дурыс отуше эсерш тщтзетщ гамма- амино майлы кышкылын коршап алады (блокадалайды). Ал жуйке жуйеш кызмей гамма-аминомайлы кышкылына тэуелд! емес цестодтар мен трематодтарга авермек­тиндер эсер ете алмайды.

67

Малдарга авермектиндердщ эсер ету механизм! толык зерт- телмеген. 0йткеш, мал дар да орталык жуйке жуйесшен келген импульстардыц синапстар аркылы 6epinyi гамма-аминомайлы кышкылыныц катысуынсыз журедй

Жылы канды жануарларга авермектиндер мен ивермектиндер ете уытты. Ауыз аркылы бергенде ЛМ50- зертханалык жануарлар ушш 15-60 мг/кг, иттерге 80 мг/кг;

Tepi астына жэне булшык етке еккенде жылкы, мушзд1 ipi кара, кой, шошка ушш JIMS0-l-5 мг/кг кажет.

Клиникалык, белгигери Улану белплерй препарат енпзшгеннен кешнп 3-4 сагаттан соц бшне бастайды. Мал эларейщ, азыкка тэбеи болмайды, аяктарыныц булшык errepi д1ршдеп, журю- турысы бузылады, эртурл1 салданулар байкалады. Кдн курамында епщандай езгерк байкалмайды. Соцгы 20 жылда бул препарат- тардан жаппай улану 6enrinepi байкалмаган.

Еми Арнайы у кайтаргыш жок. Симптоматикалык ем колда­нылады.

Патолологиялык,- анатомиялык, взгерктер. Innci мушелерде морфологияльщ езгер1стер байкалады. (препараттан улану Ka3ipri кезде де толык зерттелмеген).

Токсикологиялык, талдау. Авермектиндер мен ивермектин­дер непзшен майлы жерлерде жинакталады. Мысалы, ивомект1

сиырдыц Tepici астына 0,3 мг/кг мелшервде еккенде, 7 куннен кешн Tepi асты майында 0,27 мг/кг, бауырда - 0,8 мг/кг, 21 куннен кешн - Tepi асты майында 0,07, бауырда 0,07 булшык етте 0,004 мг/кг, 28 куннен кешн Tepi асты майындагы мелшер1 0,03 мг/кг, бауырда 0,01 мг/кг мелшершде табылган. Ал булшык етте кездеспеген. Осыган орай, сойылатын малдарды препарат- ты енпзгеннен кей1н 30 кун отпей союга болмайды. Сауылатын малдарга колдануга болмайды.

Алдын алу шаралары. Эр тулж малына енпзу молшер1н катац сактап, сойылу мерз1мшен бурын союга тиым салынуы керек.

Фтор жэне оныц косындылары

Фтор (Fluorum) F - калыпты жагдайда езше тэн Hici бар, ащныл саргыш газ, галоген тобына жатады. Алгашкы рет 1810

68

жылы француз галымы физик А. Ампер алган, ол апгапщыда фтор- ды флуор атымен атаган, ал кейтнен фтор (фторис) созшен алынган- бузушы, киратушы деген ат берген. Б1зде бул ею атауда сакталган, ал баска елдерде флуор деп атайды. Француз химий А.Муассон жарты гасыр откеннен кейш фторды таза куйшде алган.

Фтор - табигатта кец таралган. Ол коптеген минералды зат- тардыц курамына жзревд: флюорит CaF2, апатит-Са]0, (F,CI)2 (Р04)6, KpHanHT-Na3AtF6 жэне т.б. фтор су кездершде де болады, ес1мд1к жэне жануарлар агзасыныц курамдас белит.

Фтор алмасуыныц бузылуынан, жануарлар арасында флюо­роз ауруы пайда болтаны аньщталган. Бул ауру iiueriH судын курамында фтордыц калыпты молшерден кеп болуыныц сал- дарынан болады. Кейшнен, баска елдерде бул аурудыц ауыл шаруашылык малдарында да жри кездесетнй белгш болды.

Фтор адам мен жануарлар агзасына кажетп микроэлементтер- дщ 6ipi болгандыктан, оныц жеткшйсс1з Tycyi Kepi эсерш типзедь

Ветеринарлык токсикологияда, фтор косылыстарыныц кейб1р турлерше гана жеке токталады. Осындай фторлы косылыстар- дыц 6ipi фторлы натрий, бул косылыс ауыл шаруашылыгында эртурл1 максатта ете кец колданылады.

Фторлы натрий (натрий фторщй) жэне кремний фторидш шепрткелерге карсы жэне еамдйстердщ зиянкестерше карсы дэршеу ymiH колданады.

Натрий фторидш алмастыратын инсектицидтщ 6ipi - фторлы кальций (CaF2). Осы химикаттарды дурыс колданбау малдыц ула- нуына экелш согады. Фтор косылыстарыныц уыттылыгьша оныц судагы epirinrririHe карап бага бередь Мысалы, суда epHTiH на­трий фторидшщ (4%-га дешн), баска фтордыц косылыстарымен салыстырганда уыттылыгы жогары.

Ауыл шаруашылыгында жш колданылатын кейб1р фтор препараттарыныц кыскаша сипаттамасы:

Фторлы натрий - лайлы, ак Tycri, niccis, кристаллы унтак, кеп сактаганда эртурл1 келемд1 кесектерге айна лады. Фторлы нат­рий кем1рпш жэншктердщ жулдыз курт сатысын жою ушш жэне суректерд1 консервшеу ушш ерггщщ туршде колданылады.

69

Фторлы натрийдщ уытты мелшер! ipi кара малына жэне жылкыга 10 г-нан жогары. BipaK 50г-нан аскан жагдайда мал ел1мге ушырайтынын зерттеушшер аныктаган.

Фторлы кремниши натрий (Na2SiF6) - усак, ак немесе сэл саргыш тусп, mcci3, ауыр унтак. Суда нашар еридп (1%-ке), сон- дыктан еэдмдпс зиянкестерше карсы тозандандыру, коймалар- дагы кем1рпштерд1 жою ушш колданады. Будан баска фтордыц косылыстары ауыл шаруашылык малдарына антигельминто зат ретшде де колданады.

Уралит - курдел1 курамды, курамында 77% фторлы натрий, 15% динитрофенол жэне 8% мифузорлы топырагы бар препарат. Паста жэне ертщ ц туршде колданылады, сары тусп, суйек- терд! консервшеу жэне оньщ пприкеуш алдьга-алу ушш кол­данылады.

Жануарлар уралитпен ецделген затты суйсше жалайтыны жэ­не фтор косылыстарымен ластанган ес1мдйстерд1 жейтпй белгш. Бул кубылыс фтор косылыстарыньщ дэмшщ тузды болуымен тусйщршедь

Токсикологиясы. Ауыл шаруашылык малдары жш фторлы жэне кремний фторлы натриймен байланыста болуы мумкш.

Фтор ионынын эсер етувдеп басты ерекшелш, оньщ агзада- гы энзимд1 кубылыстарыньщ (процестердщ), улпалардыц отте- пн кабылдауыньщ жэне булшык еттерде сут кышкылы тузшуь н1ц темендеу1мен сипатталады.

Агзага коп мелшерде тускен фтор кандагы кальций, фосфор жэне кан акуыздарына эсер етш, минерал алмасу кубылысын бу- зады.

Фторидтер канныцуйыгыштыгын темендетедь Фторидтермен улану жас малдарда жэне буаздык кезецде ауыр етед1, ейткеш мундай жагдайда жануарлардын фторга деген сез1мталдыгы жогары болады.

Фтор косылыстары азыкпен кеп мелшерде тускен жагдайда, суйек улпаларында кеп шогырланганда, мал тэбетшщ теменде- геш байкалады.

Егер рационда кальций, фосфор жэне Д-витамиш кебейсе, жа- нуарлардьщ фтордыц уытты эсерше тетеп беру кабшеп кушейедь

70

Американдык галымдардын мэл1меп бойынша, минералды азыкта фтордьщ мелшер1 ipi карага 0,3%, койга 0,35%, шошкага 0,45% кустарга 0,6%-тен аспау керек.

Баска фторлы косылыстармен фторлы натрийдщ агзага мулдем Kayinci3 мелшер1 1кг салмакка: ipi карага - 30-50мг: кой мен шошкага - 70-100; шешелреге - 150-300; курке тауыктарга- 300-400мг. Осы машметтерге карал, фторлы косылыстардыц мелшерлершщ кен аукымды эсер ететшдтн байкауга болады.

Фтордыц косылыстары ер1мейтш косылыстар туршде сыртка нэж1с, зэр аркылы белшедг

Зэрдщ 1 литрвдеп фтордын мелшер110мг-нан асса, он да огра- низмде фтордьщ кеп мелшерде екенш немесе ж т уланганын не­месе созылмалы интоксикация салдарынан суйек улпаларынан шыкданын байкаймыз.

Уланудыц клиникалык, белгтери Фтор жэне оныц косылыс- тарынан улану жануарларда ж т жэне созылмалы турде етедг Созылмалы турде етуш кебшесе флюороз деп те атайды. Ж т улану - фторлы жэне кремнийдщ фторлы натрийш жануарларга гельминтоз кез1нде антигельментик ретанде колданганда жэне азыктык жеммен 6ipre агзага TycyiHeH, жануарлардыц фтор жэне оныц косылыстарын колданатын кэсшорындардьщ жанында узак усталуынан немесе жайылуынан болады.

Ipi кара малы фторлы натриймен ж т улану кезшде малда жалпы элаздж, шаншу, курсак кабыргасы аумагыныц ауырсы- нуы, булшык еттердщ тартылуы байкалады. ©кпе, журек кыз- MeTTepi бузылады, тыныс алуы жишейдь тамыр согуы эле1рейщ, дене температурасы калыпты жагдайда немесе сэл жогарылайды. ¥закка созылган жагдайда температурасы 36С°-ка дейш темен- fleyi мумкш.

Таз карынныц желге толуы байкалады. Малдыц тэбел болмай­ды, кейде зерттегенде ауыз куысыныц кшегейш кабыктарыныц icimn, кызарганын, кез карашыгынын улкейгенш, мушзд1 ка- батыныц булдырауын керуге болады. Уланудан кешн 2-3 тэу- Л1ктен соц несеп курамынан фтор кездеспруге болады. Зэр коюлау жэне Tyci эдеттегщей куцпрттеу. Мал тыныс алу орталыгыныц жэне журектщ параличшен (салдануынан) немесе ауыр жагдайда

71

2-3 тэушк iuiinae мал еледь Мал жазылган жагдайда калпына келу npoueci scipece, аскорыту аппаратыньщ калпына келу1 узакка созылады. Фтормен созылмалы улану кезхнде малдыц еш мдшп едэугр темендейдь Алгашкыда суттщ белшу1 курт аза­яды, мал арыктайды, тэбеп твмендещц, ал соцынан флюорозга тэн клиникалык белгшер KepiHic табады. Созылмалы турдеп уланудыц айкын KepiHici ipi карада алгашкыда Tepici кургайды, сертмдшш жогалады, Tyicrepi сынгыш келед!, inii ету, тэбетшщ темендеу1 байкалады. Tic эмальдарыныц дактануы, уланудыц со­зылмалы туршщ алгашкы белгшершщ 6ipi.

Зертханалык зерттеу кезшде закымдалган суйектерде фтордыц Мвдшер калыптагыдан 5-6 есе кебейгешн аныктаган. Американ- дык зерттеушшердщ мэлшеттер! бойынша жануарлар суйегшщ курамында фтордыц мелшерй 0,6мг-га дешн жогарлайды.

¥сац мал. ¥сак малдардыц (кой, ешш) клиникалык бeлгiлepi аз дэрежеде зерттелген. Фторидтермен уланганда койларда ipi каралардан ерекшелМ, оларда уланудыц ж!!! агымы жш кез- десед!, улану фторды антигельминт ретанде колдану салдарынан болады. Фтордыц агзага узак уакыт енушен уланудыц созыл­малы Typi туындайды. Жга интоксикация кезшде койларда, ipi кара малында KepiHeriH клиникалык белгшер байкалады, ягни мазасызданады, тыныс алуы жишейд1, курсак аумагы ауырсына- ды, сшекеш агады, im i етедй BipHeme тэушктен KefiiH мал ел1мге ушырайды. Жга улануда ешкшер куйзелед1, бул кезде коршаган орта эсерше епщандай реакция болмайды, азык пен судан бас тартады, сут тузшуг азаяды, ал ауыр жагдайда суттщ белшу1 мулдем токтайды, нэжic пен зэрдщ белшу1 жишейдь Дене тем­пературасы калыпты.

Шошца. Ересек шошкалар фтор косылыстарына тез1МД1 ке- ледь BipaK, соцгы жылдарда буларда улану 6ip емес 6ipHenie рет байкалган. Улану аскаридоз жэне баска да гельминтозды ауру кезшде фторды антигельминта препарат ретшде колдану салдарынан болады. Уланган малдыц жагдайы куйзелген, тэбет1 болмайды, мазасыздану байкалады, малдыц .нэжш суйык жэне жш белшед1, булшык errepi д1ршдейдь Ал калган клиникалык белгшер1 баска жануарларга уксайды.

72

Жылцы. Уланудыц элсаз дэрежейнде мал куйзелед!, тэбен темендейди катты шелдейдй козгалысы киындайды, суйык нэ- ж!с белшедь булшык еттёрДЩ фибриллярлы дорйи байкалады. Кшегейш кабыктарын зерттегенде оныц сары немесе каралау туске (уралит) боялганын кере\нз. Тыныс алуы, тамыр согысы жш. Дене кызуы калыпты немесе субфебрильд1. 0лшге душар ететш немесе ауыр туршде мал мазасызданыл, козады. Шаншу белгжер! ж т байкалады. Ктегешп кабыктары гиперемиялана- ды, гсщеде* мал дефекация кезшде ауырсынады. Тамыр согуы (80-100) жэне тыныс алуы (40-60) жишейдд (минутына). Зэр коюланады жэне iyci куцпртгенедь 0лщ журектщ жэне тыныс алудын салдануынан туындайды. Осы симптомдарга карамастан дене температурасы калыпты болады.

Мысьщ пен ит. Буларда ж т улану кезшде кусу, imi ету жэне депрессияныц айкын Kepimcrepi байкалады.

Кустар. Бугтар да фтордыц косылыстарымен катынаста бо­луы мумкш (соныц iniinqe, фторлы барийдц кем1ргпнтерге карсы колдану кезшде). Клиникалык белгшер1 козу, кусу, imi ету жэне салдану кубылыстарыныц KepiHyikeH байкалады.

Патологияльщ-анатомияльщ взeepicmep. Олексе тез ci- pecin катады. Ултабар Ty6i, ашы нйёкгщ кей жерлер! канталап кабынган, елхеткё айналган. Олардыц юлегейш кабыгы оп-оцай сыдырылады, оныц астындагы кабаты кшкщцеп калыцдаган. Сиырдыц бауыры саргайган, dpi морт сынгыш келед1, бозарган, ал жылкы бауыры улгайган. Буйрёктердщ келеш улкейген, олар­ды кан кернеген, оныц устшп кабатында кан дактары кёрщед1. Журек eri болбыр, оныц Tyci коцыр. Шошканыц аты imeri 6ip- 6ipimH imiHe Kipin катпарланган. Кустыц erri карныныц imKi кабыгы астыцгы кабаттардан айрылган, оныц imeKTepi кабынган, кейде б ауыр жарылган.

ЖМ туршде аскорыту агзаларыныц Кшегейш кабыктары за- кымдалады (ауыз куысы, асказан, imeK). BipaK, бул e3repicTep жа­нуарлар 6ip тэулш немесе одан кеп кун ауырганда байкалады.

Ал, созылмалы турде уланганда патологиялык e3repictepi айкын бшшп, алдымен суйек улпалары закымдалады, Ticrepi бузылады, олардыц уйкелу1, мужшу! жогары,Tyci коцырлау.

73

Суйектер1 ерекше ак TycTi, буындарда экзостаз байкалады. Гис- гологиялык зерттеу кезшде остеопороз KepiHicTepi айкындала- ды. Бауырында майлы кайта турлену кубылысы (перерождения), буйректе созылмалы паренхиматозды нефритке тэн езгерютер байкалады. Журек булшьщ eTi, баска булшьщ еттер сиякты бол- быр, акшыл TycTi. Кшегей кабьщтьщ астында кан уюлар байка­лады. Асказан - imeK жолдарында созылмалы кабыну бeлгiлepi кершед1, лимфа тушндер1 (acipece шажыркайлык) улкейген.

Балау. Фтор косылыстарымен улануды балау едэу1р киын. Алдымен, шаруашыльщта курамында курамында фтор бар ко­сылыстар мен минералды зат бар-жогын аньщтап аламыз. Кли­никалык белгшердщ балауда алатын орны шамалы.

Еми Фтор агзада кальциймен косылып, нэтйжеинде каль­ций Monniepi азайып, улпалардыц декальцинациясы туындайды. Осыган байланысты ж т улану кезшде кальций препараттарын, 10% - ды хлорлы калъцийда венага егед] жэне асказанды жылы сумен жуып-шаяды. Будан баска созылмалы улану кезшде (флю­ороз) ipi кара малыныц рационына алюминий препараттарыныц (сульфат жэне хлорид) 0,5%-га дейшп мелщерш косуга болады. Соцгы кезде фтормен улануда антидот ретшде магнезия суль- фатын ipi карага 800г, усак малдарга 100г зонд аркылы бередь Тамыр аркылы хлорлы кальций (200-300мл 10%-ды ерггщщ туршде баяу ж1берем1з), ауыз аркылы магнезия сульфатын беру­ге болады. Соцгысыныц мелшерш 3-4 есе азайтып 6epeMi3. Ал калганына симптопатикальщ (кофеин, жылу) ем журпзем1з.

Ллдын-алу шаралары. Фтормен уланудыц алдын алу уппн, ец алдымен минералды азьщтыц курамынан осы элементтщ мелшерш аньщтаймыз. Кептеген минералды тыцайткыштардыц курамында фтордыц белгйн мелшер1 болады, сондыктан жа­нуарлардыц, кустардыц улануы байкалады. Минералды азык­ты берер алдында, оныц курамындагы фтордыц децгеш оныц тагайындалган мелшерше сэйкес келуш кадагалау керек.

Малга беретш азык пен судыц курамындагы фтордыц мелшер1 6ip литр суда 1мг-нан аспауы raic. Кустар суткорекплерге К а­

раганда фтор косылыстарынан улануына ете тез1мщ келедь Егер

74

кустын, азыгыныц курамында фтордыц мелшер1 300-400мг/кг-га дешн руксат етшсе, ал ipi карага 10 есе аз болуы керек, ягни 30- 40мг/кг.

Тал day. Фторды аныктау зертханалык жагдайда журпзшу1

кажет. Зерттеу ушш эр турл1 зерзат (жануарлардыц органы, дэн, шеп, курама жем, су, т.б) ж1беруге болады. Будан баска сапа- лы аныктау ушш кептеген реакциялар кояды. Асказан шнндеп жынныц курамында фтордыц бар-жогын тез аныктау ушш жэне де Tic пен суйекп зерттеу ушш, Николаев aaici бойынша куюрт кышкылын колданады.

Азот косылыстарыныц токсикологиясы

Азот - (Nitrogenium), N- жер шары атмосферасын курайтын газ T9pi3fli заттардыц шшде 6ipimni орын алатын газ (75.5%). Сондыктан да оныц жер бетшдеп Tipi жан ymiH мацызы зор.

Азот бос куйшде жэне косынды туршде кездеседг Калыпты жагдайда азот отгепмен косылмайды, сондыктан да ауада бос куйшде кездеседг Белгш 6ip жагдайларда азот оттепмен эр турл1 косындылар тузеда. N20 азот кышкылынан бастап, N2Os азот ангидридше дешн, ал бул ею аралыкта оныц 3 тотыгы бола- ды.(ЫО. N20 3. N 0 2).

Kefi6ip азот косындыларыныц физикалык-химиялык си- паттам асы.

Бул бел1мде азоттыц бейорганиклык косындыларынан азот (HN03) жэне азотты (HN02) кышкылдын туздарын косамыз. Азот кышкылы (HN03) кушта кышкылдар катарына жатады, жанаскан кезде кез-келген Tipi торшаны закымдайды. Бул жагынан азот кышкылы KyKipT жэне баска да куйд1рпш кышкылдармен пара­пар. Азот кышкылдарыныц туздары (NaN03. KN03) 6i3re нитрат жэне селитра деген атпен белгш. Булардан баска аммиак, барий, кальций селитралары да ещцркте колданылады.

Азот косындыларыныц шшдеп ауылшаруашылыгында тыц- айткыш ретшде пайдаланылатын косындылардыч мацызы зор. Олар мэдени еамдйегердщ ecyiHe кажегп азотты толыктырады. Ал, кейб1р жагдайда азот еймдйстерде жинакталып, шамадан тыс

75

кебешп, малды уландырады. Азот кышкылы (HN02) таза кушнде табигатта кездеспейщ, байланысы 6epiK емес. Тек элс1з суды ертнд1 туршде алынуы мумкш. Азотты кышкыл туздарыныц немее нитриттердщ acepi куптрек болады. Практикада жалпы нитриттер деп аталатын амнлннтрит жэне натрий нитритшщ мацызы зор. Азотты тыцайткыштар азыктык еымдпсгердщ, ocyiH тездетедй 0с1мд1ктерде азоттыц ете кеп жинакталуы малга уыт­ты эсер етедь

Кургакшылыкта ес1мд1ктердщ бойына 20% нитрат жинакта- лады, жем-шеп курамындагы нитраттар малдьщ аскорыту агза- ларында аса улы зат - нитритке айналады. Сонымен катар, нитраттыц еырткы ортаныц езшде де нитритке айналуы мум­кш. Мысалы, кайнатылган кант кызылшасыныц узак уакыт салкындатылуы немесе тоцазытылуы, содан соц ж1б1тшу1 де нитриттщ пайда болуына жол ашады.

Малдардын нитрат пен нитритке сез1мтапдыгы узак уакыт ашыкканда, узак уакыт су iinnece, колибактериозбен немесе сальмонеллезбен ауырганда арта туседь

Патогенези Нитраттардын непзшен уытты dcepi жок. Ол ас тузы сиякты бейтарап жэне агзадан буйрек аркылы шыгып, диуретикалык эсер етед1. Нитрат оттеп атомыньщ азаюына бай­ланысты курамын езгертш, аса уытты зат нитритке айналады.

Малдын аскорыту жолында олар денитрификациялык (азот­ты эдепю калпына келтару) бактериялардьщ кемепмен аммиак- ка дешн езгередй нитрат-нитрит-гибонитрит-гидроксиламин- аммиак. Кушстшерде бул процес мес карында, ал баска малдар- да ток iuieicre етедь Агзага азоттыц кеп мелшерде Tycyi, оныц аралык ешмдершщ (нитрит жэне гидроксиламин) жинакталуы- на эсерш типзедь Кешн олар канга сщш эр турш децгейде па- тологиялык процестер тугызады. Канга сщген нитриттер гемо- глобинмен эсерлесш, оны метгемоглобинге айналдырады, нэти­жесшде тотыгу-тотьщсыздану процезд бузылады.

Токсикологиясы. Курамында нитрат жэне нитриттер бар жем- шептщ немее судыц уыттылыгы кептеген факторларга байланы­сты болады. Олар: агзага тусетш нитрат пен нитриттщ мелшер^

76

рацион курамында газ тузупп азыктардыц кеп болуы, малдыц физиологиялык куш. Кушстшер нитритке Караганда нитраттар- га сез1мтал келед1, ол кушстшердщ ас корыту ерекшетктерше байланысты. Шошка, коян жэне кустар нитраттардын жогаргы мелшерш кабылдай алады, ce6e6i нитраттар карыннан канта етщ, еш 63repicci3 агзадан шыгарылады.

Нитрат пен нитриттердщ салыстырмалы ел!мге экелетш мелшер1

Жануар T y p i Нитраттар (NO,) Нитриттер (NO,)Ipi кара малы 300-500 100-150

Кой 600-800 130-160Жылкы 600-700 30-50Шопща 800-1000 50-70

Коян 1500-2000 50-80Тауык 2000-3000 100-150

Ннтрнттер кан уы болып табылады, ce6e6i олар кан тамыр- ларын кецейтш кан кысымын темендетедь журек жумысын эл- аретедь Ал, кандагы гемоглобинмен косылып, метгемоглобин тузеда. Соныц салдарынан агзада газ алмасу бузылып, улпаларда атоксия кубылысы байкалады.

Клиникалык, белгтерй Кебше ж т турде етедь Ал созылмалы Typi сирек кездеседь Ipi кара малыныц тэбетс нашарлайды, жалпы элс1рейд1, козгалыс координациясы бузылады, курсак куысыныц мацын басканда ауырсынады, булшык еттер д1ршдейдо, тыныс алу жишейда, Kuiere&ii кабыктары кегеред!, inii етед1. Аз уакыт мал кома жагдайында болып, акырында елед1. Буаз малдар im тастайды. ¥еак малдарда нитраттармен улану сирек кездесеш, клиникалык белгшерА ipi кара малга укеас.

Шошка - ете жш уланады, ce6e6i оларды азыкггандыруда ас- ханалык жэне кант кызылшаеы жи{ колданылады. dcipece, азотка бай топыракта eciplnreH асханалык кызылша ете KayinTi. Курамында нитраты бар азыкты беру шошкалар ушш KayinTi емес. Ipi кара малдарындагыдай шошка карнында нитраттар ни- триттерге айналмайды. Ал егер нитратка бай азыктарды дайындау барысында нитраттар нитриттерге айналса, онда ол шошкалар

77

ymiH ете уытты болып табылады. Мысалы, шЫршген кызылша­ны жылы жерде 12 с агат бойы салкындатканда нитриттер кептеп жинакталады. Мундай кызылшамен азыктандырылганнан кешн алгашкы ею сагат шйгще-ак шошкада уланудын клиникалык белгшер! керше бастайды. Олар элЫреп жатып калады. Орнынан турып, кайтадан кулайды, сшекей кеп бёшнеда, тыныс алуы киындайды, кейде кусады. Кез жэне ауыз куысы, кшегейш ка­быктары анемия жагдайында болады. Дене кызуы калыпты, ал елер алдында темендеп Keregd (37-37,5), булшык errepi тыры- сып салдану нэтижесшде мал еледь Созьшмалы улану кез!нде шошка im тастайды, торайлар ел* немесе ете элшз туьшады.

Патологияльщ-анатомияльщ езгерктер. Олексеш сойып, Караганда канньщ Tyci кызгылт-коцыр, нашар уйиды. Ас корыту агзаларында эртурл1 канталаулар, паренхиматозды агзалар кан- га толган, куыктыц келем1 улгайган, imi зэрге толы, карыннан куйген мушздщ шсшдей болып азот тотыгыныц mci шыгады.

Балау. Улануды аныктау кешещц турде журпзшу! керек. Клиникалык белгшершде, патанатомиялык езгер1стершде, хи- мияльщ-токсикологиялык талдау нэтижес1мен балау койьшады. Мал Tipi кезшде каннан, танау суйьщтыгынан нитрат пен нит- риттерд! аныктау керек. Куре тамырдан кан алып, ондагы метге- моглобиндерд1 аньщтайды.

Болжау. Алгашкы белгшер! кершгеннен кешн-ак болжау колайсыз деп табылады. Шошка б1рден елш кетед1, ал егер жал­пы жагдай жаксаргандай болса, 1-2 куннен кешн еледь

Еми Ipi кара мал мен койларга 1 кг салмакка 1 Омг мелшершдеп метилен Keri емдш эсер етедь Оны 1% сулы ертщ ц туршде ве- нага егедь Ал шошкаларга 1кг салмакка 0,01-0,02г метилен кегш 2% ертщ ц туршде колданады.

Сацтандыру шаралары. Мал азыгы мен суга азот тыцайт- кышыныц TycneyiH кадагалау керек. Осы тыцайткыштар ша- шылган шабындьщтар мен жайылымдарга малды жауын жауган соц гана жаю керек. Курамында 5%-ды нитраты бар шшенмен малды азыктандыру га болмайды.

78

Гербицидтер

Гербицидтердщ химиялык курамы жэне непзп кас и errepi.

Гебицидтер арам швптерд1 жою ушш колданылатын жеке дара улы химикаттар тобына жатады. Барлык гербицидтер селективта, ягни тацдаулы эсер ететш жэне зиянды nioirri ос1мдйсгерд1 жоятын, 6 ipaK дакылдарга зиянды 3cepi жок препараттарга жатады. Сонда да гербицидтер арасында барлык ес1мд1ктерд1 жойып ж1беретш косылыстар да кездеседо. Мундай косылыстар селективп емес гербицидтерге жатады, Ka3ipri кезде сирек колданылады.

Гербицидтер ретшде карбон кышкылы, триазин, мочевина жэне фенол туындылары кецшен колданылады. Карбон кыш­кылы туындылары ос1мд1ктердщ осуш реттейтш, enqipmyi мен колданылуы жагынан 6ipmmi орындагы белсецщ гербицид. Осылармен катар, 2,4-дихлорфеноксиарке кышкылы (2,4-Д),2,4-дихлорфеноксипропион кышкылы (2,4-ДП), 2-метил-4-хлор- феноксимайлы кышкылы (2М-4ХМ), 2,4-дихлорфенокси май- лы кышкылы (2,4-ДМ), 2-метил-4-хлорфеноксис1рке кышкылы (2М-4Х) туындылары да гербицид ретшде жш колданылады.

вамдпстер шаруашылыгында соныц шшде, макта шаруашы- лыгында, гербицидтерден баска мэдени ес1мд1ктердщ жапырак- тарын Tycipy ушш химиялык зат - дефолианттар колданылады. Сонымен катар, баска да максаттарда колданылатын препарат- тар бар, мысалы альгицидтер, олар балык варетш тогандар мен Kypim алкаптарындагы балдырларды жою ушш колданылады. BipaK бул препараттардыц, фщншщен, жануарлар ушш уыт­тылыгы томен, екшшщен, уыттылык касиеттер1 аз зерттелген.

Малдэрйгелщ токсикологияда дэщц дакыл дарды (астык тукым- дастар, жутер1 жоцышка жэне т.б.) оцдеу максатында жогары жэне орташа Дэрежел* уытты б1рнеше гербицид колданылады. Олардыц химиялык курамы, непзп касиеттер1 7-mi кестеде корсетшген. Жалпы (селективт! емес) гербицидтер катарына бейорганикалык туындыларымен (натрий жэне кальций хло­раты, аммоний сульфаты) катар, органикалык туындыларды да жаткызуга болады.

79

Гербицидтердщ курамында белсещц эсер етупп заттардан баска, косымша зат болады. Колданылатын гербицидтердщ кеп- mmiri ещцрюте концентрат туршде шыгарылады, олардан epi- тшдшер немесе суспензиялар дайындалады.

Гербицидтер колдану тэсшдёрше байланысты эр TYpлi фи- зикалык куйде болады, бул колдану барысында ецбек шыгынын азайтады.

Селектишх (жуйел1) гербицидтер органикалык туындылардыц ароматты жэне алифатты катарына жатады. Белгш мелшерде бул гербицидтер карбамин кышкылыныц препараты ретшде ка- растырылады да карбоматтар тобына жатады.

Токсикологиялык мацызы бар, уыттылыгы жогары жэне орташагербицидтер.

1 2 3 4

Аталуы жэне сино- нимдер1

Химиялыккурылысы

Препараттын колда- нылу нормасы жэне уыттылыгы (1 мг/кг)

Физикалык-химиялык Kacnenepi жэне пре- параттын шыгарылу формасы

Динитроортокрезол, днок, ДИНОК (аммоний жэне натрий туздары)

Кен келемде эсер ет­етш косылыс. Герби- цидп касиеттер1мен катар ете куыгп инсек­тицида касиет! де бар. 1 гектарга 3,5кг-дан - 1S кг дешн

Препарат 40 % аммо­ний тузы туршде шы­гарылады. Суда жаксы ерцщ, сары тусп. 0.2 -1% ёрйгщщ туршде шашады. Жылкылар ушш ете KayinTi.

Пентахлор - фенол ПФХ, пентахлор жэне оныц тузы, на­трий пентахлор фе­ноляты.

Кец келемде эсер ете­тш препарат. Жабайышырмауыктармен ку-ресу угон макта ша­руашылыгында колда­нылады.

Пентахлор фенол 20% майиен араласкан epi- •riHfli туршде макта алкаптарын ендейтш десикант туршде кол- данылыды. Жануар­лар мен кустарга ете Kayirrri..

2.4 (натрий жэне ам­моний туздары, ам­ид, бутил, октил)

Дихлор-фено окси cipKe кыш кы л ы- нын туынды­лары

Дэнд1 дакылдарды ецдеу ymiH колданы­латын селективп гер­бицид. 0,5-2,5 кг/га

Т узд ары суда ерцщ, эфирлер1 ер1мейдьБу- тил эфиршщ концент- ратында 60% 2.4-Д бар. Тузды жэне эфирл1 препараттарында фе- нолдфн nici бар.

80

1 2 3 4

Бутифос Тиофосфаттуындылары

Дефолянт. EriH жинау- дан 10 кун бурын ша­шады. Эмульсия не­месе майлы ерггщщ тур!нде 1,5-2 кг/га мелшерде.

Жагымсыз nicri epi- riHfli. 70% концентрат туршде шыгарылады.

Карботион,вапам.

Металдитио-к а р б о м и нК ЫШКЫЛЫ- нын туынды­лары.

Гербицид жэне фун­гицид туршде кол­данады. Ашык жэне жабык аландарда кол­данылады. 1500-2000 кг/га. Уытгылылыгы орташа.

взше TiH Hici бар, кристал зат, 40% суда еритш коннтрат турш­де шыгарылады. Epi- ■пшиш дайындалган- нан кешн дереу кол­дану керек.

Карбин, барбан.Хлорфенилкар- бамат туын- дысы

Бидай, тары, кант кы- зылшасы, зыгыр, кун- багыс дэндершщ арам шептерше арналган мелшерй3-5 кг/га

Белсенд! зат косылган органикалык eprnciiu- теп барбаннын 12%- ды ертщщсь

Монуран, хлорфени- дим.

Диметил мо­чевина туын- дысы

Жуйел! турде эсер ететш гербицид. Мак­та жэне кызылша eci- руде 15-20 кг/га мел- шершде суспензия ту- ршде колданылады

40-50% унтак турш- де шыгарылады. Суда ер1мейд1, уыттылыгыЭЛС13.

Хлор ИФК, ХИФК, хлорпрофам.

Жогары да аталган пре- параттар се- кивд эсер етед, 6ipax курамында хлор бар.

Жуйел1 турде эсер ететш гербицид. Мак- та жэне кызылша eci- руде 15-20 кг/га мел- шершде суспензия ту- ршде колданылады

Химиялык таза пре­парат, ак кристаллы зат, техникалык туршде кара-коныр тусп, 40% концентрат тур1нде шыгарылады

ФенизанКурамында дикамб (360 г/л) жэне хлорсуль- фурон (22,2 г/л) бар, мелшер10,4 - 2 л/га;

астык тукымдастар. супы жэне тарыныц арам шептерше карсы колданылады

Глифосат (раундал)Гербицид, адамдар мен малдар ушш ете Kayitrri

Арам шептерге карсы колданылады, Tepi мен кезд1 ттркещцред^ бас ауырады, журек айниды, кан кысымы кетершедь

6-551 81

Жылы цанды жануарлар ушш ете уытты гербицидтерге не- ri3i бензолды ядро болатын косылыстар жатады. Курамында хлоры жэне куюри бар гербицидтерде де хлорорганикалык ин- еектицидтерге тэн касиеттер байкалады. Курамында хлор бар гербицидтерге фенооксишрке кышкылыныц барлык туынды­лары жатады. Уыттылыгы томен гербицидтердщ физикалык- химиялык касиеттер1 эртурл1 (симазин, дихлор, альмочевина, тем1р купоросы, куюрт жэне оныц препараттары т.б.), коптеген гербицидтердщ мундай касиеттер19pi толык зерттелмеген. EipaK бул косылыетардыц узак уакыт бойы азыкпен агзага Tycyi, оган белгш 6ip дэрежеде Tepic эсер eryi де мумкш.

Токсикологиясы. Бензол, фенол жэне крезол косылыстары- ныц агзага Tycin, оны уландыру процеа жаксы зерттелген. Мысалы, ДНОК-ц ею нитротобы бар екеш белгш. Бул препарат- тыц мал агзасына енш, улпалар мен кан сарысуына таралуына жаксы жагдай жасайды. Сонымен катар, нитрокосылыстар- дыц екпе, inieK жэне закымдалган Tepi аркылы да cinipuieTi- Hi белгий. Ocipece, фенол мен крезол туындыларыныц май- да ертлген туындылары тез cinrim келедь Нитрокосылыстар канныц акзаттарымен тыгыз байланысты, сондыктан елген малдыц кан сарысуынан кеп мелшерде кездестаруге болады. Фенол катарындагы нитрокосылыстар агзадан буйрек аркылы ете жай болшедь Олардыц тек аз бел1п гана уыттылыгы темен косылыстарга айналады. Кушсп малдарда бул заттар мес карын микрофлорасы эсершен белгш 6ip дэрежеде заласызданады. Олардыц жай бел1ну1 косылыстардыц агзада жиналып калуына жагдай тугызады.

Фенол жэне крезол туындылары улпалардагы фосфорла- ну кубылысын бузады. Бул косыЛыстарды тексеру барысында Tepi астына еккенде иттерд1 елтаре эсер ететш уытты мелшер1 1кг салмагына 25мг, препаратты ауыз аркылы ж1бергенде оныц мелшер1 еьа есе кебейтшедь Нитрокосылыстардыц уыттылыгы коршаган орта температурасына байланысты. Кыскы кезецге Караганда бул заттар жылдыц ыстык кезецдершде KayinTipeK.

Курамында ДНОК бар (немесе баска да нитрофенол косы- лыстары) азыктармен сауылатын, етке етюзшетш малдарды, со­нымен 6ipre кустарды азыктандыру га жол бершмецщ.

82

Фенооксиспрке кышкылы туындыларыньщ уыттылыгы зерт- ханалык малдарда жаксы зерттелген. Бул препараттардьщ уыт­ты мелшер1 ipi малдарга Караганда зертханалык жануарлар ушш кеб1рек. Егер тыпщан мен егеукуйрыктар ушш ол 1кг сал- макка 400 мг болса, онда иттерге олардыц уыттылыгы 4 есе жогарылайды (1кг салмагына 100мг). Мушзд1 ipi караныц фено- оксис1рке кышкылы туындыларыныц уытты эсерше тетеп бере алатын 1 perriK мелшер11кг салмагына 500-1000 мг, ал олар азык аркылы апта бойы 1кг азыкта 100 мг мелшерде imKe тусш турса, уланудыц клиникалык белгшер1 байкалады. Созылмалы турде улану олардыц белгш 6ip уакыт шшде аз мелшерде агзага тусш туруы салдарынан болуы мумкш. Бос кушндеп фенооксис1рке кышкылыньщ, оныц туздарыныц жэне эфирлершщ езара езге- шел1ктер1 бар. Кдлшкылдар эфирге Караганда уытты, ал эфирлер туздарга Караганда уытты болады.

Гербицидтердщ кепшшп карбаматтар жэне мочевина то- бына жатады. Бул препараттардыц кейб1реушщ ортадан темен, кепшшгшщ уыттылыгы аз болады. Гербицидтердщ эсер ету аясы ете кец,б1р мезгщде гербицид жэне фунгицид ретшде эсер ете алады.

ИФК мен хлор ИФК курылымдарынын езара айрыкдпылы- гы 6ip хлор атомыныц косылуында, 6ipaK осыган байланы­сты уыттылык 3 есеге жогарылайды. Бул жерде мынадай ко- рытынды жасауга болады, карбамин кышкылы алифатты т*з- бепндей, сонымен катар бензол ядросындагыдай белсенд1 зат­тарды тасымалдаушы болып табылады. Карбамат тобындагы гербицидтердщ калдыктары бар азыктарды колдануда ешкандай шек койылмайды.

Зертханалык жануарлардыц (коянныц) асказан-inieK жолына (1кг салмагына 2-Зг) массива мелшерде хлор-ИФК препаратын енг1зген кезде кандай оксигемоглобин метгемоглобинге айналып, анемия мен формалы элементтердщ дегенерациясы дамиды.

Улану кезтдег1 клиникальщ белгтерг. Уй жануарлары бол- сын, жабайы жануарлар болсын гербицидтермен уланган кезде бшнетш клиникалык белгшер1 уытты заттардыц курамына, тусу мелшер1не жэне баска да турлй жагдайларга байланысты болады.

83

Жануарлар уыттылыгы жогарылау фенол мен крезол препарат- тарымен уланганда мынадай клиникалык белг1пер1 байкалады: тэбетшщ болмауы, шолдеу,терец spi ж т тыныс алу (кейб1р мал- дарда ауыр турде уланганда терлеу байкалады), несеп болшушщ темендеу1, жалпы булпшк еттер элс1здт, ентагу. Ж т турде уланганда кушеп буаз малдарда iui таетау байкалуы мумкш. Дене температурасы басында калыпты болады, елер алдында котершедк Клиникалык белгшер1 агзага у тускеннен соц немесе б1рнеше с агат откеннен кешн бшне бастайды.

Фенооксис1рке кышкылынын. препараттарымен улангандагы клнникасы фенол мен крезол препараттарымен улангандагы белгшерге Караганда элс1з бшнедь Бул кезде жалпы булшьщ ет элаздпт, тэбеттщ болмауы УКДЕ-да арткы аяктарымен козгалыс байланысыныц бузылуы байкалады.

Карбаматтар тобындагы гербицидтермен уланганда клини­калык белгшер онша бшшбейд1, олар 6ipa3 уакыт откеннен соц байкалуы мумкш. Малдыц мшез кулкында айтарлыктай озге- picTep байкалмайды, сонымен катар агзаныц Heri3ri жуйелершщ кызметтер1нде де закымданулар болмайды.

Балау жэне болжам. Гербицидтермен ж т улануда балау оцай. Эдетте анамнез непз1нде карап аныктайды. Ауыр дэрежеде уланганда болжам колайсыз.

EmL гербицидтермен уланганда журпзшетш ем жок. Журек кызметш жэне жалпы тонусын реттейтш дэршер аркылы симп- томатикалык ем жург1зшед1.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктер.Гербицидтермен ж т уланганда асказан-1шек жолдарында, бауыр жэне буйректе аздаган озгер1стер болады. Фенол- крезолды гер­бицидтермен созылмалы турде уланганда бул езгерютер 9cipece бауырда жаксы байкалады.

Алдын-алу шаралары. Жануарлардыц, кустардыц, балык- тардыц жэне пайдалы жэнд1ктерд1ц улануын болдырмау уш1н ауыл шаруашылыгында б1ркатар Hrmiicri шаралардыц жург1зшу1 тшс. Жануарлардыц оцделген жерлермен катынасын болдырмау. Бул непзшен уыттылыгы орташа препараттарга жэне уыттылыгы томен заттарга байланысты. Ел1м1здщ макта oeipeTiH ауданда-

84

рында гербицидтердщ дурыс колданылуын бакылау - уланудьщ алдын-алу барысында ерекше орын алады.

Триазин туындылары

Симметриялы триазин туындылары нэтижелшщ жогары (жаксы эсер ететш) гербицидтер. Оларды жугер1, буршак, кар­топ,пияз, сэб з̂, т.б. алкаптарды химиялык тургыдан ецдеу ушш колданылады. Кебшесе, олар суда нашар ерщц, сиггшер мен кышкылдардын эсерлерше тез1мд1, жануарлар уцпн уыттылыгы темен, кумулятивп касиет1 катты бшшбейд1, топыракта 14 айга дешн сакталады.

Атразин - ак кристалл унтак, суда нашар, органикалык epiT- Kinrrep мен кышкылдарда жаксырак ерид!. Топыракта 2 жылга дёюн сакталады, 50% дымкыл унтак кушнде шыгарады. Оны жугер1 алкабындагы арамшеппен курес ушш 3-8кг/га мелшерг- мен пайдаланады.

Препараттыц уыттылыгы жогары емес (ЛМ50 850-3000 мг/га). Кумулятшт 3cepi элс1з байкалады.

Симазин - ак тусп кристалл, шсс1з. Суда жэне органикалык ерташтерде нашар еритш зат. Техникалык препарат 50% эсер ететш затты курамына енг1зед1. Атразин тэр1зд1 колданады, тамырга эсер ететш туракты, кушт1 гербицид болып есептеледт Зертханалык жануарлар ymiH уыттылыгы 1400-4000 мг/кг. Ал оны 4-8кг/га мелшершде пайдаланады.

Пропазнн - ак туст1 кристаплды зат. Су жэне органикалык ерташтерде дурыс epiMeiizn, ес1мд1к майларында жаксы ерид1, 50% дымкыл унтак туршде шыгарылады, 3-6кг/га мелшерде колдану керек. Зертханалык жануарлар ymiH уыттылыгы темен (бОООмг/кг). Кумуляция коэффициент! - 3,7. Пропазиннщ 9cepi- нен жануарлар агзасБщца тепе-тецс1здак туындайды.

Прометрин - ак, элаз, жагымсыз nicTi унтак. Суда нашар. органикалык ерггкштгерде жаксы ерйда; 50%дымкыл унтак ре- тадце шыгарылады, зертханалык жануарлар уш1н уыттылыгы темен. Кряндарда 250-500мг/кг прометрин эсерше жалпы куйдщ темендеущ, эритроцит жэне альбумин мелшершщ азайганын, лейкоциттерд1ц кебейгешн байкауга болады.

85

Мезоранил - кристаллы зат, суда нашар, органикалык ерташ- терде жаксы еридг Кырыккабат апкаптарында арамшеппен ку- ресу ушш колданылады (3-10кг/га). Тышкандар ушш орташа елтарш эсер ететш мелшерь 635мг/кг. Триазин туындыларыньщ ЩПНДе кешецщ препараттар да шыгарылады.

Карагард - уыттылыгы томен гербицид, орташа елпре эсер ететш мелшер1 (зертханалык жануарлар ушш) 1000мг/кг-нан жогары. Токсикоздыц ауыр Typi жануарларда демшпе, жалпы куйзелу, шелдеу, тэбеттщ темендеушен сипатталады.

Гезагард (прометрин) - езше тэн элаз nici бар, суда еритш, ак туей кристалл. Кекешс жэне буршак тукымдастар алкабындагы астык тукымдас арам шептерд1 жою ушщ, eric науканы кезшде, топыракка бурку аркылы колданады. Уыттылыгы томен. ЛМ50- тышкандар мен атжалмандарга 1700-3750 мг/кг. Топырак ку­рамында 7 айга дешн сакталады.

Триазин туындыларыныц патогенез! жануарлар агзасына eric- Tiicreri (жугер1, буршак, картоп, сэб1з, т. б) арам шоппен 6ipre тусед1. Бул пестицидтер жергиикп ттркецщру эсершаз б1рден канга етедь Торшадагы нуклеин кышкылдарыныц алмасуын бузады, бул ак зат алмасуыныц бузылуына экелш соктырады. Олардыц эсер ету механизм1ндеп басты нэрсе-антифолилш белсендшк.

Атразин, пропазин, симазин торшаныц болшуш токтатады, хромасомалардыц 6ipiryiH тудырып, хромасомды мутациялык, цитогенетикалык эсер тудырады. Бул белгшер оны жануарларга 1,30 ЛМ50 мелшерде курсакка еккенде болуы мумюн.

Агелон эсершен дене салмагы темендеп, гемоглобин, эритро­цит саны азайып, бауырдыц белок тузукызмета бузылады. 1,20 J1M50 мелшер1нде карагард жануарларга темендепдей эсер етедк eciM i темендейщ, ОЖЖ козады, лейкоцитоз, екпе улпасында сульфгидрильд! топтар кебейед1.

Созылмалы улануда ОЖЖ-нщ козуы кушейедь улпа тыныс алуыныц каркындылыгы бэсецдецщ, бауырдыц антитоксика- льщ жэне акуыз тузетш кызмета бузылады. Бауыр, екпе, журек, т.б. сульфгидрильдпс топтар кебейед^ лейкоцитоз, гиперглике­мия, протромбицщ индекс жэне малдардыц ecin, ену кабшеп

86

темендевд, карбангидраза, пероксидаза ферменттершщ белсен- дш п азаяды. 0cipece, еркек малдар сез1мтал келедь Эмбрио- токсикалык эсер! де байкалады.

Клиникалык, белгиперй Жалпы куйдщ, тэбеттщ темендеуй сшекей агу, тыныс алуцын жишеу1, вкпеде сырыл, т.б. козгалыс взгередь Жундер1 уйпаланып, Tepi закымданады (кургактык, эритема, ёл!ёттену сиякты белгшер кершещ). Зэр белу жишейш, терлеу, кез жэне мурыннан су агу, атаксия epniin, коматозды куй байкалады.

Патологияльщ-анатомияльщ взгергстер. бкпеге кан тол- ган, асказан, ми кыртыстарында нуктел1 жэне дакты канталау- лар бар. Шажыркай мен iuiKi агзалар канга толган, бауыр майлы дистрофияланган, кейб1р торшалар eini еттенген, журек ел мен буйрек дистрофиясын байкауга болады. Созылмалы тур1нде жудеу, арыктау, карыннын кшегей кабыгынын гиперкератозы, буйрек пен бауыр дистрофиялануы байкалады.

Балау. Анамнез жинау, клиникалык белпзд, патанатомиялык взгерктер, азык, азык коспаларын, патологиялык зер заттарды химиялык-токсикологиялык тексеруден етюзу.

Емдеу жэне алдын-алу. Куйщршген магнезия, туткыр пре- параттар (танин, танальбнн) колдану аркылы асказанды жуу. Адсорбциялайтын зат репнде белсенш кешрда пайдалануга бо­лады. Антидот ретшде «В» тобындагы витам индердщ курамына KipeTiH ораний кышкылын колданады. Ол кан тузшу, амин кышкылы, нуклеин кышкылы, пурин, пиримидин синтездерше катысады. Оны барлык жануарларга 0,1-0,2 мг/кг мёлшерщцё беред1, булшык етке егуге немесе iriike беруге болады.

Фенол туындылары

Фенол туындылары ею топка белшедь Хлор туындылары (пентахлорфенол, натрий пентахлорфеноляты) жэне нитро туын­дылары (динитрофенол, динитроорторезол, нитрофен, динитро­фенил карбонат). Буларды эмбебап пестицид, инсектицид, акари- цид, фунгицид, бактериоцид, гербицид ретшде кец колданылады. BipaK олардыц барлыгы жануарлар ymiH ете уытты.

87

Пентахлорфенол (ПХФ) - элаз, фенолга тэн Hici бар, крис­таллы зат, суда нашар, органикалык epmciui пен майда жаксы еридм сактауга тез!мд1, ушкыр. Макта, соя, картоп, кызылша алкаптарында инсектицид, фунгицид, гербицид, десикант, дефо­лиант ретшде 20-30 кг/га мелшершде пайдаланады. Жануарлар ушш ете уытты, тышкан ушщ JIM50-187 мг/кг, атжалманга-125, кояндарга елпрш эсер ететш мелшер1 70-160 мг/кг, 20% май- лы ертщц турвде шыгарады. Tyci коцыр, iunce туссе, асказан, iineK, бауыр, буйрек кызметтер1 бузылып, гипохромды анемия дамып, дене кызуы кетершедь Кумулятивп эсерьорташа, Tepi жэне кшегешй кабьщтарды инркещцредь Натрий пентахлор- феноляты коцыр тусп унтак 15-25/кг/га мелшершде герби­цид ретшде пайдаланылады. Зертханалык жануарлар ушш ете уытты. Кумулятивп 9cepi орташа, кшегейл1 кабыкпен Tepim ттркещцредг. Суда ерщц. Жугер1, соя, картоп кектемей турып, арамшептерге карсы (беде, жоцыпща) пайдаланылады.

Динитрофенол - сары тусп кристаллы зат, суда нашар ерщц, жарылгыш зат, инсектицидпк касиеп бар. Жануарларга ете уыт­ты. Атжалман ymiH орташа елпре эсер ететш мелшер1 40мг/кг, кояндарга-200, итке-25 мг/кг. Жергшкп жерд1 ттркещцрш эсер етедь

Динитроортокрезол (ДНОК) - жагымсыз men, суда нашар ерипн сары тусп кристалл зат. Курамында 25-40 %-ды дуст неме­се суспензия туршдеп эсер етупй заты бар аммоний тузы куйш- де шыгарылады. Крыска тез1мд1 зиянкестермен арамшептерге карсы, бау-бакдпалармен жуз1м алкаптарын ецдеу максатында- гы инсектицид жэне фунгицид ретшде колданылады. Крлдану мелшер1 астьщ тукымдастар ушш 3-5кг/га, бау-бакшалармен жуйм алкаптарында 10-20кг/га.

ДНОК жануарларга ете уытты. Тыпщанга ЛД100-40мг/кг, ат- жалманга-85, мысыкка-60, койга-200 мг/кг. Tepi мен кшегей ка- быкка тез сщедь Препараттыц гонадотропты, эмбриотоксикалык 9cepi бар. Нитрофен-кою коцыр, паста тэр1зд1,етк1р шеи, 70% эсер етепн заты бар масса. Нэтижелшп жогары фунгицид, ин­сектицид, акарацид, гербицид ретшде бакдпаларда, алкаптарда колданады.(40-75кг/га мелшерде). Жануарларга улылыгы орта-

88

ша. Тышканга ЛД50-450мг/кг,атжалманга 700-800, мысыкка 250 мг/кг. Кшегей кабыкты ттркешцредь

Дихлорфеноксиирке кышкылы (2-Д) - таза куйдеп, фе- нолдыц элеДз Hid бар, суда нашар ерйтш, тушршйгп зат. Сактауга тез]мд1. Шабындыктар мен жайылымдардагы арам шептерд1 жою yniiH жэне арборицид ретшде, 10%-ды унтак туршде, 10-12 кг/ га мелшершде колданылады. ЛД50 - нттерге 100 мг/кг; тышкан, уй кояндары жэне тещз шошкалары ушш 300-1000; тауыктарга- 2000-4000; балапандарга - 360-820; мушзд! ipi караларга 500 - 2000 мг/кг. Койлар ете сез1мтал кеяед! (1000 мг/кг), Эмбриоуыт- ты эсер етедь Ipi каралар мен койларга теменп уытты мелшер1- 100 мг/кг. Сиырларга кунше 10 мг/кг мелшершде 4 апта эсер етсе, суттщ мелшер1 курт темендейдь Торайларга кунше 200 мг/кг-нан 6epin отырса, 3 айдан кедш жаппай кырылып кал ад ы. Егер шошкаларга кунше 500 мг/кг мелшершде колданса, телшщ дамуы баяулайды. Туылган торайларда кан аздык, элздздж, салмаксыздык (100г) байкалады. Kemnmiri туылганнан кейшп алгашкы кундерг-ак елш-жтмге ушырайды. Препарат балыктар мен аралар ymiH ете уытты.

Дихлорфенокиарке кышкылынын амицдо тузы (2,4-ДА)- 40-50 %-ды суда еритш дайын кос па (концентрат) туршде шыгарылатын, етюр mcri, куцпрт суйыктык. Сауда тораптарын- да 10 %-ды “амищц ертщц” деген атпен белгш. Арборицид ре­тшде бидай, kypiin, жугер1 жэне тары алкаптарын арам шептерден арылту максатында колданылады. Кара топыракты жерлерде тез ыдырайды (3-6 апта). Кумдауыт жерлерде ыдырау Mep3iMi узактау (3 айга дешн). Menmepi - 1-12 мг/кг. ДД50 - тышкандар ушш - 980-1200 мг/кг; тауыктарга - 1950; 10-кундш балапандар ушш 560 мг/кг. Кумулятивта эсер ётедь Ipi каралар мен койларга ец теменп уытты Memmepi -100 мг/кг. 2,4 Д-ын сиырларга кунше 10 мг/кг мелшершде 4 апта берсе, суттщ мелшер! курт темендейдь Торайларга кунше 200 мг/кг-нан 6epin отырса 3 айдан кейш жаппай кырылып кал ады. Егер шошкаларга кунше 500 мг/кг мелшершде колданса, телшщ дамуы баяулайды. Туылган торай­ларда кан аздык, элюздйк, салмаксыздык (100-380г) байкалады, Kenminiri туылганнан кейшп алгашкы кундер1-ак елгм-жгамге ушырайды. Препарат балыктар мен аралар ушш ете уытты.

89

2.4 Д - нын натрилi тузы (диканирт) - фенолдыц шЫ тэр1зд1, суда жаксы еритш, ашык сургылт унтак. Ауыл шаруашылыгы алкаптарын арам шептерден тазарту ушш 1-3 кг/га мелшершде колданылады. ЛД50-ак тышкандар уш1н 370 мг/кг, ат жалманга -710, тауыктарга - 665, уй кояндары ушш - 800 мг/кг. Кумулятивта scepi элЫз.

2.4 Д - нын бутнлд1 эфир! (2,4 - ДБ) - фенолдыц Hici секшд1 HicTi, суда нашар, органикалык ер1тюштерде жаксы еритш, куцпрт-куба тусп суйьщтык. Шабындьщтарды, жайьшымдарды жэне бау-бакшаларды арам шептерден арьшту ymiH колданьша­ды. Мелшер1 0,4 - 18 кг/га, топыракта 4 - 6 апта, еамдж ку­рамында 56 кунге дешн сакталынады. Уыттылыгы орташа гер­бицид. Зертханалык жануарлар ушш ЛД50- 400 - 1250 мг/кг, жа- байы кустарга 1000 - 1350 мг/кг. Бузауларга препараттыц 1000 мг/кг мелшер1 елт1ре эсер етсе, койларга, егер кунше 250 мг/кг мелшершде колданып отырса, 9 куннен кешн жаппай кырылып калатыны жайлы деректер бар.

Клиникалык, белгшери Токсикоздыц етуi не байланысты ж т туршде тэбеттщ томендеу1, шелдеу, кусу секицц белгшер бай­калады. Жануарлар терлеп, сшекеш шубырып, inii етш, inii туйнейдь Дене кызуы темендеп, салмагы кемщц, кшегейгп ка- быктары бозарады, саргаяды, тыныс алуы жишеп, тахикардия, аритмия, булшык ет flipmi байкалады, козгалыс координация- сы бузьшады. Эритроцит, лейкоцит мелшер1 темендеп, метге- моглобин кебейещ (эс1ресе балапандар канында). Сиырлардыц cyTTUiiri темендецщ. Осы сиырлардан туылган бузаулардыц салмагы жэне канындагы лейкоцит мелшер1 азаяды. 2,4 - Д-ныц бутилд1 эфирш кайталап колданган кезде, телдердщ анамолиясы жэне ел1 тууы кездеседг Орталык жуйке жэне журек-кан тамыр жуйес1 закымданады.

2,4—Д-ныц амищц тузымен созылмалы улануы малдыц жалпы куйзелу1, тэбетшщ болмауы, диарея, жак асты лимфа тушндерь нщ улкекм, кшегей кабыктарыныц бозаруы, тамыр согуыныц жишеу1, мурнынан су агу жэне тыныс алудыц нашарлауы секивд клиникалык белгшермен ерекшелшедь Сонымен катар, эритро­цит, лейкоцит жэне гемаглобин мелшер1 темендецщ. Тауыктыц

90

мекиендер12,4 Д препаратыньщ эсерше ете тез1мдь Ал этештер1 уланган кезде, айдары жэне сыргалыгы Kerepin, келем1 улкейедь жемсауынан унем1 куцпрт тусп шырыш белшш турады, тыныс алуы жишеп, киындайды. 2,4 - Д-нын бутилд1 эфиршен енделген жайылымдарга 52 - 78 сагат еткеннен кешн гана мал жаюга бо­лады.

Патогенез/'. Динитрифенол косылыстарыныц уытты dcepi курамында TeMipi бар акзаттардын функциясыныц тежелу1мен бш1нед1, фенол туындылары организмге тускеннен кейш, то- тыгу-тотьщсыздану процестерш бузады. Фенол туындылары энергия алмасуын бузып, АТФ синтезш тежейдь Нэтижесшде агзадагы жылу алмасу езгерш, каннын формалык элементтер1 гемолизденед1 жэне метгемоглобин саны кебейедк

Патологияльщ-анатомиялъщ озгерктери Innci мушелер канта толган, екпеде усак ошакты жэне жайылмалы (диффуз- ды) канталаулар байкалады, елйс cipecin калады. Тыныс алу мушелершщ кшегейл! кабыктары саргыш-кызыл, канга толган. Ас корту жуйесшщ кшегейш кабыктары саргайган. Бауьф алала- нып, канга толган. Буйрек, талак, уйкы 6e3i кегерген.

Балау. Кешецщ турде журпзтедьЕмдеу. Асказанды натрий гидрокарбонаты, калий пермангана­

ты, магний тотыгы косылган жылы сумен шаяды. Белсецщршген кемгр мен тузды ini айдагыштарды бередь Арнайы у кайтаргыш рет1нде 1% - ды ертндо кутндеп метилен кегш (0,5-1 мг/кг мелшерде) колданады, оны 40% - ды глюкоза ертщцсЛмен косып берсе, 9cepi анагурл ым куптрек болады. Антидот ретшде натрий тиосульфатынын 10% - ды ертщцсш вена тмырына енпзсе бо­лады (ipi малга- 100мг, усак малга-10мг). Майлы ini айдагыштар жэне cyrTi пайдалануга болмайды.

Алдын-алу. Бул пестицидтердщ азык пен суга TycyiHe жол бермеу керек.

Хлораттар

Ocepi куит дефолиант ретшде магний хлоратын, кальций хлоратын, кальций хлорат-хлоридш, натрий хлоратын колда-

91

нады. Макта, соя, картоп, кант кызылшасы, карасора, жуз1м ал- каптарында колданылады (7-35кг/га).

Магний хлораты- ак тусп кристалл унтак, суда жаксы еридь Курамында 60% магний гидраты, 40% магний хлорщц бар. Уытты Menuiepi тышкандарга ЛД50- 620м г/кг, тещз тышканына - 1000мг/ кг-нан асады. Кумулятивт1 acepi элс1з байкалады. Мал канындагы магнийдщ орташа мелшер1 - сиыр канында 2-Змг/% болады, ал 3,2мг/%- дан асып кетсе, гипермагнемия калыптасады. Магний ионыныц антогонис1 - кальций ионы.

Кальций хлораты- ак туст!, кристаллды унтак, суда жаксы ериш, зертханалык жануарларга уыттылыгы томен. Тышкандар­га ЛМ50- 1112 мг/кг.

Кальций хлорат-хлорид! - ак тусп, ете усак, жецш, жумсак унтак, суда оцай ерид1. Белсенд! дефолиант. Уыттылыгы то­мен пестицид. Курамындагы кальций хлораты мен кальций хлоридшщ ара катынасы 1:2. Натрий хлораты- ак TycTi, майда, жумсак унтак зат, суда жаксы ерцщ, жарылгыш зат. Химиялык ецдеу ушш колданылады.

Патогенези Агзага ацгеннен кешн торшальщ жэне суб- торшалык децгейде зат алмасуга эсер етед!. Калканша безднщ ингибиторы (тежегшп), натрий, калий, магний, кальций ионда- ры биологиялык мембранадан ешкандай киындыксыз етш, тор- шадагы зат алмасудыц соцгы ен1мдерш сыртка шыгаратыны белгшь Сейтш, натрий-калий алмасуы бузылуы агзага елеуш эсерш типзедь Хлораттар жергипкп жерге ттркендарш эсер ете- д1. Магний хлораты эсершен бауырдыц акзат тузу кызмеп, ке- Mipcy, май алмасу, уйкы 6e3i ферменттершщ (трипсин, симпаза, липаза) белсендшш бузылады. Нэтижесшде, адинамия, тыныс алудыц бузылуы, гематоэнцефалиялык жэне баска да барьерлер- дщ enci3rimTiri взгередй гемоглобин мелшер1 кемидь Лейкоцит- тЬрдщ фагоцидик белсендшп темендеп, ecin-ену функциясы, буйрек кызмеп тежелед1 (буйректен кан кету), влексеш сойып зерттегенде кшегейш кабыктардын закымданганын, нпектщ ка- таралды кабынганын, ас корту жолыньщ кшегей асты кабыгынын домбыгуы мен инфильтрациясын байкауга болады. Innci агзалар канта толып, дистрофиялык езгерктер пайда болады.

92

Емдеу жэне алдын алу. Пестицидтерд1 сактау, колдану ере- желерш катац сактау. Асказанды адсорбенттер (белсещйршген KeMip) жэне жумсарткыш заттар косылтан жылы сумей шаю. Натрий хлорид1 изотониялык ертщ ца, глюкоза, адреналин epi- тшдюш (1/1000), эфедрин

(5%) 1 мл-ден Tepi астына ж1беруге болады. Антидот ретш­де кальций Хлорид! колданылады (10% - ды ертщц, 0,5мг/кг). Калыпты жагдайдагы магний молшер1 - магний хлораты, натрий хлораты жэне хлорщцмен уланганда магний препараттары анти­дот бола алады.

Мочевина туындылары.

Бау-бакша ешмдерш жэне макта, картоп, кант кызылшасы, дэнд1 буршак еккен кезде химиялык оцдеу ушш жэне оцделмеген жердеп арамшопт! жою ушш пайдаланылады. Буларга арезин, гербан, дикуран, диурон, дихлораль мочевина (ДХМ), деза- некс, поротан, линурон, патфан,тепсин-м, тенфан, феурон, ме- турин, монурон, небурон T9pi3fli гербицидтер жатады. Олардыц 69pi - унтактар, суда нашар, органикалык ергёкцптерде жаксы ёрЦд! Сырткы ортада eKi жылга дешн сакталады. Жануарлар упйн уытгыльны томен, 6ipaK кумулятивй 9cepi Kynrri, Keft6ipeyi ттркещцрш эсер етедг

Патогенеза 1шке тускенде асказанныц кшегешп кабыктарын ттркецщру1 мумкш. Канга сщгеНнён кейш, калканша безшщ кызметтш бузады. Алдымен ОЖЖ коздырьш, кёйшнён тёжейд!. Гемодинамикалык ауыткулар болады (кшегейл! кабыктар мен TepiHiH Kerepyi). Мочевина туындылары акуыз курылысын бу- затын (дихлоральмочевина, диурон, которан,т.б.), денатурация- лаушы агентгерге жатады. Бул топтыц гербицидтер! ыдыраган кезшде агзага уытты эсер ётётш бауырда метаболиттер тузёдо де, агзага улы эсер етедь Мысалы: хлоранилин кан морфология- сын бузады, диурон - кандагы эритроцидтердщ санын азайтады. Дихлормочевина эсершен канныц формалык элементтер! азая- ды, эритроцидттердщ шогу жылдамдыгы жьшдамдайды.

Курамында фтор косылыстары бар которанныц ыдыруы- нан KOM ipcy алмасуы бузылып, фторлимон кышкылы тузшу!

93

эсершен Кребс циклшщ б1рден-б1р манызды фермента - ако- нитаза блокадаланылады. Оган коса, журектщ биоэлектрдйс белсендшш езгередь Агзага метуриннщ кеп Tycyi нэтижесшде витаминдер алмасуы бузылады. Мысалы: бауыр, буйректе аскор- бин кышкылы 50%- га кемщц. Гемоглобин, эритроцит саныныц кему1 салдарынан таякша жэне сегментядролы лейкоциттер саны кебейедь Монурон эсершен бауырдагы гликолиз бузыльга, гексогиназа жэне фосфор фруктогиназа белсендшп темен децщ. Бауыр митохондриясында никотин-амид коферменттершнщ саны азайып, гликолиздщ бузылуына экеп согады. Фенурон агзаныц ecin, ену функциясын бузады.

Клиникалъщ белгшери Алдьшен жануарлар козады, содан кешн тынышталады. Тэбета темендецщ. Аз козгалып, ecin- дамуы баяулайды. Кутсплер арасындагы буаз малдар ini та- стауы мумкш. Мочевина туындыларына 9cipece, тауык сез1мтал, олар элареп, канаты салбырап, эрец козгалады. Кояндарга лину- ронды 6ip рет пайдаланганда 1000мг/кг жабыгу, дем1кпе, журек кызметшщ езгеру1 бш1нед1. 10-кун бойы пайдаланса, жудеу, диа­рея, козгалыс координациясыныц бузылуы байкалады. Тауьщ- тарда 3000-5000мг/кг жалпы куйд1ц тез нашарлауы, демйу, ай- дары мен сыргалыгыньщ Kerepyi, ел1м-жетам болады. 250мг/ кг мелшердеп линурондыЗО-кун бойы азыкпен бергенде, олар арьщтап жэне жумыртка 6epyi токтаганы байкалган. Линурон- ныц эсер1нен (30-кун бойы 100мг/кг мелшерде) койлардьщ кандагы лейкоцидтщ саны кебейщ, 250мг/кг линурон мелшер1- нщ эсершен жалпы куйдщ темендеу1, булшык ет д1рМ, журютщ бузылуы, кейшеН булшык ет тонусы dncipen, кабыктыц саргаюы мен гематурия болады.

Патологиялъщ - анатомиялык, взгерктер. 1шю мушелер канга толган, мидыц преваскулярлы жэне перицеллюларлы ка- баттарынын домбыгуы бщшш, калканша без канга толады. Фол- ликулярлы эпителий проферацияга ушыраган. Бауыр, екпе за­кымданган. Ленурон, фенурон жэне тагы баска препараттардыц эсершен бауыр, буйрек, кшегейл1 кабыктар, талак закымдалып, екпе, эндокард пен перикардтыц канга толганын керуге болады. Текоранмен уланса, Tepi жэне шажыракай кан тамырлары канга

94

толып, миокард дистрофияланады. Ток iuieK жэне аш йнектердеп катаралды кабыну бшшедг Дихлормочевина эсершен уланган едексевд сойып кергенде, бауырдын майлы дистрофиялануы байкалады. Калканша без ашык кызыл тусп жэне келемшщ улгайганын байкауга болады.

Балау. Анамнездш деректер жинап, клиникалык жэне пата- натомиялык белгшерге кещл белш, азыкты химиялык-токси- кологиялык талдаудан епазед1.

Емдеу жэне алдын-алу. Синтетикалык мочевина туындыла- рын пайдалану барысында техникалык каурсйдш ережелерш мукият сактаган жен. Емдгк максатта мочевинанын ыдырау ешмдерщ бейтараптау ушш формалин ертндюш пайдаланы- лады. Ми жэне екпедеп домбыккан icijcri кетару ушш, калыпты мелшердеп кальций хлоридш пайдаланады. Сонымен катар, ас- корбин кышкылы мен глюкозаны да пайдалану га болады. Ал- дын-алу ушш мочевина препараттары арнайы, Kayincb орын- дарда сакталынып, ез керег1нше колданылуы керек. Которонньщ мелшер1 азыкта 4 мг/кг-нан аспауы керек.

Ас тузынын токсикологиясы

Хлорлы натрий (NaCl) - жануарлар мен кустардыц рацио- нындагы арнайы жэне к аж ет азыктык коспа болып санала- ды. Ол ак T ycri кристаллды унтак, суда жаксы ерид!. Азыктык максатта ip i кесек, ip i унтак немесе брикет кушнде пайдаланыла- ды. Ka3ipri кезде оны азыкка косумен катар, жеке кесек куй{нде ip i кара малга, онын ешмдшгш арттыру жэне жаца туылган тедцерд1ц e c in , енуш жогарылату максатымен береда. Кейб1р эдебиеттерде шошкаларды туздын жогаргы мелшерлер!мен (1,25-1,66 г/кг) узак уакыт азыктандырганда алынган тюмш нэтижелер жазылган. Осы кезде жануарлардыц eciM i 33-3,6% жогары болады. EipaK ас тузын абайлап пайдаланган жен, c e 6 e 6 i, онымен жануарлардыц, d c ip ece , шошка жэне кустыц улануы жш кездесед1.

Токсикологиялык мацызы жэне мелшерь Жануарлардыц ас тузымен улануы, dcipece, кустардыц ула­нуы, курама жем мен кургак сут алмастыргышта туз концент-

95

рациясывыц кебешп кетушен, ipi кара малына арналган кура- ма жемд1 шошка мен кустарга байкамай берш койганнан, ас тузымен узак уакыт ашыкканнан соц, агзага кеп мелшерде ас тузы тусушен, туздалган балык пен эртурл! туздыктарды берген­нен болады. Кейбгр кездер1, курама жемд1 алые кашыктыкта TeMip жол вагондарымен жэне автотранспортпен тасымалдага- нда туздын сеперациясы, ягни, натрий хлоридшщ ауыр крис- талдары курама жемнщ теменп кабаттарына шепп, нэтнже- сшдё курама жемнщ теменп кабаттарынан азыктандырылган мал улануы мумкш.

Ас тузыныц уытты жэне елпре эсер етепн мелшер1 эртурль Бул токсикалык эсерге эртурл1 факторлардыц эсер етуше байланысты болуы мумкш. Жас телдер натрий хлоридше анагурлым сез1мтал, арык немесе KyTin, бапталуы нашар мал аз мелшершде де уланып калуы мумкш. Сумен ашыгу уытты эсерд1 кушейтед1, кристалдармен тузбен азыктандырганнан repi ас тузы ертндшер1мен суару элдекайда KayinTi. Ас ту­зыныц елирш эсер етепн мелшерь ipi карага-5-6г/кг, койга 3-4г/кг, жылкыга- 2-Зг/кг, шопщага- 1,5-2,5г/кг, куска 3-4г/кг, су тышканга 2г/кг. Улкен мелшерде кеп уакыт ас тузын берсе, созылмалы улану туындайды.

Патогенез. Ол суда жаксы epin, канга жылдам сщед1 де, изононияныц бузылуына экелш согады да, орталык жэне шет- Ki жуйке жуйесшщ, жуйке мен синапстарда импульстардыц етуше зор ыкдал жасайтын, 6ip жэне eKi валенти катиондар- дыц кызметш бузады. Кан мен улпааралык суйыктагы осмос­тык кысымныц б1рден жогарылауынан эритроциттер 6ypicin, нршшкке мацызы зор мушелер торшаларында сусыздану пай­да болады. Нэтижесшде зат алмасу кубылысы алдымен удеп, кешннен тежеледь Ас тузы сонымен катар,асказан мен аш ппек- нц кшегейш. кабыктарын инркецщрш, геморрагиялык гастро- энтеритке экеп соктырады.

Клиникалык, белгЫери Ipi карада ас тузын кабылдаганнан KefiiH улану белгшер! 30-120 минуттан кешн бшне бастайды. Тынышсыздану, жш куше кайыру, TiciH кышырлату, жш жэне кеп зэр белу, ini ету, шелдеу, элаздш, тецселш журу, атаксия бо-

96

лады. Жануарлар узак жатып алады, бузауларда опистонус бо­лады, рефлекстер кушейедь Булшык ётйц кейб!р бол1ктер1ндеп д!рш, 6ipre-6ipTe узййсйз дгршге уласады. Тыныс алу мен журек кызмеп нашарлайды. Мал калтырап, даршдеп, аз уакыттан сон еледь Койда улану белгшер1 16-18 сагаттан сон, ол1м 1 тэулш iininae болады. Шошкада 2-3 сагаттан сон козу, кусу, катты шолдеу, сшекей ату болады. Коз карашыгы улкешп, нашар кередь Imi ©Tin, кейде кан аралас зэр беледк Жуйке жуйеа бузылуынан езше тэн емес кимыл, козгалыстар жасайды. Дене булшык errepi flipumen, калтырайды. 0лер алдында кулагы мен Tepici кегеред1, Tepi сезхМталдынын жогалтады. Жануар тэулж келемшде, не одан кейш еледь Куста шелдеу, тумсыгынан суйык агады, атак­сия, канаттары тусш, басын артына каратып алады. ©лер алдын­да аяк пен канат салданады.

Патологияльщ-анатомиялъщ озгерктер. Кептеген нуктел1 эндокардтагы канталаулар, ©кпе мен шажыркайдагы iciicrep, бауыр, буйрек, лимфа туйшдер1 канга толган. Катаралды жэне геморрагиялык гастроэнтерит жэне бауырдагы дактарды керуге болады. ОЖЖ-де периваскулярлы аумактагы тамырлар кабыр- галарындагы эозинофил инфильтраты, гемодинамикалык езге- picTep, iciK, жуйке торшаларыныц дистрофиялык ©3repici вакуо­лизация мен кариопинкоз байкалады.

Балау. Анамнезднс, деректерше, клиникалык бёлгмерше жэне симптом, патологиялык ©3repicTepre еуйейед!; Ал балауды бей­ту ушш азыкты, карындагы азыкты химиялык-токсикологиялык тексерАстен етизедь Асказан, imeK жэне бауырдыц курамынан хлорлы натри йдщ мещперщ тёксёредх. Мвлшер бойынша ол 0,25%-дан аспауы керек.

Емдеу. Су imKi3y жуйкеш, журек жумысы мен тыныс алуды кайта калыпына келйру керек. Суды мал iumeft койса, клизма, зонд аркылы су Ж1беру керек. Мунсыз баска эдестерДщ эсер! шамалы. Арнайы антидот рейнде кальций хлбридШц* 10%-ды ертщцсш ipi карага куре тамырга ж1бёред1, ал 5%-ды ертндаш 1 %-ды желатин ёртвдшшде усак малдарга булшык етке жэне Tepi астына 1-2 мл/кг мелшерде егедь Журек элыздш мен ты­ныс алу тарылганда кофеин натрий-бензоотын, кордиамин

97

жэне баска да куаттандыратын заттар береди Ас корыту жолы жумысын жаксарту ушш iniKe есшднс майларын жэне нэр бер- rim шырышты заттар бередь

Алдын алу. Тузбен ашыгу болмау ушш мшдетп турде унем1 кджетп мелшерде агзага туздыц келуш камтамасыз ету керек. Шошкаларга азык калдьщтарын берген кезде хлорлы натрийдщ мелшерш бакылау керек. К^рама жемдеп ас тузыныц мелшерш, оны тасымалдаганнан кешнп эр кабатындагы хлорлы натрийдщ мелшерш аныктау керек.

Калий туздарымен улану

Курамында 62 пайыз тотыгатын калий бар, калий тыцайт- кыштары куше кайтаратын малды тез уландырады.

Эсер ету жолдары. Калий туз дары iiueK-карынныц кше- гешй кабыктарын тшркещцред! жэне кабындырады. Сонымен 6ipre, канныц тепе-тецщп жэне кысымы езгеред1, орталык жуй­ке жуйесшщ жумысы тозады.

влекседеп езгерютер. 1шек-карынныц кшегейл1 кабьщтары кансырап кабынган, кей жерлер1 iciHreH, ел1еттенген.

Клиникалык, белгтери Калий туздарын жегеннен кешн тез арада клиникалык езгерютер керше бастайды. Азыкка тэбеп тартпайды, булшык errepi д1рщцейш, журек согысы, демалуы жишещй. Одан малдыц iiui етед1. Карынныд жиырылуы бэ- сецдещц, кан кысымы темендецщ.

Балау. Анамнесик деректер1 клиникалык белгшер1 жэне па- томорфологиялык e3repicTepi непзшде койылады.

Емй Ауру малга буркеуш жэне KLnereiuii заттар колданады (сут, кайнатынды, ес1мдш майлары). К̂ ан тамыры на 30%-ды глюкоза ертндюш 200-300 мл мелшершде, 10 пайыздык хлор­лы кальций ертндюш 150-200 мл мелшершде ж1бередь Журек серг1тет1н дэрщен кофеищц колданады. Мал толык жазылганша дэршерд1 колданады.

Молибден косылыстарынан улану

Молибден (Molydaenum), Мо - жылтыр-сур тусп металл, табигатта кеп жагдайларда минерал туршде кездеседь Молиб-

98

деннщ курыш (сталь) металлыныц сортын дайындаудагы мацы- зы ©те зор.

Молибденнщ ауыл шаруашылыгындагы биологиялык мацыз- дылыгы ете зор екендш таяуда гана белгш болтан. Молибден ете аз мелшерде болса да, ездмдж жэне мал агзасында аткаратын кызмеп ерекше. ©шмдпстер молибдецщ топырактан суда еритш косынды туршде алады да, еамдгк аркылы мал агзасына енедь Молибден еюмджгердщ азотты cinipyme cenTiriH типзш, нит- раттардыц ферментативтнс ыдырауына, акзаттар мен амин кыш- кылдарьшыц тузшуше катысады.

Молибден косылыстары биосфераньщ белсещц ластагыш- тары. Молибденнщ кеп мелшер1 кездесетш геохимиялык аумак- тар бар екеш аныкталган. Молибденнщ коры топыракта негор­дым кеп болтан сайын, согурлым ес1мдйктерде де кеп болады.

Кебшесе еимдйстер сштшк жэне бейтарапты реакция кер- сететш молибдецщ топырактан алады. Топыракта молибденнщ жетаспеу! есшд1ктерде б1ркагар аурулар тудырады.

Мыс алы: Жоцышканыц 1 кг кепкен туршде 38 мг-га дейш молибден болады. Ягни жонышка молибдещи курамында кеп жинайтын -белсещц есшдштердщ 6ipi болып саналады. Мундай ес1мд1ктермен малдарды азыктандыру улануга экелш соктырды.

Крршаган ортада мыстын жетюпеу! молибденнщ агзага уыт­ты эсерш кушейтедь

Аммоний молибдаты - тусаз, мелд1р тушрппкп зат. Ылгалды ауада молибден кышкылды аммоний суда ете жаксы еритш кеЩещц косылыс - аммоний полимолибдатына айналады.

Жануарлардын молибденге деген сез1мталдыгы эр турль Мо­либден косылыстары- сутп ipi кара малдарга, 9cipe.ce жас бузау- ларга ете уытты эсер етедь Сез1мталдыгы темен малдарга жыл­кылар мен шошкалар, жатады.

Егерде топырак курамындагы молибден Menmepi 0,01%-дан асып кетсе, малдар улануы мумкш.

Патогенез/. Агзага тускен молибден косылыстары бауыр- дагы мыс жэне суйектеп фосфордыц медапСрш азайтып, А¥Ф алмасуын бузады. Сонымен катар, акзат алмасуы жэне амин кышкылдарыныц тузшуш тежейдь

99

Жануарлар агзасында молибден суйекте (1-2 мг/кг), бауыр­да, Tepi жабындыларында жинакталады. Сиыр супнде 40 мкг/л дешн кездеспруге болады. Ауыл шаруашылык малдарыныц ра- ционында мыс жэне молибден косылыстары белгш дэрежеде гана болуы керек. Мал азыгында -50 мг/кг-нан жогары молибден болса мал, улануга шалдыгады.

Клиникалык, белгшери Молибденнен уланган малда улану ж т жэне созылмалы турде етедь Жануарлардьщ inii oiyi, жа- тырдыц кабынуы, арыктауы, анемия, остеопороз, булшык ет дь рш, бедеулш, суттшктщ темендеу1 жэне Tepi Ty-riKTepi, тусшщ 03repyi секши белгшерд1 байкауга болады.

Патологиялык, - анатомиялык, взгерктер. 1шектщ жэне карыныц кшегейш кабыктары катаращй кабынады. Бауыр ул- кешп, майлы дистрофияга ушырайды, суйектер1 сынгыш келедг

Емдеу жэне алдын алу шаралары. Ец алдымен жайылымды ауыстыру керек. Емдш максат ушш мыс сульфатын бузаулар- га кунше 1г, ересек жануарлага - 2г мелшерде бередь Емнщ нэтижеа 2-3 куннен кейш белгш болады. Уланудыц алдын алу максатында топырактагы молибденнщ еамдш курамына етуш тежейтш куюрт кышкылды аммонийды тыцайткыш тур1нде колданады.

Карбамин, тиокарбамин жэне дитиокарбамин кышкылдарыныц туындылары (карбаматтар)

Карбамин кышкылы туындылары ез кезепнде алкилкарба- мин кыпщылыныц аридщ эфирлер1 (байгон, беномил, дикрезил, севин, алкилсевин) жэне арилкарбамин кыпщылыныц алкилып эфирлер1 (ацилат, бетанал, ИФК, хлор-ИФК) болып белшед1.

Тиокарбамин туындыларына - тиллам, тиобенкарб, триаллат, ялан жэне видат(оксамил) жатса, ал дитиокарбамин туындылары- карбатион, тетраметилтиурамдисульфид (ТМТД), цирам, цинеб секщщ препараттардан турады. Бул пестицидтердщ барлыгы да ете белсецщ инсектоакарицидтер, фунгицидтер жэне гербицид­тер ретшде ауыл шаруашылыгында кецшен колданылады. Олар коршаган ортада тез булшетщщктен кумупятивп эсер етпейд!.

100

Байгон - суда нашар, спиртте жаксы еритш, ак тусп, тушр- inhcri, белсен® инсектицид. Жануарлар yuiiH ете уытты. Ат- жалман ушш ДД50- 82-113 мг/кг. Эмульсия немесе дымкыл тарткыш унтак, 5%-ды дуст жэне 5-10%-ды усакталган унтак туршде шыгарылады.

Беномил - суда жэне майда нашар, спиртте жаксы еритш, ак тусп, тушрпшеп фунгицид. Жануарлар ушш уыттылыгы темен, тератогещц эсер! бар. Жайылымдарды ецдеу жэне тагы баска да шаралар ушш 1-12 кг/га, макталы алкаптарга 75-150 кг/га мелшершде колданылады.

Дикрезил - орташа уытты, мушзд1 ipi кара жэне тауыктарга зиянын типзетш кенелерге карсы колданылатын ак T ycT i, тушр- шпсп зат, 0,2-%-ды сулы эмульсия туршде колданылады.

Севин - орташа уытты, суда нашар, органикалык ерггкшзтерде жаксы еритш, жарыкка жэне жогаргы температурага тёзщда, тушрппкп инсектоакарицид. Бейтарап, кышкылды жэне сштуи орталарда нафтолга дешн гидролизденедг Бул препаратка урга- шы малдарга Караганда еркек малдар ете сезщТал келеда. ЛД50 зертханалык жануарлар ушш 310-850 мг/кг; уй кояндары ушш- 710; тауыктарга- 2120; койларга-225; шошкаларга-354,5; мущзД1 ipi карата-150; жылкылар ушш-50 мг/кг. Ягни, бул препаратка тауыктар тезшд1 келсе, жылкылар ете сезштал. Уланган кезде несеп аркылы нафтол белшедь

Алкилсевин - севинге уксас, суда нашар ерит1н препарат. Кенелерге, кандалаларга жэне мамык курттарга карсы 0,05- 0,2%- ды эмульсия немесе суспензия туршде колданылады.

Ацилат - суда нашар, органикалык ершаштерде жаксы ери­тш тушрпшсп зат. Жануарлар уппн уыттылыгы темен. Кант кы- зылшасыныц, буршак жэне астык тукымдас ес1мд11а?ердщ арам шептерше карсы колданылады.

Бетанал - жануарлар ymiH уыттылыгы темен, органикалык ертйштерде жаксы еритш, тушргшкп, белсенд} гербицид. Кы­зылша алкаптарын ецдеу уппн колданылады (6-8 кг/га).

ИФК (изопропилазотфенилкарбамат) — спиртте жэне ацетон- да жаксы, суда нашар еритш, тушршйгп, белсенд1 гербицид. Жануарлар ymiH уыттылыгы темен, агзадан аминфенол туршде белщ р шыгады.

101

Видат (оксамил) - элаз куюрти mci бар, органикалык ергг- гаштерде жэне суда жаксы еритш кристалл. 10%-тушр1шк ку- шнде шыгарылады. Кызанак, кияр алкаптары курттарын жоя- тын нематоцид ретшде колданады.

Атжалманга елпре эсер етещ (JIM50-110 мг/кг), кумулятивп acepi жок, топьфактан тез шайыльт кетедь

Хлор - ИФК - органикалык ергскшггерде жаксы еритш, пияз жэне кызыл жонышка алкаптарын ецдеу ушш колданылатын белсенщ пестицид. Menniepi 9-30 кг/га. Топыракта белсендиипн3-4 айга дейш сактайды.

Тиллам - сумен нашар эрекетгесетш, жануарлар ушш уыт­тылыгы орташа суйыктык-

Триаллат - жагымсыз mci бар, суда ер1мейнн, ашык-сур тус- Ti, тутрппкп зат. Зыгыр, бидай жэне тары алкаптарын оцдеу ушш колданылатын гербицид. Mopnepi 2-4 кг/га. Уыттылыгы темен. Бул препаратка кой, шошка, тауык жэне уй кояндары ете сез1мтал келедь

Ялан - жагымсыз m c i бар, ашык-сур rycT i, суда нашар ерйтш, уыттылыгы орташа суйыктык. K ypiu i алкаптарын ендеуде жш колданылатын гербицид. Гонадо жэне эмбрио уытты эсер етедь

Тетраметилтиурамдисульфид (ТМТД) - куцпрт-сур тусп, суда нашар, органикалык ерташтерде еритш, усак тушрппкп зат. Астык тукымдастардыц, кекешстердщ эртурл! аурулары- на карсы колданылатын фугицид. Жугер1, буршак, бидай, сэб1з, кант кызьшшасы тукымдарын дэршеу ушш де колданылады. Алколойдтардыц уытты эсерш арттырып, калканша 6 e3 i гор- моныныц белшуш тежецщ. Жануарлар ушш ете кауши емес. Сез1мтал малдар: уй кояны ЛД50-225 мг/кг, содан кешн ip i кара, шошка. Кумулятивп эсер етедь

Карбатиои - орташа уытты, суда жэне метил спиртшде ери­тш зат. Гербицид, нематоцид жэне фунгицид ретшде жш кол­данылады. Оныц метаболии — метилизотиоционат - ете уытты.

Цирам - суда нашар еритш, шсиз, ак тусп кристаллы, белсен- д! фунгицид. Уыттылыгы темен болганымен де эмбриотоксинщ, гонадотоксищц, бластомогещп жэне тератогецщ эсер етедй

102

Цинеб - суда ер1мейтш, тушрппки фунгицид. Уыттылыгы элаз болганымен, ттркещцрш эсер етедь Картоп жэне кыза- нактыц фитофторы, пгае коккомикозына карсы таптырмайтын фунгицид. Мелшер1 2-9 кг/га.

Бул препараттармен катар ронит, шабет (циклоат), эптам, витавакс 200, кемикар-Т, дитам-М-45, пенкоцеб, ридомил-МЦ сиякты пестицидтер вщцр1сте кёцшен колданылады. Булардыц барлыгы органикалык ерпткштерде жэне суда нашар, сштшер- де жаксы еритш катты заттар. Картоп, кызанак, кияр жэне пияз алкаптарьга фитофтороз, макроспориоз, альтернариоз жэне ри- зоктониоз ауруларына карсы ецдеу уппн колданылады. Уытты­лыгы томен. Тышкандар мен атжалман ушш ЛД50-1216 мг/кг. Аздап тМркёщарш эсерётёда. Кумулятивтинп элей; Улана кал­ган жагдайда буйрек, талак, калканша без! жэне буйрек ycxi 6e3i закымданады.

Патогенеза Карбаматтар эритроцидтердщ осмостык резис- тенттшгш темендетш, каннын формалык элементтерш гемолиз- ге ушыратады. Торшаныц биокабыгыныц функционалды жаг- дайын бузып, калий мен натрий иондарыныц тасымалдануына Kepi эсерш тййзеда. Осыныц нэтйжёсшде натрий, калий жэне кальций иондарыныц дитиокарбаматтардыц дисульфидтж топ- тарымен байланысып, канда кальций иондары молшер! азаяды. Ягни, кальций мен фосфордыц аракатынасын ёзгертедь

Севин, триаллат секщщ карбаматтар ацетилхол инэстераза фер- мёнтшщ белсенделтн 40%- га дешн бэсецдётёдь Севин, ТМТД #ёёр1нен иммуногенез, пируватдегидрогеназа, сукцинатдегидро- геназа жэне ксантиноксидаза ферменттершщ белсёнДшт те- мендеп, курамында мыс бар ферменттердщ, цёрулоплазкйннщ белогыныц бёлёендщттН жогарылатып ж1бередк Нэтижесшде, нуклеин кышкылы алмасуы жэне биосинтез! бузылып, гипер­гликемия калыптасады. Севин, ТМТД жэне цинеб жануарлардыц ecin-ону кызметше уытты, Kepi эсерш типзедь Севин ургашы малдардын хромосомаларына уытты эсер етедй Буаз малдардын ёж тууын, йй тастауын жш кездесйруге болады.

Диметиламин, кугартсутек, KyKiprri KOMipreK, тиомочевина секшд! карбаматтардыц мётобЬлйттёрг, оз кезегшде, иммунды-

103

реактшш жуйеш, тотыгу-тотыкеыздану урдгсш езгертш, акзат, квм1рсу жэне минерал алмасуды нашарлатады, гормоналды ба­ланс (тепе-тецщк) бузылады. Бауыр мен буйрек кызметше закым келедь Карбаматтардыц агзадан белшу1 шошкаларда 30-кунге, баска малдарда 4-5 кунге созылады.

Клиникальщ белгтери Удыц мелшер1 жэне улану дэpeжeciнe байланысты улану - ж т , ж тлеу жэне созылмалы турде етедь Севинмен ауыр турде уланган малдар тынышсызданып, сшекей агу, булшьщ еттердщ д1рт, енпгу, туншыгу секщщ белгшер керсетедь Тиллам, ялан сиякты тиокарбаматтардыц уытты мел- iuepi эсершен козгалыс координациясы бузылып, эртурлй сал- дану белгшерш байкауга болады. Карбаматтар (карбин, тиурам, цинеб, манеб) акзаттармен кешенд! турде байланысып, аллер­гия, экзема жэне астма (демшпе) секицц аурулар шакырады.

Патологиялык-анатомиялык, езгерктер. Бауырдыц кан та- мырларына кан толып, бауыр улкейещ, майлы дистроф иялана- ды. Аналык без ел1 еттенш, екпе icmefli, тамырларда тромб пайда болады. ТМТД - мен уланганда екпе кабынады, паренхиматозды мушелерде ел1 еттенген ошактар, кан куйылулар, кекбауырдын атрофиясы, суйек кемншщ аплазиясы байкалады.

Балау. Непзшен анамнеспк мапйметтерше, клиникальщ бел- гшерге, патологиялык-анатомиялык сою жэне химиялык-токси- кологиялык тексеру нэтижелерше суйенедь

Емдеу. Кешецщ турде журпзшедь Ец алдымен кущкп пес- тицидтермен малдардыц карым-катынасын жою. Ацетилхолин- эстераза ферментшщ жумысын жаксарту ушш булшык етке 0,5 мг/кг мелшершде атропин сульфатын енпзу керек.

Оксидоредуктаза ферментшщ белсендшгш арттыру ушш 3 тэулйе боны булшык етке 5 мг/кг тропациннен, 5 мг/кг бензо- гексоннан жэне 2 мг/кг кокарбоксилазадан туратын укайтаргьпп (антидот) коспасы колданьшады.

ТМТД-дан уланганда 2 мг/кг кокарбоксилазадан, 10 мг/кг лазикстен жэне 20 % -ды камфораныц майлы ертцщсшен ipi малдарга 10мл, усак малдарга 1мл туратын укайтаргышты булшык етке егедь Сонымен катар, 0,5 %-ды лимон кышкылы ертндюш (ipi малдарга 1-2л, усак малдарга 0,1л) шшзедь

104

Алдын алу шаралары. Карбаматтарды колдану жэне тасы- малдау ережелерш катац сактау кажет. Уланган малдарды уакы- тында емдеп немесе сойган дурыс. Унем! коршаган ортадагы, азык курамындагы карбамат мелшерш кадагалап отыру керек.

Сынап жэне оныц косылыстары

Сынап- (Hydraqyrum) Hq- жалгыз гана суйык, ауыр металл, акшыл жылтыр тусп, атомдык салмагы-200,61 г.

Сынап косылыстары ветеринария мен медицинада кещнен колданылады. Сынаптыц epirini косылыстары 11шнде, медицина мен ветеринарияда жш колданылатын, ец уыттысы - ею хлорлы сынап (HqCL) немесе сулема. Ол жагымсыз металл mcri унтак немесе ак туей кристалл кушнде болады.

Сынаптыц кейб!р бейорганикалык косылыстары жэне туз- дары ёрггюштерде (су, спирт) элс!з ерид1 немесе ершейд1 Бул косылыстардын уыттылыгы, олардыц сулема тузу касиепне не­месе белсенд1 Hq ионын тузетш диссоциациялану дэрежесше байланысты. Сынап косылыстарына мынадай косылыстарды жаткызуга болады: Каломель (Hq2Cl2), eKi йодты сынап (Hql2), ак сынапты преципитат (HqClNH2), сынап тотыгы (HqO) жэне тагы баскалар.

Сынаптыц органикалык косылыстары бейорганикалык косы­лыстарына Караганда едэуцэ уытты келедь Бул топтагы улы хи- микаттар бидай, кара бидай, арпа, суды, жугер1 жэне техника- лык дакылдардыц тукымдарын егу карсацында дэршеу ушш кещнен колданылады.

Сынаптыц органикалык косылыстарыныц шшде ец ж т код- даныдатыны - этилмеркурхлорид.

Эти л меркурх л ори д - Химиял ык курамы сулемага уксас,суда ер1мейтш, органикалык ертндшерде эймз еритш, ак TycTi кристалл ды унтак. Сулемага Караганда уыттылыгы куши. Тышкандар yniiH ЛМ^ -26,4 мг/кг, шошкалар ym iH - 45 мг/кг. Топыракта 4-5 айга дешн фунгицидпк эсерш сактайды. Оте аз концентрацияда ауыл шаруашылыгында дэндерд1 дэршеу ym iH колданылады.

Ауыл шаруашылыгында этилмеркурхлоридтен баска грано­зан, меркургексан жэне меркурбензол колданылады.

105

Меркурбензол - курамы 1% сынаптан, 20% гексахлорбензол- дан, 76% тальктен жэне 3% боягыш заттардан туратын зат.

Меркургекеан - курамында 1% сынап, 20% гексахлорбензол, 20% гексахлоранныц гамма-изомер1 жэне боягьпн заттары бар кешецщ препарат.

НИУИФ-2 немесе гранозан - курамында 2,5% этилмеркурх- лорид, 9,6% тальк жэне 1,5% минерал майы бар, ак тусп унтак, суда ер1мейд1, езше тэн жагымсыз nici бар. Ол кургак куйшде дэндьдакылдар тукымдарьга дэршеу yniiH пай дал аны лады. 1т астык дэршеу yniiH 4 кг гранозан жумсалады. Дэршеу егш егер алдында 2 ай бурын журлзшедо. Соган карамастан препараттын уыттылыгы узак уакытка сакталынады.

Токсикодинамикасы. Сынап ете купгп у. Мал агзасына уыт­ты 9cepi жогары жэне жинакталгыш келедь Сынап препаратта- ры кшегешп кабыктардан, гематоэнцефалит кедергшершён оцай етш кетед1. Ауыз аркылы тускен сынап косылыстары агзага аль- буминат туршде сщш (гранозан), мида, бауырда, буйректе жи- накталып, уытты эсер етедь Курамында сульфгидрильдш топтар болатын ферменттерд1 окшаулайды, кальций жэне кем1р алма- суын бузады, орталык жэне шетю жуйке жуйесщац к^лзмётш езгертедь

Сауын малдарда сынаптыц органикалык косылыстары сут- пен 6ipre белшш шыгады. Бул жаца туган, енесш емш журген телдердщ мушелер! мен улпаларында сынаптыц жинакталуына себепкер деген сез.

Клиникалык, белгшерй Сынаппен улану (меркурализм) деп аталынады. О л жга жэне созылмалы турде етедй Жщ турде кебшесе шошкалар уланады.

Ipi кара малда: ауыз аркылы тускенде, ауыздыц кшегейш ка- быктары канталайды, ашык кызыл туей, майда, децгелек турде- ri эрозиялар (кудщреу1ктер) пайда болады. Мал эларецщ, азык­ка тэбей болмайды, булшык errepi д1ршдейд1, кейде жетеледь 'Йэж1С1Н1ц Tyci, nici езгерш, imi етед1. Дене кызуы калыпты децгейден ауыткымайды. Мал ауыр дем алады, кешрек тусын басканда ауырсынады. Нееепйц Tyci куцпрт-кызыл болады. Жга улануга тэн непзп белп- сшёкейдщ кеп бёлшуь Жас мал

106

сынапка сез1мтал келедь Агзага сынап енген сон 2-3 сагаттан кешн мал еледк Созылмалы Typi 2-3 кунге созылып, акыры ел1ммен аякталады. Агзага сщген сынап, зат алмасу кубылысын бузады, кан курамындагы эритроциттердщ мелшер1 темендещп, паренхиматозды мушелерд1 закымдайды. Ocipece, сынап сыртка бвлшш шыгатын немесе жинакталып калатын мушелердщ (ба­уыр, буйрек, кек бауыр) закымдану дэрежеа жогары болады. Улану дэрежесше карай, сынап препараттары орталык жуйке жуйесш жэне журекп салдандырып эсер етедь

Шошкада: жалпы куйзелед1, шелдей береди тэбеп темендей- fli, булшык eTTepi д1ршдейд1, кшегейш кабыктары кегередь Узак уакыт жатып калады, cipecynep, салданулар байкалады. Торай- лар 5-7 кун еткен сон влед1, ал ересек шошкаларда улану 15-20 кунге созылып, ел1ммен аякталады.

Жылкы: элЫрейд1, сшекей кеп белшед^ imi етед1, нэжкше кан араласады, тыныс алуы киындайды. Журек кызмеп нашар­лайды.

Патологияльщ-анатомиялъщ озгермтери Tepi жэне Tepi асты ш£Л1 кегерген, жалпы анемия жагдайында, ппек-карыш кшегей кабыгы iciHin кеткен, талаурап кабынган, ток пиек кан­талап, eлieттeнгeн, кан тамырлары кенейген, кан кара-кошкыл TycTi, нашар уйиды. Качка булшык errepi бозгылт, болбыр, эр жерлершде канталаулар бар. Бауыр, буйрек келем1 улгайган, р еттенген ошактар айналасына эк тектес зат жиналган.

Балау. Балау клиникалык белгшерше жэне химиялык талдау нэтижелерше байланысты койылады. BipaK, кейбгр жагдайларда улану жш турде еткен кезде клиникалык белгшер байкалмайды немесе толык кершбейдь Мундай жагдайда химиялык талдау жасалынады.

Еми Ka3ipri уакытта сынаппен улануды емдеу ymiH ветери­нария мен медицина саласында меркаптан туындылары жш колданылады. Шет елдерде антидот ретшде БАЛ (британдык антилюзит) колданылады. Оны 5%-дык ертндо туршде, 1 кг салмакка 2,5-5 мл келемшде булшык етке егедг. ТМД елдершде бул препаратка уксас - унитиол колданылады.

107

Унитиол - ак туст! кристаллы унтак, суда жаксы еридо. Унтак туршде флакондарда (5г), суйык турвде ампулаларда (5%-ды 5 мл) жэне таблетка туршде (0,25 - 0,5 г) шыгарылады. Куре тамырга, булшык етке егедо, iiiiKe бередь Куре тамырга 5%-ды глюкоза немесе натрий хлоридшщ изотониялык ертндшер1мен араластырып, баяу жайлап егшедь

Мелшерш Муй1зд1 ipi кара, жылкы ушш - 10 мг/кг.койларга - 30 мг/кг.

Шошка, ешю,ит, кустарга - 25 мг/кг.Дикаптол - ампулада шыгарылады.Молшерк Булшык етке - 4 мг/кг.Натрий тиосульфаты- куре тамырга егшедь innce бершедц.

1шке мелшерк Ipi малдарга: 25 - 40г. кой, шошкага: 6 - 8 г.Куре тамырга:Сиыр, жылкы - 20%-ды ертндгсшен 200 мл.Кой- ешшге - 10 мл.

Будан баска Tepi астына кофеин егедь Антидот болмаган жагдайда карынды акзатты сумен жуады, im еттазпштер бередь

Сацтандыру, алдын-алу шаралары. Улы химикаттармен дэ- ршенген азыкка жэне жемге арналган азыктык заттарды пай- далануга узицц - кесицц тиым салынады. Дэршенген дэцщ жуып, тазалаганнан кешн де малга беруге болмайды. Гранозаннан ула- нып, сауыккан малды (мысалы шошка) 6 - 8 айдан кешн союга болады, 6ipaK оныц iuiKi мушелер1 мен етшдеп гранозанныц калдьщ молшерше мшдети турде химиялык - токсикологиялык талдау журпзед!.

Коргасын косылыстарынан улану

Коргасын (Plumbum), Pb - ауыр металл, атомдык салмагы 207,2г. Табигатта коргасын жэне оныц косылыстары гале- ний минералы жэне коргасын алуда колданылатын KyKipTri коргасын (PbS) немесе коргасын жылтыры туршде кецшен

108

таралган. Коргасын бу немесе шан туршде атмосфераны лас- тап, жануарларды улан дыру кез! болып табылады. Коргасынды балкытканда, электр желигерше коргасын кап дайындаганда, коргасын бояуын ещцру енеркэсштер1нде жумыс 4стейтш адам- дар арасында да улану байкалады. Коргасын техника саласын- да кещнен колданылатын, зор манызы бар металл, жаксы зерт- телген OHflipicTiK у. Коргасын туындылары ишндеп уыттылыгы темендерь коргасын металы, сурик, коргасын ацетаты т.б., уыттылыгы ен жогаргылары белгш инсектицид - коргасын ар- сенаты. Сонымен катар, коргасын тотыгы, мышьяк кышкылды коргасын секщщ косылыстары да агзаны улан дыра алады. Дуние Жуз1нДе колданылатын тагы да 6ip уытты препараты - тетраэтилкоргасын (ТЭК), агзага Tepi аркылы енш, уланудыц жуйкелж белгшерш керсететш улы зат. Ол жанар май курамына жангыш зат коспасы- антидетанатор ретшде косылады.

Тетраэтилкоргасын - ушпалы суйык, ете уытты заттар ка- тарына жатады, кумулятивп эсер етедь Органикалык ертн- дшерде, липидтерде, майларда жаксы еридт

Патогенеза Коргасын препараттарыныц туткыр, антисеп- тикалык, Kyfifliprim касиеттер1 бар. Агзага коргасын препарат­тарыныц epiMereH, ушпалы препараттары екпе аркылы, ал epi- TiH3mepi ас корыту жолдарыныц кшегейш кабыктары жэне Tepi жабындылары аркылы енедь Тетраэтилкоргасын 6yTiH молекула ретшде эсер етед£ Коргасын- эритроциттердщ резистенттшгш тейендетёда, торша кабыкшасыныц етазгшгйк кабшетш жо- гарлатады, сол себеггп агзадагы су жэне калий - 80 %-га дейщ кемидь Эритроциттер гемолизденедй Гемоглобиндердщ 6ym H yi нэтижесшде билирубиндер жинакталып, ми торшаларындагы фосфорлык тотыгуды бузады. Гемоглобиннщ синтездел>а на- шарлап, ферменттер жуйесшщ аминдж, сульфгидрильдж жэне карбоксильдж топтары азаяды.

Коргасын - буйректе, бауырда, суйекте, ецеште жэне т.б. му- шелерде жинакталады. Улану ж т жэне созылмалы турлерде eiyi MyMKiH. Кабыну нэтижесшде буйрек 6ypicin калады.

ТЭК эсершен тиамин жепмс1здпч, холинэстераза фермёнть нщ беяёёнщлшжщ темендеу1 байкалып агзада ацетилхолин кеп

109

мелшерде жинакталады, кокарбоксилаза ферментшщ тузшу! киындайды.

Н.В.Лазаревтьщ мэл!метгер! бойынша коргасынныц жалпы 41%-ы суйекте, 22%-ы бауырда, 11%-ы буйректе болады. Онын агзадан шыгуы ете баяу журедг

Коргасын косылыстары агзага тускеннен кешн, эртурл! мак- ромолекулалардыц, ягни, ферменттермен сульфгидрильдш тобы- мен химияльщ байланыска туеетщ уытты тиол тобына жатады. Сондьщтан, коргасын косылыстарымен уланудьщ патогенез! ете курдел1, улану ауыр турде етедь

Коргасын косылыстарына - ipi кара, ит, кой, кустар ете се- з!мз?ал болып келед!: Ал жылкылардьщ сез!мталдь1гы темен. Коргасынныц судагы уытты мелшерь0,2-1 мг/л, осыган орай су кездершдеп онын мелшер! 0,1 мг/л аспауы керек.

Клиникалык, белгтери Ipi кара малыньщ жга улануы кезш- де жуйке жуйесшщ закымдалуы байкалады. Жасырын кезещ 34-90 кун, малда im ету, inii кебу, сшекейшщ агуы, шелдеу1, азыкка тэбетшщ болмауы жэне кандагы жалпы акзат децгейшщ темендеу1 байкалады. Уланудьщ ж тду тур1нде - жасырын кезе- Hi узакка созылады, курсак куысыныц ауырсыганы жэне тырысу белгшер! байкалады, калтырайды. ¥йкы басады, жалпы элаздж, температурасыныц жогарьшауы, журек согуы жиiлeйдi, тыныс алуы нашарлайды.

Созылмалы улану кезшде жасырын кезещ ете узакка созылуы мумкш. Малда жалпы элиздпс сезщед!, арыктайды, буындары- ныц icyi, цпшщ eTyi, Ke6yi, катуы, журмей калуы, терлеу секщщ белгшерд! байкауга болады.

Кой мен козыларда улану жалпЫ малдыц ancipeyiMeH, тыныш- сыздануымен, inn ету!мен, im тастауымен сипатталады.

Жылкыларда - кшегешп кабыктарыныц бозаруы, курса®; куы­сыныц ауырсынуы, шшщ катуы байкалады. 3dpi коюланып, температурасы жогарлайды, тьшыс алуы жщлейд!, журек согуы жылдамдайды. Ал тауьщтардыц улануы- арыктауымен, шелдеуь мен, булшык еттершщ ancipeyiMeH сипатталады.

Патологияльщ-анатомияльщ озгерктери Жш улану ке- з!нде малдар арыктайды, асказаныныц кшегейш кабыгы жэне

110

ащы ппектщ гиперемиясын, iciHyiH, нуктелпс канталаулар керуге болады.

Бауыр босацсыган, кабыкшасыныц астында кануюлар, сар- гайган нуктелерд1 байкауга болады. Тамак плеврасыныц, кабык­шасыныц астында, эпикардта нуктел1 жэне жолакты канталаулар бар» журек eri - бозарып кеткен, босацсыган, шскец ет сиякты.

Кустарда - inieicre жэне асказанда кшегей кабьщтарыныц ка- бынуы жэне ол1еттену1 байкалады. Бауыры саргайып, эпикард астында коптеген кануйылуларды коруге болады.

Жануарлардыц жшлеу жэне созылмалы уланулары кезшде ас корыту жолдарыныц кщесёжт кабьщтарыныц кабынуы жэне асказан жарасы, Tyci сур жэне кара ел1еттенулер коруге болады.

Балау. Балау ушш анамнездш деректер1, сонымен катар, клиникалык белгшер1, патологиялык анатомиялык сою корытын- дысы жэне химиялык-токсикологияльщ талдау aaicTepi ескерь ледь Крргасыннан уланган кёзде-эритродиттррдщ базофильд1 тушрппктенуш ескерген жен. Балаудыц Herisi бауырдан- 10 мг/ кг, буйректен-25 мг/кг жогары коргасын косындыларын табу бо­лып табылады.

EmL Уланган малдардьщ тез арада асказанын таза жылы су- мен жуып-шаю керек. 1шке натрий немесе магний сульфатын 6epeMi3. Ipi кара малына -300-400г, усак жануарларга 30-40г. Осы кезде коргасын косылыстары ер1мейтш туздарга айналып, агзадан илек аркылы шыгып кетед!.

Парентальды турде егу уппн унитиол жэне тетацин- кальцийщ 10-30 мг/кг, ппектщ туйшу! кезшде атропин сульфатын -0,5 мг/кг Tepi астына егедь Унитиолдыц 6ip perriK емдпс мелшер] сиырлар ушш -10мг/кг, койларга-15 мг/кг, ацдарга-20мг/кг, тауыктарга ЗОмг/кг курайды. Kyfiic кайыратын малдарга униталды куре та- мырына жэне курсак куысына, ал баска жануарларга Tepi астына жэне булшык етке егу керек.

Ауыз аркылы шще бергенде, унитиолдыц мелшерш канша жогарлатканмен де ете темен нэтиже бередь Койлар мен бузауларда Tepi астына еккенде сол жерде кабыну процесс! журедь Коргасыннан уланган кезде тетацин- кальцщц колданган ете тшмдь

I l l

В2 витаминга, кокарбоксилаза, несеп айдагыштар, тыныш- тандыргыштар колданып, куре тамырга глюкозаньщ, аскорбин кыпщылыныц ертщщсш егуге болады.

Уланудыц алдын алу. Коргасын косылыстарынан уланудыц алдын алу ушш ец алдымен коргасынныц жэне оныц косын- дыларыныц мал агзасына азык - су,ауа аркылы тусуше жол бер- меу керек. Малдардын, соныц шшде жас малдарды улкен жол жагасында курамында 200 мг/кг коргасын бар топыракты жер­лерде жаюга болмайды.

Натрий сульфатыныц немесе магний сульфатыныц ец аз мел- шершщ 03i (50-100 мг/кг) аптасына 2-3 рет мал агзасына туссе, коргасын косындыларымен эрекеттесш, оны ер1мейтш туздарга айналдырады.

Курамында оте уытты зат тетраэтилкоргасын бар этилдо жа- нармайларды (бензин) колдану ережесш катан сакгаган жен.

Тетраэтилкоргасынныц уытты эсерш басу, темендету ушш хлорлы эк колданылады.

Селен косылыстарынан улану

Селен (Selenium, Se) - косындылары биологиялык белсещц заттар, ауьш шаруашылыгында кещнен колданьшады. Крршагая ортада селен б1ркели таралмаган. Топыракта негурлым кеп бол- са, еамдпсгерде де согурлым кеп мелшерде шогырланады. Ауьш шаруашылык малдарыныц улпаларында кептеп кездеседь Селен мал агзасынан ас корту, несеп белу жуйелер1 жэне тыныс алу жолдары аркылы сыртка белшедь

Селен косындылары- натрий селении, натрий селенаты т.б. ете уытты эсер ететш заттар катарына жатады. Селеннщ уыт­тылыгы таралу аясына байланысты б1ркелю емес. Ол селеннщ топыракта, жануарлар агзасына, есмд!® курамында мелшерше байланысты. Натрий селенитшщ ец KayinTi, ел1мге экелш соктыратын мелшер1- жылкылар ушш-2-3 мг/кг, койлар ymiH- 3,5-5 мг/кг, шошкаларга -3 мг/кг, ipi кара малына 9-10 мг/кг, ере­сек шошкалар ушш 10-15 мг/кг. болып саналады.

112

Патогенеза Селен- агзадагы зат алмасу npoueci yniiH ете цажет. Егер селен жеткшшлз болса, агзада патологиялык про- цестер пайда болады. Селеннщ агзада жеткиикЫздтнен бу- зауларда, торайларда, куркетауыктарда - акетгену ауруы пайда болады. Натрий селенитшщ емдпс мелшерй (0,1-0,2 мг/кг мас- сасына) зат алмасу процесш калпына келт1ред1, бойдьщ есуше кемепн типзедь Селен- агзада буйректе, бауырда, тамакга, эритроциттерде жэне Tepi жабындыларында жинакталады. Ал уытты мелшерь селеногемоглобин тузеда

Клиникальщ белгЫери Уланудыц ж т туршде жануарлар­дын азыкка тэбеп темендецщ, терлещц, тыныс алуы нашарлай­ды, температурасы темёндейда. Куйте кайт араты н жануарлар- да- жалпы элйздйс, асказан гипотониясы, куше кайыру npoueci токгайды, imi ету! мумкш.

Шошкалар да- бул белплерден баска кусу, локсу, шайкалып журу, парез, тахикардия, аритмия байкалады, туншыгу салдары­нан шошка ёлшге ушырайды.

Ал созылмалы улану кезшде жануарларда - жалпы элЫздш, арыктау, гипотония, жас торшалардыц ecin-eHyi бэсецдейдь Ау­ру малдардыц кейде жуш туседо, туяктары жукарып кетедц ал кустарда- канаттары тусе бастайды.

Ceлeннiц 10-15 мг/кг Meninepi азыкта болса - малдыц телдеу1 темендейдь ел1 тел немесе ecin-eHyi темен торайлар туылады.

Ал тауыктарда азыктын курамында 5 мг/кг селен болса- бала- пан шыгару кабшен нашарлайды.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерйстери Малды сойып зерттеген кезде- мал арыктаган, миокард, бауыр, буйрек - дист- рофияларга мен Oiii еттенуге ушыраган. Лимфа тушвдершдё, тамакта - атрофия байкалады. Курсак жэне жамбас куыстарына суйык жиналганын керуге болады.

Койларда- бронхтары жэне мурын куысы- Ke6iicri суйыкка то­лы. Курсак жэне жамбас куыстарынан кызгылт тусп суйыктар кезДеСед!. Журек errepi канталаган, кануюлар байкалады. ¥л- табары, ащы iiueri кызарган болады.

Балау ете киын, аса сактыкты кажет етёДь Дурыс балау yniiH канды, нэж1сп тексеру керек. Паренхиматозды мушелерд!, iuieK

8—551 113

- карынды imiHfleri азыгымен, мшдетп турде буйректщ милы кабыгын алып зертханага ииберед1, Калыпты жагдайда мушз- д1 ipi кара мен жылкы канында 0,05 - 0,25 мг/кг коргасын бо­латын болса, улану кезшде бул керсетюш 4 - 5 есе кебешп кетедь Егер буйректщ милы кабыгынан 25 мг/кг коргасын табылса (калыпты жагдайда 10 мг/кг) малды коргасыннан уланган деуге болады.

Алдын алу жэне емдеу шаралары. Емдж максаты рет1нде малга 10 мг/л суга араластырып натрий apceHHTiH, эртурл1 ini етюзпш, кустыргыш, адсорбента заттарды, натрий тиосульфа- тын колдану жаксы нэтижелерге кол жетюзедй

Сонымен катар уланудьщ алдын алу максаты ретшде азык- тыц, судыц,топырактыц курамынан селен мелшерш аныктап турган жен.

Таллий косылыстарынан улану

Таллий (Thallum), Т1 - кекшш-сур металл, ауада металдын сырткы кабыгы тотыгып, тез караяды. Ол шашырацкы (рассе­янный) элементтер категориясына, сирек кездесетш минералдар катарына жатады. Баска элементтермен эрекеттескенде, таллий эртурл1 косындылар тузедг Ол косындылар фотожабдыктар, оп- тикалык шынылар жасауда колданылады. Таллий косылыстары - эртурш кышкыл туздары туршде кездесш, ете уытты эсер етедь Тэж1рибелж мацызы бар препараттары - таллийдщ cipKe кыш­кылды, куюрт кышкылды, KOMip кышкылды, туз кышкылды жэне азот кышкылды туздары. Таллийдщ cipKe кышкылды (тал­лий ацетаты) жэне куюрт кышкылды (таллий сульфаты) туздары KeMipriniTepfli жою ушш колданылады. Медицинада бул туз- дарды бастыц сацыраукулакты ауруларын (трихофития) емдеу кезшде, шашты Tycipy ушш колданылган деген деректер бар.

Bip валента таллийдщ сульфаты жэне нитраты туздары ку- мырскалармен куресу ушш колданылады. Бул аталган препа- раттар инсектицидтер жэне фунгицидтер туршде нэтижел1 эсер етед1.

Агзада тускен таллий косылыстарыныц уытты мелшер1 жануарлардын орталык жуйке жэне журек кан тамыр жуйесше

114

уытты эсер erin, асказан жолдарын, буйрекп закымдайды, зат алмасу npoueciH бузады.

Таллийдщ уш валентп косылысыньщ уыттылыгы баска ко- сылыстарына Караганда 2 есе темен- ЛМ50 35-40 мг/кг.

Таллий ацетатыныц ауыл шаруашылык жэне уй жануарына уытты мвлицер! малдыц эр кг Tipi салмагына шакканда 9-27 мг/кг. 0те сездмтал мал - кой.

Таллий косылыстары тиол ферменттершщ сульфгидрильд1 тобыныц кызметш тежеп, торша биомембранасындагы KOMipcy жэне акзат алмасуды бузады.

Сол ce6enTi жас телдаер ересек малдарга Караганда ете се- з1мтал болып келедь

Таллий- Tepi жэне кшегешп кабыктар аркылы енш, агзага бфкели тарайды. Ал буйректе талий молшер] баска мушелерге Караганда 10 есе кеп болады.

Клиникалык, белгихери Малдыц жутынуы киындайды, журек- тамыр согысы жйшёйд!, локсиды, imi етедц элслрейд!, ежщгещ. Созылмалы жэне ж т улануы кезшде койлардыц жундер1 Tycin, такырланып кал ад ы.

Уланудыц жтлеу туршде полиневрит, конъюктивит, бауыр­дыц, буйректщ, орталык жуйке жуйесшщ кызмета бузылады, жануарларда тырысу жэне салдану секицц белгшер байкалып, кандагы гемоглобин мен эритроцитгердщ мелшер1 азаяды.

Патологиялык-анатомиялык взгергстери Ауыз куысыныц жэне imeK- карыннын кшегейш кабыгынын катарадщ кабы- нуымен сипатталады. Бауыры улкейген, майлы дистрофиясына ушыраган, кшегейш кабыктарынын бетю жактарында усак нук- телш кан куюлар байкалады.

влексенщ немесе лажсыз сойылган малдардын TepiciHeH жу- Hi тускен жерлерд1 керуге болады.

EmL Асказанды 0,5%- натрий тиосульфатыныц ертщцЫмен, калий хлорид1мен жуып шаяды. 10% натрий тиосульфатыныц ертндасш тамырга 1 мл/кг мелшер1нде егедг «В» тобы вита- миндершщ 5%-ды глюкоза ертцщсш вена тамырына егуге бо­лады. Ал irnke 0,5-5г метионищц беред!, несеп айдагыш дэрь дэрмек колдануга болады.

115

Балау. Жундер1 такырланып калгандыктан ( алапеция) балау ете киынга сокпайды.

Уланудыц алдын алу ушш мал азыгындагы, коршаган орта- даты талий косындыларыньщ децгешн кадаталау керек.

Кадмий косылыстарынаи улану

Кадмий косылыстары - халык шаруашылыгында эр салада колданылады. Бул ар ете уытты эсер етедь

Фунгицид реинде кадмий- кальций, кадмий - мыс, кадмий- мырыш, кадмий - хроматы, кадмий - сульфаттыц араласкан туздары усынылган. 4,5% кадмий тотыты, песпщид 90% ылгал cinipeTiH унтак тур1нде ес1мд1ктердщ кейб1р ауруларына карсы колданылады. Агзадан кадмий несеп жэне ас корыту жолдары аркылы шыгады. Кадмий тотыгынан баска косметикалык бояу- лар, люминоформалар жасау максатында колданылатын кад­мий сульфаты да ете уытты. Кадмий тотыгыныц ЛМ50 -72 мг/кг Menniepi тышканга ете уытты.

Бул препараттар мал агзасына тускеннен кейш орталык жуйке жуйесш ттркенд1рш уытты эсер етедь Осыныц салда­рынан акзаттыц, фосфоркальцшпк жэне т.б. алмасулар кызметт бузылады. Остеопороз болуы мумкш.

Антидот ретшде унитиол жэне тетацин-кальций 10-15 мг/кг мелшершде колданылады. Мыс сульфатын 25 мг/кг, ферроппо- кин жэне мырыш сульфатын -10-20 мг/кг, глюкоза, «С» витамиш, кальций хлоридш беруге болады.

Сурьма косылыстарынаи улану

Сурьманыц III валентгп косылыстары микробка карсы кол- дануга болатын заттар тобы.

Курамында сурьма бар бояулардыц кынщылдармен эрекет- Tecyi нэтижеинде ете уытты газ - стибин белшедь Агзага тускен сурьма тотыгы жэне хлорщц, сурьма сульфщц бауырда, буйректе, терще, Tepi жабындыларында жиналып, кумулятивп эсер етедь

Сурьма - жергшкп ттркещцрш жэне жалпы резорбтивп эсер ете отырып, журек етш жэне орталык жуйке жуйесш за-

116

кымдайды. Сурьма косылыстарыныц эсершен ферментгердщ сульфгидрильд1 тобынын кызмеп тежелш, канныц формалык элементтерш будщрш, акзат алмасуын, бауырдыц функционал- дык жагдайын, буйректщ, екпенщ, ас корыту жолдарыныц кыз- метш бузады. Улануга карсы уннтиолды 10-15 мг/кг мелшерде колдануга болады.

Зооцидтер

Кора - жайларда, камбаларда жэне епстжтерде тышкан тэ- pi3fli кем1рг1штерд1 жою ушш кептеген химиялык препарат- тар колданылады. Мундай препараттар зооцидтер деп аталады. Зооцидтер химиялык курамына байланысты органикалык жэне бейорганнкалык болып белшедг

I Органикалык зооцидтерге - зоокумарин, ратиндан, бакто- кумарин, крысид, глифтор жэне тагы баскалар жатады.

2. Бейорганнкалык зооцидтерге - Барий карбонаты, мырыш фосфида жэне тагы баскалар жатады.

Олардыц ппшде кем1ркышкылды барий, зоокумарин, бакто- кумарин, ратиндан, мырыш фосфщц кещнен тараган. О л ар дан улану кебшесе шошкалар мен кустарда жи1 кездеседь сонымен катар, ит-мысыктар кем1рпштермен уланган елекселерда жеген­де кездеседа.

Кем1ркышкылды барий, барий карбонаты, ВаСО- сумен спиртте нашар еритш, дэм1 жок жэне h ic c i3 ак тусп унтак. KeMip- кышкылды барийдщ зооцид ретшде уыттылыгы жогары емес дегешмен, кем ip кышкылды барий кей кездерде малдарда улану тугызуы мумкш.

Оныц кустар yniiH уытты мелшер! 0,4-0,7 г, ал тышкандар уппн 0,12-0,2 г. Кем1ркышкылды барийдщ туз кышкылымен эрекеттесушен пайда болтан барий хлорид! ете уытты. Ipi кара мал ушш ете уытты Meionepi 15-30г болса, ал кой мен шошкалар ушш 5-15 г.

Патогенезй Кдрында барий карбонаты мен туз кышкылынын эрекеттесушен пайда болтан барий хлорида KLJiereiuii кабык аркылы канта тез сщедь

117

Барий иондары kind мушелердщ 6ipiHraft саласы булшык еттершщ тонусын жогарылатып, ал журекке оймак гул тэр1зд1 эсер етедь Осыган байланысты журек-кан тамыр, ас корыту жуйеш кызмеп бузылады.

Клиникалык, белгтери Эртурл1 малдарда кеп жагдайда б1рдей белгшер! байкалады. Ягни, урейлену, сшекей агу, курсак куыстарында ауырсынулар, жалпы козу, im ету, жутынудыц киындауы, булшык еттердщ д!рМ, тыныс алудыц бузылуы, талыксулар байкалады. 0те ж т туршде журектщ салдануынан аяк асты ел1м тууы мумкш, ал кустарда уланулардыц ешкандай белгшер1 байкалмайды, ел1мге ушырау аз кездеседь

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктери Непзшен ппектщ, куыктыц жэне журектщ систола кез1нде жиырылуымен сипатта­лады. Кшегейл1 кабыкта нуктел1 канталаулар кездеседь Сонымен катар, ете созылмалы туршде iunci мушелердщ дистрофиялык езгерулерш байкауга болады.

Балау - киын. Шешупй мэл1метп химиялык - аналитикалык тексеруден кешн алуга болады.

Еми Антидот реинде колданылатын натрий немесе магний сульфатыныц 1 %-ды ерпщцамен карынды тазалап алып, арты- нан кеп мелшерде сумен араластырып innce бередь Соцьшан шже мумюндптнше 5-10%-ды натрий сульфаты ертщщст шпазшедь Улануды жылдам емдеу максатында кшегейш заттар мен сут бер- ген жен.

Зоокумарин (варфарии)- ак тусп, шсЫз, дэмаз, суда на­шар, спиртте, ацетонда жаксы еритш, узак сакталынатын унтак. Зоокумарин- ете уытты. Оньщ 6 мг/кг мелшер1 игл, 50 мг/кг- Kyfiic кайтаратьш малдарды, 1-1,2 мг/кг- шошкаларды ел1мге ушыратады.

Зоокумарин- кумулятивп антикоагулянт, acipece ес1мд1ктер- ге уксас, канныц уюын темендетедь Патогенез!, клиникалык белгшер1 патологиялык-анатомиялык e3repicTepi, eMi туйе- жонышкамен уланганга уксас.

Бактокумарин - курамында зоокумаршнщ натршп тузы жэ­не сузек ауруыныц бактериалды культураларымен ецделген дэндерден туратын кешещц препарат, зооцид ретшде жш кол-

118

данылады, ауыл шаруашылык малдары ушш кауштинп онша емес.

Канны ц уюын нашарлататын препараттар катарына ак тусп, июаз, кристаллы тушрнйкп унтак ратинданды да, дифиназищц де жаткызуга болады. Олар 0,5% немесе 0,18%-ды унтак туршде шыгарылады. ©те уытты эсер етедк Тышкандар ушш ЛД-63,4 мг/кг. Kyurri эсер ететш кумулятивй зооцид. Эсер eTyi мен eMi зоокумаринге уксас.

Мырыш фосфид1 (Zn Р) - сур туст1, mci сарымсактын шсшдей, суда нашар, ал кышкылда жаксы еритш унтак. Жануарлар ушш 40-60 мг/кг мелшер1 ете уытты, ягни уланган жануарлар толыгымен ел1мге ушырайды. Кебiнесе уланулар кустар мен шошкаларда байкалады, аз мелшерде улану ipi кара мен усак малдарда кездеседк

Патогенеза Карындагы кышкылдардын эсершен канга тез сщш, муше торшаларына енш, соныц dcepiHeH тыныстану тор- шаларын 6iTen тастайтын фосфорлы cyreri (PH) тузшедь Сал- дандырып эсер етедк Орталык жуйке жуйес1, 1шек- карыннын закымдалуы, сонымен 6ipre малдыц куш темендеп, екпеде iciHynepi пайда болуымен сипатталады.

Клиникалык, белгыерй Ipi кара малында уланудыц алгашкы 6enrmepi азык жегеннен соц 30-50 минуттан кешн байкалады. Аз уакыттыц шшде азыкка тэбей жойылып, катты терлейд1, козады, дене булшык errepi ттркенпш болып келед1, атаксия, дене температурасы темендеп, imi етедь кейде кан араласкан im ету байкалады. Тыныс алу мен журек жумысы нашарлап, б̂ рнеше сагаттан соц ел1мге экеп согады. Кейде ауру 6 ipHeme кунге созылады.

Жылкыларда - жогарыдагы белплермен коса, жетелу жэне екпе алвеолаларыныц бггелу} dcepiHeH туншыгу байкалады.

Шошкаларда - кусу, кез астыныц iciHyi, кез алмасыныц шыгынкырауы жэне ел ер алдындагы кал ты pay мен сипатталады.

Ал кустарда- тумсыгынан Ke6iicri заттыц агуы, шелдеу, 6ip орында жатып калу жэне калтыраумен сипатталады.

Патологиялъщ-анатомиялъщвзгерктер. Кшегешп жэне cip- ni кабаттардын канталауымен, сонымен 6ipre, irn K i мушелердщ

119

Канга толуымен, бауырдьщ ел1еттену1мен, карынньщ кшегей* ni кабатыныц гиперемиясы, ошакталган еКпенщ эмфиземасы, бауыр, суйек булшык errepi жэне журектщ майлы дистрофия- сымен сипатталады. Сойып зерттеу нэтижесшде карынныц Hid сарымсак шсшдей.

Балау уппн анамнез корытындыларына, клиникалык белгше- рше, сойып зерттеу нэтижелерше назар аударылады. Сонымен 6ipre, мырыш пен фосфордыц калдыктарын керу аркылы балау коюга болады.

Еми 1шек- карынды 1 %-ды калий перманганаты ертшдюь мен жуып-шаю кажет. вамдпс майы, сут, акзатты су колдануга болмайды, ce6e6i олар уытты заттардын ащмдшгш одан 9pi жеделдетедь

Парэнтеральды жолдар аркылы глюкоза, аскорбин кышкы­лын, кальций хлоридшщ ертндюш, натрий кофеин- бензоаты, кордиамин, камфора ертндюш енпзем1з. Ганглиостимулятор- лар- лобелин гидрохлорид! мен цититонын колдануга болмай­ды, ейткет олар малдыц ел1мше экелш соктырады.

Алдын алу шаралары. Мырыш фосфидш зооцид ретшде гана колдану керек.

Баска топ косындылары.

Бромды метил (бромды метил) - инсектицид немесе зоо­цид ретшде колданылады. ¥шпалы тусаз, органикалык ко- сындыларда еритш, ал суда ер1мейтш суйыктык. Ыстык темпе- ратурада бромды сутегше оцай айналады. Сонымен 6ipre ту- кымдык дэндерд1, элеваторды, кемелед1 фумигациялау ушш колданылады.

Бромды метил ете уытты заттар катарына жатады. Жануар­лардыц агзасына тускен бромды метил орталык жуйке жуйесш белсещцрш, бауыр, буйрек, екпе жумысын жаксартады.

Токсикологияда бромды метилдщ релш метаболизмш заттар аткарады /кумырска кышкылы, метанол, формальдегид, бромид/.

Бромды метилдщ эсершен акзаттардыц функционалды топ- тарыныц белсенд! метилдердщ болуы. (сульфгидрильд!, амидп) жануарлар организмше непзшен тыныс алу мушелер1 аркылы

120

келедк Орта ел1мд1 кепцинтрацил тышкандар ушш 30 минутта- 6,6 г/м, антилман ушш- 11 г/м, кояндар ушш -29 г/м.

Уланудыц патогенезтде мацызды редщ кышкылды кайта калпына келтсру жэне организмнщ нейтроэндрокринд1 регуля- циясыныц бузылуы алады Бромды метил непзшен акзаттардыц функционалды топтары мен ферменттерд1 метилдейд!. Бул уыт­ты концентрациялы препарат /бос сульфгидриль жэне карбон/ кан мен бауырда бос сульфгидриль жэне карбоксил топтарыныц мелшер1 темендейдь

Клиникалык, белгигерте келетш болсак, малдыц куш темен- деп, тэлпректеп журед!, талыксу мен журек жумысы элЫреп, коздщ кшегейл! кабыгыныц кабынуы мен тыныс алу мушелерь нщ кабынуы байкалады.

Сойып зерттеу кезшде екпе торшаларыныц гиперемиясы мен канга толган ошактарды керуге болады. Бауыр, буйрек, мидыц кан тамырларыньщ канга толуын байкаймыз.

Уды кайтару максатында цистеин колданылады. Бул амин кышкылы акзаттардыц курамыныц бузылуынан коргайтын бромды метилдщ функционалды топтарынан турады. Цистеин унтак туршде катты тыгындалган Юг пробирка мен флаконда шыгарылады.

Ертндш1 колданар алдында дайындайды. Тэул1ктж дозасы малдыц inriHe 1,0-10 кг. Кунше 2-3 рет 100 кг- 0,3-0,5 г.

Натрий ушхлорацетаты - суда жаксы еритш, сары кристалл. Гербицид ретшде картоп, кырыккабат кызылша есетш жерл ер- ге колданылады. Жерге арналган мелшер1 -23-50 кг/га, макта уппн 100-200 кг/га. Бул препарат уытты scepi темен пестицид- тер катарына жатады. ЛД атжалман уипн-3-5 г/кг. Жергшкп жерге эсер ету кабшетт бар. Малдардыц улануы жайылымды ецдегеннен кейш байкалады. вндарклтк пириден активт1 гер­бицид ретшде кещнен танымал. Оныц iminse практикалык мацыздыларына жататындар реглон мен гиракват. Гиракват уыттылыгына байланысты бвдщ елде колданалмайды. Реглон- ак тусп, сумен спиртте жаксы еритш кристаллды зат. Ол жогары токсикалык пестицидгердац тобына жатады. KymTi электрант. Арамшептермен курес ушш 5-15-кг/га, кант кызылшасын

121

егетш жерд1 тьщайту yniiH колданылады. Орташа улану доза- сы тышкандар ушш-80 мг/кг, тещз шошкасы ушш 124, кояндар ymiH -228, атжамандар ушш-282 мг/кг. Бул препарат терйге резорбтивй уытты эсер етедь Топыракта 2-2 кун сакталады.

Десикацияны icypim, соя, макта, картоп, кунбагысты егер алдында журпзедь Реглон фермента у болып табылады. Мал организм]не туекенде каталазлык белсендшгш езгертед1, со­нымен 6ipre периксидаза мен коферменттерш, кышкылдану процестерш бузады.

Реглонныц комулятивй жэне канцерогещц кабшей болмай­ды. Организмнен inieK пен буйрек аркылы белшедь

Клиникалык, белгтери Жаппай мазасыздану, азыкка тэбей болмайды, арыктаган, imi OTyi байкалады. Канда эритроциттер- дщ, лейкоциттердщ, жэне бос сульфгидрипьд1 топтардыц мел- uiepi кебейедь Сойып - зерттеу кезшде карын мен 1шекпц Kmereftni кабаты кабынып, канга толган, бауыр мен екпе келем1 улгайган. Куык толы, журек булшык ей солган, ми кан тамыр- лары канга толган.

Антидотты eMi жок.KyKiprri ангидрид - газ тэр1зд1 туншыктыргыш шей, суда

жаксы ерийн унтак. Крймаларды, бау-бакшаларды ецдеу ymiH колданылады. Малдардын организмше тыныс алу мушелер! ар­кылы енедг ел1мге ушырататын концентрациясы барлык малдар ушш (0,1-0,3 мг/кг).

Патогенези Kyidprri антигидрид патогенезшде екпе уланады жэне тыныс алу органдарыньщ Kuiereiini кабыгыныц кабынуы- мен сипатталады, сонымен 6ipre кышкылды альбуминат, куюрт- Ti жэне куюрт кышкыл ыньщ эртурл1 сульфаттарыныц Tyjinyi жэ­не кокарбоксилаза ферменттершш тежелу1 байкалады.

Клиникалык, белгшери Конъюктивт, ларингит, туншыгу, жур1с1 бузылады, кшегейл1 кабыктьщ цианозы, талыксу байкалады.

Патологиялык, - морфологиялык, корсет Kiiumepi тыныс алу мушелершщ закымдануымен сипатталады.

EmL Симптоматикалык. Жергшкй жерге натрий гидрокарбо­наты колданылады.

122

Формальдегид (40 формалиннщ eprinaici) - спороцид, бак­терицид, фугицидтерге карсы дезинфекциялык зат ретшде кол­данылады. Формалин етюр HicTi. Ертнд1 курамы метанол мен ацетоннан турады. Кор ал арды дезинфекциялау ушш кол­данылады. Орташа уытты пестицидтерге жатады. ЛМ50 тыш- кандарга-З 8-2,24 мг/кг, ауылшаруашылык малдары ушш жогары уытты: JIMjo-60 мг/кг.

Патогенеза Торша протоплазмасы акзатынын коогуляциясы npoueci байкалады. Сонымен катар, орталык жуйке жуйесшщ кызмеп бузылады, тыныс алудыц рефлекторыньщ токтауы жэне буйрек салдануымен сипатталады.

Клиникальщ белгмерй Кшегешп кабаттардын кабынуы, im ету, жетел, туншыгу, талыксу, гемотурексия, анурия байкалады.

Уланган жануарларга ёмдйс максатта imKe элс!з амиак ер тн ­дюш (0,5-1%), шШзэд!, осыныц эсершен формалин гексамети- лентетраминге ауысады.

Анабазин сульфат - суда жаксы еритш, ашык суйыктык. Тех- никалык препараты коцыр TycTi 30% анабазин косындыларынан турады. Активп инсектоакарицид. 0те уытты эсер ететш дозасы JIM50 тышкандарга-4,4мг/кг.

Патогенезтде ец алгаш анабизин орталык жуйке жуйесше эсер! етедь Сонымен 6ipre аденозинушфосфор кышкылынын синтез! жинакталып, эрнтроциттерд!ц мелшер! темендеп, кан- дагы кан сарысуы мен калийдщ мелшер! артады.

Анабизинн!ц тёменг! дозасы орталык жуйке жуйес! мен ты­ныс орталыгын коздырып, соцынан салдандырады. Вегетативп гантийдеп жуйке импульстарыныц бфщуш тежейд!. Эсер ету механиз!м!не карай никотин, цитизин, лобелинге жакын.

Ем! репице imKe туздын элс13 epiriHflici жэне талыксуга карсы препараттар колданады. Сонымен катар емен кайнатпалары кол­данылады.

Никотин сульфат - темею и!с!ндей, коцыр тусп суйыктык. Органикалык ерпндшерде жаксы ернд!, сумен оцай араласады. Инсектоакарицид ретшде колданылады.

Ауылшаруашылык малдары ушш ете уытты. Орталык жэне мен вегетативп жуйке жуйелерш закымдайды. Теменг! дозасы

123

коздырып, ал улкен дозасы жуйке ганлийларынын функциясын тежейд!.

Клиникалык, белгтери Жуйкелш бузылулар /булшык татарке- Hin, талу байкалады/ саливация, туншыгу, журектак акаулар, тер кеп мелшерде белшш, inii етед^ дене температурасы кетершед!, соцынан тыныс алу токтайды.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктерй Куше кайыратын малдардыц катпаршагыныц калдыктармен толуы, кещрдектщ, бронхтыц, екпеде кан аралас суйыктык толуымен сипатталады.

Еми Никотинмен уланган малды емдеувд б1рден журпзу ке­рек.

Егер де никотин- сульфатыныц аз мелшер1 карын мен ппектен канга етпеген жагыдайда, тез арада ipi карага 0,5 % танин ер- тащцс1н 1л. мелшерде жэне баска препараттар колданылады. Сонымен катар калий перманганатыныц 0,1-0,2% - ертндкл ipi карага 25-40 мл. колданылады. Сонымен катар адсорбенттер, элиз туздар, барбитураттар, бромидтер колданылады.

Мыс жэне оныц туындылары.

Мыс (Cuprum), Си - атомдык массасы 63,54 болатын ауыр металл. Бул металл 6i3re ежелден белгш!. Табигатта курамында 1-10 пайыз таза мыс бар косынды тур1нде кездесш, мыс сол косындылардан алынады. Мыс еамд1ктер мен жануарлар аг- засына кундел1кта ете кажетта элемент. Ветеринария саласын- да мыстыц KyKipiri кышкылы кещнен колданылса, ауыл шар­уашылыгында зиянкестермен куресу.ушш тыцайткыш тур1нде эртурл! бейорганикалык жэне органикалык косылыстары кол­данылады. Мыстыц микроэлемент ретандеп мацызы ете зор. Мыс агзадагы ферментативтак тотыгуга, ал омырткалыларда кан тузу процесше катысып, калыпты децгейде суйек кемптнде кан тузу функциясын куаттандырады,тотыгу процесш жеделдетед!. Сейтш, зат алмасу процесше эсерш типзедь Мыс - шаян тэ- рйдщер, маллюскалардыц тыныс алу пигмента — гемоцианин курамына Kipefli.

124

Кеибф еамд1ктер курамында мыстьщ мелшер1 ете кеп болады да, малдардын улануына экеп соктырады. Жануарлар агзасында мыс курдеш жэне эртурл! органикалык косылыстар туршде бо­лады. Олар акзаттармен байланыска тусш, баска мушелерге Ка­раганда бауырда кебгрек жинакталады. Одан баска мыс кептеген ферменттер курамына да Kipefli (лактаза). Койлардыц азык рацио- нына мыс косьгадыларьга косып беру, олардыц ecyiH жэне жунь нщ сапасын жаксартады, ал мыстын топыракта жепспеу1 еамдйс- терда экзантема ауруына шалдыктырады. вамдоктер курамында мыстын жеткшказ мелшерде болуы малдарда, ocipece, мушзда ipi карада анемия, жалактык (лизуха), im ету секицц аурулар туды­рады. Ken6ip мемлекеттерде (Англия, Дагыстан) азык курамында мыстын жейспеушен козыларды жаппай елшге ушырататын ауру - энзоотикалык атаксия пайда болатындыгы дэлелденген. Аурудын ен непзп бёлплер! - козгалыс координациясыныц бу­зылуы, тецселш ЖYpyi, flipumeyi, Kefi6ip кёздёр! аяктарыныц ты- рысуы жэне салдануы жатады. Энзоотикалык атаксиядан елген малды сойып, зерттегендеп Heri3ri белгшердщ 6ipi - ми жарты шарындагы ми улпаларынын суйылуы.

Кук1рт кышкылды мыс немесе мыс сульфаты - кебшесе дезинфекциялагыш зат рейнде колданылады. Ол кара-кек туей кристалл, суда жаксы еридь Бул препарат 6i3re тотияйын деген атпен белгшi. Тотияйын курамында куюрт кышкыдцы мыстан баска тем1рдщ, мырыштыц жэне магнийдщ куюрт кышкылды туздары, аз мелшерде мышьяктыц туындылары кездеседь То- тияйыннын экпен косындысын бордос суйыктыгы Typinae еещдщтёрдщ зиянкестер1мен, соныц йшцде, сацыраукулактар тудыратын аурулармен куресу ymiH колданылады. Сонымен 6ipre, бордос суйыктыгын жэндцегермен куресу уппн париж кепмен де (зелень парижская) араластырып колданылады. Мыс сульфатыныц уландыргыш Menmepi: 1 килограмм салмагына шакканда койга-200 мг, ipi кара малына-40 мг.

АБ препараты (фитопатолог Александр Борнгард eciMi- мен аталган) - сур-кекшш туей, курамында 15-16% мыстыц куюрт кышкылды гидрототыгыныц тузы бар кургак унтак.

125

Астык; тукымдастардыц дэнш кара куйеге карсы ецдеу ymiH кол­данылады.

Мыстыц хлорлы тотыгы - акшыл-жасыл туей, курамында 50% белсещц эсер ететш заты бар, кургак немесе суспензия ту­ршде колданылатын унтак. Курамында мыстыц хлорлы тоты- гынан баска: куприкол 30%, купрнтокс 30-50%, купрозан 37,5% жэне цинеб 15% кездеседь Бул препараттар унтак жэне паста туршде шыгарылып, фунгицидй эсер етедь

Мыс ушхлорфеноляты - кызыл-коцыр туей унтак, орга­никалык ерташтерде жэне суда ер1меищ. Дуст туршде кол­данылады. Курамы 20% Heri3ri эсер eiynii заттан, 80% коспа заттардан турады. Бул препарат мактаныц гоммоз ауруымен куресте колданылатын ете кушй химиялык зат. Бул препарат малдыц паренхиматозды мушелерш жэне ортальщ жуйке жуйесш закымдайды.

Токсикологиясы. Мыс препараттары ауыл шаруашылыгында еамд1ктердщ сацыраукулактар тудыратын ауруларына карсы, ал малдэркерлш жумысында антгельминйк дэршк зат рейн- де кещнен колданылады. Мыс буршак жэне соя кунжарасында (жмых) кеп кез1гед1, сондыктан бул кунарлы мал азыктарын кеп бергенде, мал уланады. Мыс туздары агзадан ете баяу белшш шыгады. Мыс тузыныц элаз ертндкл тугкыр дэр1 ретшде эсер ейп, ппек-карынныц кшегей кабыгын катты ййркецщред1, ал оныц 10-30 пайыздык ерйщца карынныц кшегешп кабыгын кущцред1, ащы inieicre агзага епцп, бауырга барып жиналады.

Алиментарлы жолмен тускен мыс косылыстарыныц уытты­лыгы элаз. Карынныц кшегейлг кабыктарын ййркенд!рейн мелшерде тускен мыс туздары малдарды кустыртады. Сондык­тан , мыстыц куюрт кышкылды тузын ертеде осы максат ушш колданылган. Бул препарат агзага ете аз мелшерде гана сщедь ¥зак уакыт эсер еткенде агзада жинакталып, ас корыту жуйесшщ кшегейл1 кабыгын ййркецщрш, малды арыктатады, жэне баска да клиникалык белгшер мен паталогияльщ езгерктер байкалады. Кептеген зерттеулер нэтижесше суйенсек, кшёгёшн кабыктар закымданган сайын, мыс косылыстарыныц агзага cinyi де арта тусетшдт дэлелденген.

126

Мыс агзага альбуминат туршде сщедь Букш агзага таралып. он да узак уакыт сакталынады. Кеп мелшерде бауыр мен буй- ректе жинакталынады. Агзадан несеп, нэжк жэне кусу аркылы белшедь

Мыс косылыстарын канга немесе Tepi астына енпзу ете KayinTi. Кояннын Tepici астына мыс тотыгынын 0,05г, ал итке 0,5г молшер1н ж!берсе, еледц. Мыс сульфатыныц тауыктарды жаппай елпретт MOJiiuepi 1 грамм.

Мыс сульфатыныц концентрацняланган ертндшер! улпа- лар мен кшегёшц кабыктарды куйдорш эсер етсе, араласкан epi- ■гшдалер! капилярларды тарылтып, секрецияны тежеп, туткыр жэне дезинфекцнялык зат репнде колданылады.

Ауыл шаруашылыгы малдарынын мыс косылыстарымен ж т улануы сирек кездеседь Ал мыстыц агзага аз мелшерде тусш, онда жиналуынан болатын созылмалы Typi кездеседь Уланудыц бул Typi койлар арасында жш кездеседг

Уланудыц клиникалык, белгтери Ас корыту жуйесше мыс косылыстары кеп мелшерде эсер етсе, уланудыц ж т туршщ белгшерi байкалады: ауыз куысы кшегейш кабыгы ттркенедь сшекей агады, кусады, imi етед!, журек жумысы нашарлайды, КёйЩр кездер1 тырысу, салдану белгшер! жэне ёшммен аяк- талатын коллапс байкалады. Нэжю1 шырыштанган, жасыл-кек тусп.

Мыс косылыстарыныц узак уакыт эсер eiyi, кеп жинакталып, баяу 6enmyi нэтижесшде уланудыц созылмалы туршщ 6enrinepi байкалады. Мыстыц кеп жиналатын орны - бауыр. Бауырдыц агзага тускен мысты залалсыздандыру кабшеп элЫремешнше, аурудыц клиникалык белгшер! байкалмайды. Бауырдыц жумысы эяйреген кезде кезге кершетш кшегейш кабыктардыц саргаюы жэне айкын кершетш гемолиз байкалады. Осы белгшер керше бастаганнан ауру ж т турге ауысып, аурудыц соцы ел!ммен аякталады. Несеп кызыл-коцыр тустешп гемоглобинурия не­месе гемоглобинемия калыптасады. Мыс сульфатымен улану- да, бул белгшерден баска, ринит, коньюктивит секицц белгшер байкалады.

127

Койларда: койдыц мыстан улануы жаксы зерттелген. Ауру кой ушршен калып кояды, басы салбырап, сырткы орта ттр- кещцрулерше жауап беру кабшей темендейщ, кезге кершетш кшегейш кабыктары, кейб1р кездер1 Tepici саргаяды,тамыр согуы жишейд!, Hece6i кызыл-коныр тусп, imi етедь Булшьщ errepi д1ршдеп, мойны артка кайырылады, журк-турысы бузылады. Бушрш басса ауырсыну байкалады. Мал кешшлйс мезгшде еш- кандай ауру белпсш керсетпей, тацга жуык елш Keryi мумкш.

Мушзд1 ipi карада: койларга Караганда ipi караныц мыс ко- сылыстарына карсы туру кабшеп жогары. Keft6ip эдебнеттер- де, егер 227кг салмакты букага кунде 5г мыс 6epin отырса, ол созылмалы турде уланып, 4 айдан соц ел1мге душар болатыны айтылган (Shand kewis, 1961). Сака малга Караганда бузаулар улануга сез1мтал келедь Егер 8-11 айлык бузауларга курамында 80-130 мг/кг мыс бар сут алмастыргышпен азыктандырганда уланудыц epniyi байкалады.

Мыс косылыстарымен созылмалы уланганда кшегейш ка­быктары саргаяды, 39pi кызыл-коныр тусп, орталык жуйке жуй- eci кызмета бузылады (мазасызданады, д ipi л дер байкалады). Бас­ка да клиникалык белгшер] койдшне уксас.

Шошка: Мыс косылыстарымен ж т улану сирек кездеседь ейткет, шошкалар кусады, сондыктан, шошка кускан кезде, оныц eMipiHe KayinTi мыстыц мелшер1 сыртка шыгып кетедь Со­зылмалы улану белгшер1 койлардшне уксас, 6ipaK шошкаларда гемоглобинурия байкалмайды.

Жылкыныц жэне ит-мысыктардыц мыс косылыстарымен ула­нуы ете сирек кездеседь Байкалатын клиникалык белгшер1 не­пзшен ipi кара малга уксас.

Кустар: Балаландардыц мыс косьшыстарына сез1мталдыгы ете жогары екенш айта кеткен жен. 1кг азыкта 100мг-нан жогары колемде мыс косылыстары бар азыкты беруге болмайды. Егер ондай азык бершсе, олардыц ecyi темендейд1, гемолитикалык анемия, элареу, булшык ет дистрофиясы байкалады.

Патологиялык-анатомиялык, взгерктер. Ж т улану ке- зшдеп патологияльщ-анатомияльщ керсетюштер карынга тус- кен мыстыц келемше жэне агзага эсер ету узактыгына байла-

128

нысты. блексе inii кеуш децкиген. Тексеру барысында карын мен ниектщ кшегешп кабыгындагы кабыну процесстер1 назар аудартады. 1шек-карынныц кшегей кабыгы канталап кабынган, оньщ кей жер1 ойылган, корсак куыеына кызыл су толган. Баска мушелердеп езгергстер айкын емес.

Созылмалы улануда KepiciHnie, ёлексеш сойганда езгерютер айкын корщед1. Мундай езгерютердщ Heri3rici - кшегей ка- быктардьщ саргаюы. Бауыр аздап улкейген, сырты кедор-бущрл!, саргыш туст1, атрофиялык цирроз байкалады. 0т кабы етке то- лып, улкейген жэне от кою, жасыл-коцыр туей.

Буйрек улкейген, буйрек кабы астында канталаулар бай­калады, паренхимасы болбыр, оцай жыртылгыш. Талак канга толган, кара-коцыр туей. Перикард суйыкка толы, эндокард асты канталанган. Карын мен даектщ кшегеши кабыктары ка- лындаган, канталаган, сары-коцыр туей.

EmL Малдын карынын жуып, тазалау керек. Одан кешн адсорбциялык заттар (кем1р коспасы), мыс косындыларын бей- тараптайтын заттар: куйд1ршген магнезия, куюрт енпзу керек. Жумыртка акзатын, дэм тузпш заттар (пнокоза) берген жен. Симптоматикалык ем ретшде строфантин, кофеин колдануга бо­лады.

Созылмалы улану кезшде ец алдымен азык аркылы мыс ко- сылыстарыныц агзага TycneyiH кадагалау керек. Азыкпен 6ipre 3 апта бойы койга емдрс зат ретшде 50-500. мг. мелшёршдег1 мо­либден кышкылды аммоний беруге болады, 0,3-1г. гипосульфи- тш кунде 6epin отырса, жаксы нэтиже 6epepi ce3ci3.

Балау. Ж т улануды балау малдыц клиникалык белгшершен 6ipre патологиялык-анатомиялык езгер1стерше жэне химиялык- токсикологиялык талдау нэтижелерще карай койылады.

Созылмалы улану клиникалык белгшерь ягни к1пегейл1 ка- быктардыц саргаюы, гематурия белгшерше карай баланады. Со­нымен катар, бауырдагы мыстын келемш химиялык зерттеуцщ де улкен мацызы бар. Егер мал мыстан уланса, онда бауырдыц 1 - килограмында мыстыц мелшер11000 мг. асып кетед1. Калыпты жагдайда бауырдагы мыс келем1 25-50 мг/кг-нан аспауы керек.9-551 129

Алдын алу шаралары. 0с1мд1ктерд1 мыс косылыстарымен ецдегеннен кешн, бул еЫмдпстермен малдардьщ, acipece кой мен шошканын жен коймауын болдырмаган жен. Курамында инсек- тофунгицидтер улы химикаттар ретшде сакталуы кажет. Мыс мелшершщ буршак жэне соя кунжарасында канша бар екендшн зертханалык тексеруден етизу кажет.

Мышьяк жэне оныц косылыстары.

Мышьяк (Arsenicum)AS - езшщ табиги косылыстарымен ежелп заманнан белгш. Табнгатта ол непзшён коспалар турш­де таралган: Аурнпигмент атты (сары TycTi) (As2 S3) уш KyKipiTi мышьяк жэне Реальгара деген атпен белгш, eKi куюртп мышьяк (куцпрт кызыл туст1 As2 S2) Бул препараттардан езге ол баска эле- менттермен косылган турвде де кездесе бередг Мышьяк элемент ретшде XVIII гасырдыц соцында (Лавуазье) белгш болды. Аз мелшерде мышьяк еимднс жэне жануарлар агзаларьгада да кез- деседь B ipaK мьнньяктыц агзадагы кызмеп эм толык зерттелме- ген. Мышьяктыц органикалык жэне бейорганикальщ химиялык косындыларыныц тYpлepi ете кеп жэне ол курамындагы 3 жэне 5 валенти мышьякка байланысты eKi топка белшедц. Ариниттер жэне арсенаттар жылыканды жануарлар мен адам агзаларында белсецщ турде эсер ете отырып, олардыц Ke6ici едэу!р уытты бо­лып келедг Мышьяк косындьшарыныц ауылшаруашьшьщтагы мэн1 ете зор. Олар эртурл1 ес1мдпс зиянкестерше карсы инсекти­цид жэне гербицид ретшде колданьшады.

Сальворсан жэне баска органикалык мышьяк косындылары табьшганнан кешн, мышьяк препараттары емдж зат ретшде тек XX гасырдыц басынан бастап колданыла бастады. Мышьяк жэне оныц косындыларыныц токсикологияльщ мэш зор. Мышьяктан адамдар жэне жануарлар эр дэу1рде эртурл1 жагдайда уланган (эдеш, касакана). Улануцьщ ж т жэне созылмалы турлер1 кездесе- д1. Сонымен катар, мышьяк косылыстары эскери кару-жарак жа- сауда да жш колданьшады (люизит, арсиндер, мышьякты сутек).

Мышьяктыц физикалык- химиялык касиеттергМышьяк жай куйшде эдетте ак сур жэне кара сур тусп

каптамамен жабылган тыгыз масса болып табылады. Ол ете на-130

шар ернецщктен жануарларга Kayimi емес. Мышьякты epireH куйпщё тек химиялык зертханаларда гана кездестаруге болады.

Мышьяк деген атпен мышьяк ангидрид! шыгады. Бул кейде мышьякты сусыз кышкыл деп аталады. Формуласы As2 Sr Ол мышьякты кышкылдан келеи тецдеу аркылы тузшеда.

2Н3 As0 , ( 3 H 20 + A s20 3)Мышьякты ангидрид - ак, фосфор секщщ (аморфты, шыны

тэр!зд!) кесек немесе ак унтак турде кездёсед!. Бул зат сонымен катар, ак калайы деген атпен де белгш. As., S3 -iH кыздырган кез­де Kenipin ушып кётед1, тузшген будан сарымсак mci шыгады. Мышьяктыц аморфты тотыгы ыстык суда аз мелшерде ерид! (1:5), ал кышкыл мен сшпде жаксы еридц. Унтак туршдеп мы­шьяк ангидрид! унмен кейбАр уксастыгы бар. Ол Kenipmiicrepre карсы колданылатын унтак ретшде, унмен, кем!ркышкылды ба- риймен араластырылып колданылады.

Мышьякты кышкылдын (натронды жэне калшп) сштшк туз- дары сонымен 6ipre, тиоарсениттер (кушртпен косындылары) жаксы epminririMeH ерекшеленеда жэне арамшептерге карсы эр тур’л1 препараттармен 6ipre колданылады. Кезшде мышьякты котырга карсы да колданган. Мышьякты кышкылдын препарат- тарынан мышьяк кышкылды натрий жэне мышьяк кышкылды кальций кец колданылады.

Мышьяк кышкылды натрий (натрий арсенип). Булыцгыр сур тусп унтак жэне тушриикп сур паста. Суык суда 26,7%-га дейш ерид1 Мышьяк кышкылыныц ею препараты бар, мышьяк кышкылды натрий жэне мышьяк кышкылды кальций. ГОСТ бойынша 79-82%-га дешн (51-52%-дан кем емес) мышьякты ан­гидрид бар. Оны арамшептерге шашу ушш, сонымен катар, зи- янкес жэщцктерге карсы колданылады.

Мышьякты кышкылды кальций (кальций арсениты) шепрт- келерге, куйелерге, орманныц зиянды кем1рпштерше карсы кол­данылатын акшылдау жэне коцыр сур TycTi унтак. Суык суда ер1мейш. Курамында мышьякты ангидрид 70-72% мелшершде кездеседь Мышьякты ангидридтен баска, мышьяк кышкылына сэйкес келетш мышьяк ангидрид! бар.

131

Мышьяк кышкылы жэне оныц туздары аз мелшерде уытты. Tipi агзаларга 9cepi 5 валенти мышьяктыц 3 валенти мышьякка ауысуына байланысты. Мышьяк кышкылыныц ею препараты бар, мышьяк кышкылды натрий жэне мышьяк кышкылды каль­ций. Мышьяк кышкылды натрщц белмедеп шыбындарды жою ушш, кагазга сщщру аркылы колданьшады. Осы кагаздармен эсерлесу барысында иттер мен мысыктар уланады.

Мышьяк кышкылды ангидрид ак жэне ашык сур туста жаксы тозацданатын унтак. Суда нашар еридь Кеп жагдайда еамдйстер- д\ (кырыккабат, кызылша жэне т.б.) дэршеу максатында зиянкес- Ti жэщцктерд1 жою ушш колданады (41-42%).

Ауыл шаруашылыгында колданылатьш жогарыда аталган мышьякты жэне мышьяк кышкылдан баска курамына мышьяк KipeTiH келеа препараттарды да бшген жен.

1. Париж Keri (мыс ацетаты жэне арсенитшщ кос тузы) 1867 ж алгаш рет Америкада колорад коцызына карсы колДанылган ец алгашкы инсектицид. Жасыл TycTi унтак каз1р колданылмайды

2. Протарс- тальк жэне каолинмен 14-18 %-га дешн араласкан мышьякты кальцийдщ (арсенит) коспасы сурлау немесе жасыл- дау тусп усак унтак. Ол суда ер1мейщ жэне топыракта езшщ уыттылыгын б1рнеше жыл сактайды.

Аталган косьшыстар бидайды дэршеу жэне безгек масалары- мен куресу ушш колданылатын белгш инсектофунгицид.

Мышьяктыц органикалык косылыстары мал агзасьша элс1з эсер етед1. Оздершщ уытты эсер1н олар протозойлы микрозиян- кестерге - трипана, амеба жэне тагы баскаларга карсы керсете- д1. Ауьшшаруашыльнъгада мышьяк препараттарын колдану ке- з1нде олардыц салыстырмалы улылыгын гана ескермей, суда аз epirinrririH де ескеру кажет. Оамщктер мышьяк препараттары- мен ецделгеннен кешн ездершщ бойына осы препараттарды узак уакытка дёшн сактай алады. Бул препараттар жауын суы- мен шайылып кетпейдг, езшщ химиялык курамын узак уакыт езгертпейд1.

Мынандай кёлецс!з жагдайлар орын алган: химикаттар ез1- т ц уыттылыгын узак уакыт сактап, жануарлардын караусыз калдырылганы улануына себеп болган.

132

Токсикологиясы. Мышьяктыц токсикодинамикасы ете жак­сы зерттелген. Мышьяк канга сщгеннен кейш улпага тшелей жэне жанама турде эсер етедь Мышьяктыц тез сщбеуше бай­ланысты оныц токсикалык жергшкп scepi ете эл«з. Оныц ерекшел1г1 сол - ол кутадрш эсер етпейдо сонымен 6ipre, мы- шьякпен эсерлескен улпалар сау улпаларга Караганда кеб1рек бузылады. Паразиттермен закымданган (мысалы: кой коты- ры) малдарды шомылдыру кезшде мышьяктыц ертндшерд!, Tepi аркылы сорылуы эбден мумкш. Бул жагдайда тершщ за- кымдану дэрежесшщ орны - ерекше. Ce6e6i суйьщ ертндшер закымд ал маган Tepi аркылы свдршмейдь Сондыктан Tepiqeri закымданган ошактардыц кеп болуына карай мышьяк препа- раттары ертндшерш кол дану каупаде арта Tycefli. Ас корыту жуйес1 аркылы тускен мышьяктыц dcepi, оныц ерггщщ туршде ену- енбеуше байланысты. Мышьяктыц epmmjinepi ас корыту жуйес1 аркылы таралып, паренхиматозды мушелерде, соныц шщде бауырда кеп, ал булшьщ ет пен суйектерде аз жиналады.

Мышьяктыц кеп мелшерй, dcipece, туктерде (шаш, жун) кез- деседа Мышьяктыц мушелер мен улпалар таралуын тэж1рибе жузшде шошкаларда тексершген. Натрий арсенатын 2 торайга 104 мг. берген кезде олар елш калган: 6ipeyi 3 куннен кешн, eKimnici 8 куннен кейш. Мушелермен, улпаларды талдау коры- тындылары кестеде керсетшген.

Кестеде мышьяктыц мешпер! тукте, одан кешн бауырда, буйректе кеп мелшерде кездесетш кере аламыз. Сонымен катар мышьяк препараттарын бергеннен кейш 8 куннен соц барлык улпаларда мышьяктыц мeлшepi темендесе, бауырда сол кал- пында сакталады, ал йпек-карында, майларда жэне туяктарда оныц мелшер{ керюшше кебейе туседь

Мышьякты зат алмасу жэне капиллярга эсер ететш улар катарына жатады. Оныц зат алмасуга эсер! агзадагы тотыгу процёссшщ темендеу1мен айкындалады. Ал, мышьяктыц ка- пиллярларга бсёрше келетш болсак, оныц тонусыныц темен- деу1мен, б1ртшдеп салдануга экеп соктыратын капилляр сацы- лауларыныц кецекммен сипатталады.

133

Натрий арсенатын бергеннен кешнп торайлардыц мушелер! мен улпаларындагы мышьяктыц мелшер1

( Гарнер бойынша)

Муше- лер мен улпалар

Мушелер мен улпалардагы 1 кг/мг-га шаккандагы мышьяк

мелшер1 Муше­лер мен улпалар

Мушелер мен улпалардагы 1 кг/мг-га шаккандагы мышьяк

мелшер1

Препар- атты бер­

геннен кешнп

3 -mi кун

Препарат- ты бер­геннен кешнп

8-mi кун

Препа- ратты

бергеннен кешнп

3- mi кун

Препа- ратты

бергеннен кешнп

8-uii кун

карында 0,30 0,10 Кекбауырда 0,28 0,08

Ашinieiere 0,50 0,30 канда 0,30 0,14

Токшекте 0,45 0,10 етте 0,50 0,24

бауырда 2,12 2,10 майда 0,10 0,45

¥йкыбезшде 0,25 0,20 Булшык

етте 0,32 0,12

журекте 0,37 0,08 суйекте 0,21 0,08

буйректе 0,77 0,40 терще 0,30 0,10

бауырда 0,47 0,75Tepiжабын-дысында

3,50 2,00

Барльщ мушелердщ капиллярлары закымданады, 6ipaK со- ньщ шйндеп айкын езгер1стер inieK капиллярларында бшшедь Капиллярлардьщ закымдану механизм! ете курд ель Жылдам снцршген мышьяк тйселей мига эсер етедь Осыган орай оны жуйке уы депте санауга болады. Мышьяктыц буйрек аркылы белшу1 непзшен апталап, айлап узак уакытка созылады. Ол тек зэр аркылы гана емес, сонымен катар, нэжюпен, сутпен жэне жа- тыр бел1ндшер1 аркылы сыртка шыгады.

134

Алиментарлы (ауыз куысы аркылы) енген мышьяк препараттарыныц жануарлар ушш орташа летальды Mounepi (г)

(Гарнер бойынша)

Рет-тш

саныМалдьщ T ypi

Мышьяктыангидрид Натрий арсешш

1 Мушзд1 ip i кдра малы 15,0-45,0 1,0-4,02 кой 3,0-10,0 0,2-0,53 Шошка 0,5-1,0 0,05-0,14 Жылкы 10,0-45,0 1,0-3,05 Ит 0,1-1,5 0,05-0,156 0,05-0,3 0,01-0,1

Мышьяк жэне оныц косылыстарынан уланудыц клини­калык белгшерь Мышьяк жэне оныц препараттарынан улану жануарларда ж т жэне созылмалы турде етедь Жогарыда кел- ттршгендей, ол эртурш себептерге байланысты; уланудын, келш тускен мелшерш куш (кургак куш, ертщц туршде), тусу жолда- ры, жануарлардыц сез1мталдыгы жэне т.б. Барлык жануарларда клиникалык белп непзшен, не ас корыту жолдарыныц, не жуйке жуйесшщ закымдануымен белгшенедг

Осыган байланысты, уланудыц асказандык (ауыз аркылы) жэ­не жуйкелш салдану (Tepi аркылы эсер ету) турш ажыратуга бо­лады.

Ipi кара малдыц мышьякпен ж т улану кезшдеп клиникалык 6enrinepi Улану ж т жэне созылмалы турде етедг Ж т ула­ну кез1нде, эдетте, алгашкы тэул1ктерде, кейде 12 с агат шшде бшнедг Алгашкыда aprypni кабынумен жэне мазасызданумен сипатталынса, кешннен малдыц кажу-куйзелуш байкауга бола­ды. BipiHiui тэулйстщ аягына карай epiKci3 булшьщ еттщ fliprni (бас, кабырга), жануарлардыц азыктан бас тартуы, суды аз мел­шерде кабылдауы, сшекей агу сиякты белгшер байкалады.

Удыц агзага 6ip тэушктен кешн ас корыту жолдары аркылы тускеннен кешн тимпания 6enrLnepi алдыцгы карында едэу1р немесе толык атония, перистальтиканыц шугыл sScipeyi бай­калады.

135

Журек кызмет! элздрейдь Тамыр согуы жишейд1, кшегейш кабьщтар, deipece, коньюктивада гиперемия байкалады, кез кара- шыгы кецейген. Окпет тыцдаганда ылгалды сырыл естшедь 0лершщ алдында тырысу жэне аяктарыныц азуы байкалады. 0л1мн1ц ce6e6i: тыныс алу орталыгыныц салдануы

Мышьяк препараттарымен уланудьщ созылмалы туршде мал­ды ц тэбета бузылады. Жалпы элюздйс байкалады жэне малдьщ б1рпндеп сугтшп темендеЩц, ini тастайды т.б.

¥сак мал, койдьщ мышьякпен улануы ж т кездеседь Бул жагдай, мышьяк препараттарыныц кейб1реулерш тогышарлык ауруларга (котыр, биттеу) кареы ванна туршде колданумен ту- ciHflipinefli.

^ойдыц улануынын клиникалык белгшершщ ipi кара малда- рынан онша айырмашылыгы жок. Ерекше кезге тусепш малдьщ купаты жэне Myifosi суыйды, мал куйзеледа, терпейщд; ауыздын шел кеб1ктенш турады, булшьщ eri д1ршдещц, мал уйкьшы жагдайда болады. Мал жатканда басын астына карай бурады. Тамыр еогысы (120-200)тынысы жшлецщ (30-60),кшегейш кабыгы Kerepefli (цианоз).

Аркасы пальпация кезшде ауырсынады. Руминациясы ба- яулаган, жш жагдайы малдьщ ел1мше экеп согады.

Шошкалар ж т турде уланады. Мал куйзеледа тесешштщ астына Kipin кетед1, тэбеп нашарлайды, кулагы мен куйрыгы- ныц сууы байкалады. Кдтты мазасыздану байкалмайды. Зерттеу кезшде ауыз куысыныц кшегешп кабыгынын ойык жарасы жэне эрозия байкалады. Соцы ел1ммен аякталады.

Жылкыныц ж т улануы 4-6 сагаттан 2-3 тэул1кке дешн со- зылады. Малдьщ жалпы куйзелу1 байкалады. Мал азьщтаы бас тартады. Басын салбыратып, уйкылы куйде турады. Бас, мой- ын жэне арткы аяк булшьщ errepi элсш-элсш тартылады. Ал, уланудыц ауыр туршде жануар Ko6iHece жатады. Жаткан кезде аяктарын астына жиып алады, ауырсынады, inime карай бередь Сшекейдщ токтауы да мумкш. Алгашкы сагаттарда дефика­ция жэне зэр белу процессшде езгерютер болмайды. 1ш ету 4-5 сагаттан кейш немесе одан кеш басталуы мумкш. Нэжк кан ара- лас, кешнен шектщ шырышты кабыгымен аралас шыгады. Дене

136

температурасы калыпты, кейде темен. Ал созылмалы еткенде, ягни 2 тэупжтен аскан кезде, мурын куысынан серозды суйык агады, коньюктива кабынады жэне т е к атониясы байкалады.

Ит жэне мысьщ- Бт корекгшерде мышьяк косылыстарымен улану кездейсок немесе ете сирек кездеседь Ак мышьяктан улану мелшер1 ауыз аркылы тускенде иттерге 0,1-1 г, мысыкка 0,05-0,1.

Клиникалык, белгтерй жалпы элшздж, журек кызмет1 нашар­лайды, кусады. У тускеннен кешн 6 сагаттан 2 тэулш арасында жануарлар еледь

Кустардыц мышьякпен улануы. Тауыктар жэне курке тауык- тар ж т, уйрекгер жэне каздар сирек уланады. Кустардыц бул заттардан улануы KeMipriurrepre карсы колданылган мышьяк препараттарын шокып жегеннен жэне улы химикаттарды дурыс жерде сактамаганнан болады.

Тауыктарда ж т улану кездервде айдарында жэне сыргалы- гында цианоз байкалады, жутынуы киындайды жэне ецешке пальпация жасаганда катты ауырсынады, жалпы элсхрейда, шел- децщ, дене температурасы темендейдь

Созылмалы уланган кус арыктайды, нэжюше кан араласады.Балау - клиникалык белгшерше карсы жэне зэр, нэжю, ал ит­

терге шошкаларда кусыкты химиялык талдау нэтижесше карай койылады.

0лгеннен кешнп балау мушелердеп патологиялык-анатомия- лык езгергстерше карап койылады.

Болжам - улану жагдайына карай, ягни уланудыц ауыр турш- де колайсыз.

Еми Унитиолды жануарларга тамыр аркылы жэне ауыз ар­кылы береда (Tepi жэне булшык етке колданбайды, ейткеш абс- цест1 кабыну реакциясы туындайды). Унитиол ертцщсш куре тамыр аркылы баяу ж1беред1: Буларды 40%-ды стерилвд глюко­зада дайындайды немее ер1геннен кешн стерильдейдь

Ауыз аркылы бергенде стерилизацияныц кереп жок. Унитиол ертщщешщ концентрациясы 10%-ды.

Жануарлардын ж т улану кезшдеп унитиолдыц куре та­мыр аркылы бершетш мелшер1 ipi карата 10-20мг/кг, шошкага, ennrire, итке жэне куска 25 мг/кг, койга 50мг/кг. Ал ауыз аркылы мелшерш ем есе кебейтш бередь

137

Уланудыц созылмалы туршде ауыз аркылы 8-10 кун беред! (0,05мг/кг).

Патологиялъщ-анатомияльщ 03zepicmepi. влтге экелелн ж т улану кезшде Tepi асты шелшде, scipece корсак куысында тамырларда канкуюлар байкалады. Лимфа тушндер1 улкейген, кара-сур тусл, жумсарган, кабыкты жэне милы кабаттыц шекара- сы тепстелген. Асказанныц кшегейл1 кабыгы гиперемияланган, геморрагиялык кабынган. Кей жерлерде ойык жаралар кезедседь 1шектер толыгымен закымдалады, scipece ток inieK катты ез- repicTepre ушырайды. 1шек шйндеп жынга кан жэне шырын араласкан. Ток iineKTe кан куйылуы байкалады. Созылмалы ула- нуда бауыр атрофияланады. Ж т кезшде бауыр борпылдак, бас шел жуандаган, сур майлы тустенедг 0т кабы улкейген жэне отке толган. Буйрек улкейген, консистенцнясы болбыр, журектщ келем1 улкейген, журек кабында сары тусл экссудат жнналган. Журек булшык ел болбыр, эпикард жэне эндокард астында кан куйылу байкалады.

Алдын алу. Алдын алу шаралары улы заттарды дурыс кол- данудан басталады. Астык-жем1с зиянкестер1мен куресу ушш курамында мышьяк катыскан (протарс, арсенит т.б.) косылыс- тардыц ете кец колданылуын ескере отырып, оларды колдану ете катац, турде журпзшу керек. Бул заттарды астык сактайтын коймаларда сактаугатным салынуы, олармен жумыс icTey кезшде сактьщ шараларыныц ecKepinyi жэне мышьяк курылымды препа- раттарды колданган кезде эркашан ескершелн мелшерш сактау керек.

Цианидтер косындыларымен улану.

Цианид косындылары адамга да, малга да кушл жэне ка- уыпты у болып саналады. Бул топтыц улы Heri3ri курамындагы цианидл cyreri (кегертелн кышкыл). Ауыл шаруашылыгында бул косындылардан натрий цианидш, цианиплавты (кара циа­нид) жэне кальций цианидш колданады. Кегертелн кышкылдыц малды еллретш мелшер1 - 1 мг. массаныц 9p6ip килограмына.

Эсер ету жолдары. Tepi мен кшегейл1 кабык аркылы цианид­тер организмге тез сщедь Бул заттар мал денесшдеп цитохро-

138

моксидаза ферментшщ жумысын бузады, осыган байланысты мал туншыгады, сонымен 6ipre мидыц, сопак мидьщ кызмеп бузылады.

влекседегг клиникалык, езгерктер. Туншыгу белгшер1 бай­калады: кан курен кызыл, уюы нашар, кан тамыр бойына куй- ылган. Карын мен ынёкгщ кшегешп кабыкгары кызарган, екпе iciH reH , бауыр мен буйрекке кан толган. Карын жынысынан ащы Hie сезшедь

Benrinepi. Цианидтердщ уы мал агзаеына кеп мелшерде енген- де мал дем алу орталыгынын параличшён елш кетедь Цианидтер аз мелшерде енгенде де малдын улануы ж т турде етедк аузынан сшекей шубырады, кезщён жас агады, урейлеНёд!, тыныстауы на- шарлайды, жургенде тэлттректейдо, денеа калтырайды, апгрей­де, кезш ак шел басады. Тамыр согу аритмиясы байкалады, кан кысымы темендейщ, б1ртщдеп мал ес-тусшен айырылады.

Балау. Уланган малдын ауру белгшер1 еске алынады, малга бершген жем-шепп, сойылган малдын карын жыны лаборато- рняга текееруге ж1бершедк

Еми Ауыз аркылы 3 пайыздык куюрт кышкылды xeMip жэне 5 пайыздык натрий гидрокарбонатыньщ ертндюш ipi карага 250-300 мл мелщёршде шпйзедь кан тамырына натрий тиоп- сульфатыныц 10 пайыздык ертщцей (1-2 мл маесанын qp6ip ки- лограмына), глюкоза ертндшнде дайындалган (массанын 9p6ip килограмына 0,5 мл) метилен кегшщ 1 пайыздык ертнднл (25 мл) ж1бертед1.

Сацтандыру шаралары. Цианидтер косындыеынан жас ал- ган химиялык заттарды коймада сактау жэне оларды колдану ережед ерщщ катан сакталуын кадагалау керек. Химиялык-ток- сикологиялык зертханалардагы техникалык каущаздйс ереже- лерш сактау.

Дэрыш заттардан улануДэрЩ заттарды ез мелшершде колданбау малдарды уланды-

руы мумкш. Улана калган жагдайда непзшен орталык жуйке жуйеи, тыныс алу орталыгы жэне iiiiKi мушелер (бауыр, буйрек, ас корыту жолы жэне тагы баска да мушелер) закымданады.

139

Тыныс алу жуйесшщ закымдануы - тыныс алудыц ж т жет1мс1зд1пне экелш соктырады.

Тыныс алуды закымдануыныц 3 Typi бар.1) Орталык (неврогенд1) 2) аспирационды-обтурационды

3)вкпедеп патологиялык процестер.1. Тыныс алу жуйесш закымдаушылырга невротоксикалык

улар тэн. Уланган жер булшык errepi паралич! жэне тыныс алу орталыгыныц sncipeyi тыныс алу ритмш бузады, кейде дем жет- пеуден мал ел in кетедь

2. Аспирационды - обтурациялык закымдану (механикалык асфекция) - малдар кома жагдайында болганда, тыныс алу жо- лына бегде зат турып калуынан, тш тартылып калганда бронх бездершщ гиперсекрециясы кезшде, кеп мелшерде белшуден бо­лады. Механикалык асфекция-кшегейш кабыктардын кегерушен (цианоз), Ke6iicri ылгалды сыралдармен ерекшеленедь

Тыныс алу жуйесшщ жогаргы белш куйген кезде, жуткын- шактыц стенозды, дауыстыц жогалуы, ётхгу, дианоз, ауру мал­дыц ерекше козуы байкалады.

3. Окпенщ токсикалык iciHyi- екпе мембранасына улы зат- тардыц эсер етуше байланысты пайда болатын кабынулар мен екпе улпаларыныц iciHyiMeH ерекшеленедг Окпенщ закымдалуы азот тотыгымен фосген, тугш т.б ингаляциялык жолмен енген улар заттар эсершщ нэтижеш. Сштш кышкылдармен дэринк заттар жэне олардыц тыныс алу жолына шогырлануы жогарга бел1ктщ кую1не экеп соктырады. Окпенщ ж т кабынуы да осы улы заттардыц эсершщ нэтижесь

Улану нэтйжесгндё журек кан тамыр жуйеш жумысыныц бузылуы - барлык ж т улануларда байкалады.

Организмге жогарга дэрежел1 улы заттардыц кеп мелшерде тускен малдарды ел1м-жтмге ушыратады немесе коллапс ка- лыптасады.

Коллапс eKire белшедь Алгашкы токсикогенда коллапс- эк- зотикалык шок тур1нде етедх.

Улану кезшдеп психоневрологиялык закымдану - психика- лык, неврологиялык жэне сомотовегетативтш закымдану бел­гшер! бар токсикалык энцефалопотия тур1нде бшнедь Ж т

140

улану кезшдеи психоневрологиялык закьшданудьщ аса ауыр белплер! - ол кома жэне интоксикациялык психоз.

Кома - (сырткы ттркещпрпшке карсы жуйке жуйесшщ аса жогары дэрежеде козып, жауап 6epyi, естен тану) - нар коти кал ык заттармен улануда калыптасады. Токсикалык кома кезшде ула- нудын айкын белгшер1 биинбейдо, егер улы заттардын орга- низмнен бел шуш тездетсек зардап шеккен адам немесе малдын кещл-кут жаксара бастайды.

Интоксикациялык психоз - атропин, кокаин, тубазид, эти- ленгликоль т.б уланганда, ыстан (тутш) пайда болады жэне эртурш психопатологиялык белгшер керсетед1 (галмоцинация eci ауып калу).

Самотовегетативп закымданудын эртурл1 белгшер1 бар: мы- салы, миоз (кез карашыгыньщ K im ipetoi), терлеу, гипотермия сиякты белгшер1 алкогольмен, барбитураттармен, ФОС-пен уланганда кершеда. Мендуана (беладона) алколоидтармен асма- тол, аэронмен уланганда мидриоз (кез карашыгыньщ удкею1), гиперемия, тершщ кургактануы, гипертермия секщщ белплер1 байкалады.

Нейротоксикалык заттармен (ФОС, пахикорпин, бромды метил) уланганда жуйке жуйеы булшык еттершщ етюзпштт булшш, парез, параличтер калыптасады, ал аскынуы - миофи- бриляцияга (д!рш) уласады.

Кептеген диогностикалык дэлелдемелер метил спирп жэне хининнен уланганда кездщ керушщ закымдануы т п т кермей калуга уласуы мумюн екешн дэлелденген. Миоз сиякты кездщ жаксы KepMeyi, есту кабшетшщ нашарлауы, кезге кершетш белплердщ турльтусп болып KepiHyi (цветное зрение) барлыгы дэрийк заттардыц уытты эсершец болады. Уланудыц ауыр тур1нен кешн узак уакыт организм калыпты жагдайга келе алмай TiTipKeHin, шаршап, езщ элыз сезшш турады.

Оган тэн ерекшел1ктер: Tepi кабатында flipin, кегерген iciK- тер байкауга болады, устаган кезде дененщ салкындаганы, енпгу, тахикардия, гипотензия (ослаб, чувст-ть), пршшкке осы каже-гл функциялардын, сонын шпнде кан айналудыц бузылуы жеимгаздега шоктын ерекше белплершщ 6ipi.

141

Улы заттар ыдырап, оргаиизмнен белшгеннен кешн екшпп дэрежел1 коллапс дамиды. Бул журек кан тамыр жуйесшц ком- пенсаторлык мумк1ндтн 1ц тежелу1мен: бауыр, буйрек, тыныс алу жуйеы жумыстарыньщ бузылуымен, аскынумен сипаттала­ды.

Улы заттар журекке таке л ей эсер етап, булшык еттершщ ет- юзпштак касиетан нашарлатып, согу ритмш бузады. Кэр! мал- дарда екпе iciHyi байкалады.

Ал бауыр закымданганда 3 дэрежел1 (токсикалык гепотопа- тия) айкын белплер1 байкалады.

0лген малдарда патологиялык тексергенде - бауыр улкейген, саргаю, гемаррогиялык диатез аныктауга болады. Буйрек закым­данганда бел аумагын басканда ауырсынады, олигурия. Ауыр турде etyi бауыр, буйрек жетаспеушиппмен ерекшеленед1.

Ас корыту жуйесшщ закымдануы - диспептикалык булшу (айну, кусу), гастроэнтерохолит, ini курылыстыц кукп, кан агу (кыпщылмен, сштшермен уланганда) секщщ клиникалык белп- nepi керсетедь Уланган кездеп кусу организмге жаксы эсер етш, улы заттьщ белшуше эсер етедг EipaK кома кезшде, кущцретш улы заттармен жуткыншак закымданганда (стеноз) кусу Kayinra.

Ас корыту жуйеа уланганда opraHH3MHin дегидратациясы жэне электролиттак балансы бузылады.

Улы эсер етет1н дэринк заттар.

Амидопирин, аналгин, фенацитин, бутадиен - ауру баскыш, ыстьщ Tyciprim жэне кабынуга карсы колданылатын дэршер. Мелшерден тыс кеп колданганда организм уланады. Улану ж т жэне созылмалы турде етедо.

Жга туршде - кулак шьщылдап, ентагедь дене температура­сы темендеп, журек согу жшлещц, кус ад ы, длcipeйдi, мидриоз, естен танады, кан кысымы темендейдь

Созылмалы улану кезшде жалпы ancipeyi, бас ауруы, козу, уйкыньщ бузылуы, журек шаншуы жэне айнуы, тэбеттщ на- шарлауы секшд! белгшер байкалады. Солармен катар, орталык жуйке жуйес1 кызмета бузылып imKi органдар закымданады.

142

Аминазин жэне т.б фенотиазин туындыларымен улану - бул дэршер нейролептикалык заттар. Органмзмдо тыныштандыра- ды. Мёлшёр! кебейш кеткенде уланып, жалпы эЛйздцс, ауыздьщ Ke6yi, журек айну, бас айналу, карашыктьщ тарылуы, естен тану секши белгшер керсетедь Сонымен катар Tepi дерматитш, экзе­ма, т.б аллергиялык аурулар байкауга болады.

Еми карынды элсдз тузды сумей шаю, В,-6 %-2мл, коллапс кёзйвдё кофеин бензоат натрий 10%-1мл, 5% 2мл эфедрин гидро- хлоридш, йод колдану керек.

Антибиотиктер - микробтардан, ездмщктерден жэне мал ешмдершен алынатын микробтарга карсы заттар.

Адамга егшетш мелшер1 - стерептомицин 0,1мг/м3, тетраци­клин 0,1мг/м3 олармен жанасу TepiHi закымдайды (бертце, дер­матит, экзема), коньюктивит, ринит, астма, жт несеп белу, есту кабшетшц нашарлауы, бас айналу сиякты белгшер бшнедь

Антибиотиктер ас корыту жуйесшдеп микрофлоралар кура- мын езгертш, дисбактериоз шакырады.Сонымен катар, патогещц микробтар эёерщ кушейтш, Candida тукымдас сацыраукулактар- дыц кебеюш мумкщпж жасайды осынын нэтижесшде iui ету, эрозия жэне TiK inieK жарасы т.б патологиялык езгерктер дами- ды. В, жэне В2 витамин жейспеушен витамин жетаспеушшп, ал­лергия байкауга болады.

Еми Сацыраукулактармен уланганда Tepi жаракаттанады 1-2% иод epmnnici, эозинмённщ спирттеп epmmdci, куюрт са­лицин суртпес1мен йпке-гйюТитин, деком иен.

Витаминдермен улану.

Тиамин (В,)жогаргы тыныс жолдарын закымдайды; дерматит, алпергиялар шакырады.

Цианокобаламин (В|2)- бул витаминдер кеп колданганда-ор- ганизмге тщркещцрш эсер ететш болгандыктан кобальтка, осы витаминнщ езше деген беШмделу кушейеда.

Алколоидтар- морфин, попаверин, эфедрин анобазин т.б узак уакыт колдану нэтижесшде тамырлардыц дисфункциясы нашар-

143

лап, аллергиялык дерматит, атрофиялык ринит,фарингит бай­калады, тыныс алу жуйеа жумысы нашарлайды, карыннан бегде зат сел болшу нашарлайды, куыктыц булшык еттершщ тонусы кушейш, спинктр тартылып калады, зэр белу киындайды.

Нейролептиктерден улану.

Нейролептиктер, фенотизиндер, тиоксантендер жэне бутеро- фенондар болып болшедь

Фенотизиндер:- Хлорпромазин- Трифлюоперизин- ПерфеназинТиоксантендер:- ХлорпротиксенБутерофенондар:- Дроперидол- ГалоперидолЕгер трицикликалык антидепрессанттар ООЖ коздырса, ал

нейролептиктер оларды басады. Олардьщ эрекета сан-салалы, олар допаминергиялык, холинэргияпык, гистамицщк, серотиндш рецепторлардыц бегетакен байланысты, dpi манд айлык болнсгщ теменп курылымына импульстердщ бершуше кедерп келзаре- д\. Нейролептиктер ми кабыгыныц астындагы жиынтыгында, эЫресе дофамицщ рецепторлар карайып iciHreH жерге эсер етедь Мундай аминазин, тиоредазин, девопрамазин сиякты ней­ролептиктер норадренергиялык рецепторларга, ал галоперидол- допаминергиялык рецепторларга купт эсер етедь Сондай-ак, нейролептиктердщ кусык болдырмайтын (бутирофенондар, фенотиазиндер) касиеп бар. Олар 4 карын тубщдеп тригер-ай- магындагы нейрондарды басады. Терморетгеу орталыгыныц шла секреция бёздерше байланысты гипоталамо-гипофизарлы белсендшлн басады (гипотензия dcepi). Сорудыц темендеу1 iinici кабыргаларыныц кабынуына байланысты. Фенотиазиндер тобындагыларга (аминазиндерге) биотасмалдау тэн. Метобализм imeicre ферменттермен гана емес, шла бактериялармен де бо-

144

лады, метобализм бауырда да жалгасады. Кеп мелшерде мето- балиттер пайда болады, олардыц биологиялык белсендшгшщ жогалтпайтын 150 xypi бар.

Нейролептиктердоц уытты касиетт eKi топка белшедк- ООЖ улануы;- Баска агзалар мен жуйеяердо улауы.Орталыктан орташа тыныштандыратын, spi антихолинер-

гиялы тыныштандыратын acepi, ООЖ козуын басуга непздел- ген. Нейролептиктердщ улы мелшер1 ретнкуярлык формация- ны коздырады, ол ООЖ-ныц белсендингше жэне козуьгаа жауап бередь Гипаталамустьщ козуы гипотензияга экелш сок- тырады. Баска агзалар мен жуйеге антихолинергиялык эсердщ тшмдийгше карамаетан, альфа-адренэргиялык блок кез кара- шыгынын юппрекпн тудырады. Журектщ тез согуына антихо- линэргиялык эсер етедц. Альфа-адренэргиялык блок кан тамыр- ларынын кецекйн жэне калыпты гипотензияны тудырады. Жан- сызданганда кещлздз куй Kenrripy PR, QT ара кашыктыгын узар- тады, St сегментш темендетедь

Уланудыц алгашцы белгыери Дистоникалык реакциялары (48-72 с агат аралыгында) кездщ кайта ауруы, тщдщ, ершнщ ау­ру ы, жактын, тамак булшьщ еттершщ туйшуй мойын еттершщ ауруы, омыртканыц 6ip жагына карай кисаюы, карынныц алдыцгы кабыргасыньщ туйшуь Малдьщ жата алмауы салда- рынан ттк туруы - ауру баеталганнан 5-6 кунге дешн созыла- ды. Кцмылдьш бузылуы, козгала алмаушылык. булшьщ erriu ширыгуы, «суйретшп журу» козгалыетыц жасандылыгы, баяу козгалу, ез бепмен штелшётш козгалыетыц кешеушдеу1 (кеп жылгы терапия дан кейш), беттщ, тщвдц, ершнщ ер1ктен тыс кайталанатын козгалысы.

Емдеу сырттан тез музбен суытуды, 9pi inrei кан тамырлары- на (к/т) бензодиазепицщ енпзущ кажет етедо, бул булшык еттщ ширыгуын азайтады, одан dpi нейролептиктерд1 енпзбей шугыл терапия журпзуге болады (ABC). Нейролептиктерден улану син­дромы 10 кунге дешн созылады. Егер бул синдром кушейген болса, онда ауруга нейролептиктерд1 кайталаудыц кажете жок.10—551 145

Седативп жэне уйыктататын дэрьдэрмектер.

1. Барбитураттар.2. Бензодиазепиндер.Улану белгтери Кэр1 малдар бул дэрьдэрмектерге эсерше ете

сез1мтал.Кебшесе бауыр закымданады. Сонымен катар, бас ауру, элсшрс, булшык еттер белйгшщ калыпты жумысыньщ бузылуы бшнедь Кез epiKci3 жыпылыктайды немесе кез карашыгыныц козгалысы бейбереказджке ушырайды. Орталык жуйке жуйеЫ закымдалады: брадикардия, гипотензия, естен тану. Тыныстьщ тарылуы ауырлауы, ауаныц жетюпеушшпт, карашыктардьщ Ki- iuipeioi, кёздщ салданып жабылуына.

Улануды емдеу.1. 0Mipre кажета Heri3ri агзалар мен жуйе жумыстарьга ка-

лыпка келтсру:- ЖТЖ етсмдштн камтамасыз ету, желдету мен оттепн жь

беру;- К̂ ан тамырларына ертцщ ж1беру, 50% 50мг. глюкозасы,

100мг тиамин, 2 мг. налоксон;- белсецщ кем1р (БК) 1 г/кг. эларетуге байланысты есеппен.2. Антидот рет1нде:- бензодиазепиндермен уланганда - флюмазенил.

Салицилаттардан улану.

Препарат

Абсорб­ция

(макс)(саг)

Белукелемй(л/кг.

Жартылайыдыраукезещ(саг)

Клиренс(мл.мин)

Буйрекгщ сыртка шы- гаруы (%)

Асперин !-2 0,15 0,25 650 2

Салицилат 2 0,17 2-30 10-60

2-30 (рН-ге тэуелд1 бо- луына бай­ланысты)

Дифлунисал 1-2 0,1 5-20 8 3

Ацетилсалицилды кышкыл рК= 36-ке Караганда (диссо­циация коэффициенпмен) элаз кышкыл. Салицилаттардыц

146

терапевтж дозадагы ыдырау мелшер12-ден 4,5 сагаща созылады. Ал капы уланганда ыдырау ы 18-36 сагатка созылады (емделген кезде). Аспериннщ (Ацетилсалициалды кышкыл) биологиялык ыдырау кезещ 20-25 минут, ейткеш карын мен канда асперин тез араЛасып салицил кышкылына айналады. Буйрек аркылы белшу1 салицилаттардыц колемд1 дозасын кабылдаганда болады. Сали- цилаттардын сыртка белшу1 6ipHeine факторларга байланысты:

- салицилаттардан уланганда кан мен агза пндершде кыш­кылдын кебеки-гипокалиемиеге экелед1, эр! буйрек аркылы са­лицил аттардьщ шыгуын кештед!.

Бауырда салицилат энзимдершщ мол болуы олардыц буйрек аркылы сыртка шыгуын кебейтедь

- Салицилаттардыц уытты мелшер1- 160 мг/кг кадеге асырганда жецш улануга ушырайды1 240 мг/кг-орта дэрежеде- 480 мг/кг-езпм тудырады.Уланган кездегг клиникальщ белгшер. Фосфорландыруды,

кышкылдандыру процесшщ бузылуы метаболизмд! тездетедь Ец непзп оттепн пайдалану кебейед1, содан-кан тамыррыныц согуы жишейда, кошр кышкылы кеп жинакталады, екпе жумысы артады, дене кызуы кетершед!, т1лдеп глюкоза децгещ кебейедь Салицилаттар Кребс циклына юредо жэне май мен KOMip сутеп айналымын тежещй. Метаболикалык ацидоз туындайды, ейтке- Hi органикалык кышкылдар пайда болады. Гипергликемия жш байкалады. вйткет олар глюкоза-6-фосфаттаза белсендаш- гш арттырады, dpi буйрек глюкогенолизш кебейтедь Бауыр за- кымданады. Сонымен катар, журек айну, кусу, кулактыц шу- лауы, терец уйкыга бершу, багдарлай алмау, тырысу, ecci3 куй кешу, судыц азаюынан суйыктыкты жогалту, журектщ тез со­гуы, кысымныц 63repyi, глюкоза децгейшщ езгеру!, ООЖ (це- ребральдО бузылуы секшдо белгшер бшнёдг.

Емдеу. Метаболикалык ацидозды тузеу pH 7,2-де 1-1,5 мэкв/л. Na гидрокарбонат 5-10 мл. Гй погл и кем ия да - Кальций глюконаты 5-140 мл. Гипогликемияны емдеу: Глюкоза 50 мл 50%. Тырысуга карсы колданулар (5 мг к/т диазепам). Гипопротромбинемияда К витамиш.

147

Димедролдан улану.

Синонимдер: Aiiedyl, Allthgan, Allergital6 Amidryl, Benadryl, Dimidril.

Димедрол гистаминге карсы препараттар тобыныц непзп екш болып табылады. Препараттардыц бул тобы агзаныц гиста­минге реакциясын темендетедь opi Н рецепторларын блокада- лайды. Ол гистамин тудыратын тепе булшык ет туйшуш жояды, уак тамырлардыц етуш темендетед1, канда iciHyam дамуынан белп беред1, гистаминннщ гипотензиялы эрекетш темендетед1, аллергиялык реакциянын агымын жешддетш, дамуынан белп бередь

Димедролдын гистаминге карсы эрекеймен 6ipre баска да фармакалогиялык касиеттер1 бар: тыныштандырады, вегативп жуйке тутншде жуйкенщ козуына бегет жасайды, орталык холннолитикалык эсер eTyi жэне кабынуга карсы касиеп бар. Сондай-ак, ол кесшетш жерд1 жансыздандырады, туйшу пайда болган Teric булшык еттерд1 босатады, холинорецепторлардыц вегативп тушндерш коршайды. Димедролдын ерекшелпч оныц тыныштандыратындыгында, уйыктататын ocepi де жок емес. Журектщ айнуыи болдырмауга да эсер етедь

Алгашкы мелшер1 - 0,1 гТэушктт - 0,25 г©лтсретш мвлшер1 - 40мг/кгУыттылык концентрациясы - 10 мг/лТаблетка, дэр1 epmnaici, майшам туршде шыгарылады, кезге

мурынга тамызатын тамшылар, танауга арналган таякшалар курамына KipeAi.

Уланудыц клиникалык, белгшер/. Кдбылданган кезде ауыз imi жансызданады, Tepi сур dpi бозгылт тартады. Карашык ул- гая ды. Кездщ epiKci3 жыпылыктауы мумкш. Клиникалык жаг- дайды аныктау ООЖ кызметшщ e3repyi, бул 2 варианп ы болуы мумкш:

1. Психомоторлы козу.2. Сылбыр, уйкылы, булшык еттершщ босацсуы.Осы ею вариантта да булшык еттер жиырылып тартылады, ай-

наласын ангарушылыктан айырады. Жогарыдагы жагдайлармен

148

коса Tepi гиперемиясы, козудыц KOTepuryi, кургауы, жутынудыц киындауы, карашыктын улгаюы, жарыкты багдарламау сиякты белгшер байкалады. Катты уланганда: есшен айырылып калып, есЫз куй кешу.

Анилиннен улану.

Синонимдерi: CAS 62-53-3 аминобензин, аминофен, бензино- мин, цианол, крситаллин, кианол, фениламин.

Анилин карапайым жагымды nici бар амин. Тщркендхретш цасиет1 бар. Ол метгемоглобищп, гемолитикалык каны аздыкты, OTTeriH шыгаруды бузады.

Анилин нитробензолдык cyreriMeH тездеп калпына келт1ред1, косылу кезшде, туз кышкылымен нитробензолдык бeздi калпы­на хлорбензол мен келтарш, су амщЕагшщ тез реакцияга Tycyi аркылы пайда болады.

Анилин ецщрюте, антиоксиданттар, фотохимикатьтар, изо- цианаттар, дэршер, мен ауылшаруашылык химикаттары TYpiндe колданылады.

Физико-химияльщ цасиети Анилин тез уландыратын, мел- дф, майлы суйыктык, ауа мен жарыктыц эсершен коцыр туске айналады. Ол аминге уксас, иШ жэне ащы дэм1 болады. Судан ауыр, дем алган кезде онын буы ауадан ауыр жэне улы. PH- 8,1, молекулярлы массасы-93,13.

Уытты эсер ету механизмi .1. Анилин метгемоглобинемияны тудырады, гемоглобин мо-

лекуласындагы тем ip ею валенттшен уш вaлeнттiлiк жагдайга тлтыгады.

2. Метгемоглобулин orreriH тасымалдай алмайды, сондыктан агзадагы ауанын жетпеуше экeлeдi.

3. Гемолитикалык канньщ азаюынан, Хейнц денеййкгер) пай­да болады.

4. Анилин кшегей кабыктарын ттркецвдредг.5. 0лiктi сойып, тексеру кезшде буйректер мен бауырдыц за-

кымдалганын, куык кабыргаларыныц тесшп fiiipyi байкалган.149

Анилин Tepi ецеиш немесе ауыз куысы аркылы сщедь Gin- ген анилиннщ 90% агзада калып кояды. 15-тен 60%-га дешнп сщген анилин метаболизмдер1 Раминофенол жэне глюкуронид- Ti, сульфат коньюгаттары туршде зэрмен шыгады. Анилин бауыр микросомальды ферменттерш аз шыгарады. Этанол мен ксено- биотиктерд1 кабылдау анилин мeтaбoлизмiнiн жылдамдыгын томен детедь 1% анилин буйректер аркылы 03repicci3 сыртка шыгады.

Уланудыц клиникалыц белгшери Анилин TepiHi жэне кше­гей кабыктары мен кезд! тткецщред!. Тершщ Kerepyi, бас ауы- рып, айналу, элйздш, уйкышылдык, багыт-багдарды жогалту, терец уйкыга кету секшд1 белгшер бшшедь Гемолитикалык каны аздык дамуы мумкш. Мундай жагдайда журек, бауыр жэне буйректер закымданады.

Емдеу.1. 0Mipre кажего агзаладыц кызметш калпына келпру (ты­

ныс, кан айналысы, жуйке кызмеп)2. Кез бен Tepire эсер еткенде - закымдалган жергц 15 минут

жылы сумей жуу, терйге сабынды пайдалануга болады.3. Ауыз куысы аркылы уланганда карынды зонд аркылы жуу,

белсещц кем ip, метгемоглобулинемияны емдеу (1-2 мг/кг 1% ме­тил ертцщсш жайлап кан тамырга жiбepeдi).

Стрихнин.

Табигатта Strychnos nux vomica агашыныц дэншде кездесетш алколоид, 16 гасырда колданылатын уыттыльны куши роденти- цид. Стрихнин дэмаз, тусшз кристалл, ащы,жагымсыз дэм1 бар ак унтак, 1КД аркылы не мурындагы кшегейлер аркылы сщедь

Benruiepi 15-20 минуттан кешн шпсе тускен соц бшшещ мазасыздык, урей, коркыныш, тырысу (жулку), туйшу (экстен- зорспазм), дененщ артка карай cipecin дipiлдeyi, жактын карысуы (урттагы булшык еттердщ кызметшщ темендеу^ бет-элпетшщ 63repyi, д1рш, мидыц салдануы).

Емдеу- белсещц кем1р, бензодиазепиндер, фенобарбиталар жэне тырысуды бакьшау ymiH жуйке булшык еттерщ белуд1 кам- тиды.

150

Озшд1К зеттеу суракгары1. Жануарлардын фосфорорганикалык косылыстардан улануы.2. Фосфорорганикалык косылыстардын жанасып эсер ететш препа-

раттарына сипаттама.3. Фосфорорганикалык косылыстардын жуйел1 эсер ететш препарат-

тарына сипаттама.4. Фосфорорганикалык косылыстардан улану кезшдеп патологиялык-

анатомиялык езгерктер.5 Фосфорорганикалык косылыстарды аныктаудын кандай эдктер1

бар?6. Жануарлардын хлорорганикалык косылыстардан улануы.7. Хлорорганикалык косылыстардын химиялык курамына байланы-

сты жпс±елу18. Хлорорганикалык косылыстардан улану кезвдеп патологиялык-

анатомиялык 03repicTep.9. Нитраттар мен нитриттерден улану. Нитраттарды аныктау эдктерк10. Жануарлардын ас тузынан улануы. Ас тузын аныктау эд1стер1.11. Дэршйс заттардан уланудын жалпы сипаттамасы.12. Азот косылыстарынын жалпы сипаттамасы.13. Мочевинадан улану, аныктау эдктерь14. Зооцидтер мен гербицидтер токсикологиясы.15. Фенол косылыстарынан улану, аныктау эд1стар1.16. Минерал тектес улардан улану.17. Ауыр металл туздарынан улану.18. Мышьяк препараттарынын токсикологиясы.19. Карбаматтардан улану.21. Триазин туындыларына сипаттама.

151

3-бел8м. 0С1МД1КТЕР ТОКСИКОЛОГИЯСЫ

Улы вс1мд1ктердщ ж1ктелу1 жэне олардан улану

Табигатта адам жэне мал TipniiniriHe керект! еамдпстермен катар, олардыц eM ip iH e K ayinT i улы еЫмд1ктер де кездеседь Улы еюмдпстердщ таралу аясы ете кец, турлер1 алуан турлг Олардыц хнмиялык карамы кептеген галымдардыц ецбектер1 нэтижесш­де айтарлыктай зерттелш, белетш улары, уытты бастамалары аныкталган. Дегенмен, эл! де курамы толык тексершмеген eciM- дпстер баршылык.

0с1мдпсгердщ барлыгы 61рдей улы эсер етпейдь Арасында емдш макеатта колданылатын ёамдштер де жетёрлш. EipaK, гулама галым Парацельс айткандай, егер белпленген ереже, мелшермен колданылмаса дэрипк заттыц бэр1 у.

Улы ес1мд1ктерд1 мал жемейдь Олардыц кепшшгшщ езше тэн жагымсыз nici, дэм1 болады. Жайылымд арга жэне астауда- гы азык калдыктарына ботаникалык тексеру журпзген кезде, мундай азыктардыц желшбей, сол калпында калганын керуге болады. Егер улы еамд1ктер баска азыктармен толык араласып кеткенде (сурлем, кунжара) немесе катты ашыкканда, мал азыкты талгамсыз жейд!. Нэтижесшде организм улануы мумкш.

Оомдпс тектес улардыц жалпы кабылданган, арнайы жпстелу1 жок-Тек, клиникалык белгшерше карай жйсгелу1 галым И.А. Гусы- нинныц ецбекгершде кездеседа. Бул жштел1м, ес1мдпс курамында кездесетш улы затгарга байланысты темендегщей жйсгеледо:

1. Курамында альколоидтар бар ес1мд1ктерден улану: у кор- гасын (аконит), ак тамыр (чемерица), мецдуана (белена), сасык мендуана (дурман), уйбидайык (плевел), у балдырган (болиго­лов), тегеуршгул (живокость), итсигек (ежовник) жэне т.б.

2. Курамында гликозидтер жэне сапонин бар ее1мдштерден улану: кыша (горчица), карамыкша (куколь), беде (клевер), зыгыр (лен), жалынгул (горицвет), оймакгул (наперстянка) жэне т.б.

3. Курамында эфир майлары бар еамщктерден улану:

152

у саргалдак (лютик), жусан (полынь), шайкурай (зверобой), кенедэн (клещевина) жэне т.б.

4. Курамы эл! толык зерттелмеген есщджгерден улану:у кеюре (горчак), сугпген (молочай), ьдырьщбуын (квощ) жэне т.б.5. Мэдени жэне азыктык заттардан улану: картоп ( картофель),

каракумык ( гречиха), жугер1 ( кукуруза), тары ( просо), кызылша (свекла) жэне т.б.

6.Техникалык азык калдыктарынан улану: кунжара жэне шроттар

Жогарыда Kepin отыргандай, б1здщ окулыкта улы ес1мдпсгер курамындагы эсер етерн уытты заттарына байланысты жнс- телген. Б1рак курамында алколоидтары немесе гликозидтер! бар ес1мдиегердщ 6ipi орталык жуйке жуйесше эсер етсе, ещц 6ipeyi - бауырга, ал келес! 6ipeyi - ас корыту жэне тыныс алу жуйесше эсер eTyi мумкш. Осыган орай, кейб1р эдебиеттерде аталган улы ес1мджтердщ Ж1ктелу1, олардьщ эсер! кезшде ко- ршет1н клиникалык белгшерше, патологиялык-анатомиялык ез- repicTepiHe байланысты темендепдей жнетелген:

1. Орталык жуйке жуйесш коздыратын осшдйсгер: мецдуана, итжидек, сасык мендуана, у тамыр, кылша, суйелшеп, жу­сан жэне тагы баскалар.

2. Орталык жуйке жуйесш эларететш ес1мд1ктер: кекнэр, кыздырма уйбйдайык, у балдырган, у коргасын, акгамыр, итсигек жэне тагы баскалар.

3. Орталык жуйке жуйесше жэне баска да мушелерге эсер ететш еёщд1кгер: лапыз, адыраспан, казанак, туймешетен, кусыкшеп, есекмия, саргалдак турлер1, желайдар, калтагул, кундызшеп, жШлген жэне тагы баскалар.

4. Бауырды закымдайтын еымдщгер: oepi буршак, зиягул, тукжемю жэне тагы баскалар.

5. Ас корыту жуйесш, сонымен катар, орталык жуйке жу­йесше эсер ететш ездмдйсгер (курамында сапонин-гли- козидтер1 бар есгмдистер); дэрМк авран, дакты ароник, карамыкша, сабыншоп, кездэрг, жауказын, сабынкок, сут­пген, супияз, мамыргул жэне тагы баскалар.

6. Тыныс алу жэне ас корыту жуйесш закымдайтын еамдпс- тер (курамында тиогпикозидтер1 бар оамдштер): кыша, сарыбаскурай, рапс, шомыр жэне тагы баскалар.

153

7. Журек жумысына эсер ететш еЫмдйсгер (журек глико- зидтерО: оймакгул, меруертгул, жалынгул, жанаргул, са- сыкшеп жэне тагы баскалар.

8. Синиль кышкылын тузетш еамд1ктер (циан гликозшггерО: беде, сиыр жонышка, зыгыр, миядэн, каражугер1 жэне тагы баскалар.

9. Малдардьщ кун сэулесше сез1мталдыгын кушейтетш eciM- д1кткр (фотосенсибилизациялаушы есшд1ктер): карамык, шэйкурай, тары, аккурай жэне тагы баскалар.

Курамында алколоидтар бар ес1мд1ктер

АЛКАЛОИДТАР. ОЫмдпсте кездесетш, курамында азотты органикалык непздер1 бар заттар. Барлык непздер сиякты кыш- кылдармен косьшып туздар тузедц. “Алкалоид” - curri тэр1зд1 заттар деген магына. Ошмдштёрде олар туз ретшде кездеседо. Алкалоидтардыц басым кешшлш купт улы заттар. Олардьщ туздары суда жаксы ерцщ жэне ас корыту жуйесшде жаксы сщед1. Казф 1000-га тарта алкалоидтар бедгип. Олардьщ 200- ге жуыгы жаксы зерттелген. Алкалоидтар ес1мд1ктердщ барлык бел1ктершде де кездесед1, 6ipaK барлык бел1ктершде б1рдей емес. Коптеген ес1мд1ктердщ тек белгий 6ip болт гана улы бо­лып келедь Мыс алы: (мактыц) кекнэрдщ алкалоиды морфин оныц тукымында, ал у тамырдыц уы цикутотоксин тамырында кездеседь Б ip еамдпсте б1рнеше уксас алкалоидтардыц болуы ж т кездеседь Коптеген алкалоидтардыц курамында оттеп бола­ды. Ондай алкалоидтар катты турШде болады.

Алкалоид туралы гылыми деректерд1 непздеуде акад.А.П.Орехов жэне оныц шэюртгершщ ецбектер1 ете зор.

Шыгыс мецдуанасы (Белладонна, Atropa belladonna)

Кара алка тукымдасына жататын, бшкпп 2 метрге жететш, кеп жылдык щептесш ес1мдш. Дщшщ жогаргы жаты тармактальт келедь Жапырактары жумыртка пшпцщ, уштары сушрленш кел- ген, гулдер1 коцырау тэр1зд1, сургылт-кулгш тусп. Жем1с1 жыл- тыраган кара тусп, жагымсыз rnci бар. Орманды-далалы жерлерде,

154

кокыс аймактарында есетш жабайы арам шеп. Уытты бастамасы: алколойдтар - атропин, гиосциамин, скополамин, дюбойзин.

Шыгыс мецдуанасын итжидек деп те атайды.Патогенеза Атропин жэне гиосциамин орталык жуйке жу-

йесш коздырып эсер етед!. Сонымен катар, сшекей, карын, iuieK бездершщ секрециясын баяулатады. Парасимпатикалык жуйке жуйесше холинолитикалык эсер етш, ас корыту, журек-кан та­мыр жуйесшщ кызметш курт томендетед1. Парасимпатикалык жуйке жуйесше холинолитикалык эсер етш, ас корыту журек- кан тамыр жуйесшщ кызметш курт темендетедь Атропин жэне гиосциамин жогаргы мелшерде орталык жуйке жуйесш коз­дырып, кейшнен салдандырады. Ал, скополомин KepiciHnie ми- дын жумысын нашарлатып, тыныс алудыц токтауына экеп сок- тырады. Бул алколойдтардьщ барлыгы сут аркылы белшш, уыт­ты эсер керсетедь

Балауса ес1мд1ктерд1 жагымсыз шсще байланысты мал же- мейдо. Баска есймдпстермен араласкан итжидек езшщ жагымсыз HiciH жогалтады. Осыныц нэтижесшде мал уланады. Сез1мтал малдар. Жылкы жэне мушздй ipi кара.

Жылкы 120-180 грамм мецдуананыц жапырагын, 60-90 грамм тамырын жесе, малдыц физиологиядык жагдайына карай, 5-7 сагаттан кейш немесе 2 тэулйстен кешн уланудыц алгашкы 6enrmepi бшше бестайды. Мал алгашында козады, кез кара- шыгы кецейедь кездщ кшегейш кабыгы кургайды, журек согуы житецщ, йпектердщ жиырылуы нашарлайды, imi кебедь Б1раз уакыттан кешн мал куйзелед1, жалпы жагдайы нашарлайды. Keft6ip жагдайларда малдыц ашм! байкалуы Мумкш)

Ipi кара мал шыгыс мецдуанасыныц 30 грамм тамырын не­месе 60 грамм жапырагын жесе уланады. Улану белгшерк imi кебед1, катты козады, кутыру белплер1 байкалады.

Уланудан елген шошка елексесшде макроскопиялык езгергс- тер кеп жагдайда байкалмайды. Тек уланудыц ж т туршде шошка елексесшщ курсак куысында кеп мелшерде сары туста суйыктык жэне буйрек ман,ындагы клечаткада жалкыаяк жиналып калады.

Еми Ал дымен уланган малга танин жэне курамында танин бар дэрипк немесе ездмдш тектес (грек жацгагы тунбасын) беру-

155

ге болады. Жылкыныц асказанын 1%-ды танин ертндйлмен та- I зартады. Шошкаларга кустыргыш зат ретшде апоморфицщ Tepi j астына егедь

Сасык мендуана ( Дурман, Datura stramonium)

Сасык мендуана - кара алка тукымдастарына жатады. Бйжтгп 60 см-ден 1 метрге дейш жетедь Сабактары тармакталган, гулдер1 улкен акшыл тусп, Жагымсыз nici бар. Жемто! терт уялы, imi урьжка толы кобдиша. Дэндepi буйрек секщщ. Уытты бастамасы курамындагы алколойдтар - аиропин, сеополамин, гиосциамин, гисцин (0,7% - га дейш). Gcipece дэншде кеп мелшерде болады. 100 грамм шепп жесе мал уланады. 1 кг шеп жеген шошка, то- райлар жэне бузаулар уланып, соцы eлiммeн аякталады.

Клиникалык, белгтери Сасык мевдуананы жегеннен кешнб Арден байкалады. Аз мелшерде карынга тускен шеп неме­се дэндердщ эсершен кез карашыгы кецейедь Егер сасык меццуананы кеп мелшерде жеген болса, 4-6 сагаттан кешн темендепдей белгшер байкалады: катты козу, ауыз куысыньщ кшегей кабыгыныц кургауы, керудщ нашарлауы, аритмия, та­мыр согуыныц жишеу1 (минутына 100-120 жылкыда). Ал ipi кара малда тимпания пайда болады, булшык ет Aipuii, тырысып- 6ypicy жэне салдану белгшер1 байкалады.

Патологияльщ-анатомиялъщ озгерктер. Уланган мал ж т турде уланып, тез арада елген жагдайда патологияльщ-анато- миялык белгшер байкалмайды. Малдыц улануы узакка созылса, карын мен iuieK кшегей кабыгы кабынады.

Еми Зонд аркылы 2-3 литр 0,2%-ды танин ертнд1сш ,5% - ды емен кабыгы кайнатпасын шше бередь Журек жумысын жаксарту ymiH кофеин жэне камфора Tepi астына егшедь

Балау. Клиникалык белгшер1, анамнездж деректерге жэне ботаникалык талдау мэлiмeттepiнe суйене отырып баланады.

Мендуана (Белена, Hyoscuamus)

Мецдуана кара алка тукымдасына жатады. Бшкпп 30-150 см сабактары пк, 9pi тарамдалып келген, 2 жылдык шептесш ес1мдж. Жапырактары улкен, кезектесш орналаскан, пси, жу-

156

мыртка тэр1зд1, гулдер1 улкен, орамдалган, кегнвдр тусп, жемк! ею уялы, кеп тукымды, какпагы ашылатын кобдишага орна­ласкан. Шшнп кекнэр тукымына уксас.

Мендуананын 1-2 жылдык Typnepi бар. Олар жагымсыз HicTi, ащы 'дэлп бар, гулдейтш мерз1м1 мамыр айынан кузге дешн. Ту- кымдары аркылы кебейш, таралады. Осу аясы кен, кеп тараган, жол жагалауларында, бау-бакшаларда, жайылымдарда кептеп кездеседь Медицинада дэршк зат алу yniiH де ecipuiefli. Уытты бастамасы: есшщж курамындагы алколойдтар - атропин, гиос- циамин, гиосцин. бсшджгщ барлык белит улы эсер етедь

Уланудыц патогенезг - итжидектен уланугу уксайды. Кура­мында сКаполаминнщ кеп болуына байланысты мендуана ты- ныштандырып эсер етедк Мендуана балауса жэне кептардлгён куйшде де улы. Соныц шпнде дэншщ уыттылыгы ете жогары. Жагымсыз теше, ащы дэмше байланысты мал жемейдь

Клиникальщ белг'шери К. Дамманнын зерттеулер1 бойынша ерте кектемде мендуананын 6ipa3 мелшерш жеген мущзд! ipi карада темендепдей клиникалык белгшер байкалады: 2 сагаттан сон уланган мал кулайды, 6ipa3 уакыттан кейш курысып-тырысу белгшер1 бшшеде, тыныс алганда сырыл естшед!, аузынан кёбпс агып, imi етед1, кез карашыгы кецейедь Дер кез1нде кемек керсетшсе, уланган мал жазылып кетедь Бузаулар уланганда жогарыдагы белгшер мен катар кез! кермей кал ад ы.

Патологияльщ-анатамияльщ взгерктер. Мендуанадан ула­нуга тэн патологиялык-анатомиялык белгшер, взгерктер жок. М. Орфилия мендуананын итке эсерш зерттеген. Улы есшдцс препаратын ауыз аркылы бергенде (штретш мелшерде) карында мендуанадан улануга тэн белгшер байкалмаган.

Еми Сасык мендуана мен шыгыс мендуанасынан уланганда колданылатын ем б1рдей.

Балау. Клиникалык белгшерше, ботаникалык жэне токсико- логияпык талдау мэл1меттерш ескере отырып койылады.

Алдын алу. Мендуанадан кебшесе бузаулар мен шошкалар уланады. Уланудын алдын алу ушш гулдемей турып, еимдйсп тамырымен жулып тастау керек. Жайылымды унеш бакылауда устаган жен.

157

Белена черная-Hyoscyamus niger L. Кара мецдуана

158

Дурман обыкновенный-Datura stramonium L. Кэд1мг1 сасык мендуана

159

Курамында баска да алкалоидтары бар есшд1ктер.

Дакты убалдырган (Болиголов пятнистый, Conium maculatum) - 6Hiicriri 60-200см, ак тусп катты езекп тамы­ры бар, ек1 жылдык шептесш ешмдш. Сабагыныц бети жагы туман тустес сур тусп, жука кабыкпен, ал теменп белш-кызыл- куба туст1 дакты кабыкпен жабылган. Жапырактары уш канат тэр1зд1 тарамдалган, ал теменп жагы- жщшпш келш, сабакка жалганган. Гулдер1 майда, 10-20 шатыршагулге жинаяган.¥рыгы акшыл-коцыр тусп, косурыкты. Жапырагын умаждаган кезде тышканныц 3opi тэр1зд1 шс бередь

Ылгалдылыгы жогары, ецделмейтш, шелд! жерлерде, ел1м1з- дщ барлык жерлершде, сондай-ак Кавказда, Орталык Азияда жолдардыц шетшде, арык жагалауларында кездесбда. Тукымы аркылы кебейедь Убалдырганныц Eyponara,Ci6ipre жэне Kinii Азияга таралган 4Typi белгш.

Улы бастамасы. 0с1мд1ктщ барлык белштершде концен- трациясы б1рдей емес кониин, коницеин, N-метилкониин, кон­гидрин жэне псевдоконгидрин алколоидтары кездеседц. Булар- дыц алгашкы ушеушщ курамында оттеп болмагандыктан суйык болып келедь Еч кеп мелшерде алколоидтар nicnereH урыктарда (2%-га дейш), шскен урыктарда (1%-га дейш), жапырагында (0,5%-га дейш) кездеседь 0амд1ктерд1 кеппрген кезде алколоидтардыц 6ip белнга буга айналады, 6ipaK сурлемде сакталып калады.

Патогенез% Бул ес1мд1ктердщ алколоидтары суда жаксы ерщц жэне кшегешп кабыктарда онай сйцртедь Сорылганнан кешн кониин орталык жуйке жуйесшщ, к;озгалткыш жэне сез- rim жуйкелердщ уштарына, никотин жэне кураре тэрЬд1 эсер етш, салдандырады. Осы жагдайда б1рден тыныс алу кызмеп бузылады.

Токсикологиялык, мэт жэне молшер1. Эдетте жануарлар жайьшымдарда бул ес1мд1ктщ жагымсыз mci болгандыкган оны жей бермейдь Алайда мал катты ашыккан кезшде немесе кек шеп коспалары кезшде уытты мелшерде iimce Tycyi мумкш. Кебшесе ipi кара малыньщ улануы жш кездеседь Оныц уытты мелшер1

160

3-5 кг. Уйректер 50-70 г. урыктарынан оледь Койлардыц улану жагдайлары да кездеседк Адамдардыц турмыстык тарщийкте улануыньщ непзп себебшщ 6ipi- у балдырган тукымын аскек тукымымен, ал сабактарын дудниктщ сабактарымен шатасты- рып алуы. Адам упйн конииннщ елтаретш мелшер1-0,15г.

Клиникалык, белгшерг Бул еамджпен улану ж т турде ете- да. Оны жегеннен кейш шайкалмалы журю пайда болып, 6ipre- 6ipre аяктарыньщ толык сапдануына ауысады. Жануарлар сырткы ттркецщрпштерге жауап кайтармай, басын созып жа- тып калады, аузынан сшекей агады, тщ ауыз куысынан шыгып кетедг Тыныс алуы киындайды, тамыр согысы эларецщ жэне жшлейш, дене температурасы калыпты нормадан темендешй, кез карашыгы кецейедь Жекелеген булшыкет топтарынын фи- бриллярлы тартылуы байкалады. Куше кайтаратын малдардын улануы кезйре тимпания туындайды. Шыгарылган демшен жэне epiKci3 болщетщ зэршен оамщктщ жагымсыз mci шыгады. Тыныс алудыц прогрессией турде киындауы, оныц токтауымен аякталады. влйрмейтш мелшерден улануы кезшде, жануарлар б1рнеше тэул1ктен кешн ж азы лады.

Патологиялык, анатомиялъщ взгерктер. ж т тур^нде биин- бейш, ал уланудыц ж тлеу трэднде гастроэнтерит 6enrinepi бай­калады.

Балау - клиникалык белгшерше жэне азыктыц ботаникалык курамын талдауга непзделген. Сонымен катар, жануарлардыц калыпты тгршшгшдеп взше тэн дем шыгаруыныц жэне зЭршщ теше де кецш беледг Накты балау зертханалык жагдайда, азык- тардыц немесе уланган жануарлардыц асказанындагы азыктар- дыц курамынан алколоидтар табылган кезде койылады.

Emi. Асказанын 0,1 %-ды калий перманганатыныц ертндюь мен жуып шайып, iniKe белсецщршген кешр, ini еТшзетш туз дар, сонымен катар, танин беруге болады. Булшык ёгйц жиырылуын калыпка келтфу уппн, Tepi астына 0,1 %-ды прозерин ертндюш ёгёД1. Тыныс алуы жэне журек кызмей элсфёген кезде тамырга глюкоза ертндюш, Tepi астына натрий кофеин-бензоатын, кора- зол, эфедрин гидрохлоридш, адреналин гидрохлоридш тагайын- дайды.11 -5 5 1 161

Алдын алу. Барльщ улы еаладктерден улануды болдырмау та- лаптарына сэйкес журпзшедг

Укоргасын (Аконит немесе борец, Aconitum) - элемдеп ец улы ес1мд1ктердщ 6 ip i болып табылады. Бул кепжылдык шепте- ciH ес1мд1ктердщ саргалдактар туысына- Ranunculaceae жатады. 80-ге жуык T y p i белгМ; ТМД елдервде 50-ге жуык T y p i кезде- седг Осылардыц iniiHeH жоцгар укоргасыны, каракол укоргасыны жэне дэр1ханалык укоргасын улкен токсикалогиялык кезкараска ие. Бул еамдпстердщ токсикологиясы А.А.Алдашев (1964) жэнеВ.И. Серовтыц (1975) ецбектершщ аркасында жаксы, жете зерт- телген.

Жоцгар укоргасыны (борец джунгарский, Aconitum soon- goricum Staft) - бтюпп 300см. дешнп monTeciH еамдш. Сабагы кепжапыракты. Тамырсабагы бау болып ескен туйнектерден ту­рады. Жапырактары кец, курылымы шабылган таякша тэpiздi, белпстермен epeкшeлeнeдi. Гултозацы шашак тэр1зд1 кекшш- кулгш гулдерден турады. Ыстык келдщ казан-шуцкырларында жэне Тянь-Шяньшц бшк таулы аймактарында еседа. Тукымы аркылы кебейедь

Каракол укоргасыны (ыстык кол тамыры) - Aconitum Karakolicum Rapes - 6HiKTiri 150-200см, menTeciH еамдш. Сабагыныц орта белпт кальщ жапырактанган. Жапырактары таякша бел1ки, сабакка тыгыз 6eKiHreH. Гулдер1 кapa-KYЛгiн TycTi, peTci3 жиналган, шашак болып орналаскан, жапырак тос- таганшасы бесеу. Жeмici тукымга толы жапырактардан курал- ган. Непзшен Ыстык келдщ шы*ыс бешгшщ бшк таулы жайы- лымдарында еседь Тукыммен жэне туптершщ бел1ну1мен ке- бейедь

Дэр1\аналык укоргасын (кек укоргасын, кекшш саргалдак)- Aconitum napellus L- бшкпп 150см. шептесш еадмдж. Сабагы т1к, карапайым немесе бутакты. Тамыры коптеген майда та- мырларга тармакталган, 2 шалкан сиякты туйнектерден турады. Жапырактары ipi, узын саптарда таякша тэр1зд1 тармакталган. Гулдер1 ретс1з орналаскан, кекшш - кудгщ туст1. Жемкп коцыр немесе кара тусп тукымга толы 3-5 жумыр жапырактардан тура-

162

ды. Еуропа, Ci6ip, Кавказ тауларында, Казакстанньщ Тянь-Шань жэне Алтай тауларында еседа; Сэнднс декоративт1 ешмдж тур^нде кездеседь Табигатта жануарларды уландыратын укоргасыннын, баска да турлер1 кептеп кезде cefli (талас укоргасыны - Aconitum talassicum, кыргыз укоргасыны - Aconitum Kirghisorum, бшк укоргасын - Aconitum excelsum, домалак жапыракты укоргасын- Aconitum rotundifolium)

Улы бастамасы. Барлык укоргасындардын эсер ететш бас- тапкы Heri3i алкалоиды аконитин болып табылады (ацетилбен- золиаконин). Ол еамдоктщ барлык бeлiкгepiндe кездерёдь Аконитиннен баска есщйк курамынан баска да алкалоидтар табылган. Олар: аконифин, зонгорин, караколин, караколидин, зонгорин, норзонгорин, талатизин, талатизамин, талатизидин, изоталатизидин сиякты алколоидтар. Олар есшднсгерде б1ркелю орналаскан. Каракал укоргасыныньщ жер беттндеп белпстершде0,2 ден 1%-га дейш, ал тамырында- 0,7-ден 4%-га дейш алкало­идтар кездесед1 (В.М.Серов, 1975).

Токсикологиялык, мэт жэне мвлшери Жайылымды жер­лерде (орталык Азия) укоргасынды баска есщдактермен шата- стырып жеп коюына байланысты жануарлардын, соныц 1шшде, койлардыц жш улануы, ал сирек жагдайда ipi каралардыц жэне жылкылардыц улануы кездесед! 0амд1ктер балауса жэне кеп- gipMreH туршде де улы. Ересек койлар жасыл каракел укор- гасыныньщ 250 г. дейпн мелшерш жегеннен кешн, ягни ццке дене массасына шакканда 12-15 мг/кг. мелшер1 тускенде уланады.

Патогенез/. Укоргасынныц уытты касиетшщ жогары екеш- Hi бурыннан белгш болганына карамастан (алкалоидтар фран­цуз химий Пешьмен зерттеулер! нэтижесшде 1820 жылы белгш болтан, ал таза кушнде немк токсикологы Гейгор жэне Гессе 1838 жылы белш алган), олардыц уытты эсер етуипц механиз1м1 толы к зерттелмеген. Алкалоидтар агзага кандай турде, калай енпзшсе де жецш сццршедй жэне алгашкыда крздыру тудыра­ды. Содан кешн холинорецепторларды, сонымен катар, Н-холи- нореактивтердщ кацкалык булшыкет жуйесш тeжeйдi.

Клиникалык, белгтер1. Уланудыц белгшер1 алгашкыда кат­ты мазасызданумен, сшекейдщ кеп белгнущен, кусумен, жш

163

нэжю белумен жэне несеп шыгарумен сипатталады. Дем алуы киындайды, жтлейд1, сырылдар пайда болады. Журек кызмеп, тамыр согуы ancipen жшлейд1 жэне аритмия байкалады. Кез карашыгы алгашкыда тарылады, содан кешн кецейедь Барлыгы кушейш, жалпы элс!здакке экелш соктырады, жануар кулап, туралмай калады. Булшык еттер тырысып-курысады, бул кезде дене температурасы 1-1,5С°-ка кетершед!. Кушстшерде тимпа- ния туындайды. BipTe-6ipTe ауырсыну сез1м1 жэне туйспс сез!м! жогалады. Тырысъш-бур1ёуц4ц нэтижесшде жануардыц тыныс алуы тоКтап, еледь

Паталогияльщ- анатомиялъщ взгерктер айкын емес. Эпи- кардтыц астында нуктелш канталаулар кездесед1, eicneci icmefli. Уакыт ете келе ж т гастроэнтерит байкалады. Жануарларды союга мэжбур болган жагдайда innci мушелер1 жарамсыздыкка (утилизацияга) ж1бершед1, етш шартты турде тамакка колдана береда.

Балау. Жайылымдагы азыктардыц ботаникалык курамы, сон­дай-ак зертханаларда алкалоидтарды табу нёпзщце талданады. Атропин жэне актамырдан уланудан айыра бшген жен.

Emi. Уланудьщ алгашкы кезещнде кеп мелшердеп су не­месе im журпзетш туздарды, белсецщршген кем1рд1 innce та­гайындайды. Сондай-ак, карынды 0,5%-ды танин немесе0,1 %-ды калий перманганат ертндюмен шаюга болады. Жаца сауылган суттщ 0,2%-ды калий перманганатыныц ертцщамен коспасын егуге болады. Дем алысыныц жэне журек кызметшщ бузылуымен байланысты белгшерш жою ушш, кофеин-бензоат натрий, атропин сульфатын жэне журек гликозитдерш емдж мелшерде Tepi астына егеда. Емдеудщ арнайы (спецификалык) шаралары жасалмаган.

Алдын алу. Жануарларды укоргасынмен азыктануына жол бермеген жен.

Ак тамыр (Чемерица Лобеля, Veratrum lobelianum). Бшюип 100-150 см. кепжылдык шептесш ес1мдш. Тамыр-сабагы кепжылдьщ, сабагы б1ржылдык, цилиндр тэр1зд1, jini тольщ, темени 6emri жалацаш, ал жогаргы белш мамык. Жапырактары жалпак таспа тэр1зд1, кезектёсш орналасып, сабактыц улкен

164

белщн жабады, астыцгы жагы улпщдек, мамьщ. Гулдер1 жасыл- саргыш тусп, бас жагына ер1мдещц жиналган. ¥рыгы - уш уялы, кептукымды, буырыл корап тэррдц, курамында ашык - сур, жыл- тыр, жалпайган урыктары бар. Еуропаныц барлык жерлершде жэне Солтустш Азияныц барлык ормандарында, ылгалды тау- лы жайылымдарда еседь Ак тамырдьщ бар болганы 50-ге жуык кана Typi белгш.ТМД елдершде 8-Typi кездесдц олардыц цшнде ец маныздысы: ак тамыр дэрь V. album L., кара тамыр дэрь V. nigrum L., даур тамыр дэрЬ V. dahuricum L.

Улы бастамасы. Тамыр дэршщ жер бетшдеп белш 2% мел- шердеп алкалоидтардан турады. Олар А жэне Б протовератрин- дер, йервин, псевдойервин, рубийервин, гермерин, вералозинин жэне т. б. Баскада аймактарда есетвд ак тамырларга Караганда Орталык Азняда есетш ак тамырдыц курамында уыттылыгы жогары протовератрин аз мелшерде кездеседь Кыргызстанда оны жылкыларга азык туршде бередг

Токсикалогияльщ мэм жэне мвлшерх. Жануарлардыц ула­нуы кебшесе оларды корада устаганда, олардыц ак тамыр ко- сындысы косылган пйыен жэне сурлемд1 кабылдауы кезшде кездеседц. Кейде олар жаппай уланады. Кузге таман тамырын а дейш кепкен ак тамыр дэр! жануарларга Kayin тудырмайды деген мэ л i меттер де кездеседй

Жайылымдардагы жас ес1мд1ктер KayinTi келедь Олардыц 400-800 грамы ересек жануарларды улан дыр ады. Шспеген та- мырсабагынын елнретш мелшер1 дене массасына шакканда жылкылар уппн 1г/кг, ipi каралар упйн 2г/кг. курайды. Ipi кара малыныц, койлардыц, уй кустарыныц улану жагдайлары да кездеседц.

Патогенеза Ак тамырдыц алкалоидтары терйге жэне Ki- легей кабыктарга жepгiлiктi тЫркендхрш эсер етеде. Белгш 6ip дэрежеде алкалоидтардыц сшршушен кешнгл эсер] у коргасын- ныц эсерше уксас келещ. Аз уакытты козудан кешн орталык жэ­не периферифериялык жуйке жуйесшщ салдануы туындайды. Бул кезде журек ппшщ епазпшпп бузылады, майда артериялар Кецейед! жэне веналардыц туйшу! пайда болады, кан кысымы темендейщ.

165

Белгшерi. Ак тамырды жегеннен кешн (1-2 с агат) жануарлар- да алгашында катты мазасыздык пайда болып, соцы куйзелумен аякталатын жалпы козу байкалады, жылкыларда сшекей катты белшед1, кусады. Кейде карындагы белщщ мурыннан агады, тер кеп бел шедь Зэр белшу1 жишейщ, дене булшык errepi д1рщцейд1, тыныс алуы киындайды, журек кызметс эларецщ, кез карашыгы кецейедй, ауру жэне туйсйспк сез1м1 (тактилд! ) жойылады. Ipi караларда жэне койларда козу, сшекей бел1ну, ini ету, кусу, тердщ кеп белшу1, булшьщеттердщ д1ршдеу1, дене температурасыныц темендеу!, тамыр согысыныц жэне тыныс алуынын жишеу1 байкалады. 0лiм курысып-тырысудан, устамадан, туншыгудан кешн болады.

Паталогиялъщ взгерктер. Ас корыту жолдарында кшегей кабыктыц канталаган катты дэрежедеп гиперемиясы байкала­ды. Innci мушелерде кан уйып калган, 0кпелер1-гсшген, сонымен катар, бауырда жэне буйректе дистрофиялык езгерютер пайда болады.

Балау. взше тэн клиникалык белгшерше жэне азыктыц бо­таникалык курамын талдау нэтижеанде койылады.

Еми К^арындагы коспаларды жою 0,5% танин ертндклмен, белсецщршген KeMip жэне ini етюзетш туздармен карынды шаюга непзделген. Куше кайыратындарга мескарынды Tiny (ру- менотамия) керсетшген. Tepi астына кофеин натрий-бензоатын, атропин сульфатын (6ipaK аурудыц бас кезшде емес), тамырга кальций хлоридш, глюкоза жэне Рингер-Локк ертцщеш егедь

Алдын алу. Жайылымдарды жэне шабындыктарды катац бакылауга непзделген.

Бер1буршак (Люпин, Lupinus) - буршак тукымдастарына Fabaceae жататын б1ржылдык жэне кеп-жылдык шептесш eciMfliK. 200-ге жуык Typi белгш. ТМД елдер1нде тек кана мэдени турлер1 кездеседь Бшкпп 100-150 см. сабагы iiK, тамыр жYЙeci езектенген, тарамдалган, топыракка терец енш турады. Жапырактары кезектесш орналасып, жЩШГКв келш, сабакка беюнген. Гулдер1 эртурл1 тусп, TiK турган шошакка жиналган. Тукымы 3-5 урыктан туратын, келемдер1, nimim эртурл1 буршак. Тукыммен кебейедь

166

Улы бастамасы. всшджтердщ барлык бел1ктершде темпе­ратурасы теракты жэне суда жаксы еритш уытты люпинин, лю- панин, люпинидин, спартеин, гидроксилюпанин, ангустофолин алкалоидтары кездеседг Алкалоидтардыц ец кеп жинакталатын жер! урыгында, сондыктан олар жануарларга, acipece, шскен кезшде жэне шскеннен кешн ете K ay in T i. Бер1буршактыц дэнше Караганда жасыл бел1пнде алкалоидтар шамамен 5-10 есе аз, ал сабанда жасыл белтне Караганда 4-5 есе кеп.

Токсикологиялъщ мэш жэне мвлшерй Буршак тукымдас- тылардьщ iniiHeH люпин азотфиксацияга (азотты езше жинау) бешмдшпмен ерекшеленедк Вегетативп бел!ну кез1нде ол ез бойына 1га-га шакканда 150-200 кг дешн азот, фосфор, калий жэне т. б. заттарды жинайды. Сонымен катар, люпин акзатка бай кёлед!. Жасыл массасыныц курамында протеин 20%, ал дэншде 40% курайды. Люпнндерщ тукымындагы алкалоидтардыц мел- шерше байланысты алкалоидсыз (0,025%-га дешн), аз алка- лоидты (0,025% - дан 0,1%-га дешн) жэне алкалоидты немесе ащы (0,1%-дан кеп) деп беледь Азыктык максатта тек кана ал­калоидсыз жэне аз алкалоидты турлерш колданады. Жануарлар ушш люпиннщ дэндерь жасыл массасы, шшендемест, сурлем, сонымен катар оларды астык жиналганнан кешн сол жерге жаю (scipece шаруашылыкта сортын терт жылга дешн жацартпаган жагдайда) ете KayinTi. Ipi кара малдар ушш алкалоидтардыц уытты мелшерш 20 мг/кг, ал елпретш мелщерь 30 мг/кг дешн. Тукымындагы жэне сабагындагы алкалоидтардыц Kayinci3 дэре- жес1 0,06% дешн. А л айда люпин жануарлардыц непзп азыгы болгандыктан жэне оны жануарлар жаксы жейтшдштен, олар­дыц жаппай улану жагдайлары да жш кездеседь

Патогенез/. Люпин алкалоидтары орталык жэне шетю жуй­ке жуйесше уытты эсер етш, кыска уакытта непзп орталыктар- ды коздырып, соныц шшде, тыныс алу жэне козгалткыш жуй- келердщ холинорецепторларын салдандырады. Сиырларда жэне бузауларда жш кетоз дамиды. Созылмалы улану кезшде (люпи- ноз) мырыштыц жейспеущен жэне селен мен мыстыц кумуляци- ясы кушекмнен бауыр закымданады. Уланып жазылган жа ну ар-

167

ларда люпинге сез1мталдыгы жогарылайды, ол 6ip жылга дешн сакталады.

Клиникалык, белгтерй Жга улану кезшде жануарларда кыска уакытты мазаеыздану жэне козудан кейш терец куйзелю пай­да болады. Олар бастарын салбыратып, кейде астауга немесе кабыргага суйенш узак тирады. Уланган куннен бастап жануар­лардыц тэбеп жойылады. Нэжю белшу1 бузылады. Алгашында imi катып, содан кейш imi етедь Bipre-6ipTe журек жэне тыныс алу кызмета бузылады. Дене температурасы жогарылайды. Ец непзп белоеi юлехтешн кабыктардыц саргаюы. Мал арьщтайды. Уланудыц 2-5-nii куншде уланган мал асфиксиядан ол1мге ушы- райды. Созылмалы улану жануарлардыц тэбетшщ темендеуь мен, жалпы катты куйзелумен, кшегешп кабыктарынын сар- гаюымен, сиырлардыц сут ошмдшгшщ томендеу1мен, жазда кунге шыкканда Tepi астында гсистердщ пайда болып, соцы не­кроз ошактарына айн алуы мен сипатталады. Акырындап жануар арыктап, жудейдь

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктер. Жануарларды сой- ганда ец б1ршшщен кезге TyceTiHi кшегешп кабыктардыц жэне iniKi мушелердщ саргаюы. Бауыры улгайган, солган, майлану жэне белокты дистрофиясы кершедь Созылмалы жагдайда ко­лем! улгайган, тыгыз, 6eri Teric емес (цироз). Byftpeierepi жэне буйректщ 6eTKi кабыгы майлану дистрофиясына ушыраган, журек булшык errepi солган, oicneci ошакты iciHreH. 1шек-карын жолдарыныц жэне куыктыц кшегешп кабыктары геморрагиялык кабынган.

Балау - киындык тудырмайды. Корытынды балау анамнез, ауру жануарлардыц клиникалык белгшер1 жэне патологиялык- анатомиялык 03repicTep, зертханальщ жагдайда люпин алкало- идтарын табу нэтижелершде койылады.

EmL Карындагы алкалоидтарды cipKe жэне туз кышкылы- ныц коспасын беру аркьшы ер1мейтш туздарга айналдырады. Curri ертндшерш колдануга болмайды. 1ш OTKi3rim ретшде улпшмэшк майын (кастор) колданады. Журек жэне тыныс алу кызметш жаксарту уппн, Tepi астына кофеин натрий - бензоатын,

168

тамырга глюкозаны жэне 30% натрий тиосульфаты ертцщсш егедь Созылмалы улану кезшде рационнан люпинд1 алып тас- тап, симптоматикалык ем журпзген жен.

Алдын алу. Курамында 5% жогары алкалоиды бар дэндерщ себуГе жол бершмейдь Шаруашылыкта кем дегенде терт жыл- да 6ip рет еадмдЦшц сурыпын жанарту кажет. Азык рационында люпиннщ жасыл массасыньщ 30%-дан жогары болмаганы аб- зал. Астык, сабан жэне сурлемнщ курамындагы алкалоидтарды аньщтаганнан кёйш гана олармен азыктандыру керек. Сондай- ак, ёгшд! жинаганнан кешн, ол жерге малды жоюга, люпинозбен ауырган жануарларга 2 жылга дешн люпищц азыктарды жеуге жол бермеген жен.

Уштармакты шеп (Триходесма седая Trichodesmaincanum)- кызыл кызылша тукымдасына жататын бтктш 30-80 см, сабагы бутактанган, кепжылдык шептесш ес1мдйс. Жапырактары кец таспа тэр!зда c y f i ip , жш орналаскан, гулдер1 ipi кекшш тусп. ЖемМ 6 ip -6 ip iM e H жалганган, коцыр-сур TycTi, эжмд! терт тукымнан турады. Орталык Азияныц жэне Казакстанныц бар­лык таулы аудандарында еседь Жайылымдарды ластайды жэне дэцщ всш^1ктердщ карантицщ арамшеШ болып табылады. Ту- кыммен кебейедк

Улы бастамасы. Осгмдштердзд барлык бeлiктepiндe уытты триходесмин, инканин алкалоидтары жэне олардыцИ - тотыктары кездеседа. Тукымында 3%-га дешн жэне одан да кеп, ал жасыл белйстершдё 1%-га дейш алкалоидтар болады. Алкалоидтар 180 С температурага тез1МД1 келеда жэне бузылмайды. CipKe суымен ецделген дэндерде де уыттылыгын сактайды.

Токсикологиялык, мэт жэне мвлшерй Жануарларда жэне кустарда триходесмотоксикоз, оларды узак уакыт ластанган жеммен, шеппен, cipKe суымен, астыкпен азыктандырганда кездеседо. Табиги eciMQiicri мал жемейд1. Ертеректе адамдар арасында ластанган дэндермен тамактануы кезшде “уытты эн­цефалит” деген ауру кездескен. Ауылшаруашылык малдарыныц улануы “суйлйс (суйлюк)” деген атаумен кездеседц. ¥й жа- нуарлары iiuiHeH сез1мя?.ал келетшдер1 - шошкалар, есектер,

169

кустардыц iiuiHeH: тауыктар, уйректер, каздар жэне аз дэрежеде курке тауыктар. Ал куше кайыратын жануарлар алкалоидтарга тез1мд1 келед!. Шошкалардын, жылкылардьщ, тауыктардыц улануы жэне сирек жагдайда ipi каралардыц улануы кездеседь Шошкаларды Menniepi 0,1-0,2г/кг. тукыммен азыктандырганда уланып, ел1мге шалдыккан. Уланган малдардьщ етшде, сутшде алколойдтар узак уакыт сакталатындыктан, олар жеуге жарам- сыз деп табылады.

Патогенеза. Триходесма алколойдтары кумулятиви эсер кер- сетш, эртурл1 аллергиялык белгшер туындауы мумкш. Соныц салдарынан куре тамырдыц (артерия) кан кысымы темендеп, гемоглобин, эритроцит мелшер1 азаяды. Белоктык, кем1рсульщ жэне минерал алмасу бузылады. Агзаныц реактивтшпл курт темендеп, бауыр кайта калпына келмейтшдей закымдалады.

Клиникалык, 6e/tzinepi. Бул еамджпен улану созылмалы турде етед!;. Шошкалардыц азыкка тэбеп болмай, куйзелгске ушырап, козгалысы киындайды, щек-карынньщ жумысы бузыльш (im етед!, нэж1ске кан араласады), дене кызуы KeTepuiyi мумкш. Бойы еспей калады.

Жылкылар мен ipi караларда улану белгшер! уксас. Алгашын- да козу пайда болып, кешннен ол эртурл1 салдануларга ушырай­ды. Журек жумысы, тыныс алу элздрещц, жетелед1, кезден жас, аузынан сшекей агады. Тыныс алудыц бузы л уынан акыры мал еледь

Кустарда. Азыкка T96eri болмай,. жумырткалану токтайды, арыктайды.

Жас малдарда буындары кисайып, аксайды.Патологиялык, - анатомиялык, взгергстер. Innci мушелер

мен мидыц кан тамырларыныц гиперемиялануынан, кан айна- лым бузылган, эртурл1 iciHynep байкалады, мушелер белоктык жэне майлы дистрофияланган, елеттену ошактары кершедо. Суйектер остеопорозга ушыраган.

Балау. Кешецщ турде анамнез мэмметтерше, клиникалык бел- гшерше жэне патологиялык-анатомиялык езгерютерше карап, азыкты жэне табылган алкалоидтарды патологиялык материал ретшде зерттеу нэтижесшде койылады. Жылкылардьщ трихо-

170

десмадан улануын накты дэл балау кою уппн, 5-минут жунртш барып кан курамындагы билирубищй аныктайды.

EmL Жетадщршмеген.Алдын алу. Жануарларды ластанган жемдермен азыктанды-

руга болмайды. ©етмдйс кеп есетш жайылымдарды мал жаю максатында колдануга да тыйым салынган.

Тук жемк (Гелиотроп опущенноплодный, Heliotropiunum)- кызыл кылша тррмдасына жататын, бшктап 20-50 см, 6ip- жылдык шептесш еимдш. Сабагы бутакталган, жапырактары туЫршген, тарамданган. Гупдер1 майда, дурыс орналаскан, ак туста, шыршыкка жиналган. Жемкп жацгак. Орталык Азия жэне Азербайжан республикаларындагы епнжай, бакшалы жерлерде жэне астык ecipeTiH барлык епстак жерлерде арамшеп сиякты кец таралган. Осы жерлерде койлардыц улануы жш кездеседь

Улы бастамасы. Гелиотроптыц барлык турлершде гилио- трин, лазиокарпин алкалоидтары бар. Бул алкалоидтар жасыл ес1мд1ктершде 0,5% мелшерге дешн, ал тукымдарында 1%-га дешн кездеседь Д. М. Муратовтыц мэл1меттер1нде келтаршген- дей, кургакшылык жылдары алкалоидтардыц жинакталуы 4,9%- га Дешн жету! мумкш.

Токсиколог пял ыц мэт жэне мвлшери Непзшен ауылшар- уашылык малдарыныц жэне кустардыц улану жагдайлары, олар- ды гелиотроп тукымдарымен ластанган жемда азыктармен азык- тандырганда кездеседь Алайда Д. М. Муратов (1970) айткандай, койлар кургакшылык жылдары барлык ёамд1ктерд1 талгаусыз жей береди ягни бул олардыц упануыныц Heri3ri ce6e6i бо­лып табылады. Алкалоидтарга кебшесе кустар, содан кешн шошкалар жэне койлар, ал сирек дэрежеде баска да жануарлар сез1мтал болып келедь Шошкалар упйн уытты мелшерш (1кг. дене массасына шакканда) 1 г. койлар ущш 2 г. тукымы курайды. Козылар ymifi тукымдарынын ейтаршетш мелшер! 274-279 г, ал ересек койлар ушш 294-310 г. 3-6 айдан кейш ел1мге ушырайды. Гелиотроп тукымдарымен ластанганнан ешмдерщ жеу адамдар- да да гелиотроптан улануды шакырады. Бул асцит, бауыр цирро­зы жэне бауыр гепатита мен байкалады.

171

ПатогенЫ. Гелиотроп алкалоидтары гепатотоксикальщ эсер етед1. Патогенез! Ka3ipri уакытка дешн толык аньщталмаган. Ал- калоидтарыныц кумулятивта 9cepi жогары. Осыган байланысты бауыр кызметг б1рден бузылып, сонын салдарынан алколоидтар мелшер1 шугыл кетершп кетедь Уланудыц соцгы кезецшде ги- перкупремня (мыстыц кебекл) дамиды. Бул эритроциттердщ гемолизше жэне сары аурудыц дамуына экелш соктырады. Эритроцит, гемоглобин, лейкоциттер саны азаяды, кандагы трансаминаз жэне альдолаздыц белсендшш жогарылайды, би­лирубин децгеш, акзат курамы темендейдь

Клиникальщ 6emviepi. Уланудыц алгапщы белгшер1 алка­лоидтардыц агзага тэулиейк тусуше байланысты 1-1,5 айдан жэне 1-2 жылдан кешн де байкалады. Алгашкыда элздз куйзелу пайда болады, тэбеп темендейд!, кшегейш кабыктары аздап саргаяды, содан кешн бйрнеше куннен соц жануарлардьщ жал­пы жагдайы нашарлайды, азыктан жэне судан толык бас тар- тады, ягни тэбеп мулдем болмайды, жатып калады, депрессия, бауыр аумагыныц ауырсынуы, арыктау, дене булшыкеттершщ д1ршдеу1, кимыл-козгалысыныц бузылуы байкалады. Бундай кер1н1стер кейде кыска уакыт кана бшнедц, ягни уланудыц ж т Typi деп карауга болады жэне ауру белгшер1 узак уакыт белп 6epin, ауру созылмалы турге ауысуы мумкщ. Бул саргаюдыц кушекймен жэне катты арыктаумен ерекшеленещ. 0лер алдын- да клиникалык устамалар пайда болады. Тауыктарда кахексия, куйзелу байкалады. Болжамы рационынан ластанган азыкты уланудыц алгашкы белгшер i байкалган кезде алып тастаганныц езшде колайсыз. 0л1м 100%-га дешн жетедь

Патологияльщ-анатамиялъщ взгерктер. Ж т жагдайда каны кара-шие тусп, бауыр, кекбауыр, жумыршак, от кабы жэ­не екпелердщ келем1 улгайган. 1шек-карын жолдарыныц K i-

легейш кабьщтарындагы экстровазаттардыц келемдер1 жэне n in i iH i эртурль Бауырыныц Tyci акшыл-саргыш, буйректер! сем- ген. Гистологиялык кернпсте буйректер! канта толган, кан та- мырларыныц кабыргалары кшген, бауырдыц жэне буйректщ майлану жэне акзаттык дистрофиясын керуге болады. Созылма-

172

лы жагдайда дистрофиялык езгерютермен катар, бауырда не­кроз ошактары жэне кшегейой кабыктардыц саргаюы байкалады. Тауыктарда кеюрек-курсак куысында айтарлыктай мелшерде суйык жиналган.

Балауы- анамнез мэл1меттерше, клиникалык талдауларга жэне патологиялык-анатомиялык езгергстерге, В. М. Серовтын (1964) кагазды хроматография эдю непзшде алколоидтарды табуга непзделген.

Em 'i- симптоматикалык. Ж т жагдайларда карынды белсен- даршген кем1р ертндоамен шаю керек, Tepi астына кофеин на­трий - бензоатын, тамырга глюкоза, витаминотерапия, аскорбин кышкылы, никотин кышкылы тагайындалады.

Алдын-алу. Жануарларга тукжемк; еимдоктерш жеуге жэне олармен ластанган жемдермен азыктандыруга жол бермеу ке­рек.

^ызгалдак немесе кекнэр (Мак самосейка Papaver rhoeas)- кекнэр тукымдасына жататын, биштгп 25-50 см. б1ржылдык щептёсш есщдш. Сабагы туки, жапырактарынын uierrepi ойык болып келт, канат тэрдздо белшген, сабагы сиякты тужтергмен жабылган. Жемзс; жумыртка немесе туйреунп T3pi3fli корап. Eynflepi акшыл-кызгылт тусп, ipi, узын гул-шоктардан турады. Тукыммен кебейедь Арамшептщ баскада турлер1 сиякты Еу- ропалык Жэне оцтуспк бел1ктерде, Кавказ жэне Алтайда, 3ci- ресе орталык Азияда кец таралган. Ресиубликаныц Алматы, Тал- дыкорган, Жамбыл, Шымкент, Кызылорда облыстарыныц дала- лы аймактарында жш кездееед!.

Улы бастамасы - жер 6 eT i белштершде мелшер! 0,24% д e й iн

жететш реагин жэне реагенин алкалоидтары кездесещ.Тдксикологиялъщ мэн1 жэне мвлшери Жануарларды, со-

лардыц шйнде, жылкыларды, ipi караларды жэне койларды кек­нэр косылган шеппен жэне сабанмен азыктандырганда оларда улану жагдайлары кездескен. Ocipece олар жануарларга nicnereH урык туршде ете кауйт келедь Олармен астык калдыктары ла- стануы мумкш. Ал щскен тукымдары уы эсер етпейш.

Патогенези EridiK кекнэршвд алкалоидтары орталык жуйке жуйесше талгамалы эсер етедь Бул уйыктататын кекнэрдщ ал-

173

калоидтарына тэн- P. Somniterum. Фармакологиялык зат ретшде жаксы зерттелген. Жануарлардыц кейб1р турлершде (ipi кара мал) олар катты козу тудырады, ал баскаларында (жылкылар, койлар) - куйзелу болады.

Клиникалык, ЬелгЫери Ipi кара малдыц улануы мазасыз- дыкпен, козумен, жеке булшыкет топтарыныц AipumeyiMeH си­патталады. Козуы уйкышылдыкка ауысады, олар катты терец уйыктап, сез1мталдыгы жэне рефлекстер1 толыктай жойылады. Койлар катты куйзелед1, сшекей белшедь курысып-тырысады, мес карнында тимпания байкалады, ол Ke6iHece ел1м ce6e6i бо­лып табылады.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерютер - байкалмайды. Innci мушелерде-веналык кан ipKLay байкалып, карыннын жэне iineicriH кшегей кабыктары кабынады. Союга мэжбур болтан жагдайда етш шартты турде тамакка жарамды ет турщде кол­данады, ал innci мушелер1 утилизацияланады.

Балау - анамнез мэл1меттерше, клиникалык белгшерше жэне союдыц нэтижелерше непзделген.

EMi - симптоматикалык. Карынды 0,1% калий перманга­нат ертндгшмен шаю, белсецщршген ком1р жэне im журп- зетш туздарды егу керсетшген. Тыныс алу жэне журек кыз­метш куаттандыру упйн Tepi астына кофеин натрий -бензоа- тын егу тагайындалады. Сондай-ак цититон немесе лобелин гидрохлоридш егуге де болады. Емдеу кезшде жануарларды кун сэулес1 туспейтш жерге юрпзедь

Алдын-алу. EricTiK жерлердщ кокнэрдщ эртурл! турлер1мен ластануына жол бермеу максатында жуйел1 турде курес шарала­ры журпзтедь

Кырыкбуынды кылша (Эфедра хвощевая, Ephedra eguisetina) - кырыкбуындылар тукымдасына жататын, б ткй п 1-1,5м, бутактанган, кепжылдык оимдок. Тарамдалган, бутак- тарында кабыршакты жапырактары бар. Гулдер1 усак. ¥рыгы саргыш-кызыл TycTi шырынды жидек. Орталык Азияньщ жэне Кавказдыц тасты жерлершде осед1.

Кэд1мп кылша (Хвойник обыкновенный Ephedra Vulgaris)- кырыкбуындылар тукымдасына жататын, бтктйч 20 см. дешн

174

жететш бутактанган ездмдйс. Жапырактары кыска кынап тэр!зд1. Гулдер1 усак, 6ip жынысты. Жем1и кызыл тал пак келген жи- дек. Орталык Азияньщ, Кавказдьщ, Кырымныц жэне СШрдщ далалык аудандарында есед1.

Улы бастамасы. Барлык эфедриндер жэне псевдоэфедрин алкалоидтары.

Токсикологияльщ мэм жэне мвлшерй Ke6iHece эфедра- мен койлар жэне ешюлер улангыш келедг, ейткеш олар ерге кектемде немесе кыста кардан кешн, эфедрадан баска eciM- дпстердщ барлыгы кардьщ астында болгандыктан, оныц жасыл бутактарын кеп мелшерде жеп кояды. dcipece алкалоидтар дан улануга ecin келе жаткан козы л ар мен лактар сез1мтап келедь Тэж1рибе жузшде дэлелденгендей, ересек койлар 37-45кг. эфе­драдан 20-29кунде, ал козылар 4-11 кг. эфедрадан 15-24 кунде ОЛеда (Вильнер, 1974). Жануарларды жайганнан кешн, олардыц улануы белгйп 6ip уакыт еткеннен соц гана бшнедц ягни ол агзада кумулятивпк эсерш керсетеда. Улану созылмалы турде етеда. Алайда эфедра еспейтш баска жерден экел1нген койлар бутан сез1мтал келед!, соныц салдарынан олардыц улануы кыска инкубациялык кезецнен кейш салыстырмалы турде ж т етедь

Патогенезi. Typi жагынан эфедрин жеке дара эсер етпейтш адреномиметик болып табылады. Оныц организмге dcepi бары- сында орталык жэне симпатикалык жуйке жуйесшщ козуы баска да адреналин, норадреналин жэне фенамин сиякты адреномиме- тиктерге байланысты.

Клиникальщ demuiepi - алгашкы кезде жануарлардыц азык­тан бас тартуымен, отардан калып кою, куйзелу1мен жэне шай- калып туруымен сипатталады. Мазасыздьщтан кейщп 2-3 куш жануар турмай жатып калады. Бул кезде аяктарыныц жш ку- рысып-тырысуы пайда болады. Жануар басын артка тастайды, кез карашыктары кецейедЦ тыныс алуы жэне тамыр согысы жишейдо; ниектер жэне карындар атонняга ушырайды. Болжамы жагымсыз келед!. Ауырганнан кейш 3-4 куннен соц немесе сэл кепйрек жануар еледь 0с1мднс курамындагы алколоидтардыц кешпшп ес1мщктщ сабактарында (3,11%), гулдер1нде (1,1%) кездеседг

175

Термопсис ланцетный-Thermopsis lanceolate R. Br. Улы термопсис

176

Ч ем ерица Л обеля-V eratrum lobelianum Bernb.Актамыр дэр1

1,2-гулдеу кезецшдвг/ всшдш, З-тамыры жэне тамыр сабагы, 4-гул1

12-551 177

Хвойник хвощевый-Ephedra equisetina Bge. Кырыкбуын кы лш а

1-еркек встдгктщ гулдеу кезецтдег1 сабагы, 2- ургашы всшдттщ гулдеу кезецтдег! сабагы, З-тщымы

178

Патологияльщ - анатомияльщ озгерктер ерекше кершедь влексе iciHreH, елексецщ cipecin калуы жаксы байкалады. Ми- дьщ жэне iu iK i мушелердщ кан тамырларында кан уйыган. Кекь рек куысында жэне тыныс алу жолдарында серозды-геморрагия- лык экссудат жиналган. Iтек-карын жолдарыныц кшегейл! ка­быктары катаральды-геморрагиялык кабынган.Сойып Караганда карындагы азык калдыгынан эфедраныц сабактарын, дэндерш кездеетгруге болады. Журек куысы кецейген жэне кабыргасы жукарган, эпикард жэне эндокардтыц астына кан куйылган. Союга мэжбур болган eri шартты турде тамавда жарайды, азык турвдце колдануга руксат етшедь

Балау - анамнез магйметтер1, клиникалык белгшер1 жэне па- тологиялык союдыц нэтижелер1, сонымен 6ipre, мес карыннан эфедрицщ хроматография эдк:1мен табу непзшде койылады.

£ли*-тэж1рибе жYзiндe табылмаган. Ж т туршде белсен- дф щ ’ен квм1рд1, тузды im журпзпш ретшде innce беред!, та­мырга 1-2мл коргликон косылган глюкоза ертцщсш, сонымен катар тузды кан алмастыргыштарды катарынан бгрнеше кунге тагайындайды.

Алдын-алу. Улану жагдайпары байкалган кезде жануарлар- дыц 7-10 куннен кешнп болатын ел1мш токгату ymiH, оларды корада устауга кеипредь

Итсигек (Ежовник безшестый, Anabasis aphylla) - бшютп 30-80см, жартылай буталы, кепжылдык еомдш. Сабактары жа- лацаш, жапырактары майда, кыска, гулдер1 де майда, саргыш- жасыл тусп, масак тэр1зд1 жиналган. Тукымы шырынды. Ke6i- несе кумды, тасты, сор жерлерде еседь Еуропалык белштер, Оц- туспк-Шыгыста, Орталык Азияга, Казакстанга кец таралган. Бул есдадаспц К^ыргызстанда 9 Typi кездеседа.

Улы бастамасы. Анабазин, афиллин, афиллидин, люпинин жэне баска да алкалоидтар неизшен ес1мд1ктщ жасыл кушнде кездеседь Алкалоидтардын еамджтер курамында мeлшepi то­пы ракка, климат жагдайпарына байланысты. Кептеген авторлар алкалоидтардын есщдмстщ жасыл сабагындагы мелшерш 3-5 % дешн жетед1 деп керсеткен.

Токсикологиялык, мэт жэне молшери Бул ес1мд1к непзшен койпарга ете Kayinri, 6ipaK ipi кара малдардыц да улану жагдай-

179

лары кездескен. Бул кебшесе жайылымы сирек жерлерде болады. Итсигектщ курамында 0,66% дешн ас тузыныц болуына байла­нысты дэм1 тузды, ащы келедь Анабазиннщ койлар yniiH елйре- тш дозасын 1 баска 70-150г курайды, ал алкалоидтар мелшер1 дене массасына 40-60мг/кг. (Серов В.М., Егошин С.Б, 1971).

Патогенези Анабазин никотинге уксас, аз мелшерде коз- дырады, ал кеп мелшерде буйрек уел безшщ ми кыртысын, вегетативтпе ганглиилерд!, орталык нейронаралык синапстардыц никотиндпе рецепторларын блокад ал айды. Будан орталык жэне шетю жуйке жуйесшщ кызмей б1рден бузылады. Анабазин сульфатын ес1мд1ктерд1 коргау ушш жогары эсерл1 инсектицид сиякты колдану кездейсоктык емес.

Клиникалык белгтерь Крйларда итсигек жегеннен кешн 2-3 куннен соц, куйзелу байкалады, катты сшекей белшед^ кацка, булшык errepi д1ршдейд1. Б1рден журек кызмей бузылып тахи- кордия, аритмия пайда болады. Мес карында гипотания, арты- нан атония жэне тимпания байкалады. Жануарлар тыныс алудыц токгауынан еледь

Патологияльщ анатомиялъщ взгерктер - онша байкалмай- ды. 0лексе iciHreH, innci мушелерде кан турып калган, эпи­кард жэне эндокард астына нуктел1 кан куйылган, 1шек-карын жолдарыныц кшегейш кабьщтары катаральды-геморрагиялык кабынган. Уланудыц алгашкы кезецшде союга мэжбур болтан мал ейн шартты турде тамакка жарамды ет ретшде колданута болады, ал комалык жагдайда елген мал ей жойьшады, жеуге жарамсыз.

Балау - жалпы принциптерден баска, В.М.Серовтыц карында- гы жэне innci мушелердеп суйыктан анабазищи храмотография- лык эдюпен аныктау непзоде койылады.

Emi - симптоматикалык. Белсещцршген KeMipfli, тузды ini ет- юзгЬп заттар колданады, таниннщ 0,5% - ертщцс1мен карынды шаяды, Tepi астына кофеин натрий-бензоатын, тамырга - 0,06%- ды, 1-2мл коргликон ертц щ а косылган глюкозаны егедь

Алдын-алу. Жалпы прициптерден баска, мшдетй турде жа- нуарларды жайылымга шыгарар алдында кайнатылган тузбен азыктандыру керек.

180

Токсикологиялык кезкарастарга ие, курамында алкалоидтары бар, аз зерттелген кейб1р ес^мджтер туралы

кыскаша мэл1меттер

Ауылшаруашылыгында техникалык дакылдарды жаксарту максатына жэне агротехникага, мэлшеттнс масштабта тукым- дандыруды кайта куруга гербицидтердо кец колдануга, ннду- стриалды эдкпен кейб1р техникалык дакылдарды ecipyre жэ­не азыктарды дайындау, ецдеу технологняларыньщ езгеруше байланысты кептеген улы есшдактер Ka3ipri уакытта мал шаруашылыгы ушш токсикологиялык мэшн жогалтып алган. Ал айда уланудыц алдын алу шаралары эркашанда малдэр1гер1 мамандарыныц бакылауында болуы тик. Ойткеш мал шар- уашылыгын шогырландыру жагдайында жануарлардыц улкен шыгынга ушырауы гажап емес, сондыктан да осындай есщдш- тер жайлы теменде кыскаша мэл1меттер келпршген.

Лапыз (Безвременник Colchicum) - сабагыныц томен жа- гында жерге енш туратын баданасы бар, кепжылдык есхмдш.

Улы бастамасы. Колхицен, колхамин, колхицеин жэне баска да алкалоидтар. KenTipce де еамдйстщ жасыл кушндепдей кез- дееедь Олар карио-кластнкалык (торша курлысын бузын) эсер етш, сондай-ак кан тамырлар кабыргаларын жэне капилляр- ларды закымдайды, буныц салдары барлык мушелердщ жэне жуйелердщ закымдалуына, imeK-карын жолдарыньщ кызметь нщ бузылуына, полиурия жэне гематурияга, аяктарыныц сал- дануына, тыныс алу жэне журек кызметшщ эдсдреуше экеп соктырады. 1-6 кун шшде тыныс алудыц токтауынан жануар ел1мге ушырайды. Жануарлардыц барлык турлершщ улануы жагдайлары кездескен, 6ipaK жылкылар жэне ipi кара малдар ете сезштал келед1.

Патологиялык - анатомиялык езгерктер. Жануарларды сой- ганда гемодинамикалык езгерктерщ керуге болады.

EMi. Алкалоидтардан улану кезшдеп колданылатын ем.Адыраспан (Гармала, Peganum garmala L.) - косжапы-

рактылар туысына жататын-Zygophyllaceae - бюктЫ 20-50 см, сабагы бутактанган жэне калыц жапырактанган, кепжылдык ес1мдйс. Тукымы шар тэр1зд1 корап. Батые Ci6ipfle жэне Орта-

181

лык Азия жайылымдарында, шелд1 жэне жартылай шелейт жер­лерде жш кездеседь

Улы бастамасы. 0е1мд1к курамында 2,6-3,8% мелшерде орталык жуйке жуйесш тежейтш алкалоидтары бар (гармин, гармалин жэне т. б.). Майын TeMipeTKiHi емдеуге колданады. Соцгы кездер1 кайнатпасын котырга карсы колдануга болады деген деректер бар.

Клиникалык, белгшери Улану кезшде катты элЫреу, тыныс алу жэне журек кызметшщ нашарлауы, аскорытуцьщ бузылуы байкалады. Аурудыц 2-6 кундптнде жануар ел1мге ушырайды. Ipi кара малдардыц, койлардыц, жылкылардыц, кояндардьщ ула­ну жагдайлары кездескен.

Патологияльщ - анатомияльщ взгерктер - айтарлыктай си- патка ие емес. Гемодннамикалык езгерктерд1 байкауга болады.

Ем1 Улануды емдеудеп жалпы емдш шаралар колданылады. 1%- мезатон ерггщщсш немесе 5%- эфедрин гидрохлорид! epi- тпдаст тагайындайды.

Тегеуршгул (Живокость полевая, Delpninium consolida L.)- саргалдактар туысына-Rammculaceae жататын, бшктпт 45 см, б1ржылдык шептесш еамд1к. Сабагы бугакталган 6ipHeme гулд1 шашактардан турады. Жапырактары белйсшелерге бе- л1нген, гулдер1 кек, сирек акшыл-кызыл немесе ак Tycri, ретс1з орналаскан, арамшеп сиякты барлык Еуропалык бел1ктерде, Ci6ipfle жэне Кавказда есед1. Кыргызстанда 15 Typi кездеседь

Улы бастамасы. Бул шептщ курамына дельеринин, дель- син, элатин, делатин жэне т. б. алкалоидтар юредь Кураре тэ- р1зд1 эсер етедь Олар соматикалык жуйкелерден кацкалык булшык еттерге импульстердщ бершуш тежейдь Ipi караныц жэне койлардыц улануы жш кездеседь

Клиникалык, белгшери Алкалоидтар ж ергтки ттркендь pin эсер етед1, соныц салдарынан алгашында imeK-карын жол- дарыныц кызмета бузылып, карын атониясы жэне тимпания- сы байкалады. Содан кешн куйзелу, журек жэне тыныс алу кызметшщ бузылуы, салдану жэне жартылай салдану пайда болады.

Патологиялъщ-анатомиялык, взгерктер. Айтарлыктай си- патта емес.

182

Em i. Курамында алкалоиды бар есгмдшгер ушш ортак. Tepi астына 0,1% - ды прозерин жэне 5% - ды эфедрин гидрохло­рид, ершщцсш егуге болады.

Журекше немесе кусыкшеп (Кирказон обыкновенный Aristolochia clematitis) - бшктш 50-90 см, кепжылдык шептесш еймДщ сабагы карапайым, жапырактары журек тэр1здь децге- лекше келген, гулдер1 акшыл-саргыш, тукымы алты уялы корап. Ормандарда, бугалы ормандарда кептеп кездесед!. Арамшеп сиякты Еуропалык бвлiктe, Кдзакстанныц оцтуст4к облыстарын-

I да еседйУлы бастамасы. Курамында аристолохин жэне аристоло-

хин кышкылды алкалоидтары бар. Олар inieK-карын жолдары- ньщ к1пегейл1 кабыктарына, орталык жуйке жуйесше жэне iin- Ki мушелерге жериЛШп ттркендарш эсер етедь Жылкылар, ipi кара, шопщалар кусыкшептен ластанган шеп, сабан жэне дэнд1

калдыктарды жегеннен кешнп улану жагдайлары иркелген.Клиникалык, белгЫерг. Клиникалык кершзсщце жуйкенщ

жэне аскорыту мушелершщ кызметшщ бузылгандыгын керуге болады. Ауру узак етедь

Патологияльщ-анатомиялъщ озгepic тер. Жануарды сойган кезде ас корыту мушелершщ закымдангандыгы жэне innri му­шелердщ дистрофиялык e3repicT epi кершедо.

/-симптоматикалык.Зиягул (Крестовник, Senetio L.) - Африка, Америка, Авс­

тралия жэне ТМД елдершде жануарлардын жаппай улану жагдайларына осы еимдпс себеп болган. Ец кеп зерттелгеш - кыркалык зиягул (К. Луговой - S.lacobea) жэне кэД1мп зиягул (К. Обыкновенный - S.vulgaris.). Булар бшкпп 30-40 см, ею жэ­не бйржылдык ecinsiK.

Улы бастамасы. Пирролизидин алкалоидтары (сенецио- I нин,сенецин, экобин, платифиллин жэне т.б.) гепатотоксикалык I эсерге ие. Алкалоидтар жасыл массада, ягни шепте жэне сур-

| лемде узак уакыт сакталады. Жылкылардыц, ipi каралардыц, кой жэне ешкшердщ улану жагдайлары жш кёздеседа. Ipi кара I мал ушш алкалоидтыц елнретш мeлшepi 0,05-0,2 мг/кг, ешкшер

К ymiH-1,25-4,04мг/кг.

К 183

Клиникальщ - demiiepi. Улану созылмалы турде етедь Бел­гшер! патологиялык-анатомиялык зерттеу кез1ндеп бауырдьщ закымдануымен (цирроз жэне бауырдагы некроз ошактары мен акзаттык дистрофия, асцит) сипатталады. Алгашкы кезещнде орталык жуйке жуйесшщ кызметшщ бузылуы байкалады.

£ли*-табылмаган.Цыздырма уйбидайык (Плевел опьяняющий, Loliun te­

rn u lentum) - бикпп 70-100 см, б1ржылдык ешмдш. Сабагы жум- сак, жапырактары жщщще, тукымы урьщ. Арамшеп сиякты кец таралган.

Улы бастамасы. Темулин алколоиды тек кана еамдпегщ жетшген урьщтарында гана (0,06%-га дешн) кездеседь Ол Stro- matinia сацыраукулагыныц симбиотикалык eMipniK кызмета- нщ нэтижеа кез1нде тузшедь Темулин мига жэне жулынга уыт­ты эсер етедь

Жануарларда улану ластанган жемщ жегеннен кешн гана байкалады. Урыктыц жылкылар ушш елтаретш мелшерй 7 г/ваг, ipi кара малга 15-18 г/кг.

Клиникальщ белгшери Элс1зджпен, солгындыкпен, уйкы- шылдыкпен, сез1мталдыгыныц жойылуымен, журек жэне ты­ныс алу кызметшщ бузылуымен сипатталады. 0л1мге ушырау жш кездеседк Ipi кара малда алгашында ел1рме байкалады.

Патологияльщ-анатомиялык, езгерктер. Сойган кезде ас корыту мушелершщ кшегейш кабыктарыныц кабынуын, бауыр дистрофиясын, мидыц iciHyiH, оныц кабыргасында суйыктык- тыц жиналгандыгын, кептеген канталауларды байкауга болады. Каны кара тусп.

Е.т. Алкалоидтармен улану ушш колданылатын ортак симп- томатикалык ем.

Есекмия (Софора, Sophora) - буршактукымдасына-РаЬасеае жататын, кургакшылыкка T63iMfli, кепжылдык еймдне. Олардыц сабактары агаш сиякты бутактанган, тукымы - узын буршак. Еуропалык бел1кте, Оцтустш -Шыгыста, Ортальщ Азияда, Кавказда, Батые Ci6ipfle арамшеп сиякты жайылымдарда еседь

Улы бастамасы. Пахикарпин, софокарпин, софорамин, ма­триц жэне т. б. алкалоидтар еимдштердщ эртурла бел!ктершде

184

кездеседь Осы есщдмспен ластанган шептер жэне жемдер жа­нуарлар yniiH ете Kayimi келедг. Алкалоидтары ганглиотежеупп эсерге не. Соньщ салдарынан симпатикалык жэне парасимпа­тикалык жуйкелерден импульстардын журу! бузылады.

Ак мия немесе у таспа шеи (Термопсис ланустовидный, Thermopsis lanceolata) - буршак тукымдасына-РаЬасеае жата­тын, бшкип 40см дешн жететш, кепжылдык шептесш ес1мд1к. Сабагы TiK, гулдер1 шашак болып жиналган, сары, тукымы шлген буршак. Еуропалык белште, Оцтустш-Щыгыста, Ci6ipnie, Орталык Азияда еседк

Улы бастамасы. Термопсин, цитизин, пахикарпин, гомотер- мопсин, аногирин алкалоидтары еамдпстщ барлык белйстер1нде 4% дешн кездеседь Койлардыц улануы кузде, ластанган шекп жеген кезде байкалады. Термопсин жэне тахикарпин алкалоид­тары вегетативта ганглийлерд1, ми кабатыныц холинорецептор- ларын тежейд;. Термопсин кусу жэне тыныс алу орталыктарын ттркещЦрш эсер етед1, ал цитизин алгашында тьшыс алу ор- талыгын коздырады, содан кейш тежейд!.

Белгглер1 Жануарлардыц улануы мазасыздыкпен, тыныс алуыныц элс1реу1мен, тимпаниямен, аяктарыньщ салдануымен, журек кызметшщ бузылуымен сипатталады. ©нерп тыныс алуы­ныц салдануынан немесе талыксудан туындайды.

Емг Симптоматикалык.

У саргалдак немесе суйелшвп (чистотел, Chelidonium)

Ботаникалык, сипаттамасы. Ус аргал дак- сабагыныц бшк- Tiri 40-100 см болатын, кеп жылдык шеп тектес ёсамдш Тамыры жуан, 6ipaK кыска, езек тамырдан жан-жагына косымша тамыр- лар тарайды.

Сабагыныц теменп жагында бутакшалары болмайды, ал уш жагында жаксы тарамдалган жапыракты бутакшалары бар. Сабагын пышакпен кессе сары тусп кою сел агады.

Гулдерх - сары тусп, 3-4 жуптанып, белектенш турады. Же- M ici- узындыгы 5-6 см болатын кауашык.

Уытты бастамасы. Дсшшвугщ курамында кептеген алкало­идтар бар - хелидонин С20 Н19 NOs, гомохелидонин С21 NOs ,

185

санг винарин C20H,5NO5 С2] Н|9 N 05, хелеритрин С2, HI9 N 05, бер- берин С21 Н19 N0,.

Бул алкалоидтар есгмджтщ сабагынан repi, тамырында ке- 6ipeK болады.

Токсикологиясы. Ус аргал дак алкалоидтарыньщ эсер eryi кек- нэрга б1ршама уксас. Хелидонин жэне гомохелидонин ОЖЖ- iH, сезгмт'ал жуйке уштарын, тыныс алу орталыгын салданды- рады, сангвинарин качка булшыкеттерше коздырып эсер етед1, кешннен ол салдануга уласады.

Клиникальщ белгглери Непзшен уй жануарлары бул шеппен кеп уланбайды. Ce6e6i онын Hici мен дэм1 ете жагымсыз бола­ды. 0,5 кг у саргалдакты жеген сиырда ешкандай езгергстер, ягни улану белгшер1 кершбейдь Улану ennci мен шошкада т1ркелген.

Уланган ешкшщ inii етедь жалпы эларейщ, жур1с коорди- нацнясы бузылады. Шошкада жалпы ancipey, булшыкеттердщ flipmi байкалады, тамыр согуы мен тыныс алуы жш болады.

Патологияльщ-анатомияльщ озгерктер. Патологиялык езгерютер непзшен ас корыту мушелершде кездеседь Карын мен 1шектщ кшегейш кабыгы кабынган.

Балау. Клиникалык белгшерше, патанатомиялык езгерюте- piHe карап койылады.

Еми Симптоматикальщ.

М утз кекнэр (Глауциум, Claucium Adans)

Ботаникалык, сипаттамасы. Кекнэр тукымдастыгьша жа- татын, 2 жылдык ес1мд1к. Сабагы 10-30 см, бутакталган, жа­пырактары жщшкерген, ymi сушр (кияк жапырак), ретс1з орналаскан. Гулдер1 ipi, кызыл - Kipnim тустес, култе жапы- ракшаларында кара-кек немесе кара тусп дактары бар.

Уытты бастамасы. Бул алкалоидты ездмдш, оныц кура­мында глауцин С21 Н25 N 04, глауцентрин С20 Н23 N 04, изокори- дин С20 Н23 N 04, протопин С20 Н23 N 05 бар. ТМД-ныц Еуропалык бёлмгшде, Кавказда жэне Орта Азияда сортац, тасты жерлерде еседь

Токсикологиясы. Глауциум наркоз тэр1зд1 эсер етед1, журектщ кызметш элс1ретед1, келденец - жолакты булшыкеттерд1 босац-

186

сытады. Протопин аз дозада да журек жумысын элсхретщ, кан кысымын темендетедь тыныштандырып эсер етедь

Клиникалык, белгиерй Глауциум улы ездмдж ретшде толык зерттелмеген. Улану жылкыларда байкалады. Улану ж т етш, мал 2*-3 с агат пшнде ёл1мге ушырайды. Уланудыц непзп ce6e6i малды глауциуммен ластанган куздш бидай сабанымен азыктандыру болып табылады. Мал уланганда катты элйреу жэне тез шаршау байкалады. Журек жумысыныц жет*м«здт- нен мал ел1мге ушырайды.

Ауру ете ж т втетшдистен балау мен емдеу thimci3 болып та­былады.

Кеплд1р шеп (Дымянка, Fumaria)

Ботаникалык, сипаттамасы. Кекнэр тукымдасына жата­ды. Жщшисе тармакгалган, кауырсынга уксас жапырагы бар, 6ip жылдык есщдщ.

Оныц кеп тараган туршщ 6ipi - дэр1ханалык кегщщр шеп (fu­maria officinalis). Сабагыныц узындыгы 15-30 см, жапырактары узына бойына кеп белшектерге тармакгалган, гулдер1 жщшше кызгылт-кулгш тустес. Шлейхер кёшдцр me6i (F.Schleicheri), Вайлана кегщщр me6i (F. Vaillanti) сиякты TYpлepi кездеседт

Уытты бастамасы. Кегщщр шеп - алкалоидты ездмдш. Оныц курамынан протопин С20 Н19 NOs, крипотокавин С20 Н23 NOs алкалоидтары табылган.

Токсикологиясы. Улану жылкы мен койда жш кездеседа. Мал дымянка дэшмен ластанган азыкты жегенде уланады. Улану ОЖЖ-ц салдануымен жэне журек кан тамыр, ас корыту жуйесшщ кызметшщ бузылуымен сипатталады.

Клиникалык, белгшер. Мал элспреп, дене кызуы темендейщ, журек согысы элйрейщ, тыныс алуы жи! болады, imi отель

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктери Журектщ бул- шыкетт босаган, бозарган, карьга мен аш шектщ Kwereftni ка­быгы кан талаган.

Балау. Анамнезге, клиникалык белплерше жэне патанато- миялык езгерютерше карап балау жасалынады.

Еми Симптоматикалык ем187

Пикульник (galeopsis)

Ботаникалык сипаттамасы. Bip жылдык; еетмдш жапы­рактары ланцет немесе жумыртка тэрщщ сопакша, гулдер1 ipi тукымы жангак тэр1зд|: гул шогыры сары, кулгш-кызгылт нук- телш дактары бар.

Уытты бастамасы. Пикyльниктiц эсер erynii заттары анык- талмаган. Дэншщ курамында 44, 3%-ке дешн май бар. Ол тек техникалык максатта колданылады. Бул май курамында кел- денец жолакты булшыкеттердщ жуйке уштарын салдандырып эсер ететш белпс1з алкалоид бар болгандыктан тамак дайын- дауга, азыктык зат ретшде колданылмайды. Пикульниктщ уы жогары температурага тезщда. Ол кумулятивтд эсер етещ, май улпаларында жинакталады.

Токсикологиясы. 0амд1ктщ гул1 мен дэш ете улы больш келедк улану жылкыларда байкалган.

Малды 6ip орында устал бакканда жэне оларды пикульник дэшмен ластаган шеппен азьщтандырганда уланады.

Малдыц улануы барлык кезде б1рдей болмайды, йепзшён жас малдар улануга бешм келедш.' Ал кейб1р жылкылар Tinri уланбай- ды да.

Клиникальщ белгтери Улану мал катты эларегенде бай­калады. Пикульниктщ мундай уытты dcepi оныц май улпалары- на жиналуына байланысты. Май улпаларындагы у к;ан аркылы булшыкеттерге жетедь Уланган жылкыныц булшыкеттер1 дорш- деп, журю1 бузылады. Уланган мал айкай-шуцы есймещй, катты терлецщ, журек согысы жишещц, дене кызуы кетершедь Мал катты уланганда кулац жатып кдлады. Бул уакытта кез карашыгы улкейш, кез1 жумылмайды, кез бен мурынныц кщегейщ кабыгы канталайды. Осындай жагдайда мал 1-2 сагат жатады. Содан соц эзер турып, шалынысып козгала бастайды. Bipep сагаттан кейш ауру белгшер1 жогалады, 6ipaK мал элареп жумыска жарамайды.

Патологияльщ-анатомияльщ озгерктер. Элген малды сой­ып Караганда карын мен аш шектщ кшегейш кабыгыныц ка- бынганын, канталаганын, паренхиматозды мушелершщ закым- данганын, куыкта кан аралас несеп бар екенш байкауга болады.

188

Балау. Клиникалык белгшерше жэне азыкты ботаникалык тексеру аркылы балау жасалады.

Em L Спецификалык eMi белгйпз. Ауырган малды жумыстан босатып, журек жумысын жаксартатын дэршер еккен жен.

Есшек (Антиринум, Antizchnum).

Ботаникалык сипаттамасы. Сабагы 15-40 см, жапырагы ланцет (кияк жапыракты, cyftip деген магына) тэр1зд1, гулдер! ашык- кызгыл туетг, дэш-кауашык болатын, 1 жылдык шептес1н еамдш.

Уытты бастамасы. Ромно жэне наргенин деген гликозид- Tepi бар.

Токсикалогиясы. Малды антиренумнан ластанган сабанмен азыктаидырганда уланады.

Клиникалык, белгшери Клиникалык 6eJirinepi жогынан пи- кульникпен улануга уксайды. Уланудыц 6enrinepi мал шар- шаганда байкалады. Мал катгы терлещц, тез шаршайды, тыныс алуы жишейд1, сырткы ттркешстер жауап бермейдь

Bipep сагаттан кейш мал уланудан айыгады.Em L Симптоматикапык-

Чина (Lathyrus)

Ботаникалык, сипаттамасы. Буршак тукымдасына жатады, 6ip жылдык жэне кеп жылдык турлер1 бар. Барлык туршщ ипщец епстгк чинаныц азыктык мацызы зор. Бшктпт 25-100 см бола­тын бутактасып орналаскан, муртшаларыныц узындыгы 6 -8 см, ryaiflepi эртурл1 тусп (ак, кекшш, кейде кызгылт).

Жем1с1 - кос жаргакты буршак, 1щшде 2-4 Tic тэр1зд1 дэндер1 бар.

Уытты бастамасы. Курамындагы уытты заты аныктал- маган. Чинаныц уыттылыгына климат жагдайы жэне топырак курамы эсер eryi мумкш. Ce6e6i ыстык жерлерде оныц уытты dcepi жаксы байкалады.

©сшд1кп кеггпргенде де оныц уыттылыгы темендеменщ.

189

Токсикологиясы. Улануга жылкы сез1мтал келедг Стокман- ныц зерттеулер1 бойынша рационга 20% чина косканда жылкы- дан баска мал уланбаган, ал 35%-ке дешн косканда баска да мал- дарда уланудын белгшер1 кершген. Чинамен улануга шошка мен кустар тез1мд1 келедг

Клиникалык, белгшери Ipi кара малынын кумгс кайыруы токтайды, c y r i азайып кетедь Тэбеп темендеп, мал элcipeйдi. Арткы аяктары салданады. Мал жатып калады. Ал катты улан­ганда 4-5 кун in line мал еледь

Жылкыда алкыну немесе дем жетпеу 6enruiepi байкалады. Мал урюп, козады. BipaK тэбет1 сакталып, дене кызуы б1ркалып- ты болып, малдыц ауырганы байкалмайды. Мал жургенде оныц элаздпт жэне журйлнщ бузылганы ошнедо.

Тамыр согуы жишейд1, дененщ кейб1р белшнщ булшык- eirepi д1ршдецщ. Улану созылмалы турде етш, жылкылардыц ел1мге ушырауы 30%-га жетедь Окпенщ домбыгуынан мал ты­ныс ала алмай еледк

Баска малдар, ягни кой, шошка чинамен азыктандырганда уланбайды. Ал кустар T irn i сез1мтал емес.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктери Уланудан елген малды сойып Караганда айтарлыктай езгер1стер болмайды. Тек елштщ катты азганын жэне жуткыншак пен imeicre канталау- лар керуге болады.

Балау. Анамнезге байланысты, ал кейде клиникалык белп- лерше байланысты койылады.

Еми Емдеу тшмаз болып табылады.Сондыктан рацион ку- рамын езгерту керек. Ал салдану байкалса, тамыр астына трих- нин еккен жен.

Курамында гликозидтер! бар еимгцктер

ГЛИКОЗИДТЕР. Сумен косылып ыдыраганда глюкоза жэне «аглюкондар» (углеводсыз компонент) тузетш, эфирге уксас, азотсыз, органикалык косылыстар. Улылык касиетс тузтетш “аглюкондарга” байланысты. Олар альдегидтер, кышкылдар, алкалоидтар т.б болуы мумкш.

190

Гликозидтер фермент энзимшщ эсершен суга ерггкенде, бел- rini 6ip жылулыкта, механикалык эсер еткенде онай ыдырай- ды. 0p6ip энзим шккозидтщ тек 6ip белгий турш гана ыдырата алады. Гликозидтерд1 белшектеу упйн олардыц сштщеп неме­се кмпщьшдагы ep iT iH flic iH кыздыру керек. 0cipece туз кышкы- лымен ерйшдюшде жаксы ыдырайды. Гликозидтердщ мал ас- казанында жаксы ыдырауын осымен тусщщруге болады.

Гликозидтер курамына карай уш топка белшедй1. Курамында азоты жок гликозидтер (сапониндер, оймакгул

гликозидтер! жэне т.б).2. Курамында азоты бар гликозидтер: а) нитрил-гликозид-

амигдамин; б) синиль кышкылын тузбейтш гликозидтер;3. Курамында азот пен кутарт бар гликозидтер (синигрин, си-

налбин, алиин-чеснок пен кыша майлары).Ец кеп тараган гликозидтердщ турлер! сапониндер. Олар

ес1мдйсгердщ 700-ден астам турлершде кездеседо жэне олар- ды ес1мд1ктердщ барлык белштершен табуга болады. Судагы ертщщсг кётрпшз туратындыктан «сапонин» атанган (sapo- сабын). Сапониндер клетка улары. Кшегей кабыктарды, Tepi рецепторларын ттркевдгреда. Карын мен шектердщ кабыну процесшщ белгшер1 байкалады (кусу, im ету жэне т.б).

Сапониндер канга тускенде кызыл кан тушрпиктерш ер!тёд1 (гемолиз).

Кептеген сапониндердщ эсерлерш ас корыту жуйесшдеи бактерия ферменттер1 элс1ретед1 немесе талкандап жойып жь бередь

Фармакология саласымен байланыстыра отырып, гликози- дтерге темендегщей де аныктама беруге болады. Гликозидтер (ппокозидтер) гидролиз кезшде белшген минералды кышкыл- дардыц (in vitro) немесе ферменттердщ (in vivo) эсершен кант- ты (гликондар - глюкоза, фруктоза, галактоза, мальтоза, рамно- за, дигитоксиоза) немесе кантсыз (агликондар - органикалык кышкылдар, алкоголдар, альдегидтер, терпендер, фенол туын- дылары, стеройдтар) |едш не ыдырайтын, еЫмдж тектес, эфир T3pi3fli, курделг органикалык косылыстар. Кант тек кана глю­коза туршде гана емес, сондай-ак эртурш пентозалар туршде де белпМ болгандыктан, оларды гликозидтер деп атаган дурыс.

191

Теллмдо (спецификалык) ферменттер эсершен гликозид- тер еймдж бойында жэне iuieK — карын да, сонымен катар, ул- паларга таралганнан кешн, глнкондар мен агликондарга оцай гйдроЛизденед!.

Жануарлар агзасында глнкондар тотыгып, энергия кезше ай- налады. Ал агликондар мушелер мен жуйелерге эсер етш, био- химиялык реакциялар тудырады.

Таза куйшде гликозидтер - ащы дэм1 бар, кристаллды, аморфты немесе шайыр тэр1здес, катты зат. Суда epin, бейта- рап реакция кесетедь Kefi6ipeyaepi спирт пен хлороформда гана ерцщ. Калыпты жагдайда гликозидтер ете тез1маз келедь Олардыц кепшипп кеппргенде немесе кыздырганда, сондай-ак кышкылдар мен сштшер эсершен ыдырап кетед1.

F алымдардыц зерттеу деректер1 (А.К.Голосницкнй) бойынша, токсикологиялык мэн1 бар барлык гликозидтер 4 топка белшедг

1. Курамында азоты бар агликондардан туратын, ыдыраган кезде ете улы синиль кышкылын тузетш гликозидтер (нитрил- немесе циангликозидтер). Оларга: ак жугер1 (сорго), миядэн (манник), зыгыр (лен), жоцышка (клевер).

2. Курамында азот жэне кумрт1 бар агликондардан туратын гликозидтер (тиогликозидтер). Оларга: кыша (горчица), сарыбас- курай (гулявник), шомыр (редка).

3. Курамында азоте ыз агликондар бар, журекке эсер ететш гликозидтер. Оларга: оймакгул (наперстянка), меруертгул (лан­дыш), жалынгул (горицвет).

4. Курамында гемолитикалык жэне кеб1к тузгйп касиет1 бар, стеройдты жэне уштерпенойдты сапонигендерден туратын агли­кондар бар сапонин-гликозидтер (сапониндер),

Гликозйдтердщ уытты касиеп курамындагы агликондарга байланысты. ©ымдштер табигатында гликозидтердщ мелшер1 алкалоидтармен салыстырганда ете кеп. Озшщ курылымы жа- гынан гликозидтер калканша безш закымдайтындар, тшркен- д!рпш майлар (сапониндер), журекке жэне кан тамырларына эсер ететш дер болып белшедь

Калканша безш за кымдайты н гликозидтер. Гликозидтердщ арасында калканша безшщ кызметш тежеп, иодгыц игершуш

192

жэне тироидты гормондардыц тузшуш бузатын турлерд де кездеседь Нэтижесшде гипотироидизм пайда болуы мумкш. Шаршы гулд1 (крестоцветные) еспмднстер тукымдасыныц ку- рамында тиоксазалидон туындысы болып табылатын глико- зидтер бар. Ек1нш1 дуние жузшш согысыныц тусында б1ркатар Еуропалык мемлекеттерде жэне Канадада кунжаралармен азыктандыру нэтижеанде койлардын арасында жаппай улану жагдайлары кездескен.

Курамында аллилд! - кыша майы бар гликозидтер. Шар­шы гулдер туздымдасына жататын кептеген есадщкхердщ ту- кымдарында ерекше турдеп гликозидтер кездеседо. Олардыц курамына циан топтарынан баска куррт ьаредь Тукымындагы мирозин ферменттершщ эсершен жэне белгип 6ip температу­ра мен ылгалдылык жагдайларына байланысты, бул гликозид­тер аллилд1 - кыша майына ыдырайды. Бул майдыц mci катты ттркендорш эсер етеда. Ocipece Tepire, кщегевдп кабыкка 9cepi айтарлыкгай. Кара кышада мундай гликозидтер - сини грин деп атаяады. Ол аммиловотиоционат, глюкоза жэне сульфатты ка­лий кышкылына ыдырайды.

Протоанемонин типта гликозидтер. Булар курамында ерек­ше зат ранункулии бар, саргалдактылар тукымдасыныц гли- козидь

Курамындагы ферменттер эсершен ранункулии протоанемо- нинге ыдырап, соцында ез уыттылыгын жогалтып анемонинге айналады. Мундай айналу кебнесе eciMfliicri кепт1рген кезде бо­лады.

ЭНЗИМ

С 6Н И 05- О - CKL.-CH - сн = сн - со, -> сн2=со2- сн=сн

ранункулии протоанемонин

с о =со -сн- н2с- сн2 - со2- со=сн -снанемонин

Протоанемонин катты т1т1ркенд[ретш майлы зат болып табы­лады. Ол iiueK-карынныц кшегеши кабыгыи тщркевдщп, жу­рек жумысыныц, тыныс алудыц нашарлауына экелш соктыра- ды. Сонымен кдтар, гемолитикалык эсер eTin, несеп немесе сут

13-551 193

курамында гемоглобиинщ кептеп пайда болуын туындатады. Саргалдактар балауса куйшде ауыл шаруашылык малдары ушш ете уытты болып келедь

Кумарин THirri гликозидтер. Кептеген естмдштер кура- мында кумаринд! гликозидтер кездеседь Кумарин (кумарол) нафтанолга жэне нафталинге жакын келедг, сонымен ка­тар, олардыц Heri3iH курайды. ОЫмдж курамында кумарин, олардыц гулдеу кезецшде жэне жем1с сала бастаган кезгаде тузшедь

Мундай гликозидтерге эскулин, мезерин жэне ерекше уыт­ты агент дикумарин жатады. Жауынды кундер1 немесе бу- зылган азык курамындагы кумарин ете уытты зат дикумарин- ге тез айналып кетедь Дикумарин бауырда жинактала келе К витаминшщ синтезш, протромбиннщ тузшу процессш бузып. нэтижесшде кан нашар уйыгыш келедь Сонымен катар, жуй­ке жуйесш айтарльщтай закымдайды. Бул глйкозидтердщ ке- 6iciHiH эсер ету механизм! эл1 белпс1з.

Стероидты гликозидтер. 0с1мд1ктер курамындагы кепте­ген гликозидтердщ мелшер1 курдел1 стероидты курылымга ие. Олардыц барлыгы бурынгы уакыттан 6epi журек-кан тамырла- рын емдейтш емдпс заттар тобына жатады. К^урамында осы гли­козидтер! бар еЫмдйсгерге оймакгул, жалынгул, 1нжугул, оле­андр жэне т.б. жатады.

Сапониндер. Курылымы жогарыдагы гликозидтер секши курдел1, 6ipaK эсер ету сипаты баскаларга Караганда ерекше гликозидтер. Сапониндер канныц формалык элементтерш за­кымдайды. Атап айтканда, эритроциттерд1 закымдап гемолиз тудырады. Закымданбаган кшегешп кабьщтары аркылы канга таралуы айтарльщтай емес, 6ipaK кшегешп кабьщты катты т т р - кенд1рш эсер етедь

Нитрилгликозидтер. 0зшщ ыдырауы кезшде гидролизде- нш, нэтижесшде синил кышкылын тузетш гликозидтер. Цианоа- гещц гликозидтер деген атпен белгий.

Сау, калыпты дамып келе жаткан ес1мд1ктерде бос синил кыпщылы ете аз болады. Ойткеш ол ес1мднс курамындагы e 3 i- не сэйкес келетш ферменттер эсершен жойылып отырады. Ал жагымсыз жагдайларда ескен еымд1ктердщ курамында бос си­

194

нил кышкылдарыныц мелшер1 квптеп кездеседь Ipi кара мал цианогецщ гликозидтердщ эсерше ете сез1мтал келед1, нэти- жесшде олардыц улануы баска жануарлармен салыстырганда жш кездеседь

Синил кышкылы цитохромоксидаза ферментшщ жумысын тежеп, улпалык тыныс алуды бузады.

Цианогенд1 есшдцстерге жабайы жэне мэдени ес1мдштер жатады.

EipimniciHe- миядэн (манник, Glyceria aquatica), бухарник (holcus ) жэне тагы баскалары, ал eKiHuiiciHe- акжугер1 (сорго), сиыр жоцышка (вика), зыгыр (лен), асбуршак (фасоль), суданшеб1 (суданка) жатады.

Рапс (Рапс Brassica napus L.)

Ботаникальщ сипаттамасы. Жергийкп атаулары: кольза, арамшеп.

Рапс eKi турде жаксы белгш: бакшалык брюквасы жэне рапс.Булардыц айырмашылыгы: брюкванын тамырлары калын ет-

Ti, ал рапстын тамырлары жука, сабагынан калыц емес. Рапс бшк еамдж, биисгш 125-150 см дешн жететш сабагы бутакталган жэне кезектесш орналаскан жасыл жапыракты ес1мд1к.

Гулдер1 узын сирек, шашактанган, жылтыр саргыш туст1.Урыгыныц щ р щ шар тардзда, кара- сур тусп.Рапс оцтустж аудандарда ecipmefli жэне сорттары ете кеп.Сирепрек арамшеп есщдж туршде де кездесед!. Тукымдары-

нан майлы, кеппейтш ете сапалы, шсздз, жагымды дэм! бар май- лар ендаредц. Майлардыц нашар сорттары техникалык машина майларын жасау максаттар ушш колданылады. Олардыц езше тэн Hici жэне жшркешшп дэм1 бар.

Машина майлары болатты ширату ушш, жумсак жэне cepniM- д-i резецке буйымдар алу ушш, токыма енддрйянде, нитрогли­церин enqipiciime жэне т.б. пайдаланады.

Токсикологиясы. Рапстыц дэндершщ уытты бастамасы - гли- козид курамындагы кротонилд! кыша майы (0,12%-га дешн). Формуласы C4H7CNS немесе CNS, СН СН2 СН2 СН= СН2 Бул тус-

195

ci3, аллилдь кыша майыныц mci бар, суйык зат. Рапс кунжара- лары бурынгы уакыттан 6epi колданылып келедь Алгашында жануарлар оларды жегкп келмейд1, 6ipaK 6ipTe-6ipre оларга уйренедь Рапс кунжараларын арам шептермен ластанбаганньщ езшде, азыктык зат ретшде абайлап, сактыкпен, кургак тур1нде колдану керек. Сырткы K e p im c i жагынан кунжаралар жасыл- саргыш туст1, катты, пияздыц mciH беретш, жагымды шеи болуы керек. Аллшда - кыша майы (кротонилд1 - кыша) кунжаралар- дьщ ы л га л дану ы нэтижесшде пайда болады. Ауылшаруашылык малдары арасынан ipi караныц жэне шошканыц улануы таркел- ген, алайда ол баска жануарларда да болуы мумкш.

Клиникалык белгшер1, балау жэне eMi ericiiK кышасымен улану кезшдегщей.

EricTiK кышасы (горчица полевая, Sinapis arvensis )

Ботаникальщ сипаттамасы. EricTiK кышасыньщ жергипк- i i атаулары: горчец, сурепица, свирип. EricriK кышасы шоптесш eciMfliK. Сабагы тк , катты кылшьщтармен жабылган, бш кйп ЗО-бОсм. Гулдер1 сары TycTi, ipiuey келген, niccis. Жeмici - са- бакты, жумсак, цилиндр T9pi3fli. ¥рыгы шар T9pi3fli, Tyci элаз жылтыр, коцыр-кызылдан кара-коцыр туске дешн. Жапырактары 6ipTeric емес, тгсшель EricTiK кышасы 6ip жылдык еамдпе, арам шеп сиякты ТМД- ныц барлык территорияларында кездеседь Тукыммен кебейедй EricTiK- кышасы жылдыц барлык уакытын- да гулдей бередк

Токсикологиясы. EricTiK кышасыньщ уытты бастамасы кура­мында азоты бар гликозидп заттар.

Ыдырауы кезшде олар ©TKip шамен epeкшeлiнeтiн косылыс- тар тузедь Бул заттар бурыннан эфирл1 кыша немесе аллшвд кыша майы деп те аталады. Олар еамдметщ TypiHe байланыс­ты 6ip-6ipiHeH езгеше болганьшен, организмге эсер eiyi б1рдей. К̂ ара кышаныц жэне епстие кышаларыныц тукымдарында сини- грин кездееедг. Ол ак TycTi, кристалды, суда оцай, спиртте нашар, ал эфир жэне хлороформда еродейтт, шсыз, ашы дэм1 бар зат. Формуласы С,0 Н16 NS2K 09 Ол алгашында мирондык кышкылды

196

калий деп аталган. Ce6e6i, бул косылыстьщ курамында беяпшз 6ip кышкылдыц калий тузы болган, оны Миронов деген автор- дыц табуына байланысты осылай атаган.

Мирозин ферменттшщ эсершен синигрин аллищц - кыша ма- йы сульфоцианаллил, декстрозга жэне кышкыл куюрт кышкыл- ды калииге ыдырайды.

Курамында кыша майы бар ещмдшгер жэне епстпс кышасы гулдеп, урык тузгеннен кешн улы болып келедь Кептеген ав- торлардыц

(Ш. Корневен, А.Х. Раллов жэне т.б.) айтуынша гулдегенге дейш бул ес1мдактер зиянсыз.

Kenripy олардыц уыттылыгын езгертпейд!, ал узак уакыт сак- тау темендетедь Жогаргы температура (кайнату) ферменттерд1 жойып, аллшш кыша майынын ыдыратуын болдырмайды.

Аллидщ кыша майы сурепка арам m©6i немесе осы топка жа- татын баскада еамд1ктер сиякгы улпалар жэне клегей кабыктар- га тткелей шшрКещцрш эсер етед!. Закымданбаган тершщ езш ол катты тшркёнд1рш, кабыиу процеамен катар эритема, ел1еттену эртурш кетршпстер пайда болады. Керсетшген езгерютер кат­ты ауырсынулармен катар журедг. Епспк кышасын жеу кезш- деп кабыну процесстер1 барлык щюк-карын жолдарыида журедг Сыртка белшерде буйрек аркылы белшш, осы мушелердщ па- ренхимасыи закымдап, нефрит калыптастырады. Аллилд1 кыша майынын жалпы dcepi жуйке жуйесшщ куйзелу1мен, сез1м- талдыктьщ темендеу1мен, жалпы элаздшпен жэне кейб1р жаг- дайларда тарысып буркулермен бтшедь Аллшип кыша майы тыныс алу мушелершщ кшегейл1 кабыктарын ттркещцрш, екпе аркылы белшгёнде, мал асфиксияга ушырайды.

Одан баска шаршы гулдер1 тукымдастыгына жататын еам- дщсердщ 1 кг урыгында урыкта 8-10 г - дейш антитиреоидты зат- тар кездесёд! (1,5 винил-2 - тиооксазолидон). Бул зат калканша безше эсер етш, телдщ калыпты ecyiHe кедерп жасайды, соныц шпндё кустарга ете уытты эсер етедь

Ауылшаруашылык малдарыныц iniiHeH жылкылар, жас мал- дар немесе телдер кыша майларына сез1мтал келедь Баскада жа- нуарлар курамында кеп мелшерде кыша дэш бар кунжаралармен

197

азыктандыру кезшде уланады. Малдардьщ улануы мидыц за- кымдануы кубылыстарымен байкалады (алга козгалуга умтылу, айналып козгалу, Gip заттын устше кулау жэне т.б.). Барлык жануарларда гастроэнтрит белгшер! анык байкалуы мумкхн. ©амдпсгщ езш жеу кезшде де ( урыксыз) жылкыларда уланулар кездескен.

Алайда интоксикацияны тудыру ушш урыктыц канша мел- mepi жэне канша кунжара керек екеш эл! аныкталмаган.

Клиникальщ белгигерЬ Курамында кыша майы бар ericriK кышасын жэне баска да кыша туыстас еЫмд1ктерщ гулдёу уа- кытында жэне гулденгеннен кешн жеу, жануарларда ж т улану- ды тудырады. Ал созылмалы уланулар байкалмаган.

Ipi кара мал. Шаршы гулдер1 тукымдастыгына жататын ocim- д1ктерд1 тэул1кпк азыкка кеп мелшерде (40- 50кг ) колданган кез­де, ipi кара малында езше тэн улану белплер1 байкалган. Азык- тандыруды бастаганнан кешн 2-3 аптадан сон, ол гемоглобину- риялы анемия туршде бшне бастайды. Эритроциттер мелшер! 6- 7 ден 1,5- 8 млн-га дешн азаяды. Жануарлардын арьщтап, суп азаяды, тэлпректеп журещ, мес карьшньщ Ke6yi, тыныс алудьщ киындауы, сшекейдщ кеп мелшерде белшу1, ж т жагдайларда - куше кайырудыц токтауы, жануарлар жал пы куйзелк жагдайында болуы, ете ауыр, киындыкпен козгалуы, кеп жату секщщ бел- плер байкалады. Балауса шеип кеп мелшерде жеген кезде жану­арларда екпесшщ icinyi мумкш, мундай кубылыс кезшде оларды союга мэжбур болады.

бкпедеп кабыну процестер1 сиякты, журек, кан тамырлар жуйесшде де езгерктер байкалады. Дене температурасы ке- тершедь Мурын жэне ауыз куыстарынан саргыш Tycii Ke6iKTi суйыктьщ белшедь

Кейде куше кайыратын жануарларда кьппамен азыктандыру кезшде, ас корыту жолдарыныц кызмеп бузылады.

Жуйке жуйелершщ закымдану белгшер! ретшде сокырлыкты жэне катты козуды байкауга болады. Зэршде Ke6iK пайда болып, курамынан канды керуге болады. Агзада канныц азаюы жануар- ларды ел1мге ушыратуы мумкш. Бул ес1мд1кпен малдарды жш азыктандыру кшегейл1 кабыктарды саргайтып, фотосенсибили­

198

зация белгшерш Kepceryi мумкш. Бул аурудыц патогенез! эл1 аныкталмаган.

Ауру азыкта фосфордыц жепспеуше байланысты деген кез- карастар бар.

^ойлар. Курамында аллшцп кыша майы бар есшдйсгерд1 жеу нещзщДе койлардыц улануы ете жш турде етедь Кли- никалык 03repicTepi: мурыннан Ke6iKTi суйыктык агуымен, ты­ныс алудыц жшлеу1мен жэне кершетш кшегешп кабыктардын кегеру1мен сипатталады. Дене температурасы физиологиялык мелшерде болады. ©лш керсеткшп ете жогары болуы мумкш (А.К.Голосницкий).

Курамында аллилд1 кыша майы бар еымдщгермен буаз кой- ларды азыктандыру нэтижесшде козылардын жаппай кырылу жагдайлары пркелген.

Шошкалар - шаршы гулдд ес1мджтерд1 ете сирек жейтш жа- нуарлар. Ал айда олар уланган жагдайда, улану белгалер1 куше кайыратын жануарлардагы белгшермен сэйкес етедь Торайлар ересектерше Караганда шаршы гулд! есхмджтерден улануга се- з1мтал келедь Шрот (кою кунжара) курамында шаршы гулдшер дэщерщщ 2-3% болуынын e3i Kayiirri. Уланудын белгшерк тэ- беттщ жогалуы, дцрщдеу, жалпы элс1здйс, щлегейл! кабыктар­дын анемиясы. Куше кайыратын жануарлардагыдай екпежц icinyi жэне гемоглобинурия бай кал у ы мумкш. Шошкалардыц, dcipece торайлардьщ улануы олардыц жасыл ешмдцктердп жеу кезшде емес, шаршы гулд1 ес1мдщтер тукымдарымен ластаган дэндердщ калдыктарымен азыктандыру кезшде жш байкалады.

Жылкылар. Бул жануарлар шеп сиякты, кышаны да жаксы жейдь Уланудыц алгашкы 6enrmepi керсетшген азыкты жеген- нен соц 2-3 сагаттан кешн бшце бастайды. Бул кезде жануар­лар катты куйзелш, азыктан бас тартады. Дене температурасы Шрщама кетершеда (39,0-39,5), тыныс алуы жишейд1, ауыр- сынады.

©кпенщ эмфиземасы кезшдепдей екпе торшалары кецейеди екпенщ шекарасы каудальды белщке ауысады. Аускультация кезшде кушейген везикулярлы тыныс алу байкалады, ал кейб1р белжтершде ол мулдем еетшмейдк Кейде эртурш сипаттагы

199

сырылдар естшедь Уакыты келе ауыр жетелдщ устамалары байкалады. Тамыр согысы жишеген, элс1з. Журек согысы на* шар, ас корыту мушелерйще саливация, кейде шаншулар бай­калады, дефекациясы жишейд!, нэжк1 суйыктанады. Жеке бул- шыкеттердщ фибриллярлы тартылуы, кешннен д1ршдер пайда болады. Кез карашыктары кецейген, жануарлардын кез карасы коркып тургандай жэне б^ршама козып тургандай кершедг

Кешнп сагатгарда куйзелу белгшер1 кушейедь Жетелгенде ау- ырсынып жетелед1. Журек кызмеп прогресивп турде элЫрещй, nynbci жишейдь вкпелершде ылгалды усак жэне ipi кешрпйк- тер пайда болып, кырылдар естшедь Тыныс алуы киындайды. Дем алзган жэне дем шыгарган кезде трахеяда суйыктыктыц дыбысы естшедь Кеп узамай бул суйык мурын куыстарынан жетелген кезде ак немесе саргыш Ke6iK туршДе агады. Дене температурасы 40°С-ка дешн, кейде оданда жогары кетершедг Клиникалык бeлгiлepiнiц ете тез дамитыны соншалык, кейде 4-6 сагаттан кешн екйелер! icinin, мал асфиксияга ушырайды. Бул ме- зетте жануардыц жагдайы ете катты ауырлайды. Дем алысында- гы сырылдар малдардан б1ршама алшак турганнын езшде де естшещ. Журек ыргагы эрец бшшедь Мурын куыстарынан суйыктык агуы кушейедь Кшегейип кабыктар кегередь Жануар 6ip орыннын баска орынга ете ауыр козгалады, кимылдары жетел устамаларымен катар журедь Дене температурасы агониялык жагдайдыц алдында б1ршама темендеу1 мумкш.

Кышаны жэне баска да курамында жогарыда аталган улы затта- ры бар ес1мд1ктерд1 жеген кездеп жылкылардыц ел1м керсеткшп жогары. Клоникальщ устамалар жэне тыныс алу орталыгыныц салдануы салдарынан жануарлар еледг Жылкыларда уланудыц ж т eryi соншалыкты, оларда ел1м 6-24 сагаттан кешн тууы мумкш. Жануардыц кышамен улануы жецш дэрежеде етсе улану узакка соылады. Бул жагдайда жануарлар б1рнеше кун ауырады да, кешн жазылып кетед1.

Балау. Кышамен жэне баскада осы топтагы ес1мд1ктермен жануарлардын улануыныц диогностикасы клиникалык белп- лерше байланысты. Ал айда улануды тудыратын еЫмшктщ TypiH аныктау ушш мшдетп турде азьщты ботаникалык зерттейш,

200

ейткеш уланудыц клиникалык 6enruiepi шаршы гулдер тукым- дасына жататын кез-келген еамдйспен сэйкес келедь Балау ке- зшде ipi жэне усак малдардыц улануы кезшдеп ini етулер, дене температурасьшыц Keiepinyi жэне козулар ескершедк Соны мен катар, оларда анемия жэне гемоглобинурия анык байкалады.

Болжамы. Жылкыларда екпеанде icix белплершщ тез да- муымен катар 2- 4 с агат шинде дене температурасы 40°С жэне оданда жогары кетершсе, болжамы жагымсыз.

Егер процесс жай етсе, екпенщ жеке белштершде кырылдар естшсе, бщак мурын куыстарынан кеб1кт1 суйыктар акпаса, онда болжамы колайлы.

Аскынуы бронхопневмонияга уласуы мумкш.Еми Курамында кыша майы бар еймдштермен уланган жа-

нуарларда процесс тез дамитын болгандыктан. дереу алгашкы кемек KepceTyi керек. 0кпе iciHin кеткеннен кешнп емдеу шара- лары жаксы нэтижелер бермеищ (2-3 сагаттан кешн).

Емдеу шараларыныц шйнен 6ip iH m i кезекте мумкшдпс бол- са, мурын -ецеш зонды аркылы карынды шырышты кайнатпа- лар аркылы курамындагы азыктан босату керек. С. П. Куницин жылкыларга камфора препараттарын екеннен кешн жаксы те- рапиялык нэтижелер алган. Ыздщ кез карасымыз бойынша кофеицщ Tepi астына эр 3-4 сагат сайын 4г-нан T epi астына егу тшмд1. Кез-келген жагдайларда журек жумысын калпына кел- TipeiiH заттар бгрден колдануга дайын турганы жен. Кейб1р авторлар ауыз аркылы спиртп жэне глаубер тузын колдануды усынады. Стрихнин жэне серптетш баска да заттарды ко л дану ете пайдалы болуы мумкш.

Патологияльщ-анатомиялъщ взzepicmep. Ipi кара жэне жыл- кыларды сойып зерттеу кезшде, 6ipimnifleH мурын куыстары­нан кеп мелшерде акшыл саргыш туст1 кебгкп суйыкхыктыкты керуге болады. Асказаиныц, шектердац кшёгейлг кабыктары гиперемияга ушыраган. Бауыры улгайып, елдеттену ошактары пайда болган.

Курсак куысында кышаныц mci бар, акшыл rycri суйьпк, кез- деседа. Буйректергнде, куыгында кара тустт зэр кактары турып калады. Мурын куысы, трахея жэне бронхтарга KeGiicri суйык, толып, екпенщ келем! улгайып, uierrepi догалданып кетедь

1201

Журек булшьщ ета солгын тартып, оц жак журекше улгаяды жэне кабыргалары жукарып кетедь Эндокард астындагы карын- шаларга кан толып, каны нашар уйыгыш, гемолизденпш келедь Венозды 1ркшдек анык байкалады.

Ipi кара малда imeK-карын жолдарында кабыну процесшщ белгшер1 анык байкалады. Кандагы гемолиз жэне екпедеп ез- repicTep элс13 кертедь

Алдын алу. Жануарлар курамында кыша майы бар еЫмдш- термен лаетанган азьщтарды жеу, сондай-ак оларды корада узак уетау кезшде де улануы мумкш. Жайылымдарды алдын-ала тек- серу жэне концентраттарды талдау-ец raiMfli профилактикальщ зат болып табылады.

Жабайы шалкан (Редка дикая,Raphanus zaphanistrum)

Ботаникалъщ сипаттамасы. Жабайы шалканныц жергшкта атаулары: група, желтушник, нарывная трава. Жабайы шалкан - ericTiK кышасына ©те катты уксас ешмдш. Бшктап 50см дешн жетед1, сабагы так, тамыры жщ1шке жапырактарыньщ жогаргы жагы таспа тэр1здес.

Гулдер1 акшыл-саргыш. Епстак кышасынан тукымыныц ай- ырмашылыгы тукымы кабьщты болып келген. ГИскен кезде кабыгы 3-12 мушеге шашырап, олардыц эркайсысында 6ip-6ip- ден урьщ болады. ¥рыгыныц nimiHi созылган шар тэр1зд1, кыз- ыл-коцыр туста.

Жабайы шалкан да епстак кышасы сиякты 6ip жылдык арам- шеп, ТМД-ныц барлык аймактарындагы ег1ст1ктерде кездесед1. ¥рыкпен кебешп, жаздыц барлык уакыттарында гулдей бередк

Токсикологиясы. Жабайы шалканныц уытты бастамасы тура- лы мэл1меттер ете аз, ягни эл! де толык зерттелмеген. Алайда, кейб!р зерттеулер шалкан курамында да гликозидтердщ ыдыра- уы нэтижес!нде тузшетан аллильды кыша майы болатындыгын керсетед1.

Епстйс кышасынан улануга Караганда, жабайы шалканнан ауылшаруашыльщ малдарыныц улану жагдайлары аз кездесед!. Эдебиеттерде тек ipi кара малдарыныц улануы туралы нускаулар

202

келиртген. Мал дар еамщктермен азыктандыру кезшде, сондай- ак, сурыпталган дэндерден калган калдыктарымен азыктандыру кезшде де улануы мумкш.

Клиницальщ белгшерi. Жабайы шалканнан уланудыц кли­никалык белгшер1 епстйс кышасынан улану кезшдепндей.

Балауы, болжамы жэне емг - епстш кышасынан улану- дагындай.

Патологияльщ-анатомияльщ езгерктер. Шалканнан ула- нудан елген жануарлар елексесш сойып зериггеу кезшде гемор- рагиялык гастроэнтерит, кан аралас зэрда, кеуде жэне курсак куыстарынан, журек улб1ршепнен (перикардынан) кан ды-сероз- ды суйыкты, ал бауырыньщ саргайганыньщ керуге болады.

Ж1б1пген (Ломонос, Clematis)

Ботаникалъщ сипаттамасы. Бул еамщктщ 15-ке жуык Typi бар. (Тузу жШлген, ломонос прямой, С. Recta; жапыракты ж1бшген, ломонос цельнолистый, С, integrifolia; жоцгар ж1бшгеш, ломонос джунгарский, C.songorica; кекшш ж1б1лген, ломо­нос сизый, С. Glauca; шыгыс ж1бшгеш, ломонос восточный, С. Orientalis; тацгут ж1бшгеш, ломонос тангутский, С. Tangutica). Олардыц барлыгы улы. Ьщндеп токсикологиялык мацыздысы тузу ж1бшген. Оныц жергинкп орысша атаулары: стародуб, жи- гунец, богородичная коса, раманова трава, девясил, лесной лю­бисток.

Тузу ж1бшген — сабагы так, ете бшк (2 м дешн) шептесш еЫмдж. Жапырактары жумыртка Тэрдздее, кауырсынга уксас. Гулдер1 сабагыныц ушына карай топталып жиналган, ак саргыш тусп, гулдщ айналасында 6 жапыракша орналаскан.

Барлык ломоностар - кепжылдык есмднстер. Еуропанын жэне Азияныц орталык аумактарында, кургак ормандарда жэне буталардыц арасына кец таралган. Маусым айында гулдейдг Урыкпен кебейед!.

Ж1б1лгеншц барлык турлерщде ушкьф заттар кездеседь Ба- лауса шептерш немесе гулдерш сурткен кезде етюр, ащы шс пайда болып, сщекейдщ беМнуш, Tyuncipy жэне жетел тудыра-

203

ды. Денеге тиген жапырак, Tepire немесе кшегейш кабыкка жа- наскан кезде жергшштг жерд! кабындырып, эритема пайда бо­лады. Ал узак эсер еткен кезде, улпаларды некрозга ушыратуы мумкш. Бурындары мундай эсер клематисп камфорага тэн болтан. Сондьщтан еамдйсгщ латынша атауы осы сезден бастау алган. Сонгы уакытта саргалдакгарды зерттеуге байланысты ж1бшген- нщ жэне саргалдактардыц белсещц бастамасынын уксастыкта- ры табылган.. Бул багыттагы зерттеулермен И.Ф. Рудаков (1951) айналыскан. Протоанемониннщ ж1бшген курамындагы мелше- pi оныц эр туршдеп ететш вегетация фазасына байланысты. Ал, саргалдак ж1бшгенге Караганда улы болуына байланысты, оныц курамында протоанемонин кеп болады. Токсикологиялык багытына карай жогарыда аталган ес1мд1ктерд1 (саргалдак, же- лайдар, кундызшеп, ж1бшген) корытындылай келе, олар ез- дершщ ботаникалык ерекшелпсгерше карамастан, жануарлар организмше 9cepi б1ршама уксас деген тужырымга келдш. Бул еамдштер курамындагы протоанемониндерге немесе курылысы жагынан осыган уксас заттарга байланысты улы болып санала- ды. Уланудыц eiyi, улану белплершщ жэне улануды алдын алу шараларыныц уксастыгы оларды 6ip топка 6ipiKTipyre мумкшдге бередь

Карамыкша (Куколь, Agrostemma githago)

Ботаникалык, сипаттамасы. Карамы кша калампырлар ту- кымдастыгына (Coryophyllaceo) жатады. Жергшкт! атаулары: валошка, кукиль, епспк калампыры, гуголь.

Карамыкша - шептесш еымдш. Сабагыныц бщктш 60-100см, бутактанган, нэзш узын туктермен жабылган. Жапырактары карама-карсы жолакты, гулдер! ipi, сабагыныц ушына карай б1р-б1рден орналаскан. Тостаганшасы 5 узын жэне ж1щшке тос- таганша жапырактардан ту рады. Ол жапырактарыныц Tyci кыз- гылт немесе акдпыл-кызгылт TycTi.

Карамыкшаныц тукымы - шпнде 30-40 урыгы бар, 5т1ешел1 болып ашылатын, 6ip уялы кобдиша. Урыгынын niuiiHi буйрек тэр1здес, ipi, кара- коцыр немесе кара TycTi.

204

Карамыкша - куздш © гш д й с жерлерде есетш б1ржылдык арамшеп. Баршак тукымдастарды жэне жоцышка е г г с т ш т е р ш

ластайды. Еуропаньщ барлык территорияларына к е д таралган. Карамыкша жазда гулдеп, урыкпен кебейедк Барлык eciM- Й ж т е р ш щ жэне г у л д е р ш щ m c i болмайды. ¥рыгы унтакты, дэм1 ашы, упткенде ак туст1, m c c i 3 .

Ундагы карамыкша коспасыньщ мелшер! 0,5%-дан жогары болса, оньщ д э м 1 ащы болып кана коймай, сонымен катар, улы к ё л е д ь Сондыктан, д э н д е р д о мукият сурыптау кажет. Ал ку­рамында карамыкша тукымныц мелшер1 кеп азыктарды жа- нуарлардыч азык рационынан мшдетп турде алу керек.

Токсикологиясы. К,арамыкшанын урыгыныц улылыгы кура­мындагы сапонин тектес заттарга - гитагин жэне агростем кыш- кылына байланысты. Бул заттар гемолитикалык улар ретшде эсер етед!. Курамы жэне курылымы накты зертгелмеген. Ауыл- шаруашылык малдары жэне кустар карамыкшанын урыктары- нан рана уланады. вйткеш олардын курамында жогарыда атал- ган сопонин тектес заттар орта есепен 6,5% кездёсёдь

А.П.Онеговтын зерттеулер1 бойынша, карамыкшадан улану кезщде эритроциттердщ жэне лейкоцитердщ мелшер1 б1ршама азаяды. Улардын тщелей d c e p i Tepi мен кшегейш кабыктарды кабындырады жэне ттркешпредь 1шек-карын жолдарынын за- кымданбаган кшегей кабыктары сапониндерд1 нашар c in ip e f l i .

Ал, K ep ic im u e, кшегейл1 кабыктары катаралды кабынган малдар карамыкшадан тез уланады. Сондай-ак, карамыкшага жануар­лардын сез1мталдыгы да б1рдей емес. Е.Френер айткандай. кой- лар, ешкшер жэне кояндар карамыкшадан улануга мулдем бе- шм емес. Ересек ip i каралардьщ да сез1мталдыгы томен, 6ipaK бузауларыньщ улануы жш байкалады. Шошкалар, иттер жэне кустар улануга ете бешм жэне сез1мщал келедь

Карамыкшанын уландырьш, ел1мге ушырататын мелшер! жануардын 1кг T ip i салмагына шакканда теменпдегщей: бузау- лар ушш-2,5г, шошкалар ymiH-1 г, иттер ушш-0,9г, тауыктар ушш-2,5г. В.З. Целиктщ айтуынша жануарлардын 100 кг. сал­магына шагып, 5кг-га дейш карамыкшаны азыгы на косып, азык- тандыруга болады.

205

Буаз малдар азыгына карамыкшаны араластырмаган жен, ту- ciK тастауы мумкш.

Клиникальщ белгтери Карамыкшадан малдардьщ улануы ж т , сондай-ак созылмалы турде етед1. Созылмалы Typi шош- каларда кездеседк

Ipi кара жэне усак малдар. Куше кайыратын малдардьщ ка- рамыкшадан улануы ете енрек кездеседь Крйлар, ешкшермен салыстырганда ipi кара улануга сез1мтал келедь Азыкпен жет- кш кп мелшерде карамыкша тукымыныц innce Tycyi кезшде сшекей кеп мелшерде белщеда, жануарларда козу, мазасыздык жэне куйзелу пайда болады, сонымен катар, олар TicTepiH шы- кырлатып, жетелед!, карын аумагында ауырсынулар пайда бо­лады, тэбеп жойылып, куй1с кайыруы токгайды. Мундай ку- былыстар азыкпен 6ipre карамыкша дэнш жеу нэтижесшде 6ipHeme кун (4-5) еткеннен соц байкалады. Созылмалы улану кезвде журек-кан тамырлар жуйесшщ (элс1з жэне жш тамыр согысы, гемолиз кезшде зэрде канньщ болуы), жуйке жуйесшщ (жалпы сез1мталдьщтыц темендеу^, аскорыту мушелершщ (im ету) кызмета бузылуы MyMKiH.

Бузаулардыц ж т улануы температурасыныц жогарлауы- мен, гастроэнтеритпен жэне жуйке жуйесшщ закымдалуымен байкалады. К̂ анды зерттеу кезшде ондагы эритроциттердщ жэне лейкоциттер саныныц азайгандыгын керуге болады. Жануарлар eKi аптадан кешн айыга бастайды.

Шошкалар. Шошкалардыц улануы, олардыц карамьщшаньщ уытты бастамасына сез1мтал болуымен сипатталады. Алайда олардыц куеуына байланысты, карамыкшаныц жга тур1мен ула­нуы созылмалы турше Караганда сирек кездеседь Торайлар ка- рамыщнага ерекше сез1мтал келед1.

Шошкалардыц улануы кез1нде сшекей катты белшед1 жэне ini ету байкалган. Баска жануарлармен салыстырганда шопща- ларда орталык жуйке жуйес1 жэне кан тамырлар жуйеа жш закымдалады. Бул жануарларда уланудыц клиникалык белгшер1 карамыкшамен азыктандыруды бастаганнан кешнп 3-4 куннен соц байкалады. Алгашкы кундер1 сшекей белшу жэне кусудан баска ештеце байкал майды. Дене температурасы аздап кетершед1, ал елер алдында темендейдь

206

Кустар. Кустар карамыкшага сез1мтал келед1. Улану децгеш азыктагы карамыкша мел ш ерше байланысты.

Ересек тауыктардьщ 1 кг салмагына шаккандагы карамык- шанын 8-Юг Мёлшёр! ©те каушт! жэне улану тудырады. Улану сшёкейдщ белшу1мен, бас жэне мойыннын калыпсыз козга- лысымен сипатталады. Сонымен катар йи ету, жалпы элазДш жэне кшегейш кабыктарынын саргаюы байкалады. Карамыкша араласкан косылган азыкты жегеннен кешн б!рнеше куннен сон ел1мге ушырайды.

Балау. Балау упин клиникалык белплер жеткшжаз. Азыкты зерттегеннен кейшп гана этиологиялык жагдайларды ескере от- ырып накты балауга болады.

Болжамы. Ж т жагдайларда телдерде болжамы колайсыз, созылмалы жагдайларда болжамы жагымды. 0йткеш уланудьщ аягы кеб шее е жануарлардьщ толык айгуымен аякталады.

Еми Карамыкшадан улану кез1ндеп емдеу шаралары уды за- лалсыздандыруга жэне одан dpi организмге туспеуше багыттал- ган. Курамында карамыкша бар азыкпен азыктандыруды токтату кажет. Карынды шаяды, кустыргыш жэне кшегейш заттар беред}. Журек кызмепн жаксартатын заттар берге болады (эфир, кофе­ин, камфора). 1шек-карын жолдарындагы азыкты тез шыгару ушщ кастор майыныц, сабурдын (алое) кайнатпаларын бередо. Тамырга 25-40% глюкоза ертндкш ipi карага 1-1,5 литрге дешн егуге болады.

Патологияльщ-анатомиялъщ озгерктер. Процеспц етуше байланысты сойып тексеру кезшде патологиялык-анатомиялык езгер1стер эртгурМ болады. Жiтi жагдайларда ауыр гастроэнтерит жэне кан куйылулар байкалады. Канда гемолиз белгшер1 кершещ. Созылмалы жагдайларда патологиялык-анатомиялык озГерютер буйректщ, журек булшыкеттер1шч, бауырдын закымдалуымен сипатталады.

Алдын алу шаралары. Барлык телдердщ, сонымен катар, ере­сек шошкалардын жэне жылкылардын рационынан курамында карамыкша бар азыктарды алып тастау керек. Азыкта 1% аса карамыкша дэш болса, он да оны зиянды деп санауга болады. Дэнщ сурыптау кезшде оларды арамшеп коспаларынан, сонын 1Ш1нде карамыкшанын урыктарынан тазарту кажет.

207

Талдау. Карамыкшаны табу жануарлардын улануын аныктау ушш ете мацызды. Бул жануардыц карнындагы азыкты бота- никалык - микроскопиялык зерттеу жэне химиялык-токсико- логиялык талдау непзшде журпзшедь

Туйежонышка (Донник, Melilotus)

Туйежоцышка да беде сиякты буршак тукымдастарына (Le- gumenosae) жататын есщщк. Кейде бул есгмдпсп буркун, тэтп беде жэне тагы баска деп атайды. Туйежонышканьщ б1рнеше турлер! белгш. Keft6ip турлер1 азыктык еймдпстер репнде колданылса, ал баска Typnepi арамшептерге жатады. Ьшндеп ец мацыздысы - сары туйежоцыпща. Бул ете бшк шептесш ездмдцк, сабагыныц бшкйп 1м жэне одан да жогары болуы мумкш.

Сары туйежонышка - еюжылдык еамдж. Буры н дары арамшеп ретшде танылган, ал каз1р мэдени ес1мдктер тобына енпзщдь Туйе жоцьппканы азыктык зат ретвде колданады. Туйежонышка барлык жерлерге кец таралган, 6ipaK непзшен ылгалды жерлер­де кеп кездеседь

Туйежоцыпща шшешмен азыктандыру кез1нде ipi каралардыц улану жагдайлары кездескен. Ocipece бул жагдайда зецценген шептер ете каупгп кeлeдi.

Туйежоцышканыц уытты бастамасы - дикумарин. Ол eciM- д1ктщ mipyi кезшде оныц барлык бел1ктершде тузшедь Туйе­жоцышканыц курамында кумарицщ лактон кышкылы деген зиянсыз зат кездеседа, оны кумарин дец атайды. Ол зецдену- дщ эсершен улы дикумаринге айналады. K|a3ipri уакытта ди­кумарин бузылган туйежоцышкадан белшш кана коймай, био- гидрооксикумарищц деген атпен синтезделшште алынады.

Дикумарин (немесе дикумарол) - кристаллы зат, курамында канды уйытатын зат болады жэне антикоагулянт болып табы­лады. Табигатта дикумарин тек кана бузылган кушнде, ягни туйежоцышканыц зецценген пшеншен гана табылган. Жалпы балауса шшеннщ курамында тек кана кумарин болады (кургак салмакта 0,0026%). Американдык зерттеушшердщ айтуынша, бузылган шшенде кумарин мелшер1 жогарылап, оныц ете аз

208

б е л т кургак салмактыц тек кана 0,003% курайтын дикумаринге айналады. Мундай айналу зёцщ сацыраукулактардыц эсершен болады деген кезкарас бар (Г.В. Андреенко). Дикумарин, соны­мен катар, курамында туйе жоцышкасы бар сурлемде де болуы мумкш.

Дикумарин кандагы коагуляцияны жэне протромбиндердщ тузшуш азайтады. Нэтижесшде кан токтату ете киынга туеёда. Сондыктан, агзадагы кан уюлардыЦ (гематома) кездесу1 жо- нышкадан уланудыц бгрден 6ip белпа болып саналыды. Туйе- жоцышкага ipi каралар ете сез1мтал келед1, ал койлар мен жылкыларда туйе жоцышкадан улану ете сирек кездеседь

Клиникалык, 6eminepi. Туйежоцышка ауруыныц Heri3ri бел- rici канныц узоы жэне де баска 6enrinepi, малды туйежоцышка- мен азыктандыруды бастаганнан кешн 2-3 аптадан соц, бшше бастайды.

Ipi кара. Улану жалпы элиздакшещ шайкалып журумен, кей- [ де аксаумен ерекшелшедь Дeнeciнiц барлык жepлepiндe, dcipece

мойын, арка аумагында (кейде денесшщ арткы белтнде) ге­матома байкалады. Танауынан канды кебж агады, сутше кан араласады. Тэбеп калыпты жагдайда с акт ал ад ы, дене темпера­турасы физиологиялык децгейден темендейдь Дipiлдeйдi, кез карашыктары КеЦейеда, алдыцгы карын атонияга ушырайды жэне баскада белгшер кездеседа. Ересек жануарларга Караганда бузаулардыц туйежоцышка дан улануы ж т кездеседа. Операция жасар алдында (ninrripy жэне т. б.) туйе жоцышкамен азык­тандыру ете KayinTi. ©йпскеш кесу кезшде аккан канды токтату мумкшдпт болмайды.

Жылкы жэне койлардыц улануы ipi каралардыц улануы кезшдепдей етедь6ipaK ете сирек кездеседа.

Балау. Анамнез MMiMeTrepi жэне клиникалык белгшер! бул ауруды накты балау упин жeткiлiктi.

Еш. Курамында туйежоцышкасы бар азыкпен азыктандыру­ды б1рден токтату керек. Ары карай кшегейш заттарды тагайын- дап, симптоматикалык ем жypгiзeдi. Туйежоцышкамен улану кезшде улануга карсы викасол ете тшмд1 препарат болып табы- лады. Ол эртурй кан куйылулар кезшде ете тшмд1 эсер ететш

14-551 209

зат. Викасолды дециграммен мелшерлевдй, ipi карага мелшерй iuiKe 0,1-0,3-ке дешн. (И.Е. Мозгов, 1961).

Патологиялык-анатомиялык езгер1стер. Tepi астыньщ эр жерлершде кан кеп мелшерде жинакталган суйык гематомалар пайда болган. Гематома арткы аяктарыньщ булшыкеттершщ ара- сында, аркасында кездеседь Бул жерлерде канньщ жиналуы 2-3 кг дешн жетедь Мун дай кан куйылулар журекте, суйек миында да кездесу1 мумкш. Алайда олар бауыр, буйрек жэне кекбауырда кездеспейд*. Сирек жагдайда мига кан куйылуы мумкш.

Алдын алу шаралары. Уланудыц алдын алу уппн: 1) рацион- дагы туйе жоцышканыц мелшерш 6ipriimen кебейту;

2) туйежоцыпщаныц зецденген шшешмен азыктандырмау;3) буаз малдарды жэне жас телдерд1 туйежоцышкамен ете аз

мелшерде жэне мукияттылыкден азыктандыру;4) 2-3 апта азыктандырганнан кешн уакытша (1-1,5 апта) туйе-

жоцышканы азык рационьшан алып тастау керек.

Токсикалогиялык мацызы бар, курамында гликозидтер жэне сапониндер кездесетш баска да ос1мд!ктер

туралы кыскаша мэл1меттер

Дакты аронник (аронник пятнистый, Arum maculatum). Тамыр туйнектен туратын кепжылдык еымдш. Жапырактарында кара тусп дактары бар. Жем1с1 - кызыл жемю. ТМД-ц оцтустш -шыгысына кец таралган, ылгал топыракты, келецкел1 жерлер­де жш кездеседь Курамында шыгу теп белгюз гликозидтер, со­нымен катар, эфир майлары кездеседь Жануарлардыц барлык тYpлepiнe эсер етедь Kuiereiuii кабыктарды катты ттркещцрш, сшекейдщ белшуш кебейтш, im етюзедь

Уланган жануарлардыц денесшщ арткы белпчнде ерекше элиздпс байкалады. Зэр1 кызыл туске боялып кетедь Емдеу уппн алдымен ini етюзпш заттар, содан кешн бурктш жэне кшегейл1 заттар колданылады, диета тагайындалады.

Бересклет (Typi Euanymus sp; аршагулдшер тукымдасы - Ericaceae). Бутагы майда жапырактардан жэне эр туей жемютер- ден турады. ТМД-ц оцтустш жэне орталык аймактарындагы

210

орманды жерлерге кец таралган. Курамында эвонимин глико- зщц бар. Койларга жэне ешкшерге эсер етедь. Гастроэнтерит жэне ци етущ тугызады. Ауыр жагдайы тырысып-бурюулермен сипатталады. Ем1 симптоматикалык.

Кырлышвп (Купена, Polygonatum), лалагулдшер тукымда- сы (Liliaceae). Тамыры калыц, жем!ы кулгш туст1, кепжылдык есшздж. ТМД-ц барлык; орманды жэне бугалы жерлершде кец таралган. Курамында меруертгул гликозидтер! секщщ глико­зидтер! бар. Эсер ету механизм! зерттелмеген.

Меруертгул (Ландыш майский, Convallaria majalis), лалагулдшер тукымдастыгына жатады (Liliaceae). Ак гудщ, кепжылдык; шептесш есшуцк. Жем1с1 - кызыл жемю. ТМД-ц орталык жэне оцтустж аймактарына кец таралган. Курамында конвалламарин, конваллатоксин жэне сапонин-конвалларин гли- козйдтер1 бар. 1шек-карын жолдарында жэне журекгщ кызме- тшде езгергстер тудырады. Emi симптоматикалык-

Сабыншвп (Мыльнянка, Soponaria officinalis), калампыр- лар тукымдастыгына жатады (Caryophyllaceae). Сабагы жщшх- ке гуядер! акшыл-кызыл тусп, кепжылдык шептесш еымдж. ТМД-да жолдардыц бойына, келдердщ жагасына жэне ормандар- га кец таралган. Курамында 20% дейш сапонин жэне тамырын- да - сапорубрин бар. Эдегге оларды - сапотоксин деп атайды. Ауылшаруашылык малдары арасында уланулар белгйлз. Экс- периментальдык жагдайларда жалпы элазджп, гастроэнтерит, пп ету, журек кызметшщ бузылуын, дене температурасыныц KeTepinyiH тудырады. Аурудан жазылуы узакка созылады. EMi симптоматикалык.

Сабынкек (Норичник узловатый, Scrophularie nodosa)- сабынкектшер тукымдастыгына жатады (Scrophulariaceae). Туйнек тамырлы, жапырактары жумыртка тэр1здес, гулдер1 усак жасыл - буырыл тусп, кепжылдык еамдж. ТМД-ц бар­лык жерлершде, dcipece ылгалды жэне келецкеш жерлерде кеп кездеседк Курамында сапонин бар. Ipi кара малдарга жэне баскада жануарларга эсер етедь Сшекейдщ белшу1, ауыз куы- сында KUiereimi кабыктыц кызаруы жэне барлык ас корыту жол- дарыныц, сондай-ак, буйректщ байкалады. Тэбеп жо-йылады. Emi симптоматикалык.

211

Олеандр (Nerium oleander) - кутр тукымдастыгына жатады (Аросупасеае). Бутагы белмеде есетш сэндш еамд1ктердщ бу­тагы сиякты, кызгылт гулд1 енмдш. Черноморск жагалауындагы таулы аймактарга кец таралган. Ос1мд1ктщ барлык бел1ктер1н- де нериин жэне олеандрин гликозидтер1 кездеседь Барлык жа- нуарларга эсер етедь Малдыц тэбеп темендейд1, шаншулар, жалпы элс1зд1к, тыныс алуыныц киындауын жэне журек кыз- MeTiHin бузылуын тугызады. Кумулятивп эсер етедг EMi симп- томатикалык.

Кездэр1 (Очный цвет, Anagallis arvensis). Аласа бойлы, усак кызыл-саргыш rpmepi бар, б1ржылдык еамдш. ТМД-ц орталык жэне оцтустнс аймактарына кец таралган. Курамында цикламин жэне сапонин гликозидтер1 бар. Ipi кара жэне усак малдарга эсер етедь Депрессиялы жагдай тугызып, карынныц жиырылуы жой- ылады жэне катты im етедь

Итжуз1м (Переступень белый, Bryonia alia) - аскабактылар тукымдастыгына жатады (Cucurbitaceae). Кеп жылдык еЫмдйс. Жем1а кара туста. ТМД-ц оцтустпк аймактарына таралган. Курамында брионин жэне брионидин гликозитер1, сонымен катар, эфир майлары бар. Жылкыларга, койларга жэне баска да жануарларга эсер ётеда. Жалпы куйзелумен катар гастроэн­терит байкалады. Карын аумагы ауырады, дене температурасы кетершеда, кан аралас ini етед1 жэне зэр1 жш бешнед!. Емдж максатта im iH шаяды жэне адсорбенттер (белсецщршген KOMip) тагайындайды.

Рододендрон (Rhododendron) - аршагулдшер тукымдасты­гына жатады (Ericaceae). Бутагы эдем1 гулдерден турады. ТМД-ц оцтустш аймагына кец таралган. Жапырактарында гли- козидп заттар кездеседь К°йларга жэне ешкшерге эсер етедь Сондай-ак, ipi кара малдардьщ да (сиыр, жылкы) улану жаг- дайлары кездескен. Бал араларга бал жинау кезшде ryimepi ете Kayinri келед^ ал балдыц e3i мундай жагдайларда колдануга жарамсыз келедо. Уланудыц клиникалык 6enrinepi тез дами- ды. Сшекей бёлпщщ, гастроэнтерит, кiлeгeйлi кабыктардыц бозгылттануы, жYpeктiц элciздiгi байкалады. 0лiм тырысып - 6ypicy нэтижесшде туындайды. Емдж заттар ушш адсорбенттер жэне im журпзпш заттар тагайындайды.

212

Вязель (Coronilla varia) - буршак тукымдастыгына жатады (Leguminosae). Кёпжылдьщ вс1мдйс. Жемгс1 - буршак. ТМД-ц оцтустш аймактарында кец таралган, ормандарда буталардыц арасында ёседх, eridiK жерлерад. ластайды. Урьщтарында кор- ниллин гликозидтер! кездеседь Оныц жануарларга acepi эти толык зергтелмеген. Корниллиннщ иттер утшн уытты дозасы тамырга еккенде 1кг. Tipi салмакка шакданда 0,72мг, ал кояндар уппн 1,25мг курайды.

Калтагул (Калужиница балотная, Caltha palustris mill) - саргалдактылар тукымдастыгына жатады (Ranunculaceae). Кек шепчп жэне шалшыкты жерлерде есетш, барлык жерлерге кец таралган, кепжылдык шептесш ес1мдш. Бул еаМдпстщ улы зат- тары тур алы накты мйшметтер жок. Ертеректе мулы алкалоид- ты ёимдштергё жаткызган, ал соцгы мэшметгерде курамында протоанемонин бар деген кезкараетар кездеседь Бул ес1мд1ктен жануарлардыц улануы саргалдакпен улануга б1ршама уксас, 6 ip a K улануы ете сирек кездеседь

Оймакгул (Наперстянка, Digitalis) - сабанкектшер тукым­дастыгына жатады (Scrophulariaceae). ©те белгш емдж ёгамдйс. Курамында стероидты топтагы гликозидтер бар. Журекке жэне журек-кан тамырлар жуйесше ёзшдш scepi бар. Ka3ipri уакытта токсикалогиялык ете мацызды, ветеринария жэне медицина практикасында ёмдак максаттар y n iiH кец колданылатын пре­парат.

Жалыигул (Горицвет, Adonis) - саргалдактар тукымдасты­гына жатады (Ranunculaceae). Емд1к максаттар уппн ертеден колданыдып келеш жэне курамында стероидты топтагы глико­зидтер бар. Kaaipri уакытта жануарлар yniiH токсикологиялык манызы онша емес, ейткеш эдеттеп жагдайларда жануарлар оларды кеп жемещц.

Шецгебас немесе шошкатиген (Рогоглавник, Cerato- cephalus) — Кдзакстан мен Турюменстанныц кейб1р ауданда- рында «Черрык» деп атап кеткен ауру кездесед!. Бул ауруды шецгебастыц eKi T y p i шакырады: тузу мушздо (С. Othoceras) жэне орак (имек) тэр1зд1 (С. Falcatus). Муй1зд1 жэне имек тэр1зд4 шецгебастыц бцпсгщ, 5-10см, 6ip жылдык ес1мдж. бстджтщ дамуына ауа райы жагдайы ете K y u rri эсер етедь Егер кектемде

213

жылы, жацбыр кеп жауса, жаксы есед1, ал куащпылык жэне суык жылдары дамуы нашар болады.

В.Н. Минервин, Н.С. Хорошев жэне А.М. Гушин мэл1мет- Tepi бойынша шецгебас койларга уытты эсер етедь

Уытты бастамасы - протоанемонин. Онын еамдис курамын­дагы мелшерк гупдегенге дешн 0,43, тольщ гулдегенде 1,93, жапырактары кепкенде 0,31. Шенгебас гулдеген кезде протоане­монин кеп болады, улану ерте кектемде жш байкалады.

Клиникальщ белгЬгери Ауырган койлар азыктан, судан бас тартады, сшекей кеп белшедь руминация токтайды, im етедь кейде зэр курамында кан болады. Крй отардан калып кояды, жатаган келед1, кейде алдынгы аяктары салданып, кулайды.

Булшыкет flipuii мен тырысып-бургсу байкалады. Кез кара- шыгы кецейген, тамыр согуы 9flci3, кейде мал тура алмайды. TiciH шыкырлатады. Дене температурасы калыпты немесе аздап жогарылаган. Кейде im тастайды.

Патологияльщ-анатомияльщ взгерктер. Ец 6ipimni бай- калатыны - кан тамырларындагы езгернлер. Эпикард, эндо­кард, екпе, талак, буйректе кан уюлар байкалады. Кеюрек жэне курсак куыстарында канды суйыктыкка толы. Лимфа Tyfiinaepi улгайган, шырынды.

0кпе улгайган, коцыр тусп, тшген кезде кан агады. Ke6iicri ертщ ц бар. Журек калтасында эксудат бар, журек булшьщеп бос. Byftpeicrepi улгайган, бос, сары тусп. Бауыр жумсак, сары туске тугел немесе кейб1р жерлер1 гана боялган. 0т кашныгы, улгайган, етке толган. Талак улгайган, тыгыздыгы жумсарган. Мес карын мен катпаршак карын кшегешп кабыгы кабынган, жумыршак пен ниектщ кшегей кабатында гиперемия болады, кан уйымайды.

Em L Алдымен асказанды тазартады, innce глаубер немесе агылшын ащы тузын innce бередт Зыгыр, сулы дэндершщ кай- натпасын бередь Калий перманганатьшын немесе натрий би- карбонатыньщ epmHflici нэтижeлi эсер етедт

Алдын алу. Койларды шецгебас кеп ескен жайылымдарга, 9cipece гулденген кезде (наурыз жэне сэу1рде) жаймау керек. О. И. Морозова 2,4 гербицидшщ эсерш зерттеген. Гербицид

214

0,5% - ды ертщ ц кушнде колданылады (200 л ертнд* 1гр). Бул ер тндвд шецгебас гупдегенге дейш шашады, келезд куш еымднс, кур ап, жапырылып калады. Жайылымга мал жШерер ал- дын'да 2-3 кун бурын шашады.

Желайдар (Ветреница- веснуха, куриная слепота, Ane­mone) - саргалдак тукымдас кеп жылдык еамдш, аласа бойлы, келецкел1 жерде, орманда еседй кектемде гулдецщ, тамыры жайыла орналаскан, жапырагы уш тармакты, гулдер1 ак ту<гп жеке-жеке орналаскан, 6 гул-жапырактан турады.

Патогенеза вс1мд1ктщ барлык жер1 уытты. Уытты бастама- сы - протоанемонин. Улану кектемде гастроэнтеритпен жэне кан аралас нэжюпен байкалады. Желайдардыц кептеген турлерй бар. Соныц шйнде ец мацыздысы:

Келецке желайдары (Ветреница дубровная немесе тенистая, A. Nemorosa). Бйштш 20-25 см, тамыры жайыла орналаскан, жапырагы уш тармакты, гулдер1 ак туста жеке-жеке орналаскан 6 гул-жапырактан турады.

Уланган малдыц inii туйнеп ауырады, inii етедг, гематурия, ты­ныс алу мен журек жумысы бузылады, булшыкет Aipuii болады.

Желайдар саргалдак, (Ветреница лютиковая .A. ranuncuioides)- бтктш 15-25 см , ryni саргыш алтын туста ,6ip сабакка 2-ден орналаскан саргалдак гулДерше уксас, еымдпс ете уытты бо­лып саналады. Уытты бастамасы протоанемонин жэне сапонин. Онымен уланганда клиникалык белгшер! келецке желайдары- мен уланганга зэр кеп белщугмен ерекшелшедг

Ормандык желайдар. (Ветреница лесная, A.silvestris). Бищтш 30 см, ipi ак немесе кулпндеу тусп гуш бар, далалы жер­лерде есед1. Уытты бастамасы протоанемонин. всшдпстщ бар­лык белш уытгы, кеипршген куйшде уыттылыгы темендейдь

Клиникалык, белгшери Эдебиеттердеп мэл1меттерге кара- ганда жылкыда желайдардан улану ауыр, ipi карамен, усак малда жецшдеу етед£

Желайдармен уланган кездеп клиникалык белплер1 саргап- дакпен уланганга уксайды.

Саргалдак (Лютик, Ranunculus). Лютик тукымдасында б!рнеше Typi бар, Кейб1реушщ уыпы 9cepi жок. Барлыгыныц

215

уытты бастамасы б1рдей, сондыктан клиникалык белгшершде ерекшелт жок.

Улы саргалдак - бшктш 10-50 см, сабактары жуан жапырак- тары жылтыр, сараланып орналаскан гулдер1 усак, ашык сары тусп, 5 жапыракшалы. Bip жылдык ешмдж, ылгалды, батпакты жерлерде, езен жагасында еседг Мамыр айында гулдейдь

Kyitnipri саргалдак. Бтктпт 3,0-7,0 см, кыска тамырлы саргалдак, сабагы тузу, жалацаш, жапырагы саусак тэр1зд1 сала- ланган, гулдер1 алтын тусп кепжылдык еадмдш. Жаз бойы гупдейдь Еуропаныц, С1б1рдщ, сайлы жайылымды жерлершде кец таралган.

Куйдорп саргалдак, (Лютик прьшпшеу. R. Flammula)- тамыры- на жалгаса ескен сабагы бар, жапырагы узынша келген, шетш- де Ticnienepi бар, кеп жылдык еымдпс. Гулдер1 усак, апп>1к-сары T y cr i. Мамырдан кузге лешн гулдейдо. Бул турлершен баска мацыздылыгы онша емес- жатаган саргалдак (Лютик позучий); тшппк саргалдак (Л. длинолистый, R linqua); ipi жапыракты саргалдак (Л крупно листый, R grandifolius) - секщщ турлерг кездеседь

Патогенеза Соцгы машметтер бойынша уыты бастамасы гликозид ранункулин (CnHI6Og). Ол гидролиз кезшде глюкоза жэне протоанемонинге ыдырайды. Протоанемонин кейб1р тур- лершщ уыттылыгы толык зерттелмеген. 0с1мдш курамында, соныц йпщце улы саргалдак пен куйдорп саргалдак курамында баскалармен салыстырганда протоанемонин кеп болады.

Саргалдакка ipi кара жэне усак мал жэне жылкы сез1мтал келедь

Клиникалык, белгтерй Ipi кара малда кеп мелшерде сшекей агады,кушс кайыруы токтап козу, шелдеу, ini exyi жэне ж т зэр шыгару секшд! белгшер байкалады. Сут азайып дэм1 езгередь Ауыз куысыньщ кшегешп кабаты гиперемияланады.

Дене температурасы алгапщыда калыпты, кейшнен жогары- лайды. Тамыр согуы элздз, уланудыц созылмалы туршде жш- лейда. Ец ж т байкалатын белп - im ету. Сонымен катар, Tyci, езгеред1. Кан жэне ак зат зэрге араласады, ол буйрек закым- далганныц белгйй.

216

К,ойларда улану кезшде ас корыту жолы буйрек закымдалады, сшекей агады жэне булшык ет ц р т байкалады.

Шошкаларда. Шошкалар саргалдакты ашыкканда гана жейдь Эдебиеттерде улануы жайлы мэжмехтер жок.

Жылкы. Улану жылкыда ж т кездесед1. Озгерютер ipi карата уксас. Сонымен катар im Туйшп ауырады, кез! кермей калады.

Патологиялык-анатомиялык, озгер1стер. Уланудан елген малды сойып зерттегенде непзшен езгерю ас корыту жолы мен буйректе болады. Карын мен шектщ кшегейш кабыгында гипе­ремия, icmy, канталаулар байкалады. Гемораргиялык гастроэн­терит, шек шшде кан аралас суйык бар. Буйрек келем1 улгай­ган, буйрек кабы астында канталау бар. Талак келем1 улгайган. Буйрек пен талак кан тамырлары канта толган. Бауыр консис- тенциясы бос, саргыш TycTi. Журекте канталау болады.

Балау. Клиникалык белгшерше карал (ауыз куысындагы кшегейш кабат езгерютерше, кан аралас нэжю) жэне жайылым- да eciMfliicriH болуын ескёред!

Болжау. Барлык жагдайларда айыгумен аякталады.Ели. Симптоматикалык емдш шаралар. Азык рационын ез-

гертш, унды азык беру керек. 1шке кшегейл! дэршер бершедь1ш еткенде туткыр заттар егеда.

Жылкы уланса венага 150-200 мл 10%-ды гипосульфит epi- TinznciH кушне 2 рет 3 кун бойы бередь

Алдын алу. Саргалдак кеп есетш жайылымга малды жь бермеу. Улы ёсшдйсгерд! жоюга кажетп химиялык препараттар колданылады. Саргалдак кеп ескен жердщ me6iH шауып кеп- Tipin малга берсе болады. Кепкенде саргалдак уыттылыгын жо- галтады.

Кундыз шеп (Прострел, Pulsatilla) - кепжылдык menTeciH еЫмдш, бшктнт 20 см. Г yrci ipi акшьш кек TycTi. Кеппеген куйшде кауьптп.

Же лай дар мен саргалдакка Караганда кундызшептщ уыт- тылыгы жогары. Кундызшептщ ею Typi белгш!, олар: ашык кундызшеп - (сон- трава, P. patens) жэне кундызшеп (прострел луговой, салиончик, ветриница луговая, Р patensis). Олар ашык кундызшеп-кепжылдык шептесш ёсдмдш, бипсйп 20 см. Гуш - ipi, акшьш кек туеп. Кеппеген куйшде KayinTi.

217

Морфологиялык жэне токсикологиялык жагынан желайдарга уксас.

Уытты бастамасы протоанемонин жэне сапонин бар.Emi жэне алдын алу. Емдж - апдын алу шаралары саргал-

дактш сиякты.

Курамында циангликозидтер1 бар улы ес1мд1ктер

Беде (клевер луговой,lYifolium pratense)

Буршак тукымдасына жататын, кепжылдык еымдпс. Азыктык зат ретшде колданады. EipaK, успс журген жылдары, куацшылык болганда бойына циангликозидтер! кептеп жиналып, уытты эсер керсетедь Сабагында жэне жапырактарьгада 0,44%-дан жогары синиль кышкылы болады.

Зыгыр (лен обыкновенный,Linum usitatissimum)

Бшкпп 1м-ге дейш жететш, 6ip жылдык еамдпс. Сабагы так, ушы сыпыргы Сегалдо] буталанган. Жапырагы усак, саусак тэр1зд1. 5-жапыракшалы, кекшш тусп ryni бар. Жем1а inii жыл- тыр, жалпак урыктарга толган корапша.

вымдж гулдегеннен кешн курамындагы гликозид линамарин, линаза ферментшщ эсершен гидролизденш, уытты зат синиль кыпщылын тузедь Бул процесс куацшылык немесе усш журген жылдары жш байкалады. Малдар балауса eciMfliicri жэне зыгыр кунжарасын аса кеп жегенде уланады.

Кумайшеп (сорго,Sorqhum)

Кеп жылдык, астык тукымдас, шептесш ешмдпе. Жапырагы жалпак, узынша келген, кейб1р эдебиеттерде «судан шеп» деп те аталады.Орта Азияда, Казакстанда кецшен тараган, куацшы- лыкка ете тез1мд1, азыкты зат. YciK шалу, куацшылык, кеп суга- ру жэне эр турл1 жэнджтердш эсершен есшдЖ бойына гликозид дуррин жиналып, уытты эсер керсетедьСонымен катар, азоттык тыцайткыштар, туске дешнп, ягни ыстык кун сэулеа ешмдш курамындагы дуррин мелшерш арттьфады.

218

Лен обыкновенный-Linum usitatissimum L. КЭД1МГ| зыгыр

1-гулдеу кезецтдег1 всшдЫтщ жогаргы бвлш,2-всшдЫ ditfi мен тамыры, З-туцым цорапшасы,

4,5-туцымыныц эюалпсщ жэне жщшке жагынан Kopimci

219

Кумай шептщ азыктык зат ретшде темендепдей турлер1 кол- даны лады: кэдшп кумай шеп (сорго обыкновенное, S. Vulgare); судан (суданская трава,S. Sudenense); дурра (S. Durra); бал кумай шеп (сорго поникшее, S. Cemuum ); шай кумай шеп (сорго тех­ническое, S. Technicum); апеп кумай me6i (сорго алепское, S. Halepense).

Миядэн (Манник водяной,Glyceria aquatica)

Б и н т п 2м болатын, кеп жылдык, шептесш ездмдш. Жогар- гы б е л т кал ын сабакшалы, жуан, тж сабагы бар, жапырагы лен­та тэр1зд1 узын, сабагына оралып еседк Гулдер кеп масакты. Еуропаныц сазды жерлершде еседь

Бул еамдпсгерден баска, курамында циан шикохидгер1 бар- Вика (Vicia sativa), бухарник (Holcus lanatus), бобовник (Amy- qdalis папа), упгпк (Triglochin) секищ Typnepi кездесед1.

Патогенез!. Курамында циангликозидтер1 бар ес1мдпггерден малдардыц улануы ж т кездеседьТпселей еымднс курамында немесе карында тузшген синиль кыпщылы (HCN) канта тез сщш, торшалардыц тыныс алуын реттейтш фермент - цитох- ромоксидазаньщ жумысын тежейщ.Соныц нэтижесшде улпа- ларга оттеп жетаспей, гипоксия калыптасады, орталык жуйке жуйесшщ жумысы бузылады.Синиль кышкылыныц малдарга елт1ре эсер ететш мелшер1 0,1-0,5 грамм.

Клиникалык, белгтери Улану, синиль кышкылыныц орга­низмге тусуше байланыты ж т , ж тлеу жэне созылмалы турде етедь Алгашкы белгшер1 15-30 минуттан кешн байкалады. Мал тынышсызданады, коркак келед1, аузынан сшекей, кезшен жас агады, эларейдь Кезге кершетш кшегешн кабаттары кызарып кетед1, елер алдында кома жагдайына кешш, сез1мталдыктыц бэр! жойылады.

Созылмалы туршде аузынан, мурнынан суйык агып тур ад ы, кез1 кызарып кетедц етм д ш п темендейдь

Патологияльщ-анатомиялъщ озгер 'ютер. Innci мушелердщ (екпе, перикрд, куык, буйрек) кшегешн кабаттары канталайды. Ж т тур1нде бауырдыц ак заттык жэне майлы дистрофиясы бай­

220

кал ад ы. Лажсыз сою кезшде тамырдагы кан ашык-кызыл болып кетёдо, уюы нашарлайды.Егер мал арам олмесе, ей жеуге жа- рамды

Еми К^олданган ем нййижёш болу ушш, кемекп дер кезшде кереету керек. Венага 30-50 мл, 8-10%-ды натрий тиосульфатын егедьОсыныц нэтижесшде синиль кышкылыньщ уытты bcepi жойылады.Сонымен катар, венага 0,5-1 %-ды 50 -100 мл метилен кегш, 500-1000мл, 10%-ды пнокоза егуге болады.

Курамында эфир майлары жэне шайыр тэр1зд1 заттары бар вс1мд1ктер токсикологиясы

ЭФИР МАЙЛАРЫ. (терпендер, камфаралар). Кептеген eciM- Дштёр курамында кездёсеДь

Олар кебшесе осйадштерДщ ryni мен урыгында кептеп кез- деседо. ©сшджтердщ ёздершё тэн mcrepi осы майларга байла­нысты. Олардыц кеб! тиген жерлерш тайркещцрш кызартады, кейде куйд1руге Дётц барады, кабыну npouecci пайда болады. Олар буйректер мен екпелер аркылы бёлшетшд1ктен агзаларга 03 Ьсерш тапзедо. Кан аркылы орталык жуйке жуйесш коздыра- ды. Мун дай эсерд1 жусан (полынь) майынан жаксы байкауга бо­лады.

Химиялык курамы бойынша 3 топка белуге болады:1) Курамында отгеп жок эфир майлары немесе терпендер.

Оларга жататындар терпентищц, арша, аир жэне т.б майлар.2) Курамында оттеп бар эфир майлары. Анис, аскек, тмин,

камфара майлары.3) Курамында куюрй бар эфир майлары. Кыша, сарымсак

майлары жатады.Эфир майларыныц кеггпршген еамщктерден ушып кететш

касиетше байланысты, олардыц каёйетшщ жойылуы да мумкш.Эфир майлары - бул ёешдак тектес, эфир секщщ ушкыр,

кагаз бетшде дак калдыратын майлы, курдел! органикалык зат­тар. Эфир майларыныц непзп курамдас бёМмдёр^ олар: тер­пендер, пиендер, альдегидтер, кетондар, лактондар, фенол туын- дылары, азот жэне куюрп бар заттар. Олар эдетте коймалжыц

221

суйык туршде кездеседь Сонымен катар оныц катты Typi де бар. Ол ендфюте, емдйс касиета кунгп «камфора» деген атпен белгш. Эфир майлары оымдисгщ табиги omMi болганымен, зат ал масудагы оныц мацызы, колданылу ерекшел iKrepi ani де толык зерттелмеген. Емдж максатта микробтарга, паразиттерге карсы зат ретшде колданылады.

Эфир майларыныц езше тэн хош nici, ащылау туткыр дэм! бар. Суда epiMenai, ал органикалык ертсшггерде, спиртте жэне майларда жаксы еридь Эфир майлары ес1мдпс бойына эртурл1 тараган. Kefi6ip осщд^ктердщ ryni, жапырагы эфир майлары- на бай болса, кейб1реулершщ тукымында, тамырында жэне са- багында коптеп кездеседь Курамында эфир майлары бар eciM- д1ктер мэдени турде ecipuiin, емдж максатта колданылады. Bi- рак, жусан (полынь), шайкурай (зверобой), туймешетен (пижма) жэне тагы баска турлершщ токсикологиялык мацызы да бар.

Табигатта эфир майларына уксас шайыр жэне шайыр секш- д1 заттар кездеседо. Олар да эфир майлары сиякты nici бар, суда ер1мейтш, ал майлар мен органикалык ер1паштерде еритш ка- сиет1 бар заттар. BipaK, курамында аз оты болмайды. Курамында шайыр жэне шайыр секщщ заты бар ociMfliicrepre у тамырды (вех ядовитый) жащызуга болады.

Эфир майлары жэне шайыр улпаларды жергшкп ттркендь pin, агзага тараганнан кешн жуйке жуйесш, алгашында козды- рып, кешннен салдандырып эсер етедь

Туймешетен, (Пижма, Tanacetum vulgare).

Курдел1 гулдер тукымдасына жататын, кепжылдык шептесш еамдпс, бшктнт 1 метр, жапырактары Tycri шетен агашыныц жапырактарына уксайды. Гулдер1 жылтыр-сары тусп, тостаган тэр1здес. Кавказда, Ci6ipfle жэне Ортальщ Азияда коптеп кез- деседг

взше тэн камфорага уксас nici бар: курамындагы эфир майы гул шогырында 1,5 -2 %, жапырактарында 0,2-0,6 %-га дейш бо­лады.

Бул майдыц 47 %-ы туйлон затынан турады. Май курамында 1% камфора, бор жэне пинен, сонымен катар, альколойдтар,

222

органикалык кышкылдар бар. Оамджтщ токсикалык; касиеп эфир майына байланысты, ол жергшкп жерге ттркендорш эсер етедь

Клиникалык, белгыери Басында катты козып, кешннен де­прессия байкалады, Kopyi нашарлайды. Уланган мал басында мазасызданады, кенеттен жабыркайды. Кез карашыгы тары- лып, Kepyi нашарлайды, inii етед1, кусады. Эфир майы буйрек жэне орталык жуйке жуйес1не эсер етш, уланган малда козу пайда болып, козгалысы бузылып, тъфысышбургседь Улану ini тастаугада экелш соктырады. Kbiereiuii нэжю беледь Б1р тэу- листен кеищ мал еледь

Еми Inrri айдагыш дэршермен азык калдыгын шыгарып тас- тап, содан кейш симптоматикалык ем жасайды, жануардыц жаг- дайына карай, ем колдану керек.

Алдын алу. Жол бойындагы ескен ес1мд1кп тукым шашкан- га дейш шауып тастау керек.

Казанак (Багульник болотный, ledum palustre).

Бткттп-ЗО-бО см, аршагул тукымдасына жататын бут алы еымдж, жапырактары cyftip келедь0м1р баки жасыл Tycri бола­ды. Рулдер! усак ак, сирек кызыл TycTi болады. Шым тезект! бат- пакты жерлерде, орман жэне тундрада кездесед1

Гулдеген кезде казанак етмр, eceHripeTeTiH шс белед!, сон- дыктан мал кеп жемейд!. Барлык жануарларга уытты эсер етедь Казанак курамында 0,3-2 % эфир майы бар жэне гликозид эри- колин табылган.

А.П. Татарованын магйметтерше Караганда казанактьщ уыт­ты бастамасы эфир майы. Май курамындагы ледоль жергшкп жерге ттркещцрш эсер етедь Ол 6ipa3 мелшерде организмге Tycin орталык жуйке жуйесш салдандырады, нпектщ, жатырдыц сезштал жуйкелерш салдандырады жэне тыныс ал умен журек жумысын бузады.

Казанак жапырактары аз мелшерде орталык жуйке жуйесш коздырып, кеп мелшерде есецпретш эсер етед-i. К°й мен ешю уланганда гастроэнтерит байкалган.

223

Еми Симптоматикалык ем журпзшедь Алдын алу. Жайылымдагы улы ес1мд1ктерд1 тамырымен жу-

лып тастап, кургату, жерд1 жырту жэне т.б. агротехникалык; ша- ралар журпзу.

Сасык курай (Вех ядовитый, Cicuta virosa).

Ортальщ жуйке жуйесш коздыратын ес1мд истер. Кепжылдык шатыр гул тукымдас eciMfliK, бшктш 1-1,2 м, жапырак уштары ушюр, усак ак гулдер1 курдел1 шатырга жиналган. Ke6iHece келецкел1 батпакты аймактарда, езен бойында, жайылым ша- бындыкта еседь

Уытты бастамасы курамындагы май тэр1зд1 алколоид - цику- токсин. Ол ес1мдйсгщ тамырында ете кеп болады. Кепкен тамыр- да 3-5 %, балауса тамырда 0-2% цнкотокснн бар. Сонымен катар, эфир майы цикудоль бар. Ол жемювде 1,2%-дан кеп. вамдж та- мыры кектем жэне кузде KayinTi. Шеппен коректенетш жануар­лар ете сез1мтал келедь Цикутоксин уыттылыгы жогары темпера- турада сактаганда да жойылмайды. Ауьш шаруашылык малдары кектемде уланады. Цикутоксин ас корыту жолыньщ кшеге&ш кабаттары аркылы сщш, ортальщ жуйке жуйесше тжелей эсер етедь Цикутоксин жуйке жуйесшщ козуын арттырып, тырысып- курысулар пайда болады. Ортальщ жуйке жуйесш эларетедь Ол1м кебшесе тыныс алу орталыгыныц салдарынан болады.

Клиникальщ белгшерй Уланудыц алгашкы белгшер! eciMfliicri кабылдаганнан кешн, 1-2 сагаттан соц басталады. Уланган жану- арда алгашында курысу-тырысу байкалады. Жалпы козады, со- дан кешн мал куйзелещ. Ipi кара кектемде сасык кураймен ж т уланады, батпакты жерде жайылган ipi кара ес1мд1ктщ тамырын жулып жеп кояды.

IIIenTi жегеннен кешн улану белгшер! 2-3 сагаттан кешн бшнедь УланудаН кешн 3-6 сагат шинде мал еледь Уланудыц ж т туршде ipi карада темендепдей белгшер болады: катты козады, мал алдыга карай умтылады, аузынан Ke6iKTi сшекей шубырады, куше кайыру токтайды, im кебедь дефекация мен зэр шыгару жшлейд1, кез карашыгы кецейедг Эуел баста булшык ет д1ршдецщ, кешннен букш дене булшык eri курысып, тартыла-

224

ды. Мал кулап, басын артка шалкайтып, аяктарын созып алады. Мундай куйде уланган мал 20-30 минут болады. Кешннен басын жерге урып, тургысы келедг Тыныс алуы ретс!3, тамыр согуы нашар, температура 1-2°С - ка темендейдь Уланудыц акыры мал елзлпне немесе тез арада жазылуына экеледг

В. Веденский зерттеулер1 бойынша 200г eciMfliicri жеген ipi кара уланган. Шептщ тамыры мен жапырактарынын салмагы 70-80 г екенш ескерсе, 2-3 тамырды жеген мал уланудан еледь Жылкылардыц улануын П.Д. Евдокимов зерттеген. Улануга арык жылкылар шалдыккан. Жылкы улангандагы клиникалык белгитер1 ipi карага уксас келедг Тек кейб1р жагдайда жылкы мазасызданьт, шггщ туйнеп ауыруы, содан кёшн мец-зец болып комага тусед1 . Кшегешп кабыктары Kerepin, журек согысы 120, тыныс алуы ми- нутына 26-30 жетедь Кдрашыгы кецейед!, мал ёлед!.

Жылкыга елтаретш мелшер1 400-500 г . Н.П. Кожмякин мэ- лщетгер1 бойынша жылкыга уытты мелшер1 кектемде жиналган осщдйстщ 0,05 г/кг, летальды дозасы койларга 0,3-0,44г/кг, еппаге 0,7-083 г/кг.

Шошкаларда улану темендегщей етедь Ерекш елт: шошкалар кусатын болгандыктан, ол мал жазылып кетуше колайлы жагдай жасайды. Kefi6ip жагдайда гана мал 6ipimni тэулште ел1мге ушырайды.

Патологияльщ-анатомиялъщ езгерктер. Сасык курай жуй­ке жyйeciнe эсер еткендйстен, сойып зерттегенде айтарльщтай езгерю жок. Газ жиналгандыктан карын мен 1щек кецейген, Ki- лет’ещй кабыгы гиперемияга ушыраган, кан кара тусп, екпеде гиперемия, кейде ми кабатында байкалады.

Дэнекер улпада,тыныс алу жолдарыныц кшегешп кабыгында, эпикард, эндокард астында буйрек паренхимасы мен кабы астын- да канталаулар болады.

Шошкаларда екпе гиперемиясы, жуткыншак-кшегешп кабы­гында iciHy,байкалады. Жак асты жуткыншак мацы лимфа туйш- дершщ гиперемиясы пайда болады. Плевра астында, журекте, карынныц кшегешп кабыгында, шекте канталаулар бар.

Еми Антидот жок, симптоматикальщ ем жYpгiзiлeдi. Жылкы­лардыц асказанын 0,5(-Ti танин ертндгсгмен жуады. Адсорб-

15-551 225

циялагыш заттар (танин, кем1р) бершедь Ipi кара малда мес карыннан сасык курайды алу ушш руменотомия (мес карынды тесу). Курысып тырысуга хлоралгидраттан клизма жасайды /50- 100г ipi малга/, iuiKe спирт бередь

И.В.Балин туз кышкылын темендепдей мелшерде берущ усынады: ipi кара малга 1л, 8-18 айлык жас малга 0,5 л, койга 5% ертцщсшен 250 м л , 3-8 айлык козыларга -100-200мл. П.Д. Евдокимов тамырына кунше 2 рет 10% натрий тиосульфатын 1-Hii куш 150-200 мл, 2-ini KyHi - 250-300 мл, 3-mi куш 300 мл,4-mi KyHi 400 мл мелшерде 6epin, жаксы нэтиже алган.

Жусан (Полынь, Artemisia)

вамщктер турлер! ете кеп. Казакстанда 81 Typi ecefli,6ip 6ipiHeH морфологияльщ ерекшел1ктер! бар. Жусанныц б!ркатар турлер1 эл! тольщ зерттелмеген. Кепшшгш дэршк зат туршде пайдаланылады. ( ащы жусан - A. Absinthium , дермене-А. cina) Ka3ipri уакытта тек тавриялык жусанныц гана улы эсер ететшдт белгш!. Дегенмен де жусанныц баска турлершен улану байкалуы MyMKiH. Тавриялык жусан -Antemisia taurica wild- 6HiKTiri 30- 60см, тамырсабагы жаксы дамыган, жапырагы 2-3- ке белшген бел!ктерден турады. Ал ушындагы жапырагы бутш. Гул дер! усак 2-3- тен 6ip кобдишага жинакталып орналаскан, Tyci сары. A. Taurica курамында белсещц эсер ететш заттар эфир майы жэне лактон таурицин бар. Оныц курамы дурыс аныкталмаган П.И. Будниковтыц айтуы бойынша 0,1-0,7 уытты эсер ететш кри­сталл заттардаН турады, формуласы С17Н220 5. Оныц курамында гидроксил жэне лактон тобы бар, суык су мен эфирде нашар, ыстьщ су, спирт жэне хлороформда жаксы ерищ. Мундай зат жусанныц баска турлершде бар - жоктыгы эл1 белпс!з. Ал, ащы жусанныц курамында камфораныц мелшер1 абсинтол (С10 Н,6 О) жэне гликозид абсинтиннен (С30 Н40 О) туратын эфиpлi жусан майы болады. Уй жануарлары iiuiuae жылкы сез!мтал келед1. Тавриялык жусанныц летальды мелшер1 жылкы ymiH 500-700 г, улану белгшер! 200-500г жегеннен кешн байкалады.

Клиникальщ белгшер. Улану ipi кара жэне усак малда, ж т жэне созылмалы турде етед!.

226

Таврия лык жусанмен ipi караньщ улануы эдебиеттерде ке- щнён жазылмаган. Кой жусанды калыпты жагдайда жемейда. Ал, эксперимент журпзу барысындагы нэтижелерге жугшсек, койда жусанмен уланудыц клиникалык белпа жуйке жуйесь нщ козуымен сипаталы: козгалысы бузылады, булшыкет fliprni, курысып-бурюу болады. Сонымен катар журек жумысыныц бузылуы, тамыр согуы нашарлауы, ваяешйш кабыктардыц боза- руы еёкщщ белгшер бшнедь Зэр курамында ак зат табылган.

Жылкыда. Ж т улануда темендепдей клиникалык белгшер болады. Мал жалпы козады, мазасызданады, коркактык бай­калады, Tepi сез!мталдыгы жогары лайды. 1-2 сагаттан кешн жылкы алга карай умтылады, алдындагы ештецёш байкамайды. Коршауга немесе баска затгарга согылуы мумий. Басын жерге урады, TiciH шьщырлатады. Tepici ылгалданады, катты тёрлещц, дене температурасы курт кетершед1 /40,5°С дёщн/. Тамыр согуы жишеп, кешн нашарлайды, журек жумысы баяулайды, куры- сып-тырысудан кешн, кеп мелшерде сшекей агады, эр нэрсеге сез1мталдыгы темендеп, зэр шыгару мен дефекация нашарлай­ды. Inii катады. Тыныс алуы токтап, мал еледь /3-5 сагаттан кейш/

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктер. влексеш сойып, зерттегенде улануга тэн патология лык езгерютер болмайды. Ki- легешн жэне С1рл1 кабыктар / журек, плевра, куык/ жэне де ми улпасында кан уюлар кездеседь Уланудыц созылмалы турвде imeK карын жолында катаралды кабынулар болады. Буйрек, бау- ыр жэне булшык етте дегенерациялык езгерютер байкалады.

Еми Уланудыц kiti тур1нде тыныштандыргыш заттар бере- дь Басына суык компресс басады. Уланудыц созылмалы туршде Щёк карын жолын азыктан тазарту керек. Симптоматикалык ем журпзедй. Жылкы жусанмен уланганда П.И. Будников мынан- дай укайтаргыш усынды: 15-30 г марганец кышкылды калий- мен 6ipre 60-100 г кос кёшр кышкыл содасын 3-6 л суда ертп, танауга зонд аркылы енпзедг Оныц алдында TiK imeK аркылы 50-70 г хлоралгидратгы кшёгёюи кайнатпа ретщде енпзЩ. Журек жумысы нашарласа, Tepi астына кофеицщ егедь

Балау. Жылкылардьщ жусанмен улануыныц ж т Typi орта­лык жуйке жуйесшщ закымдануымен сипатталады. Жусан-

227

мен улану жылкыныц инфекциялык энцефаломиелитше ук- сас келед!. Бул аурудан аиыра б!лу унин, жусанмен улануда мынандай белгшер болатынын бшген жен: улану к у п т етедь ауыз куысыныц кшегейл1 кабыгы саргайады, ауыз куысынан жусан nici шыгады. Уланудыц созылмалы туршде клиникалык белгшер1 айкын емес. Сондьщтан клиникалык белплер1мен катар, азыкты талдау нэтижесше кецш аударылады.

Болжау. Уланудыц ж т туршде эпилептиформды К¥РЫСЫП тырысу температураныц KeTepmyi /40° С жогары/, терлеу боЛса, болжам жагымсыз. Мундай жагдайда мал вл1мге жш ушырай- ды. Тырысып-бурюу болып температурасы жогарыламаса, ула­нудыц созылмалы туршде мал толык жазылып шыгады. Алдын алу шаралары: курамында жусан араласкан жайылымды кор- шап кояды. Жусан еспейтш аудандарга шеппен апарганда мал уланатынын ескеру керек.

Гурамы толык зерттелмеген, 6ipaK токсикологиялык мацызы бар баскада оЫмджтер

Сутт1ген (молочай, Euphorbia)

Ботаникалык, сипаттамасы. Сутпген сутпген туысына жататын, Еуропада ете кец тараган ес1мдпс. Орыс галымы В.И. Талиевтыц айтуынша, ТМД-елдершде бул ес1мд1ктщ 37 Typi есед1 екен. Бшкпп 10-60 см, тис. сабакты, калыц сабакшалы, жапырактары домалак, шей тепе келген, гулдер1 саргьпп-жасыл туей, шатыр тэр1зд1, шокталып, еамд1ктщ жогаргы белене орналаскан, тайпак бойлы eciMfliK.

Кейб1р турлершщ жапырагы саусак тэр1зд1, узынша келедь Эамдпстщ барлык Typi ез бойынан сут тэр1зда уытты сел беледь Сутпген бащпаларды, жайьшымдарды, астьщты жерлерд1 за- кымдайтын ете зиянды еомдж. Оныц бакшалык немесе дома­лак жапыракты сутпген (молочай садовый или круглолистый, Euphorbia peplus), куншш cyTTireH (молочай солнцегляд, Euphorbia helioscopia) деген уытты T y p n e p i болады. 0с1мщктщ курамынан кептеп белшетш сут тэднзд! сел, жануар организмше ете купт

228

эсер ететш дт ертеден белгш. Жануарлар сутпген араласып кет- кен шеггл жегенде улану бащалган. Улану 6enrmepi есшдштщ туртк ерекшелжтерше карамастан барлыгында б1рдей болтан.

Сутпгендердщ кейб1р T y p i ете кец тараган. Сондьщтан олар­дыц улылыгы ескен жерше байлансты деуге болады. BipaK бул 3ni терец зерттелмеген. Уланулар ТМД-ныц барлык аймактарын- да, Timi солтустис жэне оцтусттк аймактарында да байкалган.

Сутпгшнщ шырыныныц улы заты эйфорбин болып есеп- теледц (эйфорбин кышкылыныц аштндрида). Ол Tepire элздз ттр - кецщрш эсер етедгСутгеннщ курамында эйфорбиннен баска индифферентп зат - эйфорбон бар. Оныц да уытты касиеп жо­гары. Сутпгецщ кепттргенде уытгылыгы б1ршама томендейш.

Сутпгеннщ шырыныныц курамындагы уытты заттар толык зерттелмегещцКтен, олар жайлы деректер аз.

Жануарлардыц (ipiciHfle де, усагында да) сез!мталдыгы 6ip- шама уксас.

Сутптеннен улану белгтери Жануарлардыц сутпгеннен улануы кебше жайылым. я гни кек шеппен азыктану кез1нде бай- кал ып, улану ж т немесе жтлеу туршде eiyi мумкш. Сыркы 6enrmepi барлык жануарларда б1рдей етедг Уланудыц созылма­лы Typi де байкалуы мумкш. BipaK оларды балау ете киын.

Ipi кара малы. Сутпгеннен улану белгшер! жайлымда неме­се жайлымнан кайтканнан соц, сиыр кораларында байкалады. 0picTe жануарлар табыннан калып кояды, куйзеледг Ауызынан сшекейлер1 шубырады, куйю кайыруы токтайды. Улану белпш сутпгенд1 жегеннен кейшп алгашкы сагаттарда (2-4) байкалады. Сырт кезге былайша бшнедг. дене температурасы калыпты, журек жумысы б1ршама элсгреген, тамыр сОгуы элаз жэне жишеген, кшегейгп кабыктар бозарган. Карын атониясы, шектщ перистальдикасы артады. Жануарлар курсагына карай берещ, пальпация кезшде ауырсынады. Бул белпдерден соц, кан ара­лас im ету байкалады. Ауыр жэне елймге соктыратын улану­лар да геморагиялык гастроэнтерит белгшер! анык байкалады. Жуйке жуйесшдеп e3repicrep булшык еттердщ тартылуымен, кейде йресулерге уласуымен бщнеда. Keft6ip кездер жануар­лар сутпгещй жегеннен кешн, тэушк iiuiHfle ел!мге ушырауы мумкш.

229

Цитварная полынь-Artemisia cina Berg.Дермене жусан

1-гулдеу кезецтдегг сабагы, 2- тамырмен Ыцгтц жалгйсатын жер1

230

Таврическая полынь-Artemisia taurica Willd. Таврия жусаны

а - eyndepi, б - жапырацтары

231

Полынь горькая- Artemisia absinthium L.Ащы жусан

-гулдеу кезецЫдегг встдттщ жогаргы бвлт, 2-тамыры,3-тщъш цобдашасы, 4-тамырдан шыгатын жапырац

232

Клещевина обыкновенная-Ricinus communis Кэд1мг1 кенедэн

233

Зверобой продырявленный-Hypericum perforatum L. ЦПлтер жапырак шэйкурай

234

Ландыш майский-Convallaria majalis L. Меруертгул ландыш

l-zyndi жапырацтары, 2- кесшп кврсетшген zyni, 3-тскен оюемШ, 4-кестп цврсеттген жемга

235

Псоралея костянковяя-Psoralea drupacea Bge. Суйект! аккурай 1-сабагы, 2-дэт

236

Пижма обыкновенная-Tanacetum vulgare L. K.xuMii туймсшегсн

237

Созылмалы туршде алганщы кундер1 жануараларда im ету байкалып, соцы im катуга уласады.

Шошка. Бул жануарлар сутпгеннен уланган кезде алгашында безгектегщей белгшер байкалады, мазасызданады жэне ipi кара- дагыдай гастроэнерит белгшер! байкалады.

Созылмалы туршде шошкалардыц куйрыгы мен кулакта- рында ел!еттену байкалып, Kepyi нашарлайды.

Жылкы. Сутпгеннен уланганда мазасыздану, тэбеттщ темен- fleyi жэне айкын гастроэнтерит байкалады. Ж т туршде дене кызуы кетершмеу! мумкш, созылмалы туршде 39°С-га дейш ке- тершедь Дефекация мен несеп белшгенде катты ауырсынады, тамыр согуы жишейд1 жэне кшегейл! кабыктыц гиперемиясы байкалады. Уланганда непзшен аскорыту жолдары закымданады, гастроэнтериттщ, кебше геморагиялык Typi ушырасады, кейде жылкыда жуйкелш кубылыстар да байкалады: уйкы басу, ка- рашыгыныц кецекй, cipecy.

Балау. Жануарлардыц сутпгенмен улануын сырт белгшерше карал айыру киын, ce6e6i мундай белгшер этиологиясы баска ау- рулар кез1нде де кершедо. Сондьщтан балауды сырт белгшерше жэне азык курамындагы суттненнщ бар-жоктыгына карал кояды.

Болжам. Сиптомдары тез арада айкын кершсе, болжам жа- гымсыз, ейткеш мал елш Keryi мумкш.

Еми Ж т туршде ец алдымен журек жумысын калпына келпру керек (кофеин, камфора), карынныц iniinaeri азыкты сыртка шыгарып, кшегейл1 кайнатпалар беру керек. Кеп мел­шерде сут, кою кофе жэне туймедак шайын берсе, кемектесу1 мумкш. Аурудыц басында гастроэнтерит дамымай турып, im айдагыш туздарды кеп мелшерде берген жен (глаубер тузын). Гастроэнтеридп эдеттегщей емдейдь Аскорыту жолдарында геморагиялык закымданулар аукымды болса, емдеу аз нэтиже бередг Ттпектердеп ауырсынуларды майлы заттармен препарат- тар беру аркылы жецшдетуге болады.

Патологиялъщ-анатомиялык, озгерктер. блекселерд! со­йып, зерттегенде езгерютер ец алдымен аскорыту жолдарын­да байкалады. 1шкектщ клегейда кабыгы узына бойына ката- ральды кабынган, кан уюлар байкалады. Ж т тур!нде бауыр

238

закымданады. Егер мал уланганнан сон 3-4 куннен кешн елее, бауыр жэне буйректщ Tyci сарыбалшык сияктанып, тыгыздыгы босацсып, ет кабы етке тольш кехед!. Журек eri босансыган.

Алдын алу шаралары. Сутпгеннщ кен таралгандыгын жэне эр турлшшн ескере отырып, оган сэйкес агротехникалык шара- лар журпзу кажет. Ол жумыстар жайлымдардагы арам шептер- д1 жоюга багытталуы тшс. Жайылымда ecin турган cynireHHiH жалпы колем! 1-3% болса, ол кауйгп емес, ал 10%-дан асса, жаппай улану б айкал уы мумкш. Сутпгещи кепт1ргенде де уыт- тылыгы темендейтщщктен, ол кеп ескен жерлерд! шауып, кешн тамырларын жулып тастауы керек.

Кенедэн (Клещевина, Ricinus communis)

Ботаникальщ сипаттамасы. Кенедэн сутпген туысына жа- татын, тропикалык елдерде 6mKTiri 10—13м-ге ж ететш, терек, тал секЪвд, бшк еамдж. Сонымен катар, Еуропаныц Оцтустж белшнде, Азняда 6Hiirriri 3-5м-ге ж ететш, бута секицй Typnepi кездесед1. Ол жер шарьшыц эр жершдё тур!к карасорасы, ка­сторка, рицина деген аттармен кец тараган.Тамыры жуан. са- бакдпалары жалацаш, ipi жапыракты. Жемйл уш уялы корапша, эр корапшада 1 дэннен болады. Дэн немесе тукымы жумыртка тэродц, аздап мыжылган, сырты оюланып (мозайка) боялган. Дэншщ niniiHiHe жэне сырткы бояуы кенеге уксас болгандыктан eciMfliK кенедэн аталып кеткен. Ос1мдактщ дэш кастор майын, линолеум бояуларын, майлы сабын алу ушш колданады.

Кенедэн дэндерщвд уыттыл ыгы олардыц курамындагы рицин токсоальбумин1не жэне рицинин алколоидына байланысты.

Бул ес!мдщт1ц курамында алколоид бар екенд1Г1н жэне оныц баска есщдштердепдей 15-20 емес (кына агашы, опий) жалгыз гана болатындыгын А.П.Орехов дапелдедь Рицинин (CgHg0 2N2) пиридин туындысы болып табылады жэне курамында циан то- бы бар алколоидтарга жатады. Рицининнщ токсикологиялык мацызы эт аныкталмаган. Ал рицицщ зерттеу кептеп журпзш- ген. Оныц уытты эсер! кептеген бактериялардыц уларына ук­сас. Физикалык Kacnerrepi бойынша рицинин ак TycTi, амор-

239

фты унтак, бейтарап реакциялы, ол ез эсерш 10% - дык NaCl ертцвдсше салганда жогалтады. Бул акзат тектес фитоалбумоз сиякты зат. Рициннщ уытты acepi оньщ канды уйытуына байла­нысты, сондыктан ол барльщ омырткалыларга эсер етещ,9cipece оны Tepi астына енпзгенде dcepi катты байкалады. Бул эдюпен енпзгенде ол стрихнин жэне синиль кышкылынан де куп т эсер етеда. Рицин карында аздап корытылады, 6ipaK кеп Menniepi со- рылып, йиектщ кшегешп кабыгыныц тамырларындагы канды уйытып, ойык жараныц пайда болуына экеп согады. Рицин енпзген жердеп Tepi астында кабыну процесс! журш, соцы абсце- ске уласады. Рициннщ организмге dcepi emiry, cipecy, орталык жуйке жуйесшщ салдануы, сонымен катар, гастроэнтероколит, кан аралас ini ету секшд1 белгшермен бипнедь

Кенедэн тукымдасына жануарлардыц сез1мталдыгы эр турль

Жануарларга кенедэн тукымдасыныц уытты эсер ететш мелшер1 (г)

Жануар­лар T ypi

Мелшер1Жануар­лар T yp i

Mamnepi

B ip баска эр бастыц 1 кг-на эр баска эр бастьщ

1 кг-на

Жылкы 30-50 0,1 Шошкалар 60 1,4ip i кара 350-450 2,0 Торайлар 15-20 2,4Бузаулар 20 * 0,5 Кряндар 1,5 1,0Койлар 30 1,25 Каздар 1,0 1,0Ешкшер 105-140 5,5 тауыкгар 18 14,0

Улану непзшен кенедэн тукымын байкаусызда жеп койганда немесе кенедэн тукымдары араласып кеткен кунжарамен малды азыктандырганда байкалады.

Кенедэн туцымынан улану белгшери Кенедэн тукымынан улану эдетге ж т етедь Жануардыц куЛап, аз уакыт шпнде ежмге ушыраган кездер! де кездескен. Созылмалы турде улану сирек кездеседь

Ipi кара малда клинкальщ e3repicTep кенедэн тукымын же- геннен кешн 6ipa3 уакыттан кешн байкалады (6ipHeme сагат не­месе жарты тэушктен кейш). Алгашкы жэне Heri3ri белпс1 ini ету

240

болып табылады. Нэшсше кан араласуы мумкш, дене кызуы кетершед^ жануардыц жалпы куйзелгендт байкалады. Тэбетт томендеп, куше кайтаруы токтайды. Курсак куысыныц мес карын аумагын колмен басып кергенде ауырсынады, журек жумысы нашарлайды (журек согуы мен тамыр согуы кушещй), тыныс алуы ауыр, мал эрец козгалады. Мал акырында жазы- лады, 6ipaK катты азады. Егер уакытылы ем журпзшмесе, геморагиялык гастроэнтерит дамып, мал ел1мге ушырауы мумкш.

Койлардыц кенедэн тукымын жегенде жэне еЫмднстщ 03iH жегенде уланган жагдайлар кездескен (А.К.Голосницкий).

Ipi карадагыдай койларда да улану белплер1, ауыр туршде5-6 сагат, жецш туршде 6ip тэул1ктен кейш-ак байкала бастай­ды. Ауыр туршде алгашында отардан калып калады, тэбетт те- мендейд1, куйзелгс байкалады. Одан соц inii етед^ нэжгсше суйык кшегейш кан араласады. Мал 1-2 тэушктен соц, кейде 6ipHeme сагаттан кешн еледа.

Жецш турде уланганда мал 8-10 тэушктен соц жазылады. Бул кезде im ету 4-5 кунге созылады.

Шошкаларда кенедэн тукымымен улану белплер1 ipi кара­дагыдай кершещ, im ету мен кусу байкалады. BipaK буларда нэжкке кан араласпайды.

Жылкыларда улану бeлгiлepi 10-20 сагаттан кейш байкала бастайды. Ец алдымен куйзелу байкалады да, кёшннен мал маза- сызданады, б ip орнында тура алмайды. Жылкылардын улан­ган дагы ерекше беллЫ - ыкылык ату болып саналады. Бул белп узак уакытка (6ipHeme кунге) созылады. Ас корыту жолдарын- да айтарлыктай 63repicTep болмайды. Кейде im ету немесе im кату байкалуы мумкш. Сонымен катар шаншу байкалады, тэбеп темендейщ, 6ipaK суды жаксы йнедь

Баска клиникалык белгшер1 ipi карадагыдай (дене кызуы кетершед1, журектщ элздздйт, тыныс алудыц жишнт жэне т.б). влер алдында малдарда cipecy байкалады.

Тауык пен су кустарыныц кенедэнге сез1мталдыгы эр тур- лй Жогарыда кестеде керсетшгендей тауыктар тез1мд1рек ке- ледо, 6ipaK барлык жагдайда жас кустар ересек кустарга кара- ганда сез1мтал келедь Уланудыц H eri3ri белгшерше куйзелу,

16-551 241

жундершщ урпшп, канаттарыньщ салбырап калуы, айдары мен сыргалыгыньщ бозаруы жатады. Тауыктарда ел!м K epceT K in ii жогары. Су кустары кенедэшмен сирек уланады. Улану белгшер1 тауьщтардагыдай кершедь

Балау. Улануды балау клиникалык кернютерше анамнез де- peicrepiHe жэне азыкты зертгеу нэтижелерше байлансты журпзь ледь Кенедэннен уланганда дене кызуы кетершедг Бул баска улануларда байкалмайды.

Болжам. Улану дэрежесше байланысты, улану ауыр жагдай­да етсе, соны ел1ммен аякталады.

Еми Непзшен симптоматикалык ем журпзтедь Патологияльщ-анатомиялъщ озгерктер. Кенедэннен ула-

нып елген мал елексесш сойып, зерттегенде гемораргиялык га­строэнтерит, лимфа туйшдершщ iciHreHiH, буйрек пен бауырдыц улгайганын байкауга болады. вкпеде iciHreH, бронхтарда кебпс- тенген суйыктьщ бар. Баска жэй кезге кершетш e3repicrep жок. Кустарда жемсауы, карыны, оцени жэне калканша 6e3i ка- бынады.

Кенедэннен уланудыц алдын алу шаралары. Мал азыгыныц кенедэннен ластанбауын кадагалаган жен. Кенедэн кунжарасын мал азыгы ретаиде пайдаланатын жагдай туса, алдын ала залал- сыздандыруы керек. Азыкка кенедэн тукымдары араласкан де­ген кумэн туса, рационнан алып тастайды. Кенедэн тукымыньщ ете улы екенш естен шыгармау керек.

Су пияз (пролеска, mercurialis perennis)

Ботаникалык, сипаттамасы. Бшктап 20-30 см, так сабакты, шептесш еимдпс.Сабагыныц теменп жагы жаланаш, жогаргы беишвде жумыртка тэр1здес, жиектер1 ара тастес, жуп-жубымен топталган жапырактары бар, гулдер1 саргьпп-сары туста. Жемю- ею уялы, inii усак тукымдарга толы. Еуропаньщ ТМД белй’шде кептеп кездеседг Тамыры жэне тукымы аркылы кебейедь

Супияздыц уытты заты ауа тотыгатын T y c c is , майлы суйьщтык. Суйьщтыц n i c i никотинге уксайды жэне нико­тин T 9p i3 fli ущкыш болып келедь Бул зат меркуриалин деп аталады. ©>з!нщ курылымы бойынша ол метиламинныц H30M epi болып табылады, формуласы NH2CH3. Метиламиннен

242

баска, кепкен супиязды ерекше зат сапонин (ClgHlgO10) болуы да мумкш. Оныц дэм1 ащылау жэне кегтргенде де езшщ касиетш сактайды.

вс 1мдштщ барлык Typi уытты, 6ipaK жеке бвлпсгершщ эр мезгщцеп уыттылыгы жете зерттелмеген. Кепиргенде уытты- лыгы аздап темендейщ. Супияздыц курамындагы метиламин мен баскада улы заттар аскорыту жэне зэр шыгыру жолыныц кшегешй кабыгын, буйрекп щйркецдщед1.

Клиникалык, белгтери Малдардыц супияздан улануы узык уакыт журёда. Сондыктан бул есшдйсгщ уытты бастауын куму- лятшш уларга жаткызуга болады. Малдарда уланудыц алгаш- кы белпи inemi жегеннен кешн 5-8 куннен кешн байкалады. Созылмалы турде де улану кездесу1 мумкш.

Ipi кара малдыц супиязбен улануы аскорту жэне зэр шыгару жолдары ныц закымдануымен сипатталады. Тэбёта б!рден те мен- дейд1, жил зэр шыгара бередь Сшекей белшёд!, куше кайыру токтайды, жалпы куш-куйзелген. Жануарлардыц журю1 киын- дайды, байлап койган сиякты болып журедц. Козгалганда булшык eri Дфшдеп жалпы элаздпе байкалады. Алгашында inii катып калады да соцынан етед1. Нэж1а суйык, кан араласкан. Зэр аз мелшерде белшед! жэне кызыл туске боялган. К,арынды устап кергенде acipece бел аумагын устаганда мал шлш, бугшш кат­ты ауырсынады. Cyrriiiiri темендеп, сутпц Tyci TycreHin кетед1. Дене температурасы калыпты, юлегейд! кабыктары саргайган. Тыныс алуы жишеп, тамыр согуы артады.

Шошкаларда зэр шыгару артады, зэрдщ Tyci езгерген, аскор­ту жолдарыныц кызмета бузылады, куыгы зэрге толып кетёдг.

Жылкыларда супиязбен улануы зэр шыгыру жэне аскорту жолдарыныц закымдануымен сипатталады. Тэбета курт те- мендещц, шаншу, ш т ц eTyi немесе катуы байкалады. Зэр мел- niepi артып, Tyci курец-кызыл тустенш, курамында кан мен акзат Кебейедг. Буйрек аумагы саусакпен басканда ауырсы­нады. ЖургЫ киындайды. Баска клиникалык e3repicTepi ipi кара малындай.

Балау. ЗэрДщ туешщ e3repyi (гематоурня) инвазиялык ау- руларга кудйк тудырады. Б1рак гемасфородноздар кезшде дене кызуы жогарылайды да, супиязбен уланганда бул белп бай- калмайды, ягни дене кызуы кетершедп, эаресе кеп киындык

243

тугызатыны imeicreri езгергстермен катар журетш нефрит бел- гшерйпц себептерш аныктау. Мундай жагдайда клиникалык KepiHicTi непзге ала отырып, азыкты ботаникалык жолмен зерт- теу аркылы супиязбен улануга балау кояды.

Кеп жагдайда барлык жануарлар упин болжам он нэтиже бередь Уланып елген жагдайлар аз кездеседь

Еми Симптоматикалык емдш заттар: iuiKe сут, кшегешй кай- натпалар, еамдж майларымен косылган су жэне т.б колданыла­ды. 1ш еткен жагдайда туткыр заттарды пайдалануга болады. BipaK ете сак болтан жен. Гастроэнтерит пен нефритп, емдеу дэстурл1 турде журпзтедь

Патологиялык-анатомиялык; взгерктер. 1шек пен карын- ныц геморагиялык катаралды кабынуы, буйрек пен бауырдыц майлы дегенерациясы, куыктьщ канкызыл TycTi зэрмен толуы сиякты белгшер байкалады.

Алдын алу шаралары. Супияз есетш жайлымдарга малды жаймаган дурыс. Баска шеп жеткшкп болтан жагдайда жыл- кылар супиязды жемейдь

У кек1ре ( Горчак,centaurae picris)

Ботаникалык, сипаттамасы. Курдел1 гулдшер туысына жататын, бипспп 60-70 см, тамыр жуйес1 жаксы жетшген, кепжылдык арам шеп. Жергшкп атаулары: василек, сибурлак, жыбырлак. Г улдер1 кальщ жапыракты, сабакшаларыныц ушында 6ip талдан орналаскан, Tyci - кызыл. Жапьгрьщтары сабакшага ею-уштен, катар-катар орналаскан, кауырсын T9pi3fli, узынша. Жемгсщэн. Оньщ Tyci жасыл-сур Tycri, жьштыр. Тамыры жэне тукымдары аркылы кебейетш, ете улы жэне зиянды арам шеп.

Бакылаулар мен зерттеулер нэтижес1 бойынша укеюреге тек жылкылар гана сез1мтал екевдцп аныкталды. Баска жануарларды у кеюре ескен жайлымга жайганда немесе у кеюре араласкан аз­ык бергенде олардыц улантандыгы байкалмаган. Жылкылардын улануы у кеюре ескен жайылымга жайганда да немесе у кеюре араласкан азык бергенде де байкалады. Жылкылар жасына не­месе жынысына, тукымына карай уланады.

244

Клиникалык, белгтери Жылкылар у кеюреден уланганда олар- да клиникалык белгшер эртурм болады жэне эртурл! мерз1мде байкалады. Жануарларды у кещре араласкан азыкпен 6ip мезгшде азыктандырганныц езшде б1реулершде клиникалык белгшер1 4 сагаттан кейш, екшшшершде 2-3 куннен кейш кершедь Кли­никалык белрлерше карай уланудыц уш TypiH ажыратады. Олар­дыц эркайсысыныц клиникалык озгергстер оздерше тэн эр тур- ль Будан ары М.К.Грошев пен М.М.Грошеваныц зерттеулер1 нэтижесшде алынган материалдарга суйене отырып, клиника­лык белгшерш авторлар корсетке и ретпен сипаттаймыз.

Уланган жылкылардыц 6ipiHnii тобында булшыкет жуйкелпс cipecynep (мысалы, 45 жылкыныц 16-да) байкалады. Жылкылар мазасызданады, козады, 6ip аягынан екшпп аягына ауысып турады, басын шайкай беред1, астыцгы ершнщ, шынтагыныц, сандарыныц сирактарыныц булшык errepi, тартыл ып, д1ршдейд1. Коз карашьщтары кецейген, жарык эсер етпеищ. Ауыз куысы, мурынныц юлегейл1 кабыктары суланган, саргайган, тэбета те- мендеген. Перистальтикасы курт артып, нэжкт; жш болед), газ шыгарады, нэжйл жумсарады, кейде inn етеда, дене кызуы 40,5°С деищ котершеда, тамыр согуы жшлеидо.

Жануарлардыц козуы узакка созылмайды. Bipep сагаттан кешн козу айкын кершетш куйзелуге ауысуы мумкш. Жануар басын томен салбыратып, мойнын созады, айналасындагыларга селт етпейд1. Тамыр согуы кушейедг.

Уланган жылкылардыц екшпп тобыныц клиникалык Kopi- HicTepi кимыл козгалыстыц бузылуымен сипатталады (45 жыл- кыныц 12-ci). Жылкылар козган кезде д1р1лдеп, калтырап алга умтылады, кейде оздёрш тктелеп, алдыцгы кедерплерда кер- мейдь Мраз уакыттан кейш куйзелу кушне туседь Жылкыныц кез1 жартылай жумылган, басы томен салбыраган немесе 6ip- жагына ыцгайсыз бурылады. Крзгалганда журш ауырлап, бу- ындарында сыртылдаган дыбыстар шыгады. Алдыцгы аяктарын алга созып, керкшше арткы аяктарын бушрше жиып, ьщгайсыз 6ip куйге тусёдг. Ауыр жагдайларында жылкылар жатып кал ад ы. Аяктарыныц iciHrem байкалады.

Уланган жылкылардыц уппнпп тобыныц клиникалык кер- HicTepi алгашкы 2 кунде жуйке булшык ет жуйес! мен аскоры-

245

ту жуйесшщ закымдануымен сипатталады. Перистальтикасы кушей ген, inii етед]. Одан кейшп кундер1 екшша топ жыл- кыларына тэн кыймыл козгалысынын бузылуымен жануар- дыц куйзелгеш байкалады. 0л1мГе ушырагандары да бар.

Барлык топка тэн непзп белгшер: дене кызуыньщ 40°С-ка дейш кетершу1, тамыр согысынын 60-80-ге дешн артуы, Ауыз бен танаудын кшегейт кабыктарыньщ Tyci курецкызылдан, саргыш кызылга дейш жэне элаз кулгш саргыш рецге дейш езгередь Аурудыц узактыгы орта есеппен 14 тэулж. Емдесе ел1м KepceTKiuii темендейдь

Балау. У кейреден уланганда балауды азыктык шепке бота- никалык талдау жасамай кою мумкш емес. Ауру белгшершщ эр турлшпмен, кейб1р ауруга уксастыгына байлансты балау койганда абай болтан дурыс. 0йткеш у кеюреден уланудыц кеп клиникалык белгшер1 жылкыныц инфекциялык энцефало- миелитше уксас келедь

Еми Емдеудщ жаксы нэтиже 6epyi оныц каншалыкты тез байкалуына байланысты. Ауру басталган куннен бастап, ем колданылган жылкылар тез жазылады. BipiHiui тэулште аштьщ диетасын колданады. Суды шеказ бередь Укеюре арласкан азыкты рационнан алып тастайды. Шайнау булшык errepi салданган болса, жануарды колдан азьщтандырган жен. Емдйс шаралардан ец Heri3rici - танау, жуткыншак зондымен асказанды тазартады. 1шке ихтиол (2л суга Юг) мен кушрт кышкылды магнезия (500г) енпзедь Журектщ жумысын жак- сарту ymiH, камфора мен кофеин колданады. Кектамырга глю­коза (40%-дык ер тщ ц 200-400 мл) енпзген жен.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктер. У кеюреден ула- нып елген жылкылардыц елекселерш сойып, зерттегенде мак- роскопияльщ езгер1стер тек ж т туршде гана кездеседь Созыл­малы тур1нде макроскопиялык езгерютер байкалмайды.

Мацызы бар Heri3ri елексе езгерютерше ппек-карын жолы- ныц закымдануы, кшегешп кабыктарыньщ геморагияльщ ин- фильтрациясы жэне катты домбыгуы жатады. Будан баска сел тушндерше кан куйылу, талактыц улгайгандыгы, журек eri мен бауырда дегенеративтпс езгерютер, ми кабьщшаларыныц гипере-

246

миясы байкалады. Кдцка булшык errepi босацсыган, эр жершде кан куйылулар байкалады. Tepi асты дэнекер улпалары саргай- ган, кейб1р жерлер1нде инфильтрат бар. Алдын алу шаралары шзнен мен жайылымды жаксылап талдауга батытталтан болуы керек. Укеюремен ластанган азыкты малга беруге болмайды.

Кырыкбуын (XBOiu,Eguestina)

Ботаникалык, сипаттамасьи Жерге жабыса есетш eciM- дцс. Бшкпп 20-60см. Сабагындагы тушндершен сабакша сияк- ты, жапырактары ecin шыгады. Жапырактары буындармен бе- лшгён.

Кырыкбуынныц 40-тан аса lypnepi бар. BipaK кейбфеулерь ыщ гана уытты эсер! толык зерттелген. Олар: саз кырыкбуыны (хвощ болотный, Eguisetum palustre), орман кырыкбуыны (хвощ лесной, Eguisetum silvaticum), далалык кырыкбуын (хвощ поле­вой, Eguisetum arvense).

Кырыкбуынныц есетга жepiнe байланысты уыттылыгы эр- турл! екендш белгш*. Мысалы Солтустйс ещрде ескен кырык- буыннын батыс ещрде ескен кырыкбуыннан уыттылык касиета темен.

Кырыкбуынныц уытты заттары туралы накты матметтер эдебиеттерде жок. Keft6ip шетел зерттеушшершщ айтуынша батпак кырыкбуыны эквизетин деген уытты зат белш шыгара- ды. Эквизетин курен-кызыл T ycTi, дэм1 ашы кристал унтак. BipaK кырыкбуынныц баска туршде бул алколоид кездеспеген. Экви- зетиннщ уыттылыгы тэжipибe туршде гана сыналган.

Kerrripy кьфыкбуыннын уытгылыгын езгертпейдк Улану кебь несе кырыкбуынмен немесе кырыкбуынныц Menmepi кеп тшен- мен азыктандырганда болады. Typni жануарлардыц кырыкбуынга сез1мталдыгы туралы мынадай пшрлер бар: Х.В.Панцержинский- дщ ойынша батпак кырыкбуыны ipi кара ymiH, корыс (топяной) кырыкбуыны жылкы ymiH ете Kayiirri. Осы ойга И.А.Гусынинде (1940) косылады. Ол 6 жылкы га 2 Typni кырыкбуын колданып, олардыц улануын зерттеп, корыс кырыкбуынына жылкылар- дыц ерекше ce3iMTan екещне кез жетюздг Кундел1кй азыкта

247

кырьщбуынды аз мелшерде (250, 500, 700г) 6epin отырганныц езшде да уланудыц 6enrinepi кершед!,6ipaK эрине улану дэре- жеЫ темен болады.

Тэж1рибе жагдайында жас мал дар (бузау, козы) кырыкбуынга ересектерше Караганда сез!мтал келедь Улы заттыц сут аркылы eHyi телдер ушш KayinTi ёмес.

Цырьщбуыннан улану. Кырьщбуыннан уланудыц клиникалык 6enrinepi жайлы мэл1меттер барлык жануарда б1рдей емес. Улану тек созылмалы турде гана етедь Ж т Typi ете сирек кездесещ.

Ipi цара малы. Клиникалык белгшерь курамында айтарльщ­тай мелшерде кырьщбуын бар азыкпен азыктанган соц, 7-10 куннен кейш бшнедь Алгапщы 6enrinepi суттщ дэмшщ езгерш, мелшершщ азаюымен кершедо. Ягни, сут майсызданып, су та- тьга кетедь Дене кызуы жэне тьгаыс алуы калыпты, тек журек жумысы б!ршама нашарлап, куше кайыруы токтайды, imi етед1, нэжш кара тустенш, жагымсыз тетенш кётеда. Мал ancipen, жата 6eprici келедь Буаз малдар ini тастауы мумкш.

К,ойлар. Улану белгшер1 ipi кара малына уксас. EipaK койлар кырьщбуынныц уытты эсерше ете тез1мд! болатындыктан улану белгшер1 анык бипнбецщ.

Жылк,ы. Бул мал турше кырьщбуынныц уытты acepi жаксы зерттелген. Жылкыныц корыс кырыкбуынынан улану белгшер1 15-30 куннен кейш бшшед1. Мал козады. Кез карашыгы кецейш, кшегей кабыктар саргайып, нэжici карайып, шырыштанып кеге­ль Арткы аяктары салданып, бугшп, журе алмай калады. Жат- са тура алмайды, сондьщтан ылги турып турады. Дене кызуы, тыныс алуы калыпты. Тамыр согуыныц жишеу1 кау1птипктщ белгкл, ягни мал елер алдында, тамыр согуы жишейд!. Уланудыц аягы ел1ммен аякталуы мумкш.

Еми BipiHmweH, азык курамынан кырьщбуынмен ластанган шшецщ алып тастаган жен. Содан кешн, симптоматикалык ем ретшде ini етюзгпптер, тыныштандыргыш заттар бередь Кам­фара, атропин жэне скипидар беруге болады.

Патологияльщ-анатамияльщ oieepicmepi. Кебшесе ас коры­ту жуйесшщ кшегей кабьщтары закымданады. Паренхиматозды мушелерге кан толады.

248

Кымыздык (щавель малый,Rumex acetosella).

Ботаникалык, сипаттамасы. Бшкпп 10-20см, бойы ала- са eciMaiic. Жапырактары садактьщ ушы тэрйур, уйшр келген. Fyrmepi усак, сабагыныц ушында сыпыргы секиш орналаскан, кызгылт-жасыл тусп.Тукымы ете майда, жылтыр, ушбурышты, ашык коцыр туст1. Жоцышка ееетш жерлерде кептеп кездесетш арам шеп.

Токсикологиясы. Кымыздык азык ретшде аз мелшерде кол- данылса, организмде патологиялык езгерктер байкалады. Кы- мыздыктан жылкылар мен койлардыц улануы таркелген. Кеп- TipreH кезде еамдцк бойындагыулы заттар б1ршама азайганы мен, уытты касиета 6bpi-6ip сакталады.

Соттык-медициналык деректерге суйенсек, еимдпс курамы- нан алынган кымыздык кышкылды калий адамдардын езщ-ез1 елт1ру1 ymiH жш колданылатыны айтылган. Бул заттан алынган удыц 4 грамыныц e3i б1рнеше минут шпнде адамды ел!мге душар етед1 екен. Ал енеркэсште, кымыздык кышкылды калий эртурл1 дактарды кетаретш препарат ретшде колданылады.

Клиникалык, белгшерL Мал ж т уланганда кан кысымы темендеп, журек жумысы нашарлайды. К, Na, Са-дш иондык тепе-тецдш бузылады. Улану белгшер1 жылкылар мен койларда2-3 сагаттан кешн-ак бшше бастайды.

Жылцылар. Жургенде аяктары шалынысып журедк Астыцгы epiHi салбырап кетед1. Булшык еттершде д1рш байкалып, кшегей- ni кабыктары кегередг Imi eTin, несеп белу жшлейдь Тыныс алуы киындап (сырылдар естшед!), танауы кецешп кетед!, терлейд1. Малдыц жагдайы курт нашарлап, акыры ёйммен аякталады.

Койлардагы клиникалык белгшер де койларга уксас. Тек кой­ларда алдымен ас корыту жуйеа закымданып, ете катты imi етед1. Мал эларейщ.

Балау. Накты балау клиникалык белгшерге, анамнез деректе- piHe, жайылым мен азыкты тексеру нэтижесшен кешн койылады.

E mL Емдж зат ретшде коздыргыш заттар (кофеин, камфора) колданылады. 1шке 1:1000 катынаста калий перманганаты epi- тщщсш береди

249

Щавель конский-Rumex confertus Wild. Ат кулак кымыздык

250

Желтушник раскидистый-Erysimum diffusum Ehrh. Шашынкы акбаскурай

251

Синюха голубая-Polemonium coeruleum L. Кекинл кекшегул

252

Хвощ полевой-Equisetum arvense L. Дала кырыкбуын

1-спорасы бар сабагы, 2-ту^ымсыз сабагы

253

Кырыкбуын турлершщ курьмысы 1-орман цырыцбуыны, а-цынап miciue/iepi, 2-дала цыръщбуыны,3-цорыс цырыцбуыны, а-цынап micuienepi, 4- саз цырыцбуыны

254

Солодка голая-Glycyrrhiza glabra L. Жалан мия

255

Сарбаскурай (Гулявник немесе Софьи, Sisymbrium Sop- hia) Ботаникалык сипаттамасы. Сарбаскурайдьщ жергшкп атауы: шырша, кудрявец, червячник.

Сарбаскурай - бшкпп 40-тан 75 см дейш жететш, сабагы бу- такганган, улпшдек-саргыш, шептесш еЫмдйс. Жапырактары ею жэне уш рет канат тэр1зд! тармакталган, майда сызыкты бе- л1ктерден турады. Гулдер1 усак, сургылт-саргыш туст1. Тукымы кабыкты дэн, урыгы ете майда, узынша болып келген жумыр, nimiHi кебшесе, бидай дэнш еске салады, Tyci жирен.

Сарбаскурай - барлык жерлерде есетш арамшеп. Оныц T ypi

ете кеп. Кебшесе куздж епснктерде, жол жиегшде, арамшепп жерлерде кездеседь Сырщы орта эсерлерше ете тез!мд1 еымдш. Кеп мелшерде урьщ салып, жаздыц барлык уакытьшда гупдейдь Тукымы аркылы кебейедь

Сарымсакты сарбаскурай (Sisymbrium alliaria) - келецкел1, арамшепп жерлерде есетш, еюжылдьщ eciMfliK. Барлык жерлер­де кездеседь Жапырактарынан сарымсактыц mci катты шыгып турады.

Окжапыракты сарбаскурай (sisymbrium toxo phyllum) - ТМД-ныц оцтуспк жэне оцтуспк-батыс аймактарында кез- десепн, кепжылдык eciMfliK. Сортац, келецкел1 жерлерде еседь

Токсикологиясы. Сарбаскурайдыц барльщ турлер1 улы немесе зиянды болып саналады. Сарымсакты сарбаскурай сутгщ дэмш бузатын еамдйс ретшде таны лады. Ал окжапыракгы сарбаску­рай ете кец зерттелген. Жылкылардыц бул еамдйстен улануын М.А. Гусынин зерттеген. Сарбаскурайдыц улы бастамасы тура­лы мэшметтер накты емес. Тек кана олардыц урыктары, nim eH i

улы болып келетаццп гана белгш.Ауылшаруашылык малдарыныц сарбаскурайга сез1мталдыгы

туралы мэл1меттер де ете аз. Тек 1937жылы жылкылардыц жап- пай улануын зерттеген М.А. Гусинин, жылкылардыц аталган еамдшке айтарлыкгай сез1мтал екещйгш айтады. Ал баска жануарлардыц бул еамщктен улануы aniбедпш.

Фотосенсибилизациялаушы оЫмджгер

256

Клиникрлык, белгиерL Жылкылардьщ сарбаскурайдан ула- нуы ж т турде етед! жэне алгашкы белгшер1 шеппен азыктан- дырганнан кешнй 4-5 сагаттан соц блше бастайды. Улануцын непзп белгшерк тынышсыздану (бушрше, карнына карай беру, аяктарыньщ шалынысуы), сйёксйдщ кеп 6eniayi, нэиасп ал- гашында ылгалды, йешн жартылай суйыктануы, жалпы жаг- дайыныц куйзелуь иык, арка, бас булшыкеттершщ тартылуы сёкшд! белплер кершед!.

Сондай-ак кимыл-козгалысынъщ бузылгандыгы анык байка- лады. Жылкы 6ip орнынан, acipece артка карай киын козгалады, аяктарын жай бугш, киналып журед!, кадам басуы кыскарады, денесщщ арткы б е л т 6ip жагына карай кисайады, буындары сыкырлайды. Табанын тексергенде кезде кейде ауырсынады. Барлык осындай кимыл - козгалыстарыньщ бузылуы туяктьщ ревматикалык кабынулары кез1ндепндей клиникалык KepiHic беред1. Одан ары карай (басталганнан кешнп 4-5 сагатта) ты- ныс алуы катты бузылады, ол жишеп (минутына 80-ге дешн) курсактык дем алу туршде бшнедь Демпуцщ пайда болыуна байланысты дене температурасы 39,5-40,5°С-ге дейщ кетершед!, танау Teciri катты кенёйщ, кшегейл1 кабыгы кекшш тустенш кетед1. Тамыр согысы темендеп (минутына 60-70-дешн), тыныс алу ыргагы азаяды.

Сонымен катар, жш есшенщ, астынгы epiHi салбырайды, Ki- сщей береда, 3api аз белшед], дене кызуы жогарыл айды.

Ауыр турдеп улану 5-7 кунге дейш созылады. Бул кезде жа- нуарлар жатып калады, ал температурасы жогары кушнде сак- тал ад ы. Жещп турде уланган мал 2-3 кунде жазылып кетеда (И.А. Гусннин).

Балау. Бул уланудын туяктьщ ревматикалык кабынуы ке- зшдеп белгшермен сэйкес келетшдйтн мшдегп турде ескеру кажет.

Еми Симптоматикалык.Алдын алу шаралары. Сарбаскураймен 1%-дан аса ластанган

шшедщ азык рационынан алып тастау, тукымы шскеннен кейш малдын еешдаси тамырымен коса жеп коюын болдырмау сияк- ты шараларды ескеру кажет.

I7-S51 257

Ботаникальщ сипаттамасы. Кэдэмп шэйкурай шэйкурай туысына жататын, бийспп 40 - 60 см, шептесш еамдж.Тамыры кальщ тармакты, сол тамыр тармактарынан жыл сайын б1рнеше еЫмдш сабагы ecin шыгады. Сабагы жалацаш, т1к, жогары жа- гы кальщ сабакшалардан тирады. Жапырактарыньщ жиеп 6ip- Teric, узынша келген. Гулдер1 5 жапыракты, жылтыр сары тусп, кара дактары бар.Жергшкп атаулары: каншеп, коянкан. Шэй­курай дьщ барлык Typi кепжьшдык вс1мд1ктер. Еуропаньщ бар- лык белтнде, Казакстанда кещнен тараган. Ашык алкаптарда, бута арасында есед1.

Шэйкурайдьщ уытты бастамасына эфир майлары: терпен- дер мен секвитерпендер (пинен жэне цинеол) жатады. Олар шеп курамында 0,1%-га дешн болады. Сонымен катар, еамднс курамында май кышкылдары, ешмджпц тамырынан баска белштершщ бэршде боягыш (гиперицин (С30Н,бО8) жэне псевдо- гиперицин (С32Н20О16)) заттар кездеседь Олардьщ жарыкты сезу (фотосенсибилизациялаушы) ocepi бул кунде толык дэлелденген деп саналады. Шэйкурайдьщ уыттылыгы - курамындагы эфир майларына байланысты.

©с1мджп кепйргенде оньщ уыттылыгы едэу!р темендейдь Шэйкурайдьщ барлык белйсгер1 уытты, 6ipaK кай белшнщ уыттылыгы жогары немесе темен ёкендт белгйлз.

Шэйкурайдьщ курамындагы уытты заттарыныц токсикоди- намикасы жаксы зертгелмеген. Шетел эдебиеттершде жануар- лардыц шайкураймен улануы кеп жазылган.

Клиникальщ denzuiepi. IIIeiTT i кеп мелшерде жегенде жэне жеке сез1мталдыгыныц жогарылыгына байланысты байкалады. Улану ж т турде отед1. Алгапщы белгшер1 eciMZUKTi жегеннен кейш байкалып, 12-14 сагат бойы бшшедь Содан кейш жа- зыла бастайды. Kefi6ip кездер1 уланудыц аягы ел1ммен аяк- талуы мумкш. TepiHiH пигменттелмеген бел1ктершщ кун сэу- лес1 эсершен закымдальгауы шэйкурайдан уланудыц непзп бел- гшершщ 6ipi. Бул жагдайда жануарлардыц турше карамастан жундершщ ак жерлершде (езше тэн дерматит), кабыршактану, эритема байкалады.

Шэйкурай (Зверобой, Hypericum perforatum)

258

Шэйкураймен уланганда тэбеттщ темендеу1, сшекей агу, ауыз куысыныц кшегейл1 кабатыньщ кабынуы (стоматит) секшд1 белплер байкалады. Терщеп езгерктер аяктыц пиг- менттелмеген жерлершде де кездеседь К,абынган жер кышиды, закымдалган жерлерд1 жануарлар уйкелей бередг

К.Л.Романенко сиьфлардьщ шайкурайдан улануы жецш жэне ауыр турде ететшш айтады. Жецш туршде (дене кызуы калып- ты, тамыр согуы жишецщ) алгаш козу, мазасыздану белгшер! байкалып, ол тежелуте уласады, Ауыр т у р ш д е к щ е г а а ш кабык- тардыц канталауы, мурнынан суйык белшу, булшыкеттщ ку- рысуы, тыныс алудыц ауырлауы, im ету байкалады.

Улану белгшер! (мазасыздану) кун сэулесшщ эсершен ку- шейе туседг Tepineri езгерктер (пигменттелмеген жерлершщ кызаруы, жогары сез1мталдык жэне аздаган iciHynep) алгашкы клиникалык белгшер1 байкалганнан кешн, ягни тэул1ктщ аягына карай KepiHe бастайды. Уланудыц элаз тур1нде, тер1ндеп кабыну белплер12-3 куннен кешн кайта бастайды. Ауыр туршде терщщ закымданган жерлер1 ел1еттенедг

Балау. Шэйкурайдан улану белгшер1 фагопиризм мен бедеден улануга катты уксайтын болгандыктан, балауды нактылау ушш анамнез деректерше назар аударып, жайылымды зерттейдг

Болжам. Кебшесе уланган мал жазылып кетедг EmL 1шек-карын жолдарын im етюзпш заттармен тазалаган

дурыс. TepimH закымдалган жерлерш хирургия лык жолмен ем- дейдй

Алдын алу шаралары. Алдын алу ушш ак (альбинос) жану- арларды баска жайылымга ауыстыру немесе оларды тжелей кун сэулесшщ TyciyiHeH коргау усынылады. Осылай жасаганда ауру белгшер1 тез жойылып, тнгп ауру 6 e n r m e p i байкалмай кетедг

Карамык (Гречиха, Fagopyrum esculentum)

Tepici пигменттелмеген жануарларды карамыкпен азыктан- дырса, карамык 6epTneci деген ауру байкалады.

Кебше шошка мен кой ауырады, баскалардыц сезшталдыгы б!ршама темен. BipaK соцгы кездерде ipi караныц карамыктыц жасыл ескш1н жеп, уланган жагдайлары кездескен.

259

Ауру белгш 6ip жылы, белгш 6ip жерлерде коршетщщп бай- калган.

Tepici мен жуш кара, кун кез1 эсер етпейтш жануарлар ка- рамыкты жегеннен уланбайды.

Ауру дэрежезд жануар канша уакыт карамыкпен, эаресе гул- деген кездеп кек балаусасымен азыктангандыгына жэне куннщ астында канша уакыт болгандыгына байланысты. Кейде кара­мык 6epmeci карамыкпен азыктандырылганнан кещнп 8-10 ку- Hi пайда брлуы мумкш.

Сонымен катар, койларды карамыкпен азыктандырганда пай­да болатын терщеп кышыма жаз бен квктемде гана емес, кыста да байкалган.

Клиникальщ demuiepi. Жецш турде уланганда TepiHin пиг­менттелмеген жерлершде кызару, аздап домбыгу, ауырсыну- лар, (dcipece бас, кулак, кабак, мойындарьшда) байкалады. Те­рщеп кабынулар кышыма тур1нде бипнедь Малдар козады. Жан-жагындагы заттарга суйкенед1, мазасызданып, apu-6epi жупред1.

Ауыр тур1нде улану кезшде везикулярлы экзема немесе Tepi- нщ пигменттелмеген жерлершщ кабынуы байкалады. Везикула- лар жарылган кезде, сол жерлер ылгалданып, кабыршактар пай­да болады. Tepizjeri кышымадан баска, мал жалпы безгекп куй- ге тусш, аскорытуы бузы лады. Кейде мидыц кабыгы кабынып, менингит ауруына уксас кубылыстарга, мазасыздануга, cipe- сулерге, козуга уласады. Бул KepiHicTep кебшесе мал елер ал- дында байкалады.

Балау. Корытынды балауга сэйкес келетш анамнез мэлмет- Tepi мен ауруга тэн клиникалык кернюке карап койылады.

Болжам. Жецш турде уланганда болжам колайлы, ауыр ту­ршде колайсыз болуы мумкш. вшмге 8-12 тэуиктен кешн ушырайды.

Еми Симптоматикалык..Алдын алу маралары. Карамык бвртпеЫ пайда бола бас-

таган кезден-ак малды карамык епстштерше жаюды дога- рады. Тек бултты кундер1 гана жаюга руксат етедо. Ашык кундер1 карамыкпен жабык корада туратын малдарды гана азыктандыруга болады. Tepici пигменттелген малдарга бул шектеулерд1 сактау шцдетта емес. Карамык топанымен кыста жэне кузде азыктан дырады.

260

Кек тарымен ipi кара жэне усак малды азыктандырганда ка- рамыкпен азыктандыргандагыдай улану белгшер1 байкалады. Бул ауру - тары токсикозы деп те аталады.

Тарыдан улану койларда жас кезшде ауыр етещ. 3-8 айлык козылар уланса, ел1мге ушырайды. Орта Азияныц кейб1р жер- лер1ндеп отарларда елш 50-80%-га жеткен. Ересек койлар тары­дан улануга тезщдщеу келедь

Тарыдан улану жануарлардыц сезшталдыгына кеп байланы­сты. Кебшесе Tepici пигменттелмеген малдар уланады. Кейб1р жагдайларда Tepici пигменттелмеген койларда да бул ауру пайда болуы мумкш.

Шетел эдебиеттершде Австралияда, Оцтустщ Африкада жэне Оцтустш Америкада койдын тарыны жеп, жаппай уланган жагдайлары келпршген. Соцгы 10-15 жылда мундай мэлметтер отандык эдебиеттерде де кездесш жатыр.

Тарыньщ уытты заты, нафтодиянтрон туындылары, пиг- менттерше жатады. Б1рак бул заттын дэл курылымы эл1 анык- талмаган. Кептеген жабайы жэне мэдени ес'шдйстердщ фото- сенсиблизациялаушы цасиёттер! бар екендт бeлгiлi. Жабайы еежджтердщ 6ipiHe шэйкурай жатады. Мэдени ес1мщктерге тарыдан езге, сиыржоцышка, жоныпща, сулыны жаткызуга бо- лады. Бул еымджтердей фотодинамикалык белсендшпт ола- дьщ турлёрше^ есу фазасына жэне купмше де байланысты. Бул топтагы есгмдштермен улангандагы клиникалык KepiHici бipкeлкi келедь Фотодинамикалык заттардыц кеп беши бауырга эсер етш, клегейлй кабыктардьщ Tyci езгеред}, журек жумысы курт нашарлайды, екпе Щш|да жэне т.с.с.

Аурудын ж т Typi ешммён аякталуы мумкш.Созылмалы турде еткенде терще тYpлi e3repicTep байкалады:

1р1цдемелер, баста жаралар пайда болады, Tepici домбыгады (эсь ресе кулактьщ ).

Тарыдан уланудагы патанатомиялык 63repicrepfli табиги жэне тэж1рибе жузшде А.М.Ракманов жаксы суреттеген. Бул езгерхст&рдщ барлыгы бауырга байланысты. Буйрек пен журек еттер1нде де езгерютёр айкын кершедг

Тары ( просо, Panicum)

261

Тарыдан уланудын eMi мен алдын алу шаралары баска фото- динамикалык каисеттер1 бар вамдйстердегщей журпзтедь

Жабайы жэне мэдени ал ка тукымдастарды, баска да екпе еамд!ктерд1 мал азыгы ретшде

найдаланылганда болатын токсикоздар

Ka3ipri уакытта мал шаруашылыгында арнайы азык дайын- дауга пайдаланылатын ес1мд1ктерд1н; мацызы зор. Оларга - беде, жоцышка, жугерь кунбагыс жатады. Бул 0ciмдiктep азыктык зат ретшде (сурлем) ауыл шаруашылыгында жш колданьшады. Будан баска бул категорияга картоп, карамыкша, тары сиякты ес1мд1ктерд1 жаткызуга болады. Бул еамдисгер мал азыгы ре­тшде пайдаланылмайды, дегенменде кейб1р жагдайларда малга азык ретшде пайдаланылып, дурыс азьщтандырмау салдары- нан малдардыц улануы мумкш. Жогарыда аталган барльщ eciM- д1ктермен малды дурыс азьщтандырмаганда ауру тудыруы мум­кш. Бул ауруды токсикоз ретшде карастыруга болады.

Жугерйп малга азык рет1нде бергенде нитриллгликозидтер- дщ, ал картоппен жэне жабайы алка тукымдастарымен азык- тандырганда, олардыц курамындагы соланиннщ жинакталу ынан улану туады.

Картоптан улану

Алка тукымдасыныц (Solanaceae) кептеген ©Kumepi бар. Олар вегетацияньщ белгш 6ip фазасында кептеп ерекше зат - гии- козид соланин беледь Оныц ерекше болу ce6e6i гликозидпкте, алкалоидтыкта (соланидин) касиет керсете алады. Сондыктан ол гликоалколоидтарга жатады.

Соланин картоптыц (S. Tuberosum), кызанактыц (S. Lukoper- sicum), баклажанный (S melongena) жэне тагы баска да алка тукымдастардыц курамында болады.

Соланиннщ токсикологиясы. Соланинш 1820 жылы кер- нект1 галым Деффос ашкан. Эр алка тукымдасындагы соланин- нщ мелшер1 эр турль

262

Соланин суык суда жэне эфирде ергмейд!, спиртте жэне ыстык суда элЫз ерцгц, ал 1-2% кышкылда ете жаксы еридй Соланин куйд1рпп1, ащы дэмда, кристаллы турде болады.

Соланиннщ ociMflik белштершде жэне эр алка тукымдасын- да 61ркелк1 жиналмайтындыгы бурыннан белгип. Соланиннщ гликозид рет!нде кайнату кезшде курамы бузылса, ал алколо- ид соланидин 03repicci3 калып, улану белгшерш тудырады. Соланин Tepim кабындырып, кургатады жэне ттркецщ рш эсер етедь Соланиннщ барлык 9cepi буйректщ закымдануына (катёрл! нефрит), гастритке экеп соктырады. Сонымен катар, тыныс алу мушелер1, журек-кан тамыр жуйеа закымдалады.

Соланиннен улану эр малда эртурл1 журед! Кусу процесс! тэн болгандыктан шо шкал ар соланиннен кеп уланбайды. 0йткет, улы заттар кусыкпен сыртка шыгып кетедд. Ал кусу тэн емес малдарга еймдш курамына соланиннщ кеп жиналуы ете Kayinri. Канга тускен солонин сапонин секщщ эсер етщ, эритроциттерд1 гемолиздейда. Нэтижесшде несеп кызыл тустенш кетед1.

Зертханалык жануарларга эксперимент журпзу барысында соланиннщ уытты мелшер1 темендепдей екеш аныкталган: 0,02г вена аркылы енпзгенде кояндар катты уланса, ал аз мелшерш (0,01) жылдам енпзсе, ел1мге ушыратады; ауыз аркылы енпзшген0,06-0,12г соланин коянга enripe эсер етсе, итп 0,6 г ж т улан- дырады. 0,05г мелшерш венага енпзсе, ит ел1мге ушырайды.

Клин и кал ык белгшерь Соланиннен улану ж т , ж тлеу жэне созылмалы турде етед1. Бул азы к курам ындагы гл и коал кол о и д- ка жэне жануарлардыц сезймталдыгына байланысты етедь

Жга туршде жуйке жуйесшщ закымдалу белпы бшшсе, ж!тшеу Typi жуйкелж-гастритик белгшермен сипатталады.

Созылмалы тургнде - гастритке ушырайды жэне Tepi закым­далады.

Ipi кара мал. Бул жануарларда улану азык курамында соланиннщ кеп жиналуы нэтижесшен болады. Курамында со­ланин! бар ездмдпсп жегенде б!рнеше сагаттан соц, улану бел- rmepi бшне бастайды. Малдар салданып, ел1мге ушырайды. Ipi карада жуйке жуйес1 закымдалады. Катты уланганда сшекеш агады, кусады, inii кебещ, 6yfiipi шаншып, iiui етедь жургс1

263

бузылып, элЫзденед1 жэне терюшщ сез1мталдыгы темендейдь КоНьюктива, ауыз куысы кызарады, тыныс алуы киындайды, журек кызмеп нашарлап, дене температурасы темендейдь Тамыр согысы 60-80-ге дешн житейдьСуп азайып, сутшен жагымсыз ию шыгады.

Ж т уланганда ас корыту жолы кабынып, 2 -3 кунде ел1мге ушырайды.

Жецш турде уланганда 2 -3 куннен кейш жазылып кетедь Со- ланиннен уланган ip i караныц TepiciHiH эр жершде экзема (бертпе) пайда болады. Бертпелер желшше, шабына жэне куйрыгыныц тубше (аналь Teciri ай нал асы на) тарайды. Туяктары жарылып, журе алмай ауырсынады, жалкаяк агады.

Улану белгщер1 аусылмен уланган малдардыц клиникалык белгшерше уксас келедь Накты мэл!мет алу ушш б1рнеше рет эксперемент журпзу керек.

Ауыл шаруашылык малдарын картоп бардасымен (койырт- пагы), картоп калдыгымен азыктандыру ете каушть Картоп сабагынан уланган ipi каралардын шабы алгашында кызарып iciHefli, кешннен бертпелер пайда болады. Олар жарылып, орны ел1еттенш, жара болып кетедь Уланудьщ ауыр тур1нде бул ке- piHicTep дененщ барлык белтне тарап кетедь

Ipi караны кеп мелшерде ботва мен (еамщктердщ жер бе- тшдел белМ) азыктандырса атония, бауырдыц закымдануы, жуйкелш езгер1стер, кальций алмасуыньщ бузылуы, Tepi экзе- масы, сондай-ак ini тастау байкалады. Барданы кеп бергенде те- ршщ ойык жарасы (язвасы), гангрена, ipiHqi артрит, стоматит, асказан кызметшщ бузылуы, дене кызуыныц KeTepinyi, арьщтау мен сепсиске экеп соктырады.

¥сак малдар. Ipi карага Караганда соланиннен улануга кой- ларда T63iMfli келедь Крйларды картоппен азыктандыру оларды анемияга жэне уремияга, ал кошкарды препуцияныц (ен кабы) кабынуына экеп соктырады. Ешкшер соланинге ете ce3iMTafl келедь

Шошка. Соланиннен улану шошкаларда жш кездеседь Шошкалар уланганда гастритке жэне жуйкелпс закымдануга ушырайды. Торайлар уланганда кусады, iuii етед! жэне 6yfiipi шаншиды, дене температурасы калыпты, тамыр согысы жишей-

264

да немесе элс1зденед1. Салдану нэтижеЫнде 2-3 куннен кейш еледе немесе жазылып кетедь

Жылкыларда. Соланиннен улану баска жануарлармен са- лыстырганда едэу1р сирек байкалады. Бул жануарларды ку- рамында картоп жэне тагы баска алка тукымдасы бар азыкпен азыктандырмайды. Жуйкелк формада уланганда жылкылар ты- нышсызданып, кенеттен параличке ушырап, Tepi сез1мталдыгы темендещц, коллапс пайда болады жэне б1рнеше минуттан ке­йш ежМгё ушырайды. Уланудыц жуйкёлж - racipHTTiK белгшер! едэу1р жш кездеседь Курамында соланин, картоп калдыгы бар азыкпен азыктандырганда жылкылардыц аузынан сшекей ага- ды, эйсвдёнеда, тэбёта болмайды жэне iini етедь Йэж1с1 суйык, Tyci коцыр-кызыл, курамында кшегёшй масса болады. Кейб1р кездер1 жылкыларда шаншу байкалады. Дене температурасы калыпты болады. Кшегей кабьщтары акшыл сары TycTeHin ке- тед!. Уланудыц элс!з турщце гастрит 2-3 кун шшздё жазылып кетедь ал улану ауыр еткенде жазылмай аскынып кётедг. Буйрек кабынганда зэр курамында белок кебейед1, cipni кабыктары кы- зарып, канталайды.

Балау. Соланиннен улануды балау кезшде анамнез деректе- рш жэне клиникалык белгшерш талдау улкен нэтиже берёд!. Ipi караныц улану белгшер1 аусылга, шошканыц улануы обага уксас келетшш есте устаган жен. Дифференциялды балау кезшде дене температурасын елшейдь Уланганда температура калыпты, ал жукпалы аурулар кезшде жогары болады.

Болжам. Жануарлардыц басым кепшипп соланиннен уланган- дан жазылып кетедь Тек ipi караныц улануыныц экзантематозды формасы гана сепсиске айналып кететщщктен кауйгп. Гастритпк турде еткенде уланудыц акыры влгммен аякталуы мумкш.

Емь Курамында соланиш бар ездмдпт рационга ко суды шектеу керек (картоп, кызанактан жасалган ботка). Асказанын азыктан босатып, малды диет ада устайды. Зонд аркылы жыл- кыныц асказанын шайып, шоищаны кустыртады (вератрин - 0,02 -0,03 г спиртке косып Tepi астына). Гастрит кезшде ini е^шзпш- тер (кастор майы) жэне туткыр заттар (танин) колданады. 1шке 20-30 % глюкоза ертндгсш (500-1000 мл) енпзу керек. Глюкоза

265

ертндюш 6ip рет енгсзудщ e3i салдануды, тырысуды калпына келтсредь 1шке антисептикалык заттар беруге болады. (ихтиол, креолин т.б.). Журек жумысын жаксарту ушш кофеин жэне кам­фора колданады.

Патологиялык-анатомиялык езгергстер. Соланиннен ула- нудьщ патологиялык-анатомиялык 03repicTepi улану эртурл1 фор- мада етуше байланысты эртурл1 болады. Жуйкелж форманын патологиялык анатомиялык 03repicTepi кезге кершбецщ.

Алдын алу. Малды алка т^кымдастармен азыктандыру аса сактьщты кажет етедь Малдарды енш кеткен картоп есшнде- р1мен азьщтандырмаган жен. Картопты кайнатып бергенде кабыгын алып тастап кайнаткан дурыс, ал кайнаганнан калган суын малга беруге болмайды. IHmci картоп пен жапырагын ра- ционга б1ртшдеп emi3in, кешннен баска азыктармен косып бе­реди Буаз малдарга шию картоп, барда бершмейдь

Кызыл ша жэне баска курамында азоты бар ес1мд1ктер Мэдени жэне жабайы ес1мд1ктердщ арасында топырактан

ез бойына кеп мелшерде азотты нитрат немесе нитрит туршде жинактайтын Typnepi кептеп кездеседь

Оныц шшде мацызды орын алатыны - кызылша (свекла, Beta) Кызылшадан баска бойына нитрат жинактайтын еамдйстерге астык тукымдастар (кара бидай, сулы, арпа бидай, жугер1, кун- багыс т.б) жатады.

Мэдени ес1мд1ктердщ нитрат жинауы олардыц топырактагы мелшерше жэне азотты тыцайткыштарьгаыц бершуше байла­нысты.

Мэдени ес1мдпсгердщ шшде уыттылыгы жагынан кызыгу- шылык тудыратыны да кызылша. Ce6e6i олармен шопщалар- ды азьщтандырады, ал олар азотты косылыстарга сез1мтал. B ip a K эдебиеттерде ipi караньщ да уаланганы туралы мэлметтер келтсршген. Ke6iHe кэщмп асханалык кызылшадан уланулар байкалады. Кднт кызылшасымен азьщтьщ кызылшаныц уыт­тылыгы темендеу. B ip a K кант кызылшасын кеп eciperiH жер- лерде ipi караны туйнектщ устщп б елтн Kecin, сабагымен азыктандырганда ауру туындауы мумкш. Bcipece ол ппр1генде ете кауыпть Аурудыц маусымдьщ касиеп (кыркуйек, казан) бар; кант кызылшасын жинап жатканда кеп байкалады.

266

Кызыл кызылшасымен эр жастагы шошкалар уланады. Баска малдар салыстырмалы турде сирек ауырады. Шошкалар кызыл кызылшаны шикщей жегеннен уланбайды. Кызылша шша ку- шнде ауру тудырмайды. Жаппай улану буланган кызылшаны бер- генде байкалган.

Бул болжамнын Herni мы над а: нашар булаганда жэне баяу суытканда кызылша курамындагы азот кышкылы туздары дени- трификацияга ушырайды да купги уларга жататын нитриттер тузшедь

Нитриттер кэд1мп кызылша шша кушнде niipireime де тузь ледь Ipi караны niipireH шша кызылшамен азыктандыргандагы улану npou,ecci осыган байланысты.

Ipi караны бузылган кант кызылшасыныц сабагымен азьщ- тандыргандагы улануы, жогары ол1м керсетюнпмен сипаттала- ды. Шошкалардьщ кызылшадан улануы осы уакытка дейш жш кездёседо. Ол эрине кызылша егумен айналысатын ауцандарга катысты. Шошкалар ушш кызылша мен ас тузынан улану ен каугт болып саналады.

кызылшадан уланудыц клиникалъщ белгигериIpi цара мал. Ipi карада кызылшадан улану ж т турде етед1.

0л1мге ауру 6enruiepi байкалганнан кешнп алгашкы eKi T3yniicreH сод, ушырауы мумкш. 0л1м KepceTKimi жогары.

Улану келеа беяплершен сипатталынады. Малдьщ жалпы кут куйзелген, тэбеп жок, швлдейдь Кеп узамай булшык етгершде дарш байкалады. Юлегешп кабыктары бозарган немесе кегерген. Дене кызыуы калыпты. Imi етеда. Кейде нэжюке кан араласады.

Шошкаларда улану ipi караларга Караганда тез етедк Бул шошкалардьщ сез1мталдыцыныц жогары екецщпнщ дэлел!.

Ауру 6enrinepi азыктандырганнан сод, 6ip сагаттан кешн KepiHe бастайды. Кейде уланудыц тез журепш соншалык, олам азыктандырганнан кешн 1-2 сагаттан кешн туындайды.

Ауру куйзелуден басталады, ауру шошкалар жатып калады, кулайды, турады, кейде T im ri жатып калады. Одан баска кат­ты сшекей агу байкалады, ауыз куысы мен кезшщ кшегейл1 кабыгы бозарган. Дене кызуы калыпты, уланудыц ауыр туршде калыптан тыс темендейд1 (37-37,5°С). 0Л1М с1ресуден кешн туындайды.

267

Балау. Улануга балау клиникалык керше пен анамнез мэл- меттерше карам койылады.

Болжам. Шошкаларга байланысты болжам колайсыз, ce6e6i ел1м керсеткши жогары. Ауру созылмалы (3-6сагат) еткен жану- арларда, болжам колайлы болуы мумкш.

Еми Ауыр турде ж т уланганда ем нэтижеаз.Уакытында кемек керсетинп, канга метилен кегш енпзгенде

жаксы нэтиже 6epyi мумкш. Оны малдын 1кг салмагына 0,01- 0,02г есеб1мен 2%-дык ертндю ш кулак кектамырына енпзедь

Патологияльщ-анатомиялык, озгерктер. Kmereiwi кабык- тар бозарган, паренхиматозды мушелердщ кантамырлары канга толган. Кан кара немесе кара курен тусп, кейде TinTi шоко­лад тустес, нашар уйиды. Карынныц, келем1 улгаяды. 1шектер геморрагиялык кабынган.

Куыгы улгайган жэне зэрге толган. Карынды жарып керген- деп азык калдыгында, азот кышкылына тэн Hici бар.

Алдын алу шаралары. Алдын алу шаралары малды бузылма- ган с ап алы кызылшамен азыктандыруга багытталуы тигс. К̂ ызьш- шаны кайнатканда онын жаксы кайнауына жэне nicyiHe кецш ау- дару керек. Сонымен 6ipre, узак уакыт бойы суытуга калдыруга, кешшещ nicipmreH кызылшамен малды ертецпещ азыктандыру­га болмайды. Шошкага беретщ кызылшаны турап nicipreH жен. IlicKeH кызылшаньщ суын малга беруге тиым салынады.

бзш дж бакылау сурактары:1. Улы есшдактёрдщ жцетелуь2. Орталык жуйке жуйесш коздырып, эсер етейн есшднстерд! атацыз3. Орталык жуйке жуйееш элиретётш е<пмщктерге сипаттама4. Жануарлардын курамында цианогликозидтер бар еоЬьщщерден

улануы.5. Улы еспмд1ктерд1 аныктау эдштерь6. Фотосенсибилизациялаушы есймд1ктер.7. Курамында гликозидтер1 бар ешмщктерден улану. Гликозидтерд!

аныктау эдютерь8. Курамында журек гликозидтер1 бар еамщктерден улануды талдау9. К¥РамынДа алкалойдтар бар еамд1ктерден улану.10. Курамында эфир майлары бар eciMaiicrep

268

4-таоау. МИКОЗДАР ЖЭНЕ МИКОТОКСИКОЗДАР

Микоздар.

Патогецщ сацыраукулактар агзага эсер ету механизмше бай- ланысты 2 топка белшедк

1. микоздар - сацыраукулактардыц тпселей малдарды уланды- РУЫ-

2. микотоксикоздар - агзага енген саныраукулактардан белш- ген токсйвйердщ уытты эсер!,

Зец сацыраукулактарымен закымданган жем-шептермен улану.

Ыкпал ёгётш жагдайлар: 18-30 пайызды ылгалдылык Ke6i- несе дэндьдакылдар беде-жонышка закымдалады. Зец сацырау­кулактарымен закымданган жем-шептердщ tyici караяды жэне бурыл тусп болады, кышкыл тст\.

Патогенез/. Жем-шеп аркылы аскорыту жолына тусед1 неме- се еамд!ктердщ шац-тозацы аркылы тыныс алу жуйесшё бара- ды. Кшегейт кабыктарда ecin, дамып терещрек ене тусёдо. К̂ ан аркылы букш организмге тарайды.

Уыттылыгы сацыраукулак; турше, олардыц вируленттшпне, малдыц физиологиялык жагдайына, жеке сез1мталдыгына, азык- тануына, азыктыц закымдану дэрежесше, сацыраукулактыц хи- миялык курамына байланысты.

Клиникасы: Жылкыда 3 Typni формада етед;: етпел1, inieicri жэне милы. Кебшесе олар бфге кёздеседа. Ж т гастроэнтерит, саливация, баспаныц (ангина) аскынган Typi, мойын лимфа туйшдер1 iciHefli, мойын жэне бас булшык errepi тартылады, ко- ликтер, im катады немесе етед1, нэжгс жагымсыз mcri, кан не- месе шырыш аралас, тыныс алу жишейод тамыр согуы эл'Ьхз, температура - 41°С, буйрек кабынады, элшздйс, атония, арткы аяктары салданады, карашыктары кецейёда: Ipi карада сонымен катар тимпания, im тастайды.

269

Непзшен микозды аурулар тез арада пайда болады жэне кли- никалык белгшер1 б1рден байкала бастайды. Тыныс алу жуйеи тургысынан екпенщ эмфиземасы, стоматит, пневмония, энцефа­ломиелит, жетел, сырыл пайда болуы мумкш.

Патодогияльщ-анатомияльщ oieepicmepi. Бауырдын токси- калык дистрофиясы, асказанныц кшегейл1 кабыктарында кат- парлы кабынуы, талак жэне лимфа тушндершщ улкейу1, эпи- кардта кан уюлар, екпе гиперемиясы, оныц icinyi, трахея мен бронхта квбпсгенген суйьщтыктын пайда болуы сиякты белгшер байкауга болады.

Микотоксикоздар.Микотоксикоздар дегешмй - жануарлар агзасына микоз тэ-

р1здес уытты заттардыц (сацыраукулактар) eHyi нэтижесшде пайда болатын ауылшаруашылык малыныц ау рул ары. Оларга: аспергилло, дендрохио, стахиоботрио жэне фузариотоксикоздар жатады.

Аспергиллотоксикоздар - аспергиллюс туысына жататын (20-астам) уытты сацыраукулак эсершен пайда болатын ауру­лар. Олар ылгалдылыгы 18 ден 35 градус аралыгындагы жем- дерде пайда болып, афлотоксин деп аталатын уытты зат бвлш шыгарады. Афлотоксиндер суда жэне органикалык ерпндшерде жаксы еридь Судагы ертндшер! жогары температурага T03iMci3, кун сэулесше тез1мд1. Кышкылдар мен сштшердш эсершен белсендшгш жояды.

Токсикологиясы. Малдыц организмше ене отырып афло­токсиндер бауырдыц функционалдык кызметш булд1ред1, кей- 6ip ферменттердЩ белсендшгш темендетед1, РЫК-ныц ме- таболизмш езгертедь белоктардыц сйнтезш бузады, мушелерда майлы жэне белоктык дистрофияга ушыратады, гепатоцидтерд1 0л1еттенд1ред1, канцерогенд1, тератогецщ жэне мутагещц эсер етедь

Клиникасы. Алганщы белплер1 1-3 куннен кешн байкала ба­стайды. Улану ж т , ж тлеу жэне созылмалы турде кездеседь

Жылкьшарда аздаган козу пайда болып, ол тежелу сатысы- на алмасады. Жем-шептен калады, шелдеищ. Ауыз куысыныц кшегейл! кабьщтары кызарады, шектщ перистальтикасы куш- ейед1, нэжгс ктегешй заттармен араласады. Температура темен-

270

дейдо, тамыр согуы жэне тыныс алу жишейда, мал жатаган келедй булшьщ errepi тартылады.

Ipi карада алгашкы белгшер 4-6 куннен кейш пайда болады. Коз карашыгы улкейеда, булшьщ errepi тартылады, кулактары- ньщ уштары, аяктарында, бас тepiлepiндe еМеттенулер кершеда, жалпы эларейщ, кшегёйда кабыктар саргаяды, тэбет! темендей- fli, сшекей кеп белшед^ жетеледа, тремор, аскорыту жэне жуйке жуйеЫ жумысы нашарлайды. Буаз мал пп тастайды, бузаулардын imi erefli, тамыр согуы жэне тыныс алуы жиiлeйдi.

Койларда: Жалпы элс1рейд1, тэбеп темендейщ, саливация, несеп белу жишещц, гипотония, атония жэне тимпания калып- тасады, карын icmefli.

Шопщаларда: Жалпы козу, атаксия, тремор, iui ету, парез секшд1 6enruiepiMeH катар, ас корыту жолыныц функциясы булшед^ кусады, салданады, тип, кызыл иеп, желшшщ, кулагы- ныц уштары, аяктарыныц, бас тергсшщ кейб!р белжтер1 ел1ет- тенеда.

Кустарда: Жалпы элс1рейд1, тэбеп темендейд1, айдары мен сыргалыгы кегередь

Патологияльщ-анатамияльщ imepicmepi. Кшегейш кабык­тар катаральд1 турде кабынады, асказан мен кейб!р ипекгердщ галегешп кабыктары елгеттенеда. Бауыр улкейед1, журекте кан уйюлар байкалады, eicneci кызарган dpi iciHreH. Миы канга толы, паренхимтозды мушелерде дистрофиялык e3repicrrep бшнед1. Бронхтар мен бронхиолалар кеб1ктенген, кан аралас суйыктыкка толы.

Емдеу жэне алдын алу шаралары. Рационнан аспергилл штамдарымен закымданган азыкты алып алып тастау керек. Адсорбенттер, кустыргыштар, im етизгщггер бередь Cipecyre карсы Tepi астына 2-10,0 мл, 30 пайызды магний сульфатын, глю­коза егуге болады. Дэндердщ тазалыгын аныктау упцн натрий хлориддмен талдау журпзедь 4 кг. натрий хлоридш алып, оны 10 л. суга epiTefli. Алынган дэвдердо осы дайындалган ертндаге са- лады. Егер де кастауыш мущзшелер! бар болса, онда олар судыц бетше шыгады.

271

Деидродохиотоксикоз - ж т жэне ж тлеу турде ететш ауру. Кебшесе жылкы, шопща, кой жэне кустар уланады. Дендрохин сацыраукулактары бидайдын, кара бидайдыц, сулынын жэне ар- паныц сабаныныц шшде eMip cypin, улылык касиет керсетедь Сондыктан, сабанньш сырткы KepiHici em6ip закымданбаган болып кершед1. Белшетш токснндер химиялык заттарга жэне жогары температурага ете тез1мдь

Клиникальщ белгмери Улану ауыр турде етедь Жьшкыларда жалпы кажу, тамыр согуыныц жишеу1, ауыз куысы кшегей ка- быгыныц кабынуы, ершнщ icinyi, канньщ формалык элемент- TepiHin саныньш кебейкл сиякты белгшер бшнеда.

^ойларда уланудыц ж т туршде лейкоцитоз, гипотония, тре­мор байкалып, кейб1р кездер1 дене кызуы кетершедь Ал ж тлеу туршде ершдер1 ел1 еттенщ, жуйке жуйеа закымданады.

Шошкаларда элаздис, козгалысыныц бузылуы, тэбетанщ жойылуы, шелдеу, кусу, im ету, дфтдеу, ауыз куысы кшегей кабыктарыныц, ерншщ жэне тумсыгыныц кан талауы, канда эритроциттердщ саныныц кебею1 секщда белгшер байкалады.

Патологиялъщ-анатомиялъщ взгер1стер. влексе cipecin калады. Кезге KepiHeTiH кшегей кабыктардыц KerepreHiH керуге болады. 1шектщ кшегейш кабыгы катаральды кабынады. Соны- мен катар ет кабыныц етке толганын, екпенщ юшгенш, паран- химатозды мушелердщ дисстрофиялык езгергстерш байкауга болады.

Балау - анамнез деректерше, клиникальщ белгшерше, пато- логияльщ-анатомиялык езгер1стерше жэне зертханалык тексеру корытындыларына карай койылады.

Емдеу. Рационная сацыраукулактармен закымданган азык- тарды алып, шек-карынды тазартады. 1ш етюзпш дэршк заттар колдануга болады. Кофеин - бензоат натрищ глюкозамен косып, венага егедь 1-2 кун малды диетада устаган дурыс.

Клавицепстоксикоз - клавицепс туысы сацыраукулактары- нан малдардыц улануы. Бул сацыраукулактар туысына кушсп малдар, жылкы жэне шошка аса сез1мтал келедь Сацыраукулак мэдени жэне астык тукымдас ес1мд1ктер дэндер1мен 6ipre йнке Tycin (микоз), токсин белед1 (микотоксикоз).

272

Микотоксикоз еюге белшедк1. Эрготизм.2. Клавицепспаспалитоксикоз.

Кастауыштан улану - эрготизм (Спорынья).

Астык тукымдастардыц дэндершде пайда болатьш кастауыш алколоидтарынан улануды - эрготизм дейдь Жауын-шашын жылдары мэдени ездмщктердщ, арпа, суды дэндершщ, дшрмен калдьщтарыныц кастауыштан ластануы жш кездеседь Малдар ушш KayinTici сацыраукулактыц курамында болатын уы - скле- роцин. Уытты бастамасы - эрготоалколойдтар: эрготоксин, эрго- тамин, эргозин. Олар бдрыцгай с ал алы булшык еттерге эсер етедь Карашыкты тарылтады, кантамырларын тарылтып, улпалардыц коректенуш булд1ред1 (цианоз, некроз), симптоматикалык жуйке жуйесш тежейдь Сезштал мал: уй жануарлары - шошка, ipi кара, кустар.

Клиникальщ белгыери Улану ж т жэне созылмалы турде етедь Ж т турщде аскорыту жолынын кызмёт! бузылады, сшекею агады, ауыз куысыныц кшегешп кабыктары кабынады, кусады, коликтер, ini ету, сез!мталдыктыц темендеуй немесе жойылуы, сфёсёйелёр байкалады. Булшык errepi дорУдеп, тар- тылып калады, кез карашыгы кецейед^ козгаласы нашарлайды. Созылмалы Typi - кургак гангрена туршде бшшш, кустардын ай дары мен сыргалыгы, ipi кара малдыц желшшщ уштары, куйрыгы, кейде туяктары, шошкалардыц тумсыгы, бас тер i л ер i niipin, Tycin калады.

Патологияльщ-анатомияльщ eieepicmepu Сойып, зертте- генде iiuki мушелерде кан айналудыц бузылуы бёлгшерш, Tepiae некрозды ошактар керуге болады.

Em i . Рационнан кастауышпен ластанган азыкты жедел алып тастаган жен. Жайылымдарды уакытында тексеруден ет- Ki3in, оны агротехникалык эдгстермен арам шептерден жэне кастауыштан тазартып турган дурыс. Егер мал улана калган жагдайда адсорбенттер, кустыргыш заттар,ш ёткхзпшгёр кол- данады. Cipecnere карсы 30%-ды магний сульфатын 2-10 мл. мелшершде Tepi астына егедь18—551 273

Клавицепспаспалитоксикоз - бул жануарлардьщ б^рден кеп- теген белтнде болатын ауруы. Ол жайылым кезшде де, сондай- ак байлаулы кезшде де байкалады.

Клиникальщ белгтери Жылкыда: жалпы ancipey, атаксия, тремор жэне эртурл1 салданулар бшшедь Кшегеши кабыктар кызарады, тамыр согуы жшлейд!, температура темендейдь

Ipi карада: уркектж пайда болады, басын шайкай беред1, атак­сия, тремор, парездер калыптасады. Созылмалы туршде зат ал- масу бузылып, арыктайды, ес1мталдыгы темендейщ.

Крйда: тремор, жалпы козу, парез, тамыр согуыньщ жиiлeyi, кшегейл1 кабыкта гиперемия, бедеулж, агалактия секицй белп- лер байкалады.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерютерг. Паренхиматозды мушелерде 1ркшдектер пайда болады. Бауыр мен екпе канга толы. Лимфа бездер1 улкейген. Кдрынныц Kuiereimi кабыктары йлнед1, кызарады.

Емдеу, алдын алу шаралары: Жем-шепт! тексерш, асказанды тазалау керек, ini етюзпштер, адсорбенттер, ктегеши заттар, cipecyre карсы заттар бершедь

Фузариотоксикоз дегешм1з - Fusarium туысына жататын улы сацыраукулактардан закымдалган азыкты малга берген- де туатын улану. Соцгы мэл1меттер бойынша фузариотоксикоз этиологиясында, сацыраукулак; Fus. Sporotrichiella улкен роль аткарады.

Fus. Sporotrichiella кеп тараган микросацыраукулактардын 6ipi, эртурл1 еамд1ктерде мекендещц. Ke6iHece ес1мдок дэндер1 закымданады.

Фузариотоксикоз K93ipri кезде жануарлар iininae жш кезде- ceriH микотоксикоздар.

Ауруга ауылшаруашылык малдары мен кустары бешм. Ipi ка­ра жэне усак мал тез1мд1, тек кышкыл азыкты (сурлем, кызылша сыгындысы) кеп мелшерде бергенде уланады. Ауруга жас жэне буаз малдар сез1мтал келедй

Н. А. Спесивцеваныц мэл1меттер1 бойынша, жылкыныц фу- зариотоксикоздан уланып enyi, кептеген шаруашылыктарда малдын жалпы саныныц 65-75%-ын курайды. Gcipece шошкалар

274

мен кустарда фузариотоксикоздан уланып елу, улкен пайызды керсетеда.

Жылкыларда фузариотоксикоздан улану дэндо азьщтарды бер- генде ж т кездескен.

А. П. Онегов жэне Н. А. Наумов кулындар мен торайларга кыстан калган астык тукымдас дакылдарды бергеннен кетнп (сулыны) токсикологиялык эсерш зерттеп,олардыц улануы кезшде, ойык-жара, ететтену процестер (стоматит, гастроэнте­рит, дерматит) жэне де жуйке жуйесшщ бузылуы сеюдщ белгшер байкаган.

Fusarium туысыньщ сацыраукулактары табигатта кец тара- ган жэне кейб1р турлер1 бидайды ж т закымдайды. Бидайдыц закымдалуына 18-27 С температура жэне бидай ылгалдылыгы (20-25%) эсер етедо. Сонымен катар, саныраукулактардыц кейб1р турлер1 теменп температурада да есе бередо .

Академик П.Е.Сергеевтщ niicipi бойынша, епстйсте калган астык тукымдастардыц жогары ылгалдылыгы 0-10°С темпера­турада Fus. sporothirichioides сацыраукулагыныц есуше колайлы жагдай тугызады.

А.X.Саркисов жэне Е.С. Квашнин ёпстщте кыстан шыккан астык тукымдастардыц эртурл1 жануарларга уыттылыгын зерт- теген.

Ортурл1 аудандардан экелшген уытты дэндердщ 107 ymrici- нщ микрофлорасын зерттегенде жэне сацыраукулактардыц 250 туршщ шшде ец уытты больт Fus. Sporotrichiella сацырауку- лагы болып шыкты.

Улану ce6e6i барльщ азыктардыц закымдануына байланысты: сабан, шеп, дэндер, астык тукымдастар уны, курама жем, кебек.

Астык тукымдастар алкабында ipi кара малдар жайылганда барлыгы фузариотоксикозга шалдыкканы белгш.

Fus. Sporotrichiella сацыраукулактарымен закымдалган кура­ма жемд1 шошкага жэне куска бергенде ж т жэне созылмалы улану байкалган.

Фузариотоксикоздыц ерекшелт, кыскы мЬрз1мшц ез!нде (1-3 кунде) жануарлардыц K e n u iin ir i ауырады.

Фузариотоксикоз толык зерттелмеген. Бюдщ емшзде JI. Е. Оли- феонов осы багытта зерттеулер журпзген. Ол дэщц F. Sporotri-

275

chiella-мен закымдап, одан токсикалык стероидтар-енорофуза- риогенин жэне ноофузариогенин белш алган. Олар етаниботрио- токсиндерге жакын болып келедь

Фузариотоксикоздар dcepi бойынша жалпы токсикалык жэне дермацидпк уларга тэн. В. И. Билай оларды жалпы плазматика- лык dcepi бар уларга жащызады. Фузариотоксикоздардыц эсер ету механизмше карай И. Куршанов оларды орталык жэне вегетативтж жуйке жуйесше эсер ететш жалпы токсикалык улар- деп еюге беледь

Улану кез1ндеп белгшер томендепдей: мал мазасызданады, ауырсынуы байкалмайды, рефлекстер жок, inieK-карын жолынын моторлык кызметч жэне журек тамыр жуйесшщ жумысы бузылады. Сонымен катар кан тузетш мушелердщ жумысын взгертедь соньщ салдарынан канньщ морфологиялык курамы езгеред1, лейкопения дамиды.

Закымданган азыкты узак уакыт беру журек-кан тамыр жу­йесше эсер eTin, кан айналымында езгер1стер тудырады. Со­шли, салдарынан геморрагиялык диатез, екпе домбыгуы ка- лыптасады.

Ауру азыктын сацыраукулактардан закымдалуына байла- нысты ж т , ж1тшеу жэне созылмалы турде втедь Ауырган мал шннде ел1м-жтм жогары болады. Зерттеулер мэлшеп бойын­ша, улану 2-9 кунге созылып, акыры ел1ммен аякталады. Ipi кара мал ж т уланганда 2-3 кунде ел1мге ушыраган. 0лпре эсер ететш мелшерк жылкыга 0,5-4,6 кг, ipi кара малга 0,5-4,8 кг, усак малдарга 0,4-1,2 кг, шопщаларга 0,25-0,9 кг.

Клиникальщ белгигери Зерттеушшердщ мэлiмeттepi бойын- ша фузариотоксикоздын ж т жэне ж тлеу тур1нде, жылкы мен ipi карадагы алгапщы белгшер орталык жуйке жуйесшщ закым- далуымен сипатталады. Уланудыц алгашкы кундер1нде мал ма­засызданады, Tepi сез1мталдыгы жэне рефлекстер жогалады не- месе томендейд1, дененщ алдыцгы бвлтиде булшыкет flipmi байкалады. Ауру дами келе арткы 6eniri салданады. Жылкы жаткан жершен тура алмай калады.

Журек жумысы бузылады, тамыр согуы жшлещц (жылкыда 100-1 минутта) жэне аритмия байкалады. Температурасы ме-

276

жеден 0,5-7-ке темендейдь 1шек карын жумысы бузылган. Ipi кара мал да мес карын атоннясы, inieK карын перистальтикасы кушейген. Жылкыда шайнау жэне жутынуы киындайды, imeK карын перистальтикасы бэсеццеп, im кату байкалады.

Фузариотоксикоз кезшде канда взгер1стер болады. А.Е. Цвет- кованын ManiMerrepi бойынша эритроциттер1 1-1,5 млн, лейко- циттер 200-ге дешн азайган.

А.И. Носкова жэне И.А. Курмановтыц зерттеулер1 бойын­ша койларда фузариотоксикоз жггшеу турде (5-8 кунде) еткен жэне малдыц елушен аякталган. Койлар мазасызданган, аз ки- мылдайды, ауыз куысынан кеб1кп суйык агады, танау куысынан cipmi суйык агады.

Коньюктива, ауыз жэне танау куысыныц кшегешй кабыгы бозарып, кейде саргаяады. Дене температурасы 39°-39,6°С, та­мыр согуы жэне тыныс алуы жишейд!. 1шектщ перистальти­касы кушейедь Кой арыктайды. сырткы ттркеНдариштеще ке- щл белмейд1.

Шошкалар мазасызданады, азыкты кабылдамайды, imi етед1, кейде кусады. Keft6ip жагдайда ойык жара л ы стоматит калып- тасып, басы, мойны icmefli, кызыл дактар болады.

К^старда Н.А. Спесивцева мэлшеттерх бойынша улануга 20- 25 кундш балапандар шалдыгады. Улкен к¥старда фузариоток­сикоз жещл турде етедь Балапандардьщ улануыныц ж т туршде тэбеп жойылып, элС1здак, аз козгалаып, Tepi сез1мталдыгы жой- ылады, ауыз куысынын ьолёгйш кабыгы кабынады. Алгашкы кундер! айдары когеред1, 6-8 кунде анемия байкалады (айдары мен сыргасы бозарган).

Аурудыц созылмалы туршде; ауру белгшер1 ж тлеу ет- кендегщей белгшерге уксас, тек кана баяу дамиды.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгергстер. А.Е. Цветаеваньщ (1961) зерттеулер1 бойынша жылкыларда epinaepi домбыгып, жарылган.

Кшегейл1 кабыктарда некроз, ойык жаралар, канда лейкопе­ния, лимфоцитоз байкалады.

Бауыр тыгызданып, кызыл тустенген, келем1 улгайган, шека- расы анык емес; журек булшыкет1 босацсыган, курсак куысында кызыл Tycri суйык жи налган.

277

В.П. Лотков елген шопщада кемекей жэне лимфа туйшдершде с!рл1 инфильтрат бар екенш, мойын, бас, шажыркай лимфа тушндер1 гиперемияланганын аньщтаган.

А.И. Носкова жэне И.А. Курмановтыц зерттеулер1 бойынша кой л ар да темендегщей патологиялык езгер1стер болады: жу- мыршак юлегейш кабыгы жэне inieK геморрагиялык кабынган, шшде шырышы мол. Паренхиматозды мушелерде нукгел! кан- талау кездесед!, журек булшьщет! бозарган, босацсыган. Буйреп жумсак, капсуласы тез ыдырылады, шекарасы анык коршбейд1. Тала®; колем! кшйрейген.

Балапандарда безда карын мен пиекте катаральды жэне гемо- раргиялык кабынулар байкалады. Бауыр жэне екпеде кептеген канталаулар бар, б1ркелк1 боялмаган, inii канмен толган. Барлык малдарда innci мушелер дистрофияланып, бауырдыц диффузды жэне жергшкт! закымдануы, стаматит байкалады. 0кпе iciHin кетедь

Балау клиникальщ белплерш, гематологияльщ корсепаш- TepiH, патологиялык-анатомиялык езгерютерш ескере отырып койылады.

Еми Б1ршппден: малдьщ азыктьщ рационынан сацырауку- лактармен закымданган жэне оган куд1кп азыктарды алып та- стайды. Фузариотоксикоз ауруыныц спецификальщ eMi жок, 6ipaK симптоматикальщ терапия колдануга болады.

И.А. Курмановтыц усынысы бойынша фузариотоксикоздыц ауыр eTyi кезшде венага кофеин, кундел1кп глюкозамен 6ipre уротропин (1 кунде 1рет) жазылганша колданады.

Сепсистпс процест1 алдын алу максатында булшыкетке пени- цилин, стрептомицин, бицилин енпзед!.

Алдын алу шаралары. Fusarium сацыраукулагымен закым­данган азык арнайы зертханалык зерттеуге ж1бершед1. Бул сацыраукулакпен закымданган азьщты малга беруге болмайды.

И.А. Курманов кейб1р жагдайда, егер биосынамада закымдалу децгеш томен азьщты ipi кара малга беруге болады деп есептей- fli. Ал бордакыдагы малга nieicreyni молшерде 6epefli (тэулйгше 30-40%) жэне де ол кыпщыл азьщпен (сурлем, кышкыл жом) 6ipre 6epmMeyi керек. Fus. Sporotrichiella сацыраукулагымен

278

закымданган жем суда еритш уытты ёшмдерд! тузедь Сондык- тан И. А. Курманов залалсыздандыру упнн, жемдц суга салуды усынды. Ол ymiH жемге терт есе су куйып, 6ip тэулнс устайды. Тэулйс бойы 4-5 рет суды ауыстырып турады. Содан кешн жемд1 100°С температурада 1 сагат кайнатады.

А. В. Васин жзнне Ю. П. Квиткин уытты сацыраукулактар- мен закымданган жемд1 1%-ды куйдарпш натрий, калий немесе аммиакпен ецдесе, уытты касиетт жогалатынын аныктаган.

Фузариотоксикоздьщ алдын алу ушщ алдымен азыкты жи- наганда, сактаганда дэцщ дакылдардыц тукымын дэршегенде бузылуын болдырмау керек.

Ылгалдылыгы жогары (17%жогары) азыкта саныраукулак спорасы жаксы дамиды, сонын салдарынан азыкта уытты зат жиналады.

Жогарыда аталган шаралармен катар И.А Курманов келезд жагдайларды ескеру керек Децщ:

1) малга бершетш азык мукият ветеринариялык санитарлык бакылаудан ету керек;

2) курама жемд1 дайындауда бакылау журпзу, курама жемге бегде nici жок дэщц жiберу.

Стахиботриотоксикоз. Стахиботриотоксикозды - стахио- ботрис сацыраукулагымен закымданган ipi азыктар туында- тады. Бул сацыраукулак сапрофит — шабылган ipi азык, ягни, ел1 ес1мд1ктер целлюлозасын талкандаушы Dematiaceae ту- кымдастыгына жатады. Стахиоботрис сацыраукулагынын (St. Altemans) морфологиялык жагынан уксас ею - уытты жэне уыт­ты емес турш ажыратады.

Зерттеулер бойынша азыктын закымдану ce6e6i мыналар бо­лып табылады:

1) сацыраукулак спорасы азыкка ауадан тусу;2) сацыраукулакпен закымданган топырак пен азык байланы-

сы нэтижесшде;3)азыктыц сацыраукулагымен закымданган еамджпен тпее-

лей байланысы нэтижеанде;Споралардыц есш-енуше колайлы жагдай - жогары ылгал-

дылык, жылу жэне ауа болып табылады.279

Сабанныц немесе баска да ipi азыктардыц жогары ылгал­дылыгы сацыраукулак; осу ушш “термостаттык” жагдай тугызады. Ылгалдылыгы 20% аспайтын кургак азыкта st. altemans оспейда. Бул сацыраукулакгыц споралары 80°-85° С-тан жогары температу- рада 10 минут iuiinae кырылып калса, 30°-40° -тан теменп темпера- турада озшщ эсерш сактап кал ад ы. 2-4%-ды натрий гидрототыгы eptiiimici сацыраукулакгыц уытты эсерш жояды.

Уытты заттар сацыраукулактар есш-енген кезде гана пайда бо­лады. Азьщ спорамен закымданганнан кешн 5-6 куннен кешн уыт­ты эсер керсетедь

Клиникальщ белгигери St. altemans сацыраукулагымен за­кымдалган азьщ ете уытты болып келедо. Оныц 200-300 граммы жьищыда ауыр улану тудырып, ел1мге ушыратады. Стахиботрис уы жергшкп жэне кумулятивп эсер етеда. Сацыраукулак уынан ас корыту жолында некрозды кабыну процестер1 дамиды. Сонымен катар букш организмде геморрагиялык диатез байкалады.

Улануга жылкы сез!мтал келедь Сонымен катар, ipi кара малы, жануарлардыц баскада турлершщ улануы мумкш. Ста- хиботриотоксикоз малды корада устаган кезде жш байкалады. Малды жайылымга ж1берген кезде ауруга шалдыгу токталады.

Стахиботриотоксикоз клиникальщ eid турде етедо: ж т (атип- Ti) жэне созылмалы (типи). Ауру белгшер1 1-3 тэушктен кешн байкалады. Ауыз куысыныц кшегейш кабыгы, epim, мацдай те- pici закымдалады. Эдетге, стоматит, кешннен кызару, iciHy жэне ауыз куысыньщ кшегейш кабыгыныц кабынуы жэне сшекей ату байкалады. Ауыз куысыныц кшегейш кабыгында, кызыл иекте, тш, тацдайда ел1еттену (некроз) байкалады. Бастыц алкым жагыныц мацы icinyi мумкш. Keft6ip жагдайда ринит жэне коньюкгивит бо­лады. Жак асты лимфа туйшдер1 улгаяды.

Жьищы рационьшан дер кезшде сацыраукулакпен закымдалган азьщты алып тастаса, мал жазылып кетедь Егер сол азыкпен малды азьщтандыра берсе жылкыныц жалпы жагдайы темендеп, ауруга букш агза шалдыгады. Канныц морфологияльщ курамы взгеред1, тромбоциттер, сонымен катар лейкоцитгердщ саны азаяды (5-2 мыц 1мм. канда).

Жылкыныц тэбет! жойылып, элс1зденед1, жумыс кезшде тез шаршайды, eHTiry пайда болады, булшыкет1 д1рщдейдй маза-

280

сызданады, ас корыту жолыньщ жумысы бузылады. Кейде кыска мерз1мде дене температурасы 39°-39,5° С-ка кетершед1, терщеп, ерншдеп некроздар улгая туседа. Жылкылар мундай куйде 5-20 кун журедь Уланудыц акыры ел1мге ушыратады.

Keft6ip жагдайда катты закымданган азыкты жеген жылкыда стахиботриотоксикоздыц ж т (атж т) Typi байкалады. Азыкты жегеннен ьсейщ 8-10 саг. кейш малдыц жалпы куй1 темендещи.

Жш байкалатын клиникалык белгшер!: дене температурасы- ныц 40° - 41° С-ка дешн тез кетершу1, журек жумысыныц нашар- лауы, тамыр согуыныц жйшеу1 (80-100 6ip мннутта), екпе дом- быгуы, енпгу, юлегеюп кабык цианозы, екпедеп кырыл-сы- рылдыц удеуь Сонымен катар, жылкыныц козгалыс координаци- ясы бузылады, бас булшыкета тырысып-буркедй Tepi сезпштнг жойылады, кезге Kupiiioiiiij кшегейш кабыктарда кептеген усак канталаулар байкалады. Кейде танаудан, так йпектен кан агады.

Аурудыц оту узактыгы 24-36 саг., кейде атипта Typi тез eTyi- мен жэне естен тануымен ерекшелшедь Естен тану 10-15 сагатка созылып, соны елйммен аякталады.

Стахиботриотоксикоздыц тиггп турхнде патологиялык-анато- миялык озгерштер мынадай болады: ас корыту жолында, ягни, ершд'<\ танауда, жуткыншакта, iineK-карында некроздьщ проце- стер жэне жалпы геморрагиялык диатез бшнедь

Паренхиматозды мушелерде, Tepi асты клетчаткасында, cjpM жэне кшегейш кабыктарда нуктел1 диффузды канталаулар бо­лады. dcipece плевра, диофрагма, талак капсуласыныц астын- да, ток ппек кшегей кабыгында канталаулар болады. Лимфа тушндер1 улгайып, екпе канга толып, юшедь

Бурынгы жылдары стахиботриотоксикоз ipi кара мен усак малда кездеспейщ, st altemans сацыраукулактармен закымдан- ган ipi азык оларга зиянсыз деп келгендь BipaK, кешнп жылда­ры стахиботриотоксикозга ipi кара малдыцда шалдыгатындыгы байкалуда.

В. Ф. Матусевичтщ айтуы бойынша стахиботриотоксикоз­дыц ipi карада кездесу ce6e6i, соцгы жылдары оларга кышкыл азык сурлем жэне жом бершетш болды. Бул азык мес карын да

281

кышкыл орта тузед1, ол st. altemans сацыраукулактарыныц ecyiHe жаксы эсер етедь

Сондьщтан егер ipi кара малына кышкыл азьщ (сурлем, кышкыл жом) жэне st. altemans сацыраукулагымен закымданган сабан бершсе, стахиботриотоксикоз туындауы мумюн. Ауруга барлык жастагы мал шалдыгады.

Уланган ipi каралардагы клнннкалык белгшер1 темендегщей: жалпы жагдайы темендейд1, дене температурасы 40°-42° С, тэбеп жок. Атония imeK перистальтикасы кушейед1, iini етед1, нэжю канмен араласкан, сшекей агады, танаудан арльканды суйык агады. Танау, ауыз кшегей кабыгында, кезде гиперемия болады. Б. Ф. Морошкин, И. А. Измайлованыц 3epneynepiHe Караганда ауыз куысыныц Kmerenni кабыгында, танау жэне ершнде алды- мен ел1еттену пайда болып, кешннен ол ойьщ жарага айналады. Ауыз куысынан жагымсыз шс шыгады.

Ф. М. Пономаренко ерш, танау некрозы ipi карада сирек кез- десед1 деп есептейдь

Журек жумысында езгер1стер болады, пульс житецщ (80- ЮОмин), элмз болады.

Kefi6ip жагдайда булшыкет flipini, элаздж, шайкалып журу байкалады. Сиырда im тастау кездеседь

St. altemans сацыраукулакпен закымданган азьщты узак уа- кыт малга берсе, мал арьщтайды, лактация токтайды. Ауру мал канында лейкоциттердщ саны азаяды ( 3000-1000).

Аурудыц соцы 70-80% ел1ммен аякталады. 0л1мге кебшесе 4-6, сирепрек 7-10-шы куш ушырайды.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктер. St. altemans сацы- раукулактарыныц уытты заттарына кой, ежкшер де сез1мтал. Сацыраукулакпен закымданган азьщты койга берсе танау, epiH Tepici закымданады, ауыз куысы кшегейш кабыгында ойык жара, гиперемия байкалады, геморрагиялык диатез, лейкемия бшнедь

Шошкаларда st. altemans сацыраукулактармен закымданган азьщты жеген мелшерше карай ауру типи немесе атипт! турде етедь

282

Закымданган азык торайларга 20-30 г, шошкаларга ЗО-бОг кунше бершсе, оларда аурудыц т р и T y p i, ал одан кеп мелшерде бершсе amnTi немесе ж т улану байкалган.

Шошкада атш т туршде, доршдеу, кусу, екпе домбыгуы, кан- да нейтррфильд1 лейкоцитоз болады. Сойып зерттегенде: гемор- рагиялык диатез, ас корыту жолында ойык жаралы-некрозды закымдану, паренхиматозды мушелерде дегенеративтнс проце- стер бшшеда.

Б.Ф,Морошкшшщ мэл1меттер1 бойынша елексеш сойып, зерттегенде геморрагиялык диатез, жумыршак пен Ьзгекте, екпе, бауырда, буйректе, лимфа туюндершде некрозды ошактар пайда болады. Лимфа тушндер1 улгайган жэне гиперемия байкалады, бауыры босаган. Талак улгайган.

Емй Арнайы eMi жок, симптоматикалык терапия эдош колда- нылады. Ipi кара мал уланганда рационнан кышкыл азык-сурлем жэне кышкыл жомды алып тастайды, кептеген жагдайда осыдан кешн мал жазылып кетедь

Жылкыда стахиботриотоксикоздыц алгапщы сатысында щгке ихтиол (4,0-8,0г), каломель (3,0-5,0г) жэне зыгыр кайнатпасын беред1. (1:500) калий перманганаты, 3%-Ti сода ёрггшд!с1мен ауыз куысын жуады.

Аурудыц соцгы сатысында В. В. Стасецкий 6ipiicnpmreH ем колдануды усынды: 10%-ды кальций хл0ридан1ц ертндюш та- мырга 100-200мл, 2,0-5,0г адреналицщ 1:1000 катынаста epiTin Tepi астына, 0,5-1 сагаттан кёйш 20,0-60,Or 10%-Ti йодты калзшдщ epiTiHfliciH тамырга егу керек.

Естен тану кезшде Tepi астына камфора майын, 3-4 сагат ке- шн хл орлы кальций берген дурыс.

Ipi кара стахиботриотоксикозы кез1нде В. А. Фортушный 10%-ды натрий хлорид! epmngicm тамырга енпзу жаксы нэтиже беред1 деп есёйтейда. Е ртндш KyHiHe 6ip рет, 2-3 кун катарынан 200 мл. беред1.

Алдын алу шаралары.Азыктыц стахиботрис сацыраукулактарынан закымдануын

болдырмаган жен. Бидайды кургак ауа-райында жинап, eric да- ласынан тез алып кету керек, сабан мен шеит! маялап жииау ал- дында жаксылап Kenripin, кургак жерде маялаган дурыс.

283

Стахиботриотоксикоздан сабан ecici кырманда закымданады, сондыктан сабанды жаца кырманда маялау керек. Мая туратын жер топырагын ас тузымен немесе хлорлы экпен ецдеу керек. Сонымен катар st. altemans уытты сацыраукулактары жем-шепте сакталатынын ескеру кажет. Жылкы мен ipi карага, суланган са­банды беруге болмайды. Саласы нашар сабанды тесешш ретшде де колданбайды. Мукият тексергенде мундай сабанда кара ку- йеш байкауга болады.

Стахиботрнотоксикоз сацыраукулактарын 0,5%-ды куйд1р- пш калий немесе натрий, 1%-ды аммиак ертндгстён залал- сыздандыруга болады.

Миротециотоксикоз. Миротециум сацыраукулактар токсин- дершен улану ж т жэне ж тлеу турде етедь Мал жалпы ancipeft- д1, танауынан суйык агады, сшекей кеп белшедь куше кайыру жойылады, атония, ini етедь парез. Ж тлеу туршде: козгалуы киындайды, тершщ сез1мталдыгы темендецщ, кшегей кабьщта- ры канталап, мал арьщтайды. Кдндагы эритроцит, лейкоциттер- дщ мелшер! артып кетедь

Патологияльщ-анатомиялъщ взгергстерг. Ас , корыту жол- дарыныц кшегейл1 кабьщтары канталап, катаральд1 кабынады. Буйректерде некрозды кубылыстар байкалады.

Емдеу, алдын алу: Жем-шеп алмастыру, адсорбенттер, кше- гешп заттар, журек жумысын жаксартатын дэрипк заттарды кол- дану сшщты шаралар малдыц жазылуына кеп кемепн типзедь

Пенициллиотоксикоздар. Пенициллиум туысына жататын уытты сацыраукулак штамдардарыныц жануарлар агзасына ену нэтижесшде болатын ауру. Осы сацыраукулакпен ластанган ар- па, сулы, бидай дэндер1мен жэне курама жеммен азыктандыру кез1нде шошкалардыц улануы пркелген.

Клиникальщ белгтери Шошкада: Жалпы козу, жетел, кусу, тремор, диарея, атаксия, денеи 6epTyi, кышуы, арыктау, кшегейш кабыктардагы цианоз, тахикардия сиякты белгшер кершедь

Патологияльщ-анатомиялъщ 03zepicmepi: К̂ арын мен iuieK- тщ кшегейш кабыктары кабынган. Бауырдыц Tyci езгерген, буй- рек, талак, лимфа бездер1 улкейген. Паренхиматозды мушелер дистрофияланган.

284

Елт Cyr шпазуге болады. 0,5 пайызды натрий гидрокарбона- тын, хлорлы кальций, глюкоза, зэр айдагыштар колданады.

Мукоротоксикоз - сацыраукулактардыц мукор туысына жа- татын шошкалар мен кустарда кездесетш, ете ауыр турде ететш токсикоз.

Клиникалыц белгтери Шошкалар жалпы элс1рейда, аяктары мен мойынныц булшык eirepi тартылады, тэбет1 темендейдц, шелдейщ, несебше кан араласып, несеп белу жишейд!, кшегешп кабыктары кегеред!, температура сэл жогарылайды, арыктайды.

К^старда: Жалпы элЫреШп, сыргалыгы мен айдары бозарады, нэжюше кан араласып кетедь

Патологияльщ-анатомиялъщ взгерктерг. Ас корыту жолы- ныц кшегейт кабактары бозарьга, катаральд1 кабынады. Б ауыр канга толып, карайып кетед1.

Емдеу, алдын алу: Ас корыту жолын тазалап, натрий гидро­карбонаты, кшегешп заттар, адсорбенттер колданады.

Ризопусототоксикоз. Ризопус туысына жататын сацыруку- лак эсершен болатын шошкалардын улануы.

Клиникалыц белгыери Козу пайда болады, атаксия, тремор, парез, тыныс алу жишейда, киындайды, нэж!с1 кан аралас.

Патологияльщ-анатомиялъщ взгергстерг Кшегешп кабык­тар бозарады, екпе юшед;, ас корыту жолыныц кшегей кабыкта­ры кабынган.

Емдеу, алдын алу: Ас корыту жолын тазалап, 300 °С темпера- турада 10 мин немее 100 °С су бумен азыктык заттарды еццейдц.

Микотоксикоздарды дифференциалды балау.

Анамнестак деректерше, клиникалык белгшерше, патология- лык-анатомиялык езгерютерше, токсикологияльщ талдау коры- тындыларына суйене отырып, темендегщей белплерге кецш ау- дарады. Мысалы:

1. Стахиобатроз кебшесе табиги субстраттарда жэне жасанды ортада жаксы дамиды. Сабанда жэне гишенде сацыраукулак ка­ра дак тузед!. Жасанды ортада ортасы кара тусп, шerrepi акшыл, 2 фазалы колония тузед1.

285

2. Фузариум штаммдары жасанды коректш ортада акшыл- кулгш туст1 колония тузедь Культура сабанда, дэндерде, етге, ipiMHiiicre жаксы еседь

3. Аспергиллюс саныраукул актары - коректж культурада жа- сыл-саргыш туст1, сырты ак сакиналы колония тузед1, б1рнеше куннен кешн ол кара сакинага айналады.

4. Дендродохиотоксикоз коздыргыштары табиги субстрат- тарда мамык, ак мицелилерден туратын, жастык тэрвд1 спородо- хилар, ал клавицепстоксикоз коздыргыштары сопак шарга уксас немесе кара-сур туст1, конус секйвд колония тузед1.

5. Ризопусотоксикоз - культурада акшыл-сур туст1 колония тузед1.

6. Мукоротоксикоз - акшыл-саргыш туст1 колония тузедь

286

5-тарav. ЖАНУАР ТЕКТЕС УЛЫ ЗАТТАР

Табигатта ауыл шаруашылыгы малдарын уландыратын Tipi жэцдштер жеткшкп. Олардын йшнде токсикологияльщ мацызы ерекше жэьццктер тобына темендеп екщдерш жаткызуга болады:

1. Рептилий класы - эр турге жэне туыска жататын жыландар тобы

2. Амфибия л ар - саламандра, бакалар.3. Бальщтар - алабуга (окунь), мурена, таутан ерш).4. Моллюскалар - осминог.5. Жэщщктер - ара, маса, ппркей,6. Буын аяктылар - каракурт, шаяндар, тарантул.7. Коцыздар - колорад конызы, алагулпе (шпанка) жэне тагы

баскалар.Галымдар зерттеулершщ нэтижелерше суйенсек (М.Н.Сул-

танов) бул жэндштер уынан кептеген малдардын eniMi т1ркел- ген.

Жануарлардыц бал ара уынан улануы.

Ауыл шаруашылык малдары бал ара уын ете киын кетередь Бул уга жылкы л ар сез1мтал келедь Койлар мен ешкшердщ улануы да ел1ммен аякталуы мумкш. Уйректер мен каздардыц арасында бал ара уымен улану ете ж т турде етш, ел!мге ушыратады. Бал ара уына аю, юршнщ сез1мталдыгы темен.

Бал ара уы (апитоксин) - тусаз, медщр, суйык, бал mcri, ащы-кышкыл Дэмдь Курамы 41 пайыз кургак заттан, майлар- дан, минералды заттардан, аминкышкылдарынан, ак заттан, со­нымен катар, ацетилхолин, гистамин, норадреналин, фосфамин, кумырыска, туз, фосфор кышкылдарынан жэне химиялык эле- менттерден (калий, кальций, TeMip, марганец, йод, кушрт, хлор) турады.

Араныц уы аралардыц ерекше 6e3iHiH cipinnici, оны шагу ап­параты аркылы аралар уяларын, урпактарын жэне ездерш кор- гауга пайдаланады.

287

Бал араларыныц (жумысшы жэне аналык аралар) курсагыныц соцында корганыс мушеЫ шагу аппараты - орналаскан. Ол 6i3- гектен, 2 улы безден жэне удыц резервуарынан турады. Б1згепнщ шагатын белштершде кармакшалар орналаскандыктан, оны те- рщен шыгару киын. Шагатын кезде ара б1згепнщ упшр жагын Tepire енпзедь Шагып алып, ара ушып кетедь ал 6i3reri терще калып, барлык шагу аппаратымен жулынады. Аппараттыц кыс- карылып жаткан булшык еттердщ эсершен барлык у жайлап ре- зервуардан жарага агады. Ал ара шакканнан кешн б1рнеше сагат еткен сон еледь

Бал ара уыныц организмге acepi.• Ара уыньщ организмге dcepi ете курдел^ сонымен катар,

шагудыц санына, локализациясына жэне организмнщ инди­видуал ьд1 сез1мталдыгына байланысты.

• Удын организмге кеп мелшерде Tycyi жергшкп реакция- мен коса (ауырсыну, куйд1ру сез1мдершщ, кшудщ жэне кызарудыц пайда болуы) жалпы реакция да кершедь

• Жецш жагдайда температураныц кетершу!мен, бастьщ ау- руымен, крапивница тэр1зд1 бертпелердщ пайда болуымен сипатталады. Ауыр жагдайда аталган симптомдарга кусык, im ету, демцу, кегеру, пульстщ жишеуь артериалдык кысы- мныц темендеуь талу, эритроциттердщ гемолизу несепте гемоглобиннщ жиналуы, д1ршдеу косылады.

• Эдетте 1-5 немесе 10 6ip уакыттагы аралардыц шагуы д ет сау адаммен жецш кетершед1 де, элаз жергйшсп реакцияга экеледо, ол тершщ кызаруымен, юшумен, куйд1ру сез1м1мен сипатталатын.

• BipaK 6ip уакыттагы 200-300 шагуы организмнщ улануына экелш соктырады;

• 400-500 жэне одан да кеп шагулар тыныс алу орталыгыныц салдануы нэтижесшде, ел1мге экеледь

Патогенез/. Бал ара уыныц эсерше жануар организмшде Kepi реакция калыптасады. Орталык жуйке, журек-кантамыр жуйесшщ жумысы, канныц Tyjinyi бузылады. Бал ара уымен улану аллергиялык белгшер турвде бшнедь Ацетилохолин жэне гистамин эсершен кан тамырыныц

288

капиллярлары кецейт, артериялык кысым темендейщ. Ара уы эсершен бауырдагы тромбокнназа фермента блокадаланып. кан коюланьш, уйып калады.

Клиникалъщ белгигерЬ. Ауылшаруашылык малдарыньщ улануы бал ара уынын мелшерше, организмге тусу мен сез1м- талдыгына байланысты.Тершщ закымданган жерлершде ici— нулер пайда болады. Жануарлар жалпы козады, тыныс алуы баяулайды, кеиШр жагдайларда тергсжде бертпелер байкалады. Ауыз жэне мурын куыстарынан кешрипкта суйык агады. Ор­талык жуйке жуйесше нейротоксикалык эсер етш, тырысулар байкалады. Дене температурасы кетершед^ кемекейде iciK пай­да болуы мумкш.

Балау. Балауды анамнестак, клиникалык KepceTKinrrepiHe жэ­не зертханалык тексеру корытындыларына карап кояды.

Еми Жануарлардыц закымданган жерлершдеп Tepi бетш суык сумен жуып, вена аркылы 40 %-ды глюкоза ершндюш егедк Тырысып-бур1су кёзщДё тыныштандыргыш, уйыктаткыш дэршер бередь Жылкыларга вена аркылы 7 %-ды хлоралгидрат ертщцсш 200-300 мл, ipi кара малга 50-75 мл, усак малдарга барбитур, кофеин, iuiK e камфора майын колдануга болады. Витаминдж препараттарды енпзу де он нэтиже бepeдi. (Витамин с, РР, К жэне т.б). 1шке кшегешп кайнатпалар, inrri журпзетан дэ- pi-дэрмектер, антигистаминдш зат ретанде димедрол колданады.

Арапардыц шагуын келесщей ауруларда пайдалануга бола­ды:

1. Ревматикалык аурулар (ревматикалык полиартриттер, бул­шьщ еттердщ ревматикалык аурулары, ревмокардит);

2. Полиартриттер;3. Спондилоартроз;4. Перифериялык жуйке жуйесшщ аурулары (белдж-сепз-

кездок радикулит, кабынуы седалищного, сонымен катар, сан, бет жэне т.б. нервтердщ аурулары, кабырга аралык не- вралгиялар, полиневриттер жэне т.б.);

5. Трофикалык жэне эле1з гранулдейтан жаралар;6. Кан тамырлардын хирургиялык аурулары (ipitmi процес-

ci3 ететш тромбофлебиттер, эндартериоз, кол-аяк кан та- мырларыныц атеросклеротнкалык закымдануы);

19-551 289

8.Астма;9.Мигрень

Бал арасы

Жануарлардыц жылан уынан улануы

Жылан уы офидиотоксин деп аталады. Ол антитоксикалык сарысу жэне эртурл1 дэрьдэрмек (випраксин, наяксин, лебетокс) алу ушш ко л даны лады.

Улы жыландар кебшесе кургак дал алы жерде жэне Оцтуепк аймактарда мекен- дейдь ТМД елдершде жы- ланньщ 58 Typi кездесед1, оньщ iuiimte 11 - улы. Оныц imiHfle улы сур жылан (га­дюка), калкан тумсык (щи- Эфа жыланы томордник), кобра, кумдьщэфа жыланы уларынан уланудыц токсикологияльщ мацызы зор.

Улы жылан (кобра) — ipi жыландарга жатады, узындыгы 2м дешн жетедь Оныц Teric кабыршагы, доцгелек коз карашыгы болады. Жогаргы жак бол1пнде, алдыцгы жагында ipi TicTepi кершедь Кобраныц 6ip касиеп денесшщ жогаргы жактарын жермен перпендикуляр eTin кетеред1 де мойын бел1гш кецей- тед1, ягни ауа толтыра алады.Осы жыланныц уы барльщ ауыл-

290

шаруашыльщ малдарына улы эсер етедь Жырткыштык eMip су- редц. Кустармен, атжалмандармен, тышкандармен жэне кеЫрт- келермен коректенедк , Кобранын уы - курамын-

да кездесетш улы затгар ней­ротоксин жэне геморрагин- да 6ipiKTipin, жалпы кобра- токсин деп аталады. Оныц Tyci сэл саргыштау суйык,HieeiB, реакциясы бейтарап- ты. Балауса алынган уы мен онын e p m H flic i тураксыз,3-5 куннен кешн езшщ ток­сикалык касиетш жогалта- ды. Удын бнологиялык касиетщ сактап калу упин, уды музда- тылган турде жэне ампулаларда сактауга болады.

Кобра уын курамында кездесетш улы заттар нейротоксин мен гемороргицщ 6ip iK T ip in , кобратоксин деп атайды.

Удын курамына альбумин, глобулин, альбумоз, кальций, маг­ний туздары, хлоридтер, фосфаттар, муциндер мен ферменттер к1ред1. У - суда, шицеринде, спиртте, кышкылдарда, непздерде жаксы ерищ.

Патогенеза Нейротоксикалык, гемораргиялык жэне тамыр кецейтш эсер етш, артериялык кысымды темендетедк У канта тускеннен кешн, кан тамырларында фибрин талшыктары ке- бейш, кан уйыгыш келедь Тузшген фосфолипаза фермента тор- ша митохондриясын бузып, нэтижесшде аденазин уш фосфатаза ферменттщ d cep i томендеп, торшалардыц тыныс алуы нашар- лайды. Патологияныц дамуы барысында журек ауруы, веналык кан агудыц нашарлауы, жуйке жуйесшщ кажуы секщщ белгшер бшнедг;' Кобратоксин тютелген жердеп кан тамырларына ауырта эсер ex in , кан тамыр кабыргалары аркылы кан плазмасы, формал ык элементтер айналасындагы улпаларга тарап, нэтижесшде шш мушелерге кан толады. Сыртка сут аркылы белшедь

Уланудыц белгтери Ti стел ген жерлердеп капил лярлардыц T yfiiny i, домбыгу, артериялык кысымныц темендеуь жануар-

291

ларда козу, коркактык, тынышсыздану байкалады. Кусу жэне тырысып-бурюу пайда болып, сез1мталдык жойылады, козгалыс кимыл ы бузы лады. Тыныс алу жуйесшщ салдануынан мал ол1мге ушырайды.

Патологияльщ взгерктер. Элексе cipecin калады. Бауыры, буйрек жэне тагы баска iuiKi мушелерде некроз пайда болады, журеп жумсак, шскен етке уксап кетед1. Аскорыту жуйесшщ кабынуы байкалмайды. Жазылган жануарда узак уакыт бойы ба­уыры, буйреп жэне баска да мушелер1 ауыруы мумкш. Сшекей мен уйкы безшщ сел! уды залалсыздандыра алады.

Жануарларды емдеу максатында венага 20-40 %-ды глюкоза ершндюш (1 мл/кг) егем1з. Тютелген жараны 0,1 %-ды калий перманганат, 2 %-ды хлорлы эк ертщ цамен немесе 10 %-ды сутек аскын тотыгымен залалсыздандырады. Tepi астына проме- дол, 2,5 %-ды аминазин ертщщсш, 10 %-ды глюконат кальций ертцщсш немесе инсулин егуге болады.

Кэд1мп улы сур жылан (гадюка)

0те улы жылан больш саналады, узындыгы 1 м, коцыр-кош- кыл, кокшш-сур туст1. Орманды, дал алы жерд1 мекендейд1. Ка- рацгы баткан кезде ац аулауга шыгады.

292

Жыланныц уы - суйык, кышкылды реакциялы, mcci3, дэмей, судыц, эфирдщ эсершен тез бузылады. Жылан уын (випроток- син) геморагин жэне нейротоксин курайды. Удыц фермента эрит- роциттердщ гемолизш туындатады. Удыц курамында коагулянт- ты жэне антикоагулянтты заттары болады.

Клиникалыц белгшерг. У организмге тускеннен кешн лимфа тушндер мен тамырлардын кабынуы байкалады. Тютелген же- pinae улпалар некрозы пайда болады. Жануарларды емдеу кезшде тастелгён жерше 5-10 мыц ОБ гепарищц енпзед!. Сонымен катар, спиртта йод ёрхтардасщен суртедь 20 %-ды натрий тиосульфат ертндю1мен 10 %-ды кальций хлорид ершцдюш (0,50 мг/кг), 40 %-ды глюкоза ертщцсга (10,5-1 мг/кг) венага егуге болады.

Медицинада гадюка шаккан кезде арнайы кан сарысуын (ан- тигюрза) колданады.

К алкан трсы к (щитомордник)

Казакстанда, Монголия да мекендецщ. ¥зындыгы 1м дешн же- тетп- Басы жогарыдан темен майыскан секщщ. Бастыц жогаргы жаты ойык тэр!здес, денес! децгелек, тыгыз келген. Tyci сур не-

месе саргыш-бурыл тусп, куйрыгыныц ушы ушюрлеиген, децес келген.

Клиникальщ 6mzinepi кобра мен гадюка уынан улангандагы белгшерге уксас.

Еми Уланган жануарды 5-1 Ом ын дБ гепаринмен, спецфикал ык кан сарысуымен (антнэфа-1) емдейд!.

Уланудьщ алдын алу ушш арнайы вакцина колданып, Tepi астына егедь 8 куннен кешн иньекцияны кайталайды. Иммунитет 6 айга дейш сакталады.

Халык медицинасында жылан шакканды емдеу ушш калла еамдЫ (белокрылник), тацкурай (малина), кокбасгул (синяк), каратамыр (чернокорень) колданады.

Жануарлардыц буын аяктылар уынан улануы

Бунакаяктылар катарына ермекнплер жатады. Олардыц ец улысы - каракурт бо- лып табылады. Мекёндейтш жер1 Орталык Азия, Дагыстан, Молдавия, К̂ ырым. Аналык ермекишиц узындыгы 1,5-2 см, денеа шар тэр1здес, курсагы кара тыгыз кел­ген, аркасында кызыл, ак дактар кершедк Жыныстык дамыган аналык ермекппнщ уы ец улы болып саналады. Каракурттыц уы жыланныц уына Караганда 10-15 есе улы. Эрмеюшнщ уы суда ерищ, реакциясы сштш, 100 градус спиртте немесе эфирде бузылады.

Кара курттыц уына кебшесе жылкылар, туйелер, кояндар аса сез1мтал. Истелген жер1 кызыл дак бо- льш кершед1 де тез жойылып кетещ. 10-15 минуттай мал ма- засызданады, кус ады, кацка булшыкеттер1 тырысып-бурюед1, гемодинамиканыц бузылуы, журектщ ancipeyi жэне кшегей кабыгыныц Kerepyi байкалады.

Ipi малдарды каракурт шаккан кезде, каракурт уына карсы са- рысуды булшык етке дереу егу керек (30-40мл).

294

Ормекшшердщ кауштшершщ 6ipi - тарантул.Онын узындыгы 3,5 см, Tyci саргыш-бурыл туей. Шел жерлерде, жартылай шелд1, орманды жерлерде мекендейдь

. Бунакаяктылар отрядыныц бурыннан танымалы — сарышаян. Оныц узындыгы 10 см шамасында. Сарышаяндар сырткы орта эеерше шыдамды болады. Олар жарты жыл бойы азыксыз eMip суре алады. Олардыц уы куйрыгында болады. Шаккан жер1 ауырсынады, домбыгады, 20-30 мин кешн жазылады. Эдетте1-2 куннен кешн кер1нген белгшердщ 6api жойылып, малдыц жагдайы жаксарып кетедь

Жануарлардын балык уынан улануы

Балыктардын ипмми i токсикологияльщ мадыздысы тещз алабугасы, таутан, тетродон, мойва жэне тагы баскалар.

KyMic тустес хек, минтай, медуза жэне баска балыктардын агзасында азыктагы темхрда е1щш бойына cinipin алатын к'асиеп бар заттар болады. Солардыц эсершен малдар, соньщ iminqe, кундыздар анемияга ушырайды. Баска малдарды бул балыктар еншдер1мен узак уакыт азыктандыру тем1рдщ жетасйеушштнё экеп соктырады, оньщ салдарынан ас корытудын бузылуы, арык- тауы, бойдыц еспей калуы тэр1зд1 белгшер бшщёда. Емдеу жэне алдын алу максатында жас малдарга Tepi астына 1-2 мл ферроги- оксин немесе ферроглюкин енлзедь

Сардина, шабак, нэл1м, мойва жэне т.б.балыктардыц турлерь нщ курамында фермент тиаминаза бар. Ол В витаминшщ кура- мын бузады.Кеп мелшерде осы бальщтармен азыктандырган жагдайда авитаминоз пайда болады. Бул малдын арыктауына, булшык етшщ элс1реуше, жуйке жуйеЫнщ козуымен сипатта- лады.

295

6 - таpav. KYPAMA ЖЕММЕН. КУНЖАРАМЕН ЖЭНЕШРОТПЕН МАЛЛМ АЗЫКТАНДЫРГАНДА

ТУЫНЛАЙТЫН ТОКСИКОЗДАР

Курама жем - кунарландырылган жэне ipi азьщтардыц белгап 6ip малга арнайы рецепт бойынша ецщркте ещцршетш коспасы. Курама жемдер казгрп уакытта арнаулы курама жем ецщретш зауыттарда дайындалады. КуРама жем унтак, брикет, TYЙipшeк туршде ipi карага, шопщаларга, кустар мен балыктарга бершедь

Курама жемнен уланудыц Heri3ri ce6e6i -оныц курамында ас тузыныц raicTi мелшерден асып KeTyi. Тэж1рибе керсеткендей бутан ендгрушшер де, тутынушылар да кiнэлi. Алгашкыларынын KiH9ci - ас тузын мелшерден тыс кеп косып жгёергендтн, екш- niuiepi малдыц 6ip турше арналган жемд! шатастырып, екшпи 6ip жануарлар турше бергещцп болып табылады. Осыныц сал- дарынан мал мен кус ел1м-жтмге ушырайды.

Малдардын курама жемнен улануыныц ешнпп ce6e6i - олар- дыц бел плен ген талапка сай болмауы. Улану азык баланысыныц бузылуынан емес, курамды жемд1 сактаганда уакытынан бурын бузылгандыгынан ту ындай ды. Бул ж агдай да курама жем зец жэне баска да зиянды сацыраукулактармен закы мдалады, курамы жэне кунарлык KacHerrepi езгерш, аскорыту органдарынын кызметшщ бузылуына экеледь Талапка сай емес курама жеммен азьщтанып, ауырган малдардын клиникалык K e p iH ic re p i эр турль

Алдын алу шаралары. Курама жемд1 тек колдану аясына сай пайдалану керек. Ягни ipi карага арналган курама жемш шош­калар мен кустарга беруге болмайды. dcipece ересек малдарга арналган курама жeмдi жас малга беру ете каунтп. ¥нтак мас­са туршдеп курама жемд1 малга бергенде ете абай болган жен, ce6e6i туз оныц теменп жагына шепп, малдарга кауш тугызуы мумкш. Ересек малдардыц езше курамында 1%-дан артьщ ас тузы бар курама жемд1 беруге болмайды.

296

Азыктык сапасы кумэн келт1ретш курама жемнщ барлык партиясына химияльщ талдау журпзу кажет. Егер олай жасауга жагдай болмаса, малдардьщ аз тобына 6epin, биосынама жасау керек.

Кунжара (жмых, шрот)

Кунжара кунарлылыгы бойынша ете кунды азык болып са- налады. Олардыц курамында 8-12%-га дейш май жэне протеин сиякпгы кунарлы заттар бар. Жмых - престелген Typi, шрот- epi- тщщ Typi.

Кунжарадагыдай сыгындау жолымен емес, шроттардан май epiTKimTep аркылы алынатын болгандыктан майы аздау, ак заты мол болады.

Зыгыр кунжарасы. Малдардьщ улануыныц ce6e6i синиль кышкылынын тузшушен туындайды. Кунжараныц эр суры- бындагы мелшер1 эр турл1 болады. Бул зат температура мен ыл- галдылыктыц эсершен гидролизге тез ушырайды. Доцыздардын улануыньщ 6ipHenie жагдайы т1ркелген. Клиникалык KepiHicTep мен eTyi уланудьщ непзп ce6e6i Синиль кышкылы екенд1пн Kepcerri.

Рапс кунжарасы. Зыгыр кунжарасынан nici мен кара сур тустиппмен ерекше л енед1. Курамында синигрин мен синальбин гликозидтер1 бар. Бул пгакозидтер эфир - кыша майларына ыды- рай отырып, улану тудырады. 0зшё тэн клинюсалык KepiHicTepi бар. Азык ретснде рапс кунжарасын пайдалану 6enrmi 6ip нускау бойынша журпзигедь

Макта кунжарасы. Макта тукымдарынан алынатын кун­жараныц мацызы зор. Бул кунжараныц кунарлылыгы жогары, 6ipaK малдар жаппай улануы мумин.

И.Е.Мозговтыц журпзген жан-жакты зерттеулер1 мынаны керсетп: макта кунжарасы мен шрот жаксы кунарлы азык. Оиы жас малга да, ешм 6epymi жэне жумыс машыгындагы малдарга да азык рётщдё беруге болады.

Макта кунжарасынан ауыл шаруашылык малдарыныц ула­нуыныц непзп ce6e6i, мактаныц кабыкшасында болатын госси- пол деген затка байланысты.

297

Госсипол - суда ер1мейтш, сштшерде жаксы еритш сары тусп зат (формуласы С3Н30О9). Тукымдарда госсиполдын мелшер1 эртурл1 факторларга байлансты 0,04%-дан 2,5% аралыгында ауыткиды. dcipece госсипол тскен тукымда кеп. Дэннен майды белш алганда госсиполдьщ 3/4 б ел ш алынады да, 1/4 - белш кунжарада калады. И.Е.Мозговтьщ niKipi бойынша, малдыц ула­нуы ушш госсиполдьщ осы мелшер1 де ж еткш кть Макта шротын малга бергенде зиянсыз, ce6e6i оиыд курамында госсиполдьщ мелшер1 аз немесе тш тен болмайды.

Курамында 0,02%-дан темен госсипол бар кунжараны уытты деп санамайды. Госсиполдын мелшерй мунан кеп болса, мал- дарда улану тудырады (берген кунжара мелш ерш е байлансты). Сондыктаи тэуткпк рациондагы кунжараньщ мелшерш унем1 бакылап отыру кажет.

Госсипол кумулятивта эсер ететш у екендптн умытпау кажет, сондыктан улану белгшер1 6ipa3 уакыттан кешн (15 тэулпстен сон) байкдлуы мумкш.

Клиникалъщ белгыери Ipi кара малда улану ж т турде де, со­зылмалы турде де етедь Аурудыц етуше байлансты клиникалык белгшер1 де эртурл1 болуы мумкш.

Непзшец улану тэбетшщ темендеу1мен, шелдеумен, суттщ азайып калуымен байкалады. Дене кызуы калыпты. Маддар аз- дап мазасызданады, куйзеледь К,озгалысыньщ бузылгандыгы, булшык еттерш1н cipecyi, элаздш кершедь Тыныс алуы терец, жшлеген. Кшегеши кабыктар кегерш, журек жумысы элареген, тамыр согуы жш (80-100 рет минутына).

Уланган малдардьщ кепшшгшде мескарынньщ тимпания- сы жэне шектердщ перисталтикасыныц эларегеш байкалады. Нэжюта сирек беледь Ж т туршде ауру 2-3 тэуиктен арыга со- зылмайды. 0л ;м KepceTKinii жогары (35%-га дейш). Созылмалы туршде клиникалык белг1лер1 эртурль Мал тез арада арьщтап кетедь

Шошкалар. Шошкалардьщ улануы тэж1рибие жузшде жш кеп кездеседь 0л1м керсетюий ете жогары болады.

Клиникалык белгшер1 ipi карашкшдей: азыктан бас тарта- ды, imi кебедь кусу, ентйгу, ауыз бен мурын куысынан Ke6iicri

298

суйыктык агады, дене кызуы калыпты. EipaK доныздарда ауру жЫ турде етш, 1-mi тэулнсгщ пншде-ак ел1мге ушырайды.

Улануды балау ете киын емес. EipaK инфекция лык аурулар- дан, сонын iminae, энцефаломиелиттен ажырата бшген жен.

Болжам. QniM KepceTKinii жогары болгандыктан болжам колайсыз. Шошкаларда, dcipece торайларда, ел{м KepceTKinii 67%-га дёйш жeтeдi. Ересектерш лажысыз сояды. Ipi кара малы- ньщ да арасында ел1м-жтм кездесш тирады.

EmL Макта кунжарасы рационнан 6ipTinaen алынып тасталы- нып, симтоматикалык ем журпзшедь Осы кунге дейш ауырган малды емдейтш тшмд1 ем табылган жок. 1ш 6TKi3rinrrepfli берсе. глаубер тузы жэне сода клизмасын жасаса жаксы нэтиже бередь

Журек препараттарынан кофеицщ колданган дурыс. Маргенец кышкыл калийд1 (1:1000) туз кышкылымен (НС1) араластырып. кун4не 3 ас касык зондпен енпзгенде жаксы эсер етедь EipaK симпатикалык ем эр кезде жаксы нэтиже бере бермейтщщгш ескеру кажет.

Патологиялъщ-анатамиялыц взгерктер. Уланып елген ipi караныц карнын жарып кергенде, ipi азыкка толы екендтн керуге болады. Бул dcipece катпаршакка катысты. Азыктын корытылмауына, ищртмеуше байлансты, оныц мелщерх ек! есе- ге улгаяды. Кезге кершетш кшегей кабыктары бозарган. Кеуде жэне курсак куыстарына суйыктык жиналган. ©кпе канталаган жэне улгайган, журек eri босацсыган. 1шек узына бойы ката- ралды — геморрагиялык кабынган. Бауыр, кекбауыр, буйрек босацсыган, кан куйылу орындары бар. ©т кабы етке толган, улгайган. Кан суйылган. Шошкаларда да дэл осындай Kepi Hie

байкалады.Алдын алу шаралары. Макта кунжарасын азыкка колданар

алдын да арнайы нускауларга суйену керек. Макта кунжарасын, шротын азык ретшде абайлап колданган жен. Малга кеп бергенде организмде акзат кебёйш, зат алмасу процесстершщ бузылуына алып келедг. Макта кунжарасы жалпы рационныц 5-15%-ын гана кураганы жен жэне курамындагы госсиполдыц Menmepi темен болуы керек (0,05-0,07%). Оныц децгейшщ ауыткып KeTiyi ула-

299

ну тудырып отырады. Макта кунжарасын рационга, кальций мен натрий туздарыныц, А жэне В дэрумендершщ молшер1 аз азык- тармен 6ipre бергенде ете абай болу керек.

Зыгыр кунжарасынан улану

Зыгыр дэндершде гликозид - линамарин болады. Линамарин калыпты жагдайда, ездншен уытты эсер етпёйда. BipaKTa кунжара курамындагы су жэне линаза ферментшщ катынасуымен синиль кышкыл пайда болып, уытты эсер керсетедь

Этиологиясы. Дымкыл, ылгалды зыгыр кунжарасымен азык- тандырганда улану белгшер байкалады. Оныц курамындагы си­ниль кышкылыныц MOjfcttbpi 1 кг-да 108 ден 650 мг-га дейш бо­лады. Малга Kayimrici 1 кг 200 мг-нан астамы. Егерде ас корыту жолында декстраза жэне мальтоза ферменттер1 кеп болса онда Kayimi емес.

Клиникасы. Ж т туршде жуйке жуйес1 закымданады, ты- нышсызданады, эяйздйс, тецселу, cipecnenep, eHTiry байкалады, журек кызмет1 элЫрейдь Сондай-ак, ас корыту жуйет жумысы бузылады, сшекей кеп белшед1, кусады, коликтер, im кебед1, етедг Улану шошкалар ymiH ете Kayimi. О л ар кулайды да 6ipHeme минут шшде еледь

Еми Шугыл турде ем колданган жен. Венага натрий тио- сульфатын (5-10 пайызды) 1-2 мл/кг егед1, ол кандагы синиль кышкылын зиянсыз розанды косылыстарга ауыстырады. Венага Уетйлещ! кек ексе, ол тыныс алуды калпына келт1редь 0,5-1 пайызды азоткышкылды натрийщ 1 мл/кг венага егуге бола­ды. Ipi кара малга 25-30 пайызды глюкоза антитоксикалык жэ­не куаттандыргыш зат ретшде эсер етедь Сондай-ак, оларды 6ipiKTipin колдануга да болады. Мысалы: 10 мл. 20 пайызды азоткышкылды натрийд1 венага сала отырып, инеш суырмай т е шала 40-50 мл. 20 пайызды натрий тиосульфтын колдануга бо­лады. Ас корыту жолындагы синиль кышкылын уытты эсерш жою ymiH iniKe 3 пайызды кутарт кышкылды тем1р мен 5 пайыз­ды кем1ркышкылы натрий ертшдасш imKi3reH жаксы нэтижелер беред1 (300-500 мл).

300

К м ш а кунж арасы нан улану

Кыша майлары курамындагы судын катысуымен жэне ёёлрщ 6ip температура эсершен синнгрин жэне глюкопо- нин гликозидтер1 тузшедь Ал кыша майларыныц пайда болуы олардын дэндершщ курамында болатын мирозин фермент!нщ эсер/нсн болады. Аллидщ кыша майлары кыша кунжарасында 2 пайызга дёжн болады.

Патогенези ас корыту жолын ттркенщрш жэне кабынды- рып эсер етед1, буйректер, тыныс алу кызмет! закымданады.

Клиникасъи Коликтер, тимпания, кан аралас im етулер, гема­турия, тыныс any киындайды, ентиу. Температура темендейдь

Еми 1ш етюзпштер, кустыргыштар, кшегешп заттар. Камфора, кофеин, глюкоза колданады.

Алдын алу. Жалпы принциптерге непзделген.

031НД1к бакылау с\ рактары1. Жануарлардын зыгыр кунжарасынан улануы2. Жануарлардын жугерщен улануы.3. Жануарлардын курама жемнен улануы.4. Жануарлардын картоп ё я т д е р ш е н улануы.5. Жануарлардын макта кунжарасынан улануы.6. Жануар тектес улардан малдыц улануы.7. Буыналктылар уларынан улану.8. Жылан уынан улану9. Микотоксикоздар.10. Стахиботритоксикоз.11. Эрготизм. Аспергиплез жэне аспергиллетоксикоз.12. Фузариотоксикоз

301

Емдж жэне уытты касиеттер1 бар ес1мд1ктердщ орысша - казакша сезд1п

орысша

Авран лекарственныйАдонис весенний горицветАир болотныйАирникАкацияАконит джунгарский Астрагалтаспа Алтейный корень Амарант АмброзияАнабазис безлистный АнтиринумАрахис, земленной орех Ароник пятнистый

Багульник болотный Бадан толстолистный Барвинок малый Барда

Безвременник Белая чемерица БеленаБелладона, сонная дурь

БелоусникБессмертникБолиголовуБолотникБорец (аконит)БородавикБородачБотва

казакша

дэршк авран коктемдо жанаргул андыз киякшакараган мамыргул у коргасьга шопдарМк жалбыз тжен тамырыгултэж1ойраншепитсигекесшекжер жацгагы дакты ароник

кызанакет жапырак бадан кабыршопкойыртпак немесе ес1мд1ктщкайнатпасы (кебшесеKapTonTiici)лапыз туысыак тамырмеццуанашыгыс мецдуанасы немесеитжидекаккылтаншэй шеп немесе салаубас балдыргансазшеп немесе сужулдызу коргасынлапсанбозшагылес1мд1ктщ жер бетшдеп бел1п, ягни сабагы

302

БояришникБрунец,БрусникаитБрюкваБудра плющевидная БузинаБузульниксары Буквица лекарственная Бурьян

Валериана каменная Василек Васумистник Вахта трехлистная Вербена лекарственная Верблюжья колючка ВерескВероникабедене Ветренница Вех ядовитый Вика жонышка Водоросли Водяной лютиксу ВолдырникВолокнистые растения Вьюнок полевой

ГармалаГвоздикаГлауциумГераньГерань лесная Головнья пыльная Горечавка Горицвет

ГоричникГорчакуГорчица полевая

доланасофора есекмиябущцргентарыкшырмауыкыргайандыздэртк жетел шэш курай

тасшуйгш гул кеюре маралоты су бедедэршпс наркайсары туйе жантак кекбута шепжелайдар у тамыр тукымдасы балдырлар саргалдагы куйд1рпш шеп талшьщты ес1мд1ктер дала шырмауыгы

адыраспанкалампырмущз кекнэрказтамакорман казтамагытозацды кара куйешерменгул, кекгулжанаргул, жалынгул немесекекек отысасыр шепкеюрекыша

303

ГранатаГрушанка

Далматская ромашкаДжузгунДевисилДонникДоремаДремаДрок красильный ДубДубровникДурмансасыкДурникаДурнишникДушицакшкДымянкаДягильаю

Ежа сборная ЕжевикаЕжовник (анабазис)

ЖабрицаЖасминЖелтушник

ЖестерЖестоколосницаЖивокостьЖимолостьЖитнякеЖмых

Заразиха, волчакЗвездчаткаЗверобойЗемляникаЗизифора

анаралмздэт шел

далмат туймедагыжузгенандызтуйе жоцышка сасык курай жел1мсабак бояу дрок емен еменшеп мецдуана кекжелекошаган немесе сарысояу оты немесе жапаргул кегщщр балдырган

таргакшептанкурайитсигек немесе буйырган

тырнашеп акгул •'! jсарагаш шел немесеакбаскурайкара жем1сегеубастегеуршгулупщатркекшепкунжара

суцгылажулдызшепшэйкурайбулд1ргенрайхан немесе киш оты

304

Змеевик, гореч змейный Золотой корень Золототысяячник Зонтик

Икотник серый Ирис, касатник Иссонсай

КабачокКалендулаКалужницаКапустаКаперсКаштанКирказон

КислицаКипрейКлеверКленКлещевинаКлубникаКозлобородникКоленабургенКорень солодкиКориандрКопытеньКрапиваКрестовникКрушинаКукольКукурузаКукурузная рыльца Купена

ЛандышЛандыш майский

жылан таран алтын тамыр толгак шеп шатыршагул

кекшатыршакурткашашсагыз

кадакырмызыгулкалтагулкырыккабаткеуелталшынжурекше, кусыкшеп, кейб1рэдебиеттерде шырмауык тадейдасаумалдыккурецотбедеуйещамайкене, кенедэнкулпынайжелкекшэцпшакмия тамырыекпе жикектайтуяккалакайзиягулит шомырткарамыкшаЖ Y гep iжугер! шашактары кырлы шеп

меруертгул, шжугул мамыр меруертгул!

20-551 305

ЛапчаткаЛенЛипаЛипа сердцевиднаяЛюпинЛютикЛютик ядовитый Люцерна

Мак самосей

Мак снатворныйМак лекарственныйМальваМалинаМать и мачехаМанжеткаМанникМедуницаМелисса лекарственная Миндаль Можжевельник МолочайМордовник белостебелный

МыльнянкаМята

НаперстянкаНоричникОдуванчикОблепихаОчноцвет

Паслен гор кийПижмаПионПесковая эфедра Первоцвет примула

казтабанзыгыржекеезекп жеке бер1б¥ршак саргалдак, шытыр у саргалдак жонышка туысы

какызгалдак немесе сеппекекнэрапиындэрипк кекнэрК^лкайыртацкурайегейшептецге жапыракмиядэндэршк балшатыр дэрипк мелисса бадам кара арша cyrTireHлакса туысына жататынаксабаксабыншепжалбыз

оймакгул сабынкек бак-бак шырганак кез дэр1

ащы ал ка тукымдасы туймешетен таушумшдек мойнак кылша туысы, жауказыи

306

Перец водяной Переступень белый Плаун боронец Плевел опьяняющий Подорожник

ПодсолнечникПожитникПолитникПолыньП. белоземельная П.горькая П. лерковская П. мармаловская П. овыкновенная П. сантоминная П. ферганская П. цитворная П.эстрагон Пролеска Просо Прострел Прутняк Пустырник

РагозРевеньРедькаРемерияРепейничек обыкновенныйРогоглавникРозаРомашкаРябина

СабурСвеклаСинеголовникСинюха

бурыш самалдыкит жуз1мтацдамалы плаункыздырма уйбйдайыкжолжелкен немесе тартаржапыраккунбагысшытыршытыр немесе таубеде жусантамыржусанащы ерменак жусанкекшагырермен жусанкаска жусанакшуакдерменешыралжынсупиязтарыкундызшепизенсасыкшеп

когатуйежапырак немесе раугаш шомыр кызылтацдай кэд1мп итошаган шошкатиген немесе шецгебас раушан туймедак шетен

алоэкызылшакекбаскекпек

307

СмородинаСолодкаСонная дурь,СоснаСоргоСофораСпаржаСпорыньяСтальник /Сушеница

ТермопсисуТминТриходесма седая ТыкваТысячелистник

ХвойникХвощь

ЧабрецЧемерицаЧеснокЧередаЧеремухаЧилибухаЧеснокЧередаЧеремухаЧистотел

Шалфей шалфей, ЩавельЭфедра хвощевая

каракатмиябеладонна итжидек карагайкара жугер1 немесе кр^айшеп есек миякаскыржем немесе кояншеп кастауышшецгел немесе куацдэр1 акшайыр немесе кургакшоп

таспашепзиреуштармакты акбасшепаскабакмыцжапырак

кылшакырыкбуын

тасшеп ак тамыр сарымсак итошаган мойылкисык жалгаксарымсакитошаганмойылсуйелшоп

кейде жалбыз дейд! кымыздыккырыкбуынды кылша

308

Казакстан Республикасында эртурл! зияякестер мен о с ё м д ж

ауруларына карсы колдануга руксат етшепн пестицидтер

Аэадекс БВ Бутизан 400КС ДурсбанАгат 25 К Бюктрил Д Железный купоросАгроцит Вензар Зеллек суперАкпинол Вертимек ЗенкорАкробат МЦ Видат ЗолонАктеллик Винцит ИллоксанАльетт Витавакс 200 ИмпактАльто 400 SC Витавакс 200 ФФ ИнсегарАльфа гард Галаксм топ ИотрилАльфа-комби Гаучо К-ОбиольАпполо Гезогард-50 Кампозан-М экстраАрриво Глин КаратэАрсенал Глисол КвикфосАтаброн Голтикс Келтан ОчищенныйАтилкорд Гранстар Кемикар-ТБазагран Гродил КенмиксБазаган М Гуман натрия КлератБазамид Даконил КовбойБазудин Даконил 500 Колфуго-СуперБайлетон Данитол КроссБайтан универсал Дезормон КупроксатБампер Демитал ЛейбайцидБанбел Дерозал ЛентагранБанкол Децис Лентагран-КомбиБаста Диазинон ЛепидоцидБенлат Диазол ЛондаксБетанал AM Диален Лонтрел 300Бетанал-прогресс AM Диален-супер ЛонтримБитоксибациллин Дивиденд ЛуварамБордос суйыгы Дикопур Ф МагтоксинБрестанид Димилин ОФ-6 МаликеБромды метил Дипел Медный купоросБронотак Дифезан МикалБульдок Дропп-Ультра МитакБурефен ФД-11 Дуал НабуНеоран Скор Фуроре супер

309

Ниссоран Спортак ФыориНитран Старане 200 Фюзилад суперНоводор Стомп Харвейд 25Нурелл Д Суми-Альфа ХармониОктиген Суми-8 ХарнесОмайт Сумитион Харнесс-ПлюсОрдрам 6Е Талстар Холорокись медиОртус Тарга Супер ЦимбушПантера Татту ЦираксПегас Текто 450 ЦиткорПивот Тилт ЧисталанПике Тилт-премиум ШерпаПике 600 Титу с ШогунПирамин-Турбо Тмтд ШтормПирамин-ФЛ Топаз Эптам 6ЕПоаст Топик Эракидан 6ЕПрелюд СП ТопогардПреп-720 Топсин-МПума-Супер Тордон 22 КПума-Супер Комби ТотрилРаксил ТребонРапкол ТЗ ТрезорРаундап Трефлан 24Регио ТриаллатРеглон Супер ТрифлурексРейсер ТрофиРекс Трофи суперРидомил МЦ УраганРовикурт УстадРовраль ФастакРовраль ФЛО Фацет КСРубиган 12 ФенорамСанмайт ФлютарСапроль Фоликур ВТСатис ФоспинолСатурн ФостоксинСелект (центурион) ФронтьерСириус Фундазол

310

Пестицидтердш топырактагы керект! концентрациясы

Пестицид атауы топырактагы мг/кг Mejimepi Пестицид атауы топырактагы

мг/кг мвлшер|Абат 0,6 Пирамин 0,7

Амбуш 0,05 Пликтран 0,1

Амибен 0,5 Плондрел 0,15

Антио 0,2 Поликарбацин 0,6

Арозин 0,7 Полихлорбифенил 0,06

Байлетон 0,4 Препарат А-1 0,5

Байтекс 0,4 Промед 0,01

Бенлат 0,1 Рамдон 0,2

Биферан 0,5 Реглои 0,2

БМК 0,1 Ровраль 0,15

Бромофос 0,2 Сангор 0,04

Бронокот 0,5 Сапроль 0,03

Гексахолрбензол 0,03 Солан 0,6

Геметрел 0,5 Стомп 0,15

Гербан 0,7 Сульфазин 0,1

Гидрел 0,5 Сутан 0,6

Дактал 0,1 Тепораи 0,4

ДДВФ 0,1 Тербацил 0,4

Декстрел 0,5 Тиллам 0,6

Дигидрел 0,5 Тиодан 0,1

Дифенамид 0,25 Топсин-М 0,4

Дропп 0,05ТетрахлпрГшфгниигр 0,06

Зеллек 0,15 Трефлан 0,1

Кампоэан 0,5 Триаллат 0,05

Каптан 1,0 Трихлорбифе-нилпер 0,03

Карагард 0,4 ТХАН 0,2

Котораи 0,03 ТХМ 0,1

Ленацил 1,0 Фтафаи 0,3

Лонтрел 0,1 Магний хлораты 1,0

Метаэин 0,1 Хостагвик 0,2

Метоксихлор 1,6 Циан о кс 0,4

Морфонол 0,15 Цидиал 0,4Ни тропирин + 6ХП1С 0,2 Этафос 0,1

Нитрофор 0,2 Зупареи 0,2Офунак 0,05 Ялан 0,9Пентахлорбифеиил 0,1

311

АЛФАВИТТ1К CIJ1TEMEJIEPААвермектин - 50 Авитаминоз - 19 Адраспан -1 3 7 Азот - 57 '<•'Акарицид - 12 Аконитин - 121 Аконифин - 121 Актеллик - 40 Ак тамыр - 122 Акмия - 138 Алкилсевин - 84 Аллергиялык - 16 Альгидцид - 15 Аминазин - 118 Аммиак - 22Аммоний молибдаты - 82 Анабазин, афиллин - 148 Анабазин сульфат - 102 Антидетанатор - 90 Антиэфа - 242 Антигюрза - 242 < Антидот - 55 Антитрактант - 16 , Апитоксин - 239 Апоморфин - 29 Арборицид - 15 Ас тузы - 78Аспергиллотоксикоз - 227, Асфекция * 45 Атразин - 70 Атропин - 129 Атрофии сульфат - 30; 46 Аттрактант - 15 Афлотоксин - 227

Афицид -15 Ацилат - 84 Аэрозоль -17

ББайгон - 83 Бактокумарин - 98 Беде -178 Бейорганикалык косылыстар -16 Беномил - 83 Бетанал - 84 Биологиялык эдю - 37 Биорин -54Биохимиялык эд1с - 37 Ботаникалык эдю - 38 Bepi буршак -136 Бресклет -171 Бромды метил - 99 Бутифос - 43 Бутокс-54 Буфетрин - 54

ВВалам - 66 Варфарин - 98 Вератрин - 29 Видат - 84 Витавакс - 83 Випротоксин -241 Вязель -171

ГГардона - 43 Гармин, гармалин -150 Гезагард *■ 71

312

Гексахлоран - 49 Гексахлорбензол - 50 Гематоурия - 201 Гептахлор - 50 Гепотопатия -117 Гербицид -15; 65 Гермерин -135 Гиперестезия - 27 Гиракват - 100 Гиосциамин -129 Гиоцин -129 Гликозидтер -155 Глифосат - 67 Глиотрин -141 Госсипол - 244 Гранозан - 87

ДДакты ароник - 169 Дакты убалдырган -133 Данитол - 54 ДДВФ-42 ДДУ-50 ДДЭ-51 Дельтацид - 54 Дельсин, делатин -149 Дендродохиотоксикоз - 228 Дернэсш -15 Дефолянт -15 Десикант -15 Децис - 54 Диазинон - 43 Дикумарин -168 Дикрезил - 83 Дикаптол - 31; 89 Дифос- 41Динитроортокрезол - 73

Динитрофенол - 73 Дитам - 85 Дипроксин - 47 Дихлормочевина - 77; 78 Дихлорэтан - 49 Дурсбан - 45 Дуст - 16

ЖЖабайы шалкан -163 Жалпы токсикология - 9 Жалынгул -173 Жеке токсикология - 9 Жел айдар - 174 Ж1бшген -165 Ж т улану - 24 Жмых -141 Жусан -182 Жуйел1 эсер -16 Журекше -150 Жыбырлак - 200

3Зета - 54 Зиягул -150 Зооцид -15; 97 Золой - 44 Зоокумрин - 98 Зонгорин -134 Зыгыр -176 ЕЕпстйс кышасы - 159 Есемия -152 Есшек -155

ИИвермектин - 55

Ингаляциял ык - 22313

Ксенобиотик -14 Кумуляция - 8

Инканин - 135 Инцектицид - 15 Итжуз1м - 172 Итсигек - 148 ИФК - 84 Ихтиоцид-15

ККадмий - 96 Калий трдары - 81 Каломель -17 Канцерогещц -16 Караколин -134 Карагард-71 Карбин - 67 Карботион - 85 Карбофос - 41 Картоп - 29 Касторка - 198 Кенедэн - 197 Кемикар - 85 Клавицепстоксикоз - 225 Клавицепспасталиток- сикоз - 226 Колик - 45Колхицен, колхамин -148 Кома-45; 116 Конгидрин -133 Кониин -132 Коницейн -132 Контакты! эсер - 16 Коллапс - 116 Кепвдр шеп - 155 Кез дэр1 -173 KeMipTeri тотыгы - 22 Кунжара - 244 Кумргп сутек - 22

кКдзанак, -180 К,алтагул-171 Кдрамыкдиа -165 Карамык, - 215 К,арак̂ рт - 239 Крргасын - 89 Крргасын арсенаты - 90 Кдозгалдак, -141 Кдозылша - 220 К^ырьщбуынды кдаша -142 К,ыздырма уи бидайы -150 Квдшы шеп -170 Кдорык, буын - 202 Кдомыздьщ-204 К ^м айш еп-176 К^ндыз шеп - 175 К$сык,шеп-150

ЛЛазиокарпин -140 Лапыз -148 Ларвицид -15 Лейбацид - 45 Лепидоцид -16 Лимацид -15 Линамарин - 247 Линдан - 49Люпинин, шопанин -135 Люпиноз -138

ММендуана -129 Меркаптофос - 42

314

Меркурализм -79 Меркурбензол - 87 Меркургексан - 87 Меркуриалин -199 Меруертгул -170 Мезоранил-71 Мидриоз -117 Миоз — 30; 40 Микоздар - 226 Микотоксикоздар - 226 Миротециотоксикоз - 237 Мия дэн -179 Мушз кекнар -153 Моллюскоцид -15 Монурон - 67; 77 Мочевина - 76 Молибден - 81 Мырыш фосфщц - 98 Мыс -103 Мышьяк -107 Мутагендж -16 Мукоротоксикоз - 235 Мушз кекнар -152

ННатрий уш хлор ацетаты -100 Нематоцид -15 Немашн - 49 Неоцидол - 44 Нитрафен -16 Никотин сульфат -102

ООвицид - 15 Оймакгул -172 Октометил - 42 Олеандр -170

315

Органикалык косылыстар -16 Орташа тацдамалы эсер - 16 Офидиотоксин - 237

ППенициллиотоксикоз - 234 Перметрин - 54 Пестицид -15 Пикульник -153 Пирвол - 54 Пиретрин -16; 53 Пиретроидгар - 53 Полихлоркамфен - 50 Полихлорпипен - 50 Прометрин - 70 Пропазин - 70 Протовератрин -135 Прогаре - 109 Псевдоконгидрин -132 Псевдойервин -135

РРапс - 158 Реагенин - 141 Реагин - 141 Реглон - 100 Резорбтивп - 16; 22 Репелент - 15 Ретардант - 15 Ридомил - 85 Ризопусатоксикоз - 235 Рицин, рицинин - 196 Ровикурт- 54 Родентицид - 15 Рододендрон - 171 Рубийервин - 135

Сабынкек -170 Сабыншеп -170 Саливация - 27 Сапониндер -158 Сапрофит - 230 Саргалдак -174 Сарбаск¥рай - 212 Сарышаян - 239 Сасьщ мендуана -128 Сасык К¥рай -180 Севин - 83 Селен - 93 Селекрон - 43 Симазин - 70 Соланин - 217 Стахиботритоксикоз - 230 Сулема - 17; 86 Сурьма - 96 Сурпияз- 198 Суйлнс -139 Сутиген - 184 Сынап - 86

Талатизин -134 Таллий - 94 Тацдамалы эсер * 16 Тарантул - 239 Тары-216 Тегеуршгул -149 Темулин -150 Тератогещц -16 Тетраэтил коргасын - 90 Тиллам - 84 Тимпания - 24

Тиофос- 42 ТМТД-84Токсикодинамика - 11 Токсикология - 5 Токсикокинетика - 11 Токсиметриялык елшем бфлжгер(критерийлер)- П Токутион - 43 Триазин - 70 Триллат - 84 Триходесмин -138 Трихлорметафос - 43 Тропацин - 39; 46 Туйежонышкд -168 Туймешетен -179 Тук жемк -140

УУ - 1 3У кеюре - 200 У коргасын -133 Улар -13 Улану -14; 24 Унитиол - 30; 31; 89 Уролит - 57 У саргалдак,-152

Уштармакгы шеп - Ш

ФФармация - 9 Фенакс - 54 Фенизан - 61 Фенол-12ФйЗИШЫКгХШИМВД, ЭД1С - 38

316

Флюороз - 58 Формалин, формальдегид -101 Фосфамид - 44 Фосфолитин - 30; 47 Фтор - 56Фторлы натрий, кальций - 57 Фунгицид - 15 Фумигант - 16 Фузариотоксикоз - 230 Фюри - 54

XХемостерилянт - 16 Химияльщ эд!С - 38 Хлораттар - 75 Хлорофос - 41 Хлорлы натрий - 78 Хроматография - 38

цЦианидтер - 15 Цианоз - 112 Цикутоксин - 181 Цимбуш - 54 Цинеб - 85 Цинерин - 53 Циперкил - 54 Циперметрин - 54

Циракс - 54 Цирам - 85 Циткор - 54

ЧЧина -155

ШШабет-85 Шэйкурай - 213 Шецгебас - 172 Шрот - 241Шыгыс мендуанасы -127

щЩерпа - 54

ЭЭквизетин - 205 Экзогендц, эндогещй улар -14 Элатин -149 Эптам - 85 Эрготизм - 226 Этилмеркурхлорид - 87 Эфедрин -142 Эфир майлары -181

ЯЯлан- 84

317

МАЗМУНЫ

Kipicne................................................................................................................... 7Мал дэр1герлис токсикологияньщ баска гылымдарменбайланыстылыгы................................................................................ .................. . 7Мал дэр1герлнс токсикологиянын мшдетгер1..................................................... 9Токсикологияньщ кыскаша даму тарихы.......................................................... 11

1-БОЛ1М. Жалпы токсикология...................................................................16Улар тур алы жалпы тусннк. Улардын жийюЯу!................................................16Улы заттардыц ж1ктелу1............................................................................ . 17Уланулар туралы жалпы тусшйс........................................................................ 22Улардын агзага eHyi жэне сыртка белшш шыгу жолдары..............................22

Удын жануарлар агзасына acepi................................................................. 24Малдыц улы заттарга сез1мталдыгы.......................................................... 25Агзаныц жагдайы.............. .......................................................................... 25Удыц агзага ену жолдары ............................................................................ 26Удыц агзага таралуы жэне оныц талгамалы 9cepi................................... 27

Улы заттардыц агзадагы куш жэне олардызалалсыздандыру жолдары......................................................................... 28Агзадан удыц болшу!...................................................................................29

Ж т жэне созылмалы уланулар туралы тусшпс...............................................30Уланудыц пайда болуы ( шыгу теп) жэне ce6e6i.............................................30Улануды клиникалык балау........ ....................................................................... 32Уланудагы болжау............................................................................................... 34Уланган мал елексесшдеп патологиялык-анатомиялык озгергстер.............. 34Улануды емдеудщ жалпы принциптер1.............................................................35Улану кезшде керсетшетш алгапщы кемек....................................................35Уланудыц алдын алу...........................................................................................38Соттык -ветеринарлык сараптау.......................................................................41Соттык-ветеринарлык сою.................................................................................42Токсикологиялык талдау....................................................................................43Химияльщ -токсикологиялык тексеру унпн сынама алу,орап-каптау жэне зертханага ж1беру.................................................................44Токсикологиялык талдаудыц непзп тексеру эщстер1..................................... 452-BOJIIM. Жеке токсикологияПестициттер эсершен туындайтын уланулар...................................................48Фосфорорганикальщ косылыстардан улану.................................................. 48Хлорорганикальщ косылыстардан улану.........................................................58Жасанды пиретроидтар......................................................................................65Авермектиндер жэне ивермектиндер............................................................... 67Фтор жэне оныц косындылары.........................................................................68Азот косылыстары токсикологиясы................................................................. 75Гербицидтер.........................................................................................................79Триазин туындылары......................................................................................... 85Фенол туындылары............................................................................. ...............87Хлораттар............................................................................................................ 91

318

Мочевина туындылары........................................................................................93Ас тузынын токсикологиясы...............................................................................95Калий туздарымен улану.....................................................................................98Молибден косылыстарынан улану.................................................................... 98Карбамин, тиокарбамин жэне дитиокарбаминкышкылдарынын туындылары (карбаматтар)...............................................100Сынап жэне онын косылыстары..................................................................... 105Коргасын косылыстарынан улану................................................................... 108Селен косылыстарынан улану......................................................................... 112Таллий косылыстарынан улану....................................................................... 114Кадмий косылыстарынан улану...................................................................... 116Сурьма косылыстарынан улану....................................................................... 116Зооцидтер............................................................................................................ 117Баска топ косындылары................................................................................... 120Мыс жэне оныц туындылары.......................................................................... 124Мышьяк жэне онын косылыстары.................................................................. 130Цианидтер косындыларымен улану................................................................ 138Улы эсер ететш дэршк заттар.........................................................................142

3-БОЛ1М. 0амд1ктер токсикологиясыУлы еамднстердщ шктелу1 жэне олардан улану...........................................152Курамында алколоидтар бар вамдштер.........................................................154Курамында гликозидтер1 бар бсшдистер........................................................190Курамында циангаикозидтер1 бар улы есшдисгер.........................................218Курамында эфир майлары жэне шайыр тэр1зд! заттары бареамд1ктер токсикологиясы ............................................................................. 221Курамы толык зерттелмеген, 6ipaK токсикологиялык манызыбар баскада вамднстер...................................................................................... 228Жабайы жэне мэдени алка тукымдастарды, баска да екпе есшдшггерда мал азыгы реттнде пайдаланылгандаболатын токсиноздар......................................................................................... 262

4-ТАРАУ. Микоздар жэне микотоксикоздарМикоздар............................................................................................................ 269Кастауыштан улану - эрготизм (Спорынья)..................................................273Микотоксикоздарды дифференциалды балау.................................................285

5-ТАРАУ. Жануар тектес улы заттарЖануарлардын бал ара уынан улануы............................................................287Жануарлардын жылан уынан улануы.............................................................290Жануарлардын буын аякгылар уынан улануы...............................................294Жануарлардын балык уынан улануы..............................................................295

6 - ТАРАУ. Курама жеммен, кунжарамен жэне шротпен малды азыктандырганда туындайтын токсикоздарКунжара (жмых, шрот)............................. .............Йй;,.................................. 297Зыгыр кунжарасынан улану.............................................................................300Кыша кунжарасынан улану.............................................................................. 301

319

токсикологияОкулык

Басуга 20.05.11. кол койылды. Кагазы офсегпк. Kapin Typi “Таймс” ffinmri 60x90/16. Баспа табагы 20.0.

Таралымы 1500 дана. Тапсырыс 551.

ЖШС РПБК «Дэуф», 050009, Алматы каласы. Гагарин д-лы, 93а.

д е у 1р[ E-mail: rpik-dauir81@mail.ni