Р1.АТ0 И5Г

Содержание

К 100-летию академика К.И. Сатпаева Козыбаев М.К. Академик К.И. Сатпаев

5Салыков К.С. Чокан Валиханов и Каныш Сатпаев

14Малышева М.П., Познанский В.С. Новое прочтение документа К.И. Сатпаева.

22Аманбаев А.Ж. Письма и заметки академика Сатпаева. Рецензия на книгу “Академик К.И.

Сатпаев: Из писем и заметок”. - Алматы: Атамура, 1998. - 160 с.26

Археология и антропология Шпакова Е.Г., Нохрина Т.И., Таймагамбетов Ж.К. Одонтологические находки

из пещеры Караунгур 29

Исмагулов О.И., Сихимбаева К.Б., Исмагулова А.О. Дерматоглифика казахов Баян-Олгийского аймака Монголии

37

Научные статьи Кинаятулы 3. Меркиты: истоки происхождения и современность

47Анимбай Н. Община как способ жизнедеятельности кочевников: о механизме реализации

социальной отношений в кочевой среде 59

Мухаметханулы Н. Дипломатические взаимоотношения народов Центральной Азии с Цинскойимперией (ХУ1П-Х1Х вв.)

71Абенова Б. О “Временном Положении” и административном устройстве Уральской и Тургайскои

областей (1868-1891 гг.)76

Исследования молодых ученых Молдаханова Г. Органы ОГПУ Казахстана в годы НЭПа: основные направления деятельности

(1921-1925 гг.)84

Исабек Б. Академик Р.Б. Сулейменов: научно-организаторская деятельность. Кудайбергенова А. О советских гражданах, возвратившихся из Ки тая в СССР в 1950-е гг.

89

ПереводыСу Бэйхай, Каликызы Дарига. Исторические личности казахского народа. Елжауби герой -

основатель усуньского государства.102

Критика и библиография Кшибеков Д.К. Давайте будем беспристрастными перед наукой.

108

Памяти Халела Аргынбаевича Аргынбаева Ажигали С.Е. Крупнейший казахский этнограф

112

Наши юбиляры Алтаев А.Ш. К 70-летию М.-А. X. Асылбекова

118

Сведения об авторах

Мазмуны

Академик К.И. Сэтбаевтын 100-жылдышна К,озыбаев М.К, Академик К,.И. Сэтбаев

5Сальщов К.С. Шокан Уэлиханов жэне Кдныш Сэтбаев

14Малышева М.П., Познанский В.С. К,.И. Сэтбаев кужатгарыньщ жанаша окылуы.

22Аманбаев А.Ж. Академик Сэтбаевтыц хаттары мен макалалары. “Академик К,И. Сэтбаев: Хаттар

мен макалаларынан” кггабына пш р (рецензия). - Алматы, Атамура, 1998. 160 б.26

Археология жэне антропология Шпакова Е.Г., Нохрина Т.И., Таймагамбетова Ж.К. Кдраунпрден табылган одонтологиялык

казба ескерткштер1 29

Смагулов О., Сикымбаева К., Смагулова А. Монголияныц Баян блгий аймагы казактарынындерматоглификасы.

37

Рылъши макалалар Кщтятулы 3. Мерюттер: Туп теркшен бугшге дешн.

47Эл1мбай Н. Кдуым кэшпелшердщ ем1р суру ортасынын, куралы: кэшпелшер ортасынын

элеуметтж катынастарын жузеге асыру механизм!.59

Эбенова Б. “Уакытша Ереже” жэне Орал, Торгай обьшыстарыньщ эьамшшЬс курылымы жэншде(1868-1891).

71Мукдметханулы Н. Орталык Азия елдер1 мен К,ытай Чин; иатшалыгы ортасындагы

дипломатиялык карым-катьшастар (ХУШ-Х1Х).76

Жас галымдардын зерттеулер/Молдаханова Г. Жана экономикальщ саясат кезещнде К^закстанньщ БМСБ органдары:

кызметшщ непзп багыттары (1921-1925 жж.)84

Исабек Б. Академик Р.Б. Сулейменов: гылыми-уйымдастырушылык кызмет1.89

К,удайбергенова А.И. 1950 жылдары Ьцытайдан келген “Кенес” азаматтары.97

АудармаларСу Бэйхай, Кдликызы Д. Кдзак халкыныц тарихи тулгалары. Уйсш елш курган батыр

Кунби-Елжауби.102

Сын жэне библиографияКшпбеков Д. Рылымга жауапкершшЬсиен карайык.

108

Халел Артнбайулы Аршнбаевты еске алу Эж1гали С.Е. Кернект! казак этнографы.

112

Бпдш мерейтой иелерк Алтаев А.Ш. М.-А. X. Асылбековтьщ 70-жылдыгына

118

Авторлар туралы мэл 'шет

3. К^ШАЯТУЛЫ

Мериттер: туп терюншен бупнге дешн

Мерют тарихы арнаулы зерттелмей келген актандактарды ц б1р1. Ляо мемлектшщ тарихы, Эбшгазы, Кдодыргали шешресл, Н. Аристов, Г.Е. Грумм-Гржимайло, В. Бартольд, Л. Левшин, Ныгмет Мьщжанньщ кейб1р енбектершде Мерит тарихыньщ бгрер тустарьш жанап еткенш айтпаганда бул тещрегшде жазылган материалдар тштен жоктьщ касы. Жогарыда аталган ецбектердщ езщце М ерит меселеа жекеленген такырьш туршсынан емес, тек Шыцгысханньщ кас жауы, Найман улысы тагдырыныц шешуип кезендершщ жолшыбай мэселеа ретшде карат ып келдь

ТТГ Уэлиханов Меркгггерщ “Монголдьщ бгр тайпасы”, ал Э. Маргулан “Турю-кдзак тайпасы” деп жанай атап еткенш айтпаганда Казак тарихында М ериттер туралы эдеш зерттелген материал ез1рге жок. Ие, соцгы жылдары Кдзакстанда жарыккерген шежгрелер Мерюттердщ ата тегш берщен ажыратуга арналды.

Казак арасында Ш ыцгысхан,оныц туцгыш улы жошыныц Мерюттермен е\пр баяндык ара байланысы жайлы сан сакка жупрткен ецпмелер айтылады. Б1рак бул тещрегшде ЭЛ1 кунге дешн гылыми зерттеу тургысынан басы ашык жазылмай келд1. Осы жолдардьщ авторы еткен жылы “Отан тарихы”1 ж урналы на “Ж ош ы ханны ц ата т е п тещрепндеп аныз бен акикат” атты макала жариялап б1рер сырдыц бетш ашуга тырыскан ед1. Б1рак автор онда Жошы ханныц ата тегш ажыратуга умтылганы болмаса Меркп тарихын зерттеуд1 максат тутпаганын атап еткен жен. Меркитердщ элем тарихы сахнасында бой керсеткен белгш1 жылдары мен тарихта кол танбасын калдырган эйгш окигалары Монгол жершде еткен1 белгш.

Сондыктан Мерют тарихыньщ ертедеп мерш оныц кэз1рг1 М оцголия жер1ндег1 сурлеушен 1здеген жен. Шынымен Мерют тарихы ньщ б1рер м еселелер 1 М оцгол тарихы ны ц К1НД1К аталары саналаты н Ж увейнид1ц “Элемд1 жаулап алушынын тарихы”, Рашид-ад-динн1ц “Жылнамалар жинагы” (“Сборник летописей”) жене Х11-ХУ1 гасыр аралыгында жарьш, керген ежелп Моцгол жазбаларында кездеседг. Жогарыда аталган енбекгер жене “Моцголдыц купия шеж1рес1”, “Алтан товч”, “Богд батыр Биеэр Дайлсан Тэмдэглэл” (“улы Мэртебелшщ тгкелей ез жорыктары”) катарлы тарихи жазбаларда керсеплух бойынша Мериттер Х-Х11 гасырларда Моцгол уст1ртш мекен еткен кешпендшердщ ипшдеп ец б1р белгш1 тайпалардьщ б1р1 болтан. Олар X гасырдыц соцынан бастап еуел1 Берте Чине еулетшен шыккдн Моцгол хандарымен, кешн олардыц тжелей урпагы Тэмужинмен болган какгыгыстары аркьшы тарихта белгш

болды. Б1рак 1216 жылы кезгрп Кдзакстанныц Орал ещр1 Ыргыз езеншщ бойында Жошы- Субедей колымен болган актык кыргында жещлгеннен кей1н аталмыш тайпа тарих сахнасынан мулдем жогалып кетед1 де XVII- XVIII гасырдан бастап казакгыц орта жузшщ курамында кайтадан бой керсете бастайды.

Бграк Мерюттщ туп теркМ кдйдан?, тагдыры казакден калай кабысты?, ХП-ХШ гасырда Шыцгысханмен бетпе бет айкдсып М онгол уст1рт1н дур сш кш д1рген сонау жауьшгер Меритгермен кез1рп казак керешнщ курамындагы Мерюттщ этнотег1нде нендей жалгастыкжатыр? деген сан сауалдар эл1 кунге ез шеш1мш таппай келед1.

Мен мунда ез мумюндшме орай Мерют тарихыныц кейб1р кемесю тустарьш айкындай тусу аркылы жогарьщагы сауалдарга жауап беруге тырысып керемш.

Сонымен тарихтын ез1рге кол жеткен жетютшне уцшейгк. Мерютгер XIII гасырдыц басына дешн Моцгол устартш мекендеген жене езшдж ат атауы, ата теп, тайпалык билеушю1 бар ежелп халыктардын б1р1 болды дедж.

Тарихи жазбаларда Мэй-Ли-Зи немесе уш Мерют тайпа б1рлш туралы 1096 жылы алгаш белгшенген2. Егер Шыцгысханньщ жиырма екш ип атасы Берте Чино 1096 жылдары ем1р сурегенш еске алсак, Мерютгер Монгол успртш ертеден-ак мекендеген тайпа екендггше кез жетюзе аламыз.

Рашид-ад-диннщ айтуына Караганда Мерюттер б1р кезде ерте феодалдык мемлекет (улыс) дэрежесше кетергтш езшдж ханын сайлаган халык болыпты3. Бул болжамды Монгол деректер1 де растайды. Моцгол тарихшьшары Мерют иишде “Хаад Мерют” (немесе “хан Мерют”) атты тайпа болуын Мерюттердщ ертеде ез1нд1к ханы бар ел болгандыгыныц белпс1 деп таниды4.

Ляо мемлекетшщ тарихьщца Мерюттер туралы кейб)р айшыкгы мел1меттер кездесед!. О нда айтылуына Караганда Мерютгер басында Кидан билшне карсы б1р неше рет бас кетереда, б1рак жецшед1. 1Х-Х гасыр алмасу деу1р1нде Кидандар Монгол успринде толык бшйк курган туста Мерюттер “Цзу-бу” одагы деп аталатын 18 тайпа катарында Кидандарга басы байлы болады.

Шурш1ттерден ж ецш п батыска бет бурган К идан ханы Елюй Д аш идыц шакыруымен 1223 жылы Жен-Жуде (Хатун езеншщ бойындагы Хатун каласы) Цзубудщ 18 тайпасы бас коскан кецеске Мерют тайпа басы да катыскан.5

Бул жауьшгер тайпа XII гасырдыц соцы, X III гасы рды ц басында вуел1 Хамаг Моцголдарга, соцынан Шыщысхандык Мотщп билшне карсы керсеткен кайсар кдрсылыгы аркьшы тарихта белгш 13 калдырды.Осы окцгаларды кдмтитын барлык тарихи жазбаларда Мерюттердщ аскан ержуректт, кайсар батылдыгы жене

жешамен утылган тустары туралы сез болады. Б1рак, бугшп кунге дешн М ерит атауыньщ шыгу теп туралы еш жерде жазылмаган.

“М ерит” сезшщ туп терйш жэне бул тайпаньщ кэзгрп Монголша атауьша орай б!здщ пайымдауымызша ол “Мэргэд” (Мергендер) деген Монгол сезшен шыккан болуы мумйн деп ойлаймын.

Олай дейтхн1м1з М еркгттер “ат кулагында ойнайтын жау журек”, “аткдн огы жерге туспейтш Мерген”, согыстагы айла тэсш мол болган халык, Токтабектщ улы Култуган мерген туралы дерекп эцпме тепннен тегш айтылмаса керек.

Мериттердщ согыстагы айла тэсЬп кемел болганы хакымда б>р дерекп осы туста келденец тартып корел 1 к. Шьщгысхан сиыр жылы (1205) Алтай асып кеткен Мерйттердщ СОНЫ нам тем1р арба жасактап эйгш Субэдэй батыр к,олын аттандырады. А ттанарда Шьщгысхан оган: “Меркгттер егер кус болып ушса сен суцкдр болып шал, жэшн болып тещзге туссе кармак болып ш, ал тштен суыр болып шге йрсе шалвд болып казып шыгар”6 деген екен. Тек осы сездщ озшен Мерйттер туралы б1рер жайды ацгаруга болар ед1 Моцголдар кэз1р де Мерйттерщ “Мэргэд” деп атайды.

Моцгодцыц “Мерген” сезшщ туб1р1 тури тщцершдеп “Мерген” угымымен сайма сай келед1. Ал “д” бул сездеп коппк жалгауы. Сонымен ‘Мэргэд” (МЕКСЕО) кэз1рп казак; ткш деп “Мергендер” сез1.

Тэмужпн эйтеу1р коз1н ашканнан осынау жау журек Мерит, калыц кол татар, каптаган керейт, 1ргел1 ЕГаймандармен болган кактыгыстарда кабыргасы катайды. Согыс, кэнтопстщ кь1ры мен сырын солардан укгы, согыс айла тэсш н сонда шындады. Мерит мергендерш1д зуылдаган жебес1 Тэмужинге талай тенят келд1, 61 рак ол кызыр колдап аман кщщы.

Ал Мериттердщ этногенезисше келеек ол туралы соз баска. Рашид-ад-дин Меритгердд “езшщ ата теп тайпа басшылары болган, кэз1р Монгол деп аталып журген тайпалар” тобына ж аткы зады . 7 Э йгЫ жылнамашы езтнщ “Ж ы лнамалар ж и н агы н да” ( “ С борник Летописей”) ецбепнш эрбгр тарауын тайпалар топтамасына арнайды, жэне ол тепннен тегш емес, онда этногенезиетж улкен мэн жатыр. Б1рак 1952 жылы жогарыда аталган Жылнамалар жинагын’ орыс тш1не кайта

аударып ендеп бастырушылар (Л.А. Хатагулова ж эне аудармага алгы сез ж азган Л. Петрушевскии) 613 жогарыда атаган топтамасы упын Рашид-ад-динд1 Мусылманды дэрштеуш1 пантюркистер катарьша жаткызьш гана коймай Рашид-ад-дин “Кешпендшер” угымын “Турй”

атауымен шатастырып отыр8 деп айыптайды. Мешмше мунда Рашид- ад-дин емес, керюшше антитюркистк идеологияныц агымына бой урган Л.

Петрушевский “Тури” атауын “Кешпендшер” угымымен эдеш шатастырып отырган жокпа деп ойлаймын. Олай дейпшм1) Х11-Х1П гасырда Моцгол успртш мекен еткен тайпаларды тек шыгу теп, этносалты, тш1 аркылы топтамаса шаруашылык ахуальша карай

Отырыкшылар”, “Кешпендшер” деп топтау еш мумин емес. Ойткеш олардыц барлыгы тек кешпендшер болатын.2) Рашид-ад-дин эйгш “Жылнамалар жинагьш” Болд Чинсан бастаган алты Моцгол тарихшы- жылнамашыларыныц араласуымен жазып шыккдн. Мундай жагдайда Рашид-ад-дин ушщ “Моцголдарды Монгол емес” деп немесе Турилерда “Монголдар” деп корсету еш мумин емес едг3) Мундай топтамалар Рашид-ад-диннен кешн де жасалды. Б1рак Моцгол, К,ытай, батыс, шыгыстыц эйгш тарихшьшарыныц барлыш дерлис ХИ-Х1П гасырда Моцгол уст1рт1н мекен еткен тайпаларды “Непзп Моцгол тайпаларыц жэне баекдлар, немесе “ак татарлар”, “кара татаралар деп караганы болмаса еш кайсысы ‘Отырыкшылар” жэне “Кешпендшер” деп

топтаган емес. Ал эр тустагы галымдардыц этнологиялык топтамаларында Найман, Керейт, Мерит, Онгудтарды “ежелп Моцгол тайпалар тобына ” жаткызып кврген емес.

1996 жылы Уланбатырда басылып шыккан уш томдык “Моцгол тарихында” ей тайпаньщ ара байланысын “М ерит жэне Моцголдар 9 деп ажыратып керсету1нщ ез1 аталмыш тайпалардыц ара жшн алыстатьш тур. Дегенмен Моцгол тарихшылары Мериттерд1 тура “Моцгол тайпалары” демегешмен “Моцгол тщд1хальщ болган” '0 деп корсетсд!. Олайдеуге турти боларлык жалгыз дэйек “Мериггер IX- XII гасырда, Моцгол успртшде Моцголдармен аралас куралас тургандыгы”. М ериттерд1 “Моцголдар” деп карайтын “Юань-Чао-Ми- Ш и” авторлары, Эбшгазы, В. Бартольд, Ш. Уалихановтыц алга тартатыны да осы. Аталмьпп галымдардьщ ецбепнен “Олар Монгол ед1” деп кесш айтатын баскадай утымды дэлелдерд1 кездесп'рс алмаймыз.

Мен1мше М ерк1ттерд1 тури тег1не жаткызатын топтыц дэйектер1 оны “Моцгол” тобына жаткызып карайтындардыц дэйегшен гор! сэл утымдырак- “Тан мемлекет^нтц тарихында” Мерйтгерд1 Мэ-Ли-Зи деп атап бул тайпа Косогол (Х евсукел) кел ш щ шыгысында мекен еткен жэне Туршлердщ б1р канатын кураган тайпа б1рл1Г1 болган деп корсетед! .11 Хевсукелд1ц шыгысы деген1м1з Мериттер Шынгысхан тусында мекен еткен сонау Сэлэнгэ койнауы. Тан-ши авторлары бул пшрд! Мериттердщ тек мекен жерше гана емес олардыц этнотепне, тш , ата салтына суйен1п айтса керек.

А ристов М еркы тердщ тш 1, ат аталымьша суйене отырып оларды туркшер деп таниды. Мунда ол “Бек” атауын Туркшерге тэн Лауазым жэне Турй сез! деп карайды. Бул б1р

гана дэйек. Мерюттердщ Лауазым жэне адам аттары ндагы Турю т е п тек мунымен шектелмейда. Мунда 613 Мерюттердщ тек адам аттарын алып керелж . Тогтабек, Куту, Култуган, Тукуз, Куса, Жлбек, Тешрусен, Кулан, К,улкан, Терюн, Жамал-кожа, Бука осынъщ барлыгы туб1рл1 Турю атауын белплейд1 жэне бул аталгандардьщ шинде Кулан деген Турю- Кдзак,- Монголдьщ кай кайсына тэн ортак атаудан езге Монголша немесе Тунгусша б1рде бгр атау кездеспейдь Ал ортак сез, ортак атауларды Монгол сез1 деп кесш айту мумкш емес. 0йткеш 1Х-ХП гасырда Монголдар кдй тшде сей легеш туралы ешбгр м ел 1мет кездеспейд1. Монголия территориясындагы барльщжазба ескертюштер Согда-Турю тшнде жазьшган, Монголдар алгашкы жазуды 1204 жылдары ойгырлардан ешб1р езгергсшз алган. Эрине бул деректер Монгол жэне Тури тектес ею халыкгын, 1Х-ХШ гасыр белесшдеп рухани ем1р1нщ етене ара жакындыгын керсететш1 рас. Ырак XIX гасыр соны, XX гасыр басындагы кейб1р Монгол зерттеушшер Моцгол тип, этносалты ахуал турмысындагы тургктж элементтерге жете мэн бермей сонау орта гасырларда К,ытай корганы нан шыгыс Турюстан, Слб1ргс дейшп даланы мекен еткен барлык халыкгарды “Монголдар” деп корсетш келд1. Олай болуына Шынгысханньщ аруак данкыньщ субъектив'пк эсерш бьшай койганда тем ендеп обьективтж жагдайлар себеп болганын айта кеткен жен.

1) Х1Х-ХХ гасыр тогысы дегешм1з Монголия жершде сонгы жылдары белгш болган археологиялык жэне антропологиялык жаналыкгардьщ бет! ашьшмаган туе еда. Монгол уст1рт1 ертедеп Турк1 халы ктары ньщ материалдык жэне мэдени ескертюштершщ музей-коймасы екен д т тек 1950 жылдары белгш болды.

2) Ж огарыда аталган агымдагы тарихшыдар, этнологгар Монголдьщ езшдак тол тарихы жазбаларымен танысу кажетпгше жете мэн бермей келд1. Мунда орыс тщц1 галымдар баскдсын бьшай койганньщ езвде Моцгол тарихыньщ бисмилласы - “Монголдьщ купия шеж1рес1мен” Козин аудармасы аркылы тек 1941 жылдан бер1 гана таные бола бастаганын айтсак та жетк1д1кт1.

3) Монгол этнография галымы 1960 жылдардан калыптасты. Моцгол галымдары тек осьшау кезецнен бастап ертеде уш озен (Хэрлэн, Онон, Туул) бойын мекен еткен ежелп Моцголдарды елдщ батысында ем1р сурген турю тектес тайпалардан (Керейт, Найман, Мерют, Ойрат сиякты) ажыратьш корсетететш ж аца конц епц ия калы птасты . М онгол этнографы с. Бадамхатан “Батые Моцгол этноб1рлш Турю жэне Монгол этностык ара б1рлшнен калыптасты” деген пшрд1 алгаш алга тартты.12 Славяндык Монголтанушылардыц ж огары да аталган к ателж терш алгаш м ойы ндаган С овет-оры с галымы Л.Л.

Викторова. Ол е зш щ “ М онголы: происхождение народа и истоки культуры” атты ецбегшде Жапония галымы С. Мураяманыц п1к1р1н13 колдай отырып, У1-Х1Н гасыр аралыгында Орталык жене батыс Монголияда турю тщда тайпалар мекен етп. Монголдьщ XIII гасырдагы тарихи жазбасы “ Моцголдын купия шеж1ресшде” батыс Моцголдарды ездер1нщ кандас туысы деп танымайды. 0йткеш XIII гасырдыц бастапкы кезецше жататьш кептеген ат атаулар тщдис турю нускасьш сактап кадды”14 деп жазды - Л.Л. Викторова. Бул шындык к э з 1рде гылыми тургыдан мойы ндала бастаганы мен, бурын М оцгол жерш де болгандардыц барлыгын “Монголдар’г деп танитын психологияныц камалы эл1 алынган жою

Монголдар ушш Мерют жат жаладан екендтн айкындайтын, б1рак бурын сонды соншалыкгы мен бершмей келген жене б1р дерект1 алга тартып керелж. 1178 жьшы кузде Мерюттер ата кегш еске алып Тэмужиннщ жаца тускен калындыгы Бертен1 кушпен колга тус1ред1. Тэмужин бул туста осал ед1. Ол акьш жердем сурап Керейттщ Уацханына кел1п жолыгып ыкьшас батасын алгасын, ею 1шсш (Хасар, Бэлгутей) Жажырдай тайпа басы Ж амухага аттандарады . Тэмужин бул кездесущде Керейт ханы Уацханньщ “Экесгмен етене жакын дос болгандыгын” алга тартса, Жамухага жолдаган селем1нде “Тупю тамыры б1р туыстыгын” (Элгэн садан та нар) алга тартып, Мерюттерд1 ортак ата жауымыз (0ст Мэргэд) деп керсетед115 Ал Лу “Алтан товч” тарихында бул жайды “0 мог нэгтэн,элэгний ураг бус уу бид?” (Туп тамырымыз б1р етене жакын бауыр емеспе едж 613), “0ст мэргэдээс ошеег авч огне уу?” (0ш кутан Мерюттерден карымтамызды капай кайтармакцыз)16 деп шгтей бауырына тартып айтады.

Монгол жазбаларына терен уцшеек Ж амухамен Тэмужин аргы атасы Берте Чинодан берг 22 ата, Бодончардан бер1 жет1 атадан туысатындьиын емес, туб1р1 б1р Моцгол екендшн алга тартып отыр.

Моцгол Мирасында кез1рге дешн жиырма ею ата, жет1 атаны койып уш атадан тарагандар б1рш б1р1 туыетыкка санамайды. Монголдарды жиырма ею атадан тарату деген “ К.азакты Нуктан таратумен” тен. Сондыктан жогарыда Тэмужинн1ц Ж амухамен ата туыстыгы емес, несш б1рл1п туралы сез болып отыргандыгын осьщан ангаруга болады.

Моцголдардыц аргы атасы Борте Чино жэне суду Марал “Кдыр жайлап шет конып талай-талай тещз бен колдерд1 артка тастап кез1рп Моцгол успртше коные аударган” 1060 жылдары Мерюттер элде кашан Сэлэнгэ бойын мекендеген байыргы тайпа болатын. Осыныц 031 Мерюттердщ моцгол емеетагш керсетед1. Уш Мерют одагы (Мэй- Ли-Зи) 1Х-ХП гасыр аралыгында Байкелден Сэлэнгэ езешнщ орта

боиынан Орхонга дешн, Бурэн жотасы, лантауы , К,аска б у р й т ж отасы, Н оян Дэлгэрхан таулы успртш мекен етщ келген ЭИГ1Л1 жауьшгер тайпа болды. Мериттер уигпк одагынан куралатын: Орхон езеншщ куйганы эигш1 Бугур Кегерд1 Удуйд Мериттер, Орхон жэне Сэлэнгэ койнауын немесе Рашид-ад-дин

ары езеш деп атаган Талхун аралы кэз1рп 1арни езеншщ бойын увас Мериттер, ал Сэлэнгэнщ орта шеб1 Кдраша жазыгын Хаад- Мериттер мекен егп.

Уш Мериттщ эр саласы б1р неше ру таипаларга белш етш . Раш ид-ад-диннщ аитуынша М ерйттердщ йшндег1 ец б1р жауынгер-бш1кт1С1 жэне сан жагынан ец к е п ш ш т саналатын Удуйд-Мерйттщ ез1 Уикур, Мудан, тудак-Лик жэне Жиюн деп аталатын терт топка белшетш.17

,,. Рашид-ад-дин Мериттер бурын улыс децгешне жеткен тайпа бхрлш болды деген болжам ж асайды.18 Ш ынымен X II гасыр тусындагы Мерит тайпа б ф л т курылымынан ерте мемлекеттщ кеййр нышавдарын ацгаруга болады. Мысалга Мерйттердщ сол кездеп эскери-курылымын альш керелк. XII гасырдыц орта шемесшде Удуйд М ерйтп Тудур Билгэ 4игин баскарып турган шакта оныц эскер1 орталык, кол, батыс колы, шыгыс колы деп уш топка белшетш болган19 жэне Тудур-Билге 4игин, оныц улы Тогтабектщ тусында Мерит шрлеспп езшдак орда гвардиясы болтаны жайлы гашид-ад-дин кабарлайды.20

М ерй ттер согыста колга тускен туткынды ара кел1с1м аркылы кайтаратын болган. Бул Мерйттердщ саяси курылымы усак тайпа кактыгысы децгешнен б1р шама жогары сатыга кетершгешнщ белпс! деуге болады.

Рде колга тускен жас Тэмужинд1 Мериттер осынау салты бойы нш а телем алып б а р ™ ЪШдарьша кзйтарганы туралы мэл1мет

Мериттер шапкдн жауга карсы туру Ушш беин1ске ыцгайланып йш1 пр1м кала, калашыкгар салган.22 Мерйтгерда” бурьшгы ата мекеш Сэлэнгэ бойында Кидандар (Кара Кытаилар) 1Рге тасын калаган эйгшх Кдра бука кдласыныц айналасында аты атаусыз отызга

табылганТ ДСГ' КДЯа’ “ ^ аРДЬ1« °РыныЖогарьща аталган белгшер Мериттер

Моцгол успртшде XIII гасырдьщ басына дешн ертедеп тури халыктарыныц Мемлекетик урдюш жалгастырып келген 1ргел1 тайпа б1рлш болгандыгын керсетед1.

Мериттер мал шаруашылыгын кесш еткен кешпенд1 тайпа болтаны жайлы Марко Поло жазган.24 Сэлэнгэ ойпатын мекевдеген

ериттер кшз жэне агаш уйде, ал орман таулы елкеш мекендеитш белеп куркеде е\пр сурген.“ Мериттер жауьшгер, кешпендд тайпа

болгандьщган малыньщ непзп тулп! жьшкы болган. Жьшкы малы оларга тек жан багу ушш гана емес ескери

жортуыл стратегиясы на икемд! болды. Меркптер Орман елгмеи (Ойн иргэд) гргелес Ьатыс белегшде ацшыльщ жэне балык аулау кэсйшен айналысатын.

Сэлэнгэ койнауы Моцгол успртхндеп епн егуге б1рден б!р колайлы мекен. Мериттер Сэлэнгэ бойына арпа бидай еппп. Керейттщ Уанханыжет! жасьшда Мерйттерге колга тусш лак терюшен тпшген тон киш Мериттщ Бугур Кегерщде келпе бидай туйш жан бакканы туралы мэл1мет жогарыдагыны лэлелдейд!.25

Мериттер алтын кумктен туйш туй1п ер турманын жасакгаса агаштан уй жабдыктап жас каиыцнан садак иш, суйекген жебе жонган Ьутур Кегер шайкдсынан соц Тэмужин Мерит тайпа басы Тоггабектен олжалаган алтындаган белбеуш Жамухага байласа, Жамуха оныц карымтасьша Увас Мериттщ тайпа басы Тэшр Усеннен олжалаган алтын белбеуш Тэмужингебеда^енген 2 УРаЛЫ М° НГОЛ жазбаларында

Мериттер шекаралас Найман, Орман елшен мэцгш1к тату тэта турды.

Ал ежелден куда кудандалык терец баиланысы бола тура Керейтгермен б1рде олай

РДе бьшай болды. К ер етп М ерит шапкдн туралы тарихта мольчет жок. Ойткеш Керейттер сол ошрдеп ец бтр саны кеп 1ргел1 улыс ел болганына байланысты болар. Ал Керейттер

ыцгьгсханмен б1рлесш Мерйттерда ей дурйн (Бугур Кегер, Оренге бойьшда) жэне ез беттмен ей дурин шатгты. Уацхан ацдаусызда жасалтан шаоуылында Тогтабектщ ей эйелш (Кутуктай жэне Кь1лык) колга туфсе, ейнпц шабуылыцда езш щ кызьшан туган е й жиен! Кудумен Джилаун (Шулуун)-ды колга тусхрда. Бхрак олар Уацхан колынан ейнш! рет кашып кутылды.27

М ерйттермен М оцголдардыц ара баиланысы Моцгодцар Онон, Хэрлэн, Тула уш езеннщ боиы, Буркан Калдун немесе Кентауга коныс тепкен тустан басталады. Бул оныншы гасырдьщ соцы. Аталмыш кезецде Мерйт жене Моцголдардыц кай кайсысы тарих тершен агарып керше коймагандьщтан айшыкты мэлшет кездеспейда.

, Моцгол тарихи жазбаларынан Караганда Мериттер мен Моцгодцар бастабында ез ара тату т э т турган кершеда. XI гасырдьщ соцьшда емф сурген М ерйт тайпа басы Тудур Билге Хамаг Моцгол (Душм Моцгол)-дьщ тайпа басы Амбагаидыц улы Хадан тэйшгмен дос-анда оолганы туралы мел1мет кездесед1.28 Бул туста керпп ей тайпаньщ арасьщда алые берк, барыс кел1с ара байланыстары б1р шама терец болганга уксаиды.

XII гасырдыц ейнпи жартысынан оастап е й тайпа ез ара жауласа бастайды Аталмыш кезецце ей тайпа арага уш жьш сальш ею мэрте согысады.29 Алгашкы шайкаста Мериттщ тайпа басы Тудур Билге олтхршп мериттщ шыгыс колы Моцголдарга колга тусед1. Тогыз жершен жаракат алган Тудур Билгенщ Улы Токта батыс колын алып

шегшедт30Арага уш жыл салган екшип кактыгыста

да Мерюттер женшп Токга бул жолы да жаракат алып Сэлэнгэ бойымен шегшдо.31

Х П -Х Ш гасыр тогы сы , немесе Шьщгысхан тусында Мерют тайпа б1рлшн жогарыда аталган Токдабек (Тудур Билгенщ улы) баскарды. Токта ез аты, ал “бек” Турю эулетшщ Мемлекетпк урдгсшен жалгасып келе жаткдн лауазым аты. Уш Мерют тобыньщ ер кайсысынын оз1нд1к ру басшылары (Удуйд Мерют тайпа басы Токтабек, Увас Мерют тайпа басы Тэшр Усен, Хад Мерют тайпа басы Хаатай Дармала) бола тура тек Токтабекп гана “Бек” атауына Караганда аталмыш кезецде уш Мерют одагын Токтабек баскарган болуы мумюн. Тарихи жазбаларда бул туралы айтылмайды.

Токтабек Мерют тарихындагы белгш тулгалардьщ б1р]. Токтабектщ Тогыз, К,осан, Куду, Шылауын, Жабакжэне Култуган (эйгш Мерген) атты жау журек алты улы болды.32 Барлыгы канды ка кт ы гыстарда елдк Тогыз Керейт Уанханньщ колынан, калган бесеу1 эр кезендеп согыстарда Шьщгыс колынан каза тапты.

Жалгыз кьгзы Торголжин (казакдга Мамык) он уш жасында Шыцгысханныц уппшш улы Огедейге айтгырылып сонда туей, бграк оз ющцгшен бала тумагандыктан 0гедей от басына алгаш тускен бэйбгше бола тура бул жан уяда алар орьшы кундес! Терюн бикеден33 томен болды.

Ал Тэшр Усеннщ кызы Кулан бике Шьщгысханныц эр кайсысы жеке жеке орда баекдрган торт эйелшщ б1р1. Шьщгысхан 1219 жылы Хорезм жорыгына осы Кулан бикеш жан серпепкке ала журген, 1227 жылы Улы Хаган дуние салганда татар кызы Есуй бике екеу1 Хаганньщ басы кдсында болган.

Осындай етене жакын туыстык ара кдтынастары бола тура Шьщгысхан бастаган Монголдар, Токтабек бастаган Мерюттер ез ара жауласумен еттк Ею тайпаны ц сонгы жылдардагы (XII гасырдьщ соцы, XIII гасырдьщ басы) ара кактыгысы Мерют батыры алып Чилэтудщ айттырып екеле жаткан Олхунуд кызы Огелен ежещц (Шьщгысханньщ анасы) Тэмуж иннщ екес! Есукей “ Онон езеш кущренш, орманы шулаганша”34 кез жасын кел кылып отырып тартып экеткен сол б1р аты шулы окигадан басталады.

Бул окига кезгнде Мерюттердщ журегш жаралап, кеюрепне кек уялатып кеткеш рас. Монголдарда кеткен ата кегш кайтаруды умытпаган М ерюттер 1178 жылы кузде Тэмужинмен уйленгешне б1р ею айдьщ гана жуз1 болган Бертеш андаусызда колга тусхредт Есукей эулетшщ барлык адамдары жан саугалап Кентаудьщ б1р саласы Бурхан Кдлдунга кашып 1сутьшады. Тэмужиннщ ауылын шауьш Бертеш колга тусгрген, курамында уш жуз жауынгер! бар уш Мерюттщ бхржкен колы ед1. Олар Бурхан Кдддун тауын уш айналып каншама

гздегешмен ит тумсыгы етпейтш жыцгьшга ещдп жок болган Тэмужищц ушырата алмайды. Мерют тобы “вгелэн еженнщ карымтасына алар адамымызды аддык, ата бабамыздьщ кепн кайтардык, ецщ несше турамыз”35 деп ат басын кер1бурады.

Тэмужин тагдырдын салганы на каншама налыганымен оны бойьша жасырыи, шыбын жанын аман алып калганы ушш мойнына белбеуш салып, ею кезшен канды жасын агызып турып киел1 Бурхан Калдун тау тещрше тогыз мэрте пзе бугш тагзым етед1 де ауьшына кайтып оралады.

М ерк1ттер Бертен1 эйгш1 алып Чилэтудщ 1Н1С1 Чилэгэр палуанга эменгерлжке беред1.36 Бул туралы жеке зерттеу материалы “Отан тарихы” журналынын еткен жылгы санында жарык керд1.37

Жауынгер Мерюттщ тайпа жузшде кулдырау деу1р1 ацдаусыз жасаган осы кадамынан басталды. Олар мундай кадамга барганда намыской Тэмужин кашанда б1р айнальш согатьшына кезщце жете мэн бермед1. Тэмужин Мерюттерден кал айда карымта кайтарм акка бел буды. Б1рак ол уш 1н Тэмужинге бек одактастар кажет ед1. Оньщ есше ежелг1 еке досы Керейттщ Уавданы тусп.

Тумысынан стратег Тэмужин бул жайды кун бурын ескерш улпрген болатын. 1178 жылдын куз1нде Берте Есукей шацырагына келш больш тускенде К,он,ыраттын Дэй шешешнщ бэйб1шес1, Тэмужиннщ кайын енес1 Цотан куйеу баласыньщ иыгына жапкан кара булгын 1ингш Тэмужин Уацханньщ иыгына жауып эке достыгын есше салганда Уанхан:

Кдра булгын ишпнщ карымтасьша Какгыгыскан журтынды кайтарысып берейш.Булгын 1Ш1гщ н щ карымтасына бытыраган журтынды б1р1кт1ргп берейш деп ант еткен ед1.38

Мше бугш сол антты орындайтын кун туды. Тэмужин Ш1лер1 Хасар мен Белгутещц аткосшы етш Туланыц кара орм ан ы н да кузеп оты рган Уанханньщ ауы лы на келш ат басы н Т1ред1. Тэмужин Уацханнан Бертеш азат ету ушш Мерюттерге карсы б1рлес1п аттануын сурайды. Уацхан Тэмужиннщ бул усынысын куптайды. “Меш эке орнына еке санап сен менщ иыгыма кара булгын шппщц экелш жапканында: Булгын Ш11гщнщ карымтасына бытыраган журтынды б1риспрщ берейш дегешм бар, сол айтканым айткан”39 деп ант бередт Б1рак Мерюттердщ осал жау емес екендтн сезген Уацхан “Сен КорканакЖабырда отырган Жамуха ш1ме сэлем айт, мен ею тумэн (б1р тумэш он мыц кол) кол жинап оц кол болып атганамын, ал Жамуха ним ею тумэн колымен сол кол болып атка консы н, ушырасатын нысананы Жамуха белгшесш”40 деп кесгп айткан.

Тэмужин Уацханньщ селемш

жетюзу угшн ею шюш Жамухага аттандырып ез1 алда кутш турган аттаныскд дайньщалады. Бул Тэмужин ем1ргндеп алгашкы ец улкен жорыгы болатын. Уанхан-Жамуха -Тэмужин одагы бул жолы 50 мьщ (бес тумен) кол мен аттанганына Караганда уш Меркитщ бтржкен колы да осал болмаса керек.

Тэмужин бул жолы озер дегенде он мыц кол жинады, сондыктан болар алдагы ш айкаста колбасш ы льщ ету Ж амухага тапсырылды. Жамуха “К арата туын бетке устап, кара буканьщ жон тер1С1мен капталган дауылпазьш колга альш, кара кулага ер салып”41 тацдаулы 20 мыц колымен Онон озеншщ жогаргы сагасындагы Ботакан Боржага одакгастары Уацханмен Тэмужиннен уш кун бурын асыгьш жеткендЫ42 мше сондыктан. Ол ту ста Токтабек бастаган Удуйд Меркхттер Сэлэнгэ бойындагы Бугур Кегерде, Тэшр Усен бастаган Увас Меркгттер Талкан аралында, Хаатай Дармала бастаган Хаад Мерюттер Сэлэнгэнщ кдраша даласында жайын жаткан ел ед1. Согыс тактикасын Жамуха жасады. Оныц алдын ала ойластыруы бойынша б1р1ккен кол Хилго дэриясынан оныц жагасында 6 т к есетш курай сабагын43 буып етш эуел1 Бугур Кегерде отырган М еркитщ н е п зп купи саналатын Токтабек бастаган Удуйд Меркитщ ш ацырагын ортасына тусгру, ары карай Мерюттщ уш бушршен туткиылдан шабуыл жасаган жен деп табады. Тарихта Бугур Кегер шайкасы деп аталатьш эйгш кактыгыс осылай басталган ед1.

Тэмужин Бертемен уйленген, Уацханга Бертенщ терюншен келген кара булгын пшгш жапкан жэне Берте Мерютке колды болган барлык окдга 1178 жылдыц кузшде болган.44 Ал Тэмужин Бертеш азат етуге б1рлесш аттануын сурай Уацхан Тогарилга барганында оньщ “Меш эке орньша эке санап былтыр сен менщ иыгыма кара булгын шпгщщ экелш жапканында: Булгын пшгщнщ карымтасына бытьфаган журтынды б1рйспрш берешн дегешм бар, сол айтканым айткан”45 дегенше Караганда уигпктщ б1ржкен купи Мерйтп шапкан немесе ЭЙГ1Л1 Бугур Кегер шайкасы 1179 жылы болганын керсетедь КХР тарихшысы Сайшаал Бугур Кегер шайкасы 1179 жылы куздщ орта айында бодцы46 деп жазады.

Мерюттер туткиылдан андып келген жауга карсы тура алмады. Удуйд Мерютпен Увас Мерйттщ шацыраты ортасьша тусп, тайпа басшылары Токтабекпен Тешр Усен азгантай адамымен Сэлэнгэш бойлай орман елше кдрай босты. Хаад М ерютоц тайпа басы Хаатай Дармала колга тусед1.47 Берте ежен Тэмужинге кайтарылып, Чилгэр палуан кайгы жутып кашып кутылады. Мериттердщ мал жаны талан таражга тусед1. Уацхан, Жамуха, Тэмужиннщ

босагасында Мерюттщ улдары кул, кыздары куц болады. Сэл соцырак Мерюттердщ ата мекен1 Сэлэнгэ кезгнде бала Тэмужинге кол ушын

берген Тайшы тайпасыныц Соркан шараныц улдары Чулун, Шымбай, кызы Кдцанныц ез ет1н1штер1 бойы нш а сыйга тартылды. Мерюттердщ журтынан табылган жас себи Кекечуд1 Огелэн анага асыратты. Ол соцынан Шынгысханныц 95 мыц басыныц бхр1 эйгш колбасшы болды.48

Сейтш Бугур Кегер шайкасы Мерют тайпа б1рлш ушш тайпа жузщде кулдырауыньщ бастамасы болса, Тэмужин уш1н аруак данкы асып келешекте алар бшпне шыркауыныц серпер баспалдагы (трамплина) болды: Тэмужин есецпреуден есш жиды, езшдж кол жинады, алгаш рет курдел1 кантепсте кол бастап керд1, ез жактастарын тапты. Эрине бул Тэмужин уш1н улкен табыс ед1. Тштен Тэмужиннщ атак данкы калайша тез аспандап кеткенш кеше гана оны езшщ “кол баласы” санап келген Уацхан, терт атадан туыс “анда досы” Жамуханныц ез1 ацгармай калды.

Бугур Кегер жещс1 тарихта Моцгол тайпалары ушш аса утымды туе саналады. Моцголдар бул алгашкы мумюндпег! калыс ж1бермед1. Боданчар еулет1н1ц белгш 1 адамдарыныц усынысы бойынша 1189 жылы Тэмужин “Хамаг Моцгол” (Дуй1м Моцгол) тайпа б1рлшнщ хан тагына кетерцгш алгаш “Ш ыцгыс хан ” лауазымына ие болды. Аталмыш окига шын мэшнде Хотол ханнан социы уакытга хансыз калган Монгол еулетшщ басын б1р 1кт1р1п ецсесш кетер1п кетт1. Славьяндык жэне казак тарихи жазбаларында Тэмужиннщ екес1 Есукейда “Хамаг Монголдьщ ханы болган” деп жазып жур. Иэ Есукей баНадур Хамаг Монголдыц эйшп батыры эр1 билеуш1С1 болганы рас, б1рак ресми “хан” сайланбаганы н атап еткен жен. Хамаг Монголдардыц Кдбыл, Амбагай, Хотолдан кейшп ресми тертшш1 ханы эйгш Тэмужин - Шьщгысхан болды. Шьщгысхан - Тэмужин бул лауазымга эйгш Бугур Кегер жещешщ нэтижесшде кол жетюзд1.

Мерюттердщ келешек тагдырьша улкен эсерш типзген Бугур Кегер шайкасына шыгыс мусылман жэне батыс Европа тарихшылары соншалыкты мэн бермей келд1. 0 йткен1 олар “Мерк1ттер Бертен1 колга тус1рген туста Керейтпен М ерюттер достык, кел1с1мде болгандыктан Мерюттер Бертен1 Уацханга тапсырды”49, “Уацхан Бертеш Тэмужиннщ жаушысы Жалайыр Сартак ноянньщ улы Саба аркылы Тэмужинге кайтарды”50 делшетш Рашид-ад-диннен бастау алатын ацызга бас ургандыктан ед1. Бул айтылымдар Шьщгысхан ордасыныц ежелп тарихы саналатын “Нууц товчоо”, Лу “Алтан товч”, Саган-Сэцэннщ “Эрдэнийн эрх” СЫНДЫ Моцгодцыц ЭЙГ1Л1 жазбалары жэне “Юань Ш и” катарлы Ханзу тарихи жазбаларындагы шынцыкка сай келмещд. Егер Рашид-ад-дин, Эбшгазы, К,ыдыргали Ж алайридыц пайымцаулары шындык болган кунде Мерюттердщ шанырагьш шайкдлткан “Бугур Кегер” шайкасы болмаган

болар ед1.Моцгол жазбаларывда аталмыш шайкзс

туралы ашыктан ашыкжазылган.Бугур Кегер ш айкасы жауынгер

Мерюттерд! капы калдырды, оларды халык тайпа жузш де катты есец п ретш кетть Есецпрегеннщ белпа 1160 жылдары тещрегш дур сшкишрит турган жауынгер тайпа жиырма жылдан аса уакыт унс!з калды.

Баргуж ин токымдагы ойрат, туметтерден пана таба алмаган Токгабек калган елш соцынан ертш Найманньщ Буйрык ханьша барып паналады. Моцголдармен Керейттщ ежелп карсыласы Найманмен Мерюттер осылайша бас косуы Тэмужинмен Уацханды ойландырып тастады. “Экелг’, “балалы ’ ею анда акылдасып Буйрыкцен Токгабекке уакыт оздырмай соккы берген жон деп тапты. Сейтш олар 1189 жылы51 калын колымен атка конды. Буйрык хан кэз1рп батыс Монголияныц кобда мацында Монгол-Керейт колымен бетпе бет келед1, б1рак тетеп бере алмай жецшп Алтай асып Улытаудыц Согак езешне дешн шегшедг Тэмужин Уацхан колы Найманньщ 1зше тусш бара жаткан жолында Хадакдык асуынын Мерепп Сегул деген жершде Мерют колымен кездесш канды кыргын болады. Мерюттер бул жолы да ж ещ лш тэм эм мал ж аны нан айырылады. Токтабек кайтадан Баргужин токымга карай шегшш, ею улы Куду жэне Шылауын Уацханныц колына тусед1. Тек Керейттер кайтар жолда Бэйтеректщ Сары Кегер даласында Найманньщ Кокше сапырак, батыр колымен болган урыста Токтабскпн ею улы капысьш тауьш кашьш кутьшьш Баргужин токымдагы экесше карай тартады.

Кдрсыласы Тэмужиннщ атак дацкы каншама арта тускешмен Токтабек карап жатпады, келешек болмашы кактыгыстарга дайындык устшде бодцы. Б1рак ел-жершен куылган Токтабектщ колы тым ю>1ска ед1. Сондыкган ол унелп езше одактастар 1здеумен болды. Осы б1р туста Тэмужинмен Жамуханьщ арасы нан ж1к шыгуы Ш ы цгы сханньщ карсыластарын елец етюзедт

С ойтш 1201 жылы (тауьщ) Ш ьщгысханга карсы ниеттеп 12 тайпа басшылары Алакай Булакга бас косты. Токгабек бастаган Мерюттер аталмыш бас косудыц алдыцгы катарында болды.

Жиналгандар ак боз айгыр айтьш сойьш Жажирдай тайпасынын Жамуха шешенш хан сайламакка келкяп дереу Аргун езеншщ бойьша карай кешеда. Одактастар Аргун езешне куятын Хан езеншщ жагасындагы Агуу Нуга деген жерде ат аркасын суытып сонда Жамуханы Гур хан (тек б1р тайпанын емес дуЙ1М ел, улыстык ханы деген маша беретш тунгус сез1) кетереда де Шыцгысханмен Уацханга карсы б1рлесш атганбакка келюеда. Б1ракжаца одакгьщ купиясы кеппкпей ашылып калды. Аталмыш жиынга кдтыскан Горл ос тайпасынын Корыдай атты адамы Алакай Булак купиясын Шьщгысханга

жетюзд1.52 Шыцгысхан бул хабарды “0ю л экес1” Уанханга жетюзш екеу1 б1рлесш дереу атка конады . Ш ыцгы схан алгаш ауыз омырткасынан жараланып жаны эзер дегенде калган эйгш 1 “Хуйтэн шайкасы осылай басталган ед1.

Мерют Токтабектщ улы КУДУ Моцгол Аушыбатыр, Найман ханы Буйрык, Ойрат Кудугалардыц катарында шайкастыц алгы шебшде болады.53 Б1рак Шьщгысхан согыс журпзу тактикасы жагынан бул жолы да карсыластарынан басым туст1. Женш1ске ушыраган Найман ханы Буйрык Улытауга, Аушыбатыр Онон езенш ерлей шегшед1. Токтабектщ улы КУДУ тэуекелге бел буьш ежелп ата мекен1 Сэлэнгэга карай тартады. Б1рак Мерюттердщ ата мекен! Сэлэнгэш батысынан Орман ел1, шыгысынан Керейттер ойып орын ала бастаган туе едг. Мерюттер ата мекенше кайтып оралуы Керейттердщ кощ лш ен шы клады.

1202 (ит) жылы Шыцгысхан терт татар одагына (Ак татар, Алшы татар, Татауд татар, Алухай татар) карсы эйгш “Далан Нэмурге жорыгына аттанганы тарихтан белгш.54 Б1рак Уацхан “Оюл улы” татарга карсы жорыгында езше сенхм артпаганына репжщ! ме, жок элде элс1реген Мерютген оцай олжа тапкысы келд1 ме эйтеугр осы жьыы кузде Мерютт1 шауып Токтабектщ эйел1 Ку1Ь1кгай мен Кылык жэнеоз кызынан туган б1р жиенш кауымымен езше ел кылып алып кетед1.55 Б1рак бул олжасынан Шьщгысханга байламаганы ушш “Оюл улын’ екпелетш алады. Бул шайкастыц болган жылы хакында Рашид-ад-дин кесш айтпайды, тек “Уацхан б1рде аякастьшан Токтабект1 шапты”56 десе Кьщыргали Жалайри “Кыжыраныц 594 (жылкы) жылы Уанхан неге екеш белпс13 Шьщгысханмен кецеспей Мерют кауымын шапты”57 деп жазады. Бул европалык жыл санауы бойынша 1197 жылга келед1. Олай болуы мумк1Н емес. О йткеш аталмыш шапкыншьшьщ Шыцгысхан татар жорыгында жургенде болган. Ол сез жок 1202 ит жылы. Ит жылымен жылкы жылыныц арасында аттай бес жьш жатыр. Жалпы б1р жагынан Монгол- Тунгус-Кытай жазбалары, еюнпп жагынан мусьшман шеж1релер1ндег1 Шыцгысханньщ омгр баяны тещрепндеп ербитш жьш санаудьщ арасынада 5-7 жылдык алшактык барын ескерген жен.

Сейтш ез ата мекешнен пана таппай, Баргужин токымдагы Ойрат, Туметтерден умгт кугаеген Мерюттер кайтадан езшщ кептен берп жактасы Наймандарга бет бурды. Бул Жамуха да ез жактастарын ертш Найман ханы Таянга келш бас саугалаган туе ед1. Б1рак бас саугалау узакка созылмады. Оз1нщ ежелй жактасы Керейттердщ кулш кекке ушырьш куш каираты аскан Ш ыцгысхан 1204 жылы кектемде Таянхан бастаган Найман улысын шапты. ЫракЖамухага ерген Жадыран, Хатагин, Салжиуд, Дервен,

Тайчууд кдтарлы Моцгол тайпалары жэне Крцырат, Керейттщ б1р тобы Шьщгысхан жагына бет бурып, тек Найман, Мерюттер гана Ш ыцгысхан колына кажырлы карсыл ык керсетп.58 Б1рак олар Шыцгысханнан жещлш Таянханныц улы КушЬпк Тамир эзеншщ бойында, Токтабек бастаган Мерюттер Сары Кегерде уакытша беюшс жасады. Сол жылы (1204) кузде Шыцгысхан колы Сары Кегерде Токтабектщ тобыныц сонынан куьш жетш урыс салды. Мерюттер жецшш Токтабек улдары КУДУ, Шылауын бастаган б1р топ адамымен Алтайга карай кэшты,59 калган ел1 Моцголдарга колга туст1. Токтабектщ эйгш ею кешш, Куду, Шылауьшньщ кэлындыгы Токдймен Доргенеш колга тус1рш Шыцгысхан Доргенеш ушшпп улы вгэдейге тарту етп, ал Увас Меркптщ тайпа басы Тэшр Усеннщ кызы Кулан бикеш ез1 алды, ол туралы жогарыда айтылды.

Шыцгысхан Найманмен Мерюттщ кезш жоймай тынбаска бел буды. Ол 1204 жылы Алтайга бет бурган Мерюттерщ окшелей куа журш Кдм койнауьша кыстап шыгады. 1205 сиыр жылы ерте коктемде аттанган ол Букгарма эзеншщ бойында Найман ханы кушшк жэне Мерют Токтабектщ б1ржкен куипмен бетпе бет келеда.

Б асы нан багы тайган Н айм ан, Мерюттер бул жолы да ойсырай жецшд! Осы жолгы айкаста Токтабек адаскдн октиш еледт Ж асактарыныц б1р бел1м1 тасып жаткан Ерпстен оте алмай суга кетед1. Токтабектщ УДДары К,уду, Шылауын, Култугандар эке мэйтнхц бетш жасыруга мумюндш болмай оныц тек кесшген басын канжыгалап Ойгыр Карлуктары аркылы Кьшшак даласына карай тартады.60 Б1рак Ойгыр аркылы Кьшшак оту оларга оцайга туспедд. Ойткеш бул туста Ойгыр Идыкуты айбары асып келе ж аткан Шыцгысханмен елдесш, ез ниепмен оныц ыкпал бил1г1не этуге бел буып отырган болатын. Сондыкдан ол Шыцгысханньщ ата жауы Найман, Мерюттерда ез жер1мен ешбгр карсьшассыз этюзш ж]беруге каукдрсыз ед1. Рашид-ад-диннщ айтуынша “Олар (кушшж жэне Токтабект1ц улдарын айтып отыр к.з) Ойгыр шекарасына ш не бере езшщ Бука атты елш1сш Идыкуткд жумсайды. Б1рак Ойгыр Идыкуты елинш елт1р1п, болган жайды Ш ы цгы сханга кабарлай ды ”61. Елш1С1н елт1ргенше капаланган жэне баска барар жер1 калмаган Найман, Мерюттер Ойгыр Карлук жерш кушпен басып отпекке эрекет жасайды. Б1рак Палладий Кафаровтыц айтуынша “Дегешнежете алмай”62 тоз-тоз больш Найман, Мерют еюге белшш Наймандар Бешбалык, аркылы63 1<дра Кьгтайга, Мерюттер ол кездеп Ьчьшшакдаласьша бет бурады. Бул Токтабектщ улдары бастаган Удуйд Мерют тобы ед1.

Хаатай Дармала бастаган Хаад Мерюттердщ кэпшшш сонау эйгш Бугур Кегер шайкасында-ак колга туст1. Ал Увас Мерюттщ ру басы

Тэшр Усен 1204 жылы Шыцгысхан жэне Мерют арасында Сары Кегерде болган урыс кезшде Шыцгысханды елдесуге шакырып оган кызы Куланбикеш бергенш бшем1з.64 Сейтш Тэшр Усен бастаган Мерют тайпасы Моцгол жершде уакытша тыныш кала берген.

Б1рак Токтабектщ ежет улдарыныц жер басып журу1 Шыцгысханныц жанына еш тыныш тьщ бермед1. Б1з ж огары да айткднымыздай Шыцгысхан Щуй асуымен (Арын даваа) асьш Ерпстщ Тайкал койнауында жаткан Токтабект1 шауып кайткан жолында Тэшр Усен бастаган Удуйд Мерюттер бас кетерш кдктыгыс жасаганы жайлы кулагдар болган Шыцгысхан Мерют атаулыны аяусыз талкдндайды.65 Тэшр Усенн1ц ею кьгзы жэне токдлы Тэрюнд1 колга туаргсшн жогарьща айтып ОТТ1К.

Сейтш Шыцгысхан Мерюттерд1 тайпа жузтнде ем1р суру мумюндшнен (Монголия территориясында) осылайша б1ржола айырды Бугвдер ездер1н “Мэргэд удмынхан” (тепм Мерит) деп санайтын шагьш топ Моцголияньщ Сэлэнгэ, Дорнод, Хевсукел аймагы елд1 мекендергнде ушырасады. Олар Мерюттщ Моцголга айналган урпактары.

Ал Кьшшак асып кеткен Токтабектщ улдары КУДУ, Шылауын, Култуган тобы Жепсудан ары етш Торгай ещршдеп Ыргыз езеншщ бойына жетш ат басын т1рейд1.

Озшд1к Монгол мемлекетш курып, Моцгол уст1ртшдеп ки1з туырдыкгы халыкгыц ханы сайланып эскерш камдаган Шыцгысхан 1207-1215 жылдары Цзин (Алтын) елше кдрсы шабуьшга аттанады. Шыцгысхан уш1н бул жорык аса с э т аякталды. Шыцгысхан 1215 жьшы кузде елше кайтып оралгасын бас аягын жиып Юип курьштай шакырып алды, артына кезш салды.

Ежелп жауы Найман ханы Кушшкгщ 1ргелес Кара Кьпайда аруак дацкы артуы, жауынгер Мерюттер Кьшшак даласында емш ерюн куйде жатуы Шыцгысханды бей жай калдырмады. Озш элем иелшне мурагер санай бастаган Шыцгысхан ушш66 оныц колынан кутылган жауы глр1 журу1 езгелерге жаман улп болуы мум кш деп керген ол Н айм ан Мерюттердщ кезш куртпай тьшбаска беющц.

Сейт1п ол 1217 жьшы дарабоз жебенщ 20000 к,олын жасак,тап Кушйик бастаган Наймандарга карсы, ал эдеш тем1р арба жасактатьш Жошы-Субедей колын Меркптерге карсы аттандарды. Жолай Жошы-Субедей тобына тек топ жарган мергендерден куралган Тогурчардьщ ею мьщ колын жэне косты.67 1216 жьшы ерте коктемде аттанып суыт жорткан Моцгол колы жогарыда аталган Ыргыз эзеншщ бойында жайлап жаткан Мерклтп шабады. Ш айкастын тарихи кисынына жуггнсек Монголдьщ б1р1ккен колын Жошы баскарып урысты Субедей колма кол журпзген.

Ежелп карсыластардьщ арасьщда болган осынау актык шайкаста Токтабектщ ею улы

Кудумен Шылауын елпршп ушшшг уды эйгш мерген Култуган колга туседд.68 Токгабект]к ел! тоз-тоз болып, Кдаш ак даласына бытырап кетед1. Согыс алацы нда колга тускен К,ултугандьг Субедей бас колбасшы Жошьшыц колына табыс етедг. К,ултуганньгц аскан мергендгп жайлы куш бурын кулагдар болган Жошы оган садак тарткызганда сонгы тарткан огы алдыцгы огынын ашасынан тигп жарып кетед1 екен69. К,ултуганныц мергендшне тэнт! болган Жошы экесгне й а салып К,ултуганды пр1 калдыруын етгнедг. Сонда Шьщгысхан улына Мен жау урпагыньщ кемепнсгз-ак талай елд1 жаулап алдым. Ата жауьщньщ жатар орны тек кор болуы тигс. Жер1мгзде ата жауьщньщ езш койьш оныц тамган каньшыц жуккан дагьг калмауы керек”70 деген екен. Токтабектщ ец соцгы улыныц тагдыры осылай шешшед1. Академик В. Бартольд жогарыдагы урыстьщ жаиын баяндай келш, осы тустан бастап М ерю ттер ж айлы тарихта еш нэрсе айтылмайды71 деп туиген. Б 13 Мериттердщ келешек тарихи тагдыры жайлы баяндамас бурьщ б!р гылыми шепшс жасаудьг жен корд 1 к. С.Г. К ляш торны й, Т .И . Султанов Кдзакстанныц уш мыц жылдьщ ш ежфеа”

атты ецбегщде Ыргыз езенш щ бойында Моцгол жэне Мерит арасында болган акты к шайкастыц тарихына байланысты 61 р соны дерек келпредр2.

Авторлардьщ айтуынша окцга былай болган. Моцголдар калган Мериттердщ соцына тусш келе жаткан жолында Сыр-Дэрияныц батысы, Ыргыз бойында Кыгшгакка карсы жорьгкта журген Хорезм ханьг Мухамед Шахты н60 мыц колымен ушырасып кал ад ы. “Хаган экен щ рухсатынсыз М еркгттерден езге ешкхмдермен урыс салм ай м ы з” деп М оцголдарды ц урыстан бас тартуына карамастан Хорезм жагы кактыгысты бастап кетедг. Туткиылдан келген бейнген жаумен азгантай М оцгол колы н ы ц 73 ерлшпен айкдсканы соншалык Мухамед султан колга тусе жаздап батыр уды Желал-ад-диннщ ерлгп аркасында езер кутьшады.

Урысты ертецге кдлдырып ажыраскан Мухамед Шах колы ертещнде урысуга келсе Моцголдар айласын асырып журтында тунде жаккдн отынныц орнын калдырып ездер1 тац серщен суыт аттаньш кеткеншщ куэс1 болады. Сейтш келешек улы айкдстан е й жыл бурын кдзак, даласында Моцголдармен алгаш кылыш кдгыстырып “тэж1рбие жинактаган” Мухамед Шах ат басын Самарканга карай бурады. Аталмыш дерекп В. Бартольд жене Моцгол тарихшысы А. Амар растайды74. А. Амардыц айтуынша “Бул кабарды естпен Шьщгысхан капарына М1Н1П курылтай шакырып Ся мемлекетше карсы аттаньгсты кешнге кзддьфьш Хорезм жорыгыныц дайындыгына к1р1с1п кетед1”75.

Сейтш Мерйттер тек Шыцгысханмен жетг мерте шайкасьш акьфы жецшед!. Бгр кезде

М о ц г о л УС1РТ1Н дур С1ЛКШД1ргеН ЭЙГ1Л1 Мерйттердгц уйыткысы б у зы л ы п тоз-тоз болады. Шьщгысхан Кушппк, Токтабекке карсы жорьгкта жургенде Орталык Монголияда калган Мерйттер хан о р д асы н а карсы бас кетереда. Орда гвардиясы бас кетеруге кдтьгскдн Мерйттерд1 аяусьгз кьгрып жойды.

Бул кабарды ест1ген Шьгцгьгсхан Мерйт атаулыныц басы алынсын деген уйм шыгарады76. Эрине Хан уйм 1 орындалмай калмак емес. Мерйтгердщ кешшлш кьгрыльш, Тф1 калган кайсы бгрг Мерйт тегш жасырып анасы жагыньщ руьгна йрме болды. Енд1 б1р тобы хан ордасында сен1мге ие болган туыстарьгньщ арасына с1цгстг. Хан ордасында тегг М ерйттен шыккан белгЪп адамдар аз болмаган. Мысальг Тейгр Усеннгц улы, К ,уланбикен1ц агасы Ж елелкож а Шьщгьгсханныц ез мьгндыгында жуз басы болды77. Шыцгьгс империалдьщ эскерилершщ арасында Мерйт тайпасынан шыккан муцдай адамдар болган, б1рак олар Мерйт тепн аса сактьщ пен атаган, кебгнде аталмайтын болган.

Э рине канш ама кугьгн сурггн кергешмен душм Мерйт жер бетшен жойыльш кеткен жок,. Олардыц кепшш1п К^гпшак арасына сгщсш кеттг. Ол туралы бгрер дерек келпрш керел1к. 1221 жьглдьгц жазында Аорезмнщ Мухамед султаны Шыщыс к,олынан жецшш Кавказга кашады. Шьгцгьгсхан Жебе, Субедей кольгн султанньгц гзше тусгредг. Сол жылы кузде М ухамед султан К аспий жагасындагы Абескун елд1 мекенгнде аурудан еледг. Жебе Субедей екеуг “Олер султан елдг, ецш бгз керг кайтуьгмыз керек пе, кайтемгз?” деп Шыцгьгсханга жаушы аггандырады. Сонда Шьгцгьгсхан оларга “Каспийдгц шыгьгс

оиьгндагьг Кьггтшактар б1здщ ата жауьгмыз Мериттердщ калган тобьша жанашьфлыкжасап отыр, сондьщтан жолдан кайтпай Кыгпиак даласына карай шгершей бер1цдер”78 деп буйырадьг. Бул дерек кыпшак даласында Мериттердщ аз болмаганын керсетедг. В. Бартольдтыц айтуынша “М ерйт (Мекрит) атауы ру тайпа жузгнде Тянь-Шань (тау тещрг) мацын мекен етш келд]”79 десе Г.Е Грумм- 1 ржимайло “Мерйт руьг (кость) Чулышмандьщ телестер, телеугттер, Керейлер жэне Алтай, Саян койнауьгн мекендейтш баскддай турй тектес тайпалар, сол сиякты Башкурт арасында кездеседГ’80 деп жазады.

Моголстанньгц Сештхан султаныныц Кьгргьгз эскери тобьгньщ курамьгнда Мерйттер болган81. Мунда К^гргыз деп отырганьг Кытаилар Бурут, орыстар Кара кьгргьгздар деп атаган Алатаудыц кыргыздары ма, жок элде Ш. Уолиханов тш, салт дэстур, бет бгтгмг жагы нан кара кы ргы здардан а ерекшелйстерг бар халык82 деп атаган кайсактар ма (кэзгп казактар), ол тецгрегш де элг де жан жакты зерттеу кджет. М ерйт тайпасыньщ буггнгг орналасу географиясына Караганда

М огол эскери тобы ньщ курам ында болган М ериттер казактьгц орта жузшщ М ерйггерщен болуы м у м й н бе деп ойлаймын.

М ериттер кэз1р казактыц белгцп руыньщ б1р1 Керейдщ ашамайлы тобына жатады. Г. Потанин дереп бойынша Лепс1, Шагыр, Мыцлы, Сак,ау деп терт тарамга белшсе83, Ныгмет Мынжанньщ таратуынша Лепес, Шыгар, Элмембет, Кулсары атты терт тарамга белшедд84. Керейтпен Мерйттердщ ара баиланысы тым эрщсн басталады. Керейт ханы Уацхан Тогорил жеп жасында Мерйтгерге колга тускен85, кейш Керейттер М ерйтп 1179, 1189,1202 жылдары уш мэрте шапты, Мерйттщ коп адамдарын колга туарш багындырып алды. Ал1203 жьшы Керейттщ ез басына 1С тускен туста Керейттердщ йр белш жещпген Мерйттермен б1рге батыска босып, й п п жуз курамына йред186. Найман Мерйттер коп жыл бойы одактас, ынтымакты болды, Шьщгысханга карсы неше мэрте б1рлесш согысты, жецшп батыска карай б1рге босты, сондыкган Найман арасында да Мерйттер аз боган жок Жогарыда В. Бартольд айткан тэщр тау (Тянь-Шань) мацында ем1р сурген Мерйттер бул тайпаныц Баргужьш Токым, Кем-Кемчук аркьшы жеткен урпагы болуы мумйн. Кэз1р Мерйттер казак ултыныц курамды белеп ретшде калыптасып отыр.

М ерйттер саны крншама аз болганымен тарихта ошпестей 13 кдлдырган хальщ.

1) Мерйттер XI гасырда тарихта алгаш белгшенш аскан жауынгерлтмен эаресе, Шыцгысхан тарих тугырына кетершген туста оган керсежен карсылыгы аркылы элемге эйгш болды. Есукей батырдыц улы эйгш Тэмужин, Керейт ханы Тогорил екеу1 де жасында Мерйтгерге колга тускен, соцында Тэмужиннщ колындагы Берте ежен Мерйтгерге колды бодды. Мерйттер Шыцгыс колымен жеп мэрте ш айкасканы белгцп. Олар соны сы м ен Шьщгысхан элемнщ жартысын жаулап алушы децгеш не кетерш уш е жене адамзаттыц ортагасырлык согыс тактикасын жетщцруге белгш улес косты. Сондыктан ортагасырдагы ец бф жауынгер тайпа ретшде тарихта аты кзлды.

2) Уш Мерйт одагыныц курылымьшан ортагасырлык мемлекет урдкш щ кейб1р элементтерш ацгаруга болады. Одактыц ез заманыныц эскери айла тэсшне жаттыккан туракты жасагы болды. Согыста колга тускендерд1 елирмей толем аркьшы кайтару немесе тугкынды туткынга айырбастау, елдесу ушш елпп аттандыру Мерйт одагынын ежелден калыптаскан салты болган. Тэмужин87 жене Тогорил88 жасында Мерйттердщ колына тусш телем кегцлдшмен кайтарылганы туралы тарихи мел1метт1613 жогарыда келтрдпс.

3) Мерйттер Х-Х1 гасырда Сэлэнгэ бойына епн еккеш туралы мэл1мет бар89. Бул Моцгол успртше егш егу урдтс! тек кытайлар (сЫпа)

аркьшы жеткен делш етш тужырымды жокка шыгарады.

4) М ерйттер ата теп б!р халык ретшде кеш н казак м ем л екетап н куруга ез улес1н косып, Кдзак ултыныц б1р белепн курап отыр. М ен зерттеуш1 тургысынан Ж ош ы ханныц ата тегш М ер й т деп танимын. Бул ой толгауы емес, каш ып кутылмайтын тарихи дерек. Ал Ж о ш ы х ан о н ы ц у р п а к т а р ы н ы ц к а з а к мемлекетш куруда еткен ецбегш ескерсек онда М ерйттердщ алар орыны да айшыктала туспек.

Зардыхан КинаятулыМеркиты: истоки происхождения и

современность

Д анная статья является продолжением его исследования, начатого в статье “Быль и л еген д а о п р о и сх о ж д ен и и Ж о ш ы -х а н а ” , опубликованной в N 2 1998 г. настоящ его журнала.

Автор на основе продолжительного исторического и историографического анализа, особен н о ран н ем о н го л ьски х и сточн и ков , приш ел к выводу, что м еркиты являю тся довольно древним и племенны м и сою зами, принадлежавшими к тюркской ветви восточных народов и более 4-х веков проживавш ими в долине реки Селенги до его устья, втекающего в Байкал.

И х бурн ы й и с т о р и ч е ск и й п ер и о д ознаменован Х -началом XIII вв., когда эти воинствующие племенные союзы (наряду с другими известными племенными союзами) претендовали на лидерство среди народов, проживавших на Монгольском хребте. Меркиты неоднократно сражались вместе с монголами во главе с Тэмуджином и кереитами во главе с Уанханом.

Потерпев поражение в этих сражениях, основная часть меркитов покинула тогдашнюю территорию М онголии и в боях с Тэмуджином направилась на запад и расположилась среди кипчаков-казахов.

В н а с т о я щ е е в р е м я м е р к и т ы , находящиеся в составе Среднего жуза, являются одной из частей казахской нации.

М еркитские элем енты встречаю тся такж е среди монголов, киргизов, жителей У збекистана, ногайцев, а также отдельных прикаспийских народов.

Рг. /аг(1укЬап Кшауа1и1у ТЪе Мегкйз: Зоигсе» о! ТЬен Оп§ш апй

Ргезеп!

ТЫз у/огк 18 а сопипиапоп оГ ап- оШег агйс1е саИе<3 “Тгие §1огу апс! Ье§епс1 аЬоиГ 21ю8Ну-кНап’8 О п§ш ” , риЬИзЬес! ш N 2 1998 оГ Ше 1оигпа1.

Тйе аиЙюг Ьахес! оп с!еер Ы81опса1 апс! Ы81опо§гарЫса1 апа1у8е8, езресааПу еаг1у М оп- §оИап зоигсев, Ьах с о т е Ю Ше сопс1и81оп 1Ьа1

[Не Мегкйз аге гаСНег апслеп[ [пЬа1 ишопз шее! [о Ье1оп§ [о Тигкк ЬгапсН о Г еаз1ет реор1ез апс! Гог тоге [Нап Го иг сепШпез Нут§ о п [Не геггь [огу соуегес! Ьу уаПеу оГ Пае 8е1еп§а пуег ир [о йз тои[Н Долуцщ ш1о [Не Ва1ка11аке.

ТНец рагиси1аг1у йпрейюиз Ыз[опса1 репой 18 тагкеё Ьу [Не Х-еаг1у ХПИЬ сеШипев \уНеп Шезе тШ[ап[ 1пЬа1 итога (а1оп§зЫе \уйН о[Нег гетагкаЫе [пЬа! итога) скитес! [о 1еа<3ег- зЫр атоп§ реор1е8 1тп§ оп Моп§ойап тоип- [а т пс1§е. ТНе Мегкйз Ьауе гереаГеШу Ьа[[1ес1 [о со тЬ теё Гогсез оГ [Не Моп§о1з1ес1 Ьу ТетигЫп апс! [Не Кегекз 1ес1 Ьу ШпкНап.

Наут§ зиЯегес! а с!еГеа[ т Шезе ЬаШез тоз[ рай оГ [Не Мегкйз 1еГ[ [Не [еггйогу оГ Моп§оИа, \уЫ1е ГщНПп§ т й ТетихЫп, апс! ез- сарес! [о [Не \Уез[ [о зеШе ёолуп атоп§ КурсНакх- Ка/акНя.

Ио\у [Не Мегкйз аге опе оГ [Не сотро- пеп[з оГ а Ка/акН паПоп \уйЫ п зо саПес! “ОЛа 2Ниг” (МкШе Ногс1е).

Мегкй е1етеп[з аге а1зо т е [ атоп§ [Не Моп§о1з, Кц^Ыгез, тНаЬйаЩз оГ Ш ЬеШ ап, ]Мо§ау8 аз \уе!1 аз зерага[е Сазр1ап реор!ез.

1 “Отан тарихы” N 2. 1998 ж.2 Ли-Ю-дан. Ляо мемлекетшщ тарихы. I дэптер, 76-бет.3 Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Т. I. Книга первая. 75-бет.4 БНМАУ-ын туух. Гурван боть., I боть., УБ. 1996., 184-бет.5 БНМАУ-ын ТУУХ. Гурван боть. I. боть., УБ. 1996., 183-бет.6 Монголын нууц товчоо. УБ. 1990. 199 бап. 168- бет.7 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. Книга первая., М-Л, 1952. 92-бет.8 Ол да сонда. 29-бет.9 Бугд Найрамдах Монгол Ард улсын туух. Гурван боть, I боть., УБ., 1996. 184-бет.10 А. Амар. Монголын товч туух. УБ., 1989. 107- бет; Ш. Нацагдарж. Чинше хааны Цадиг. УБ., 1991. 40-41-бет. Сайшаал. Чингис товчоон. Хот. 1990. Дэд дэвтер. 17-19-бет.11 Иакинф Бичурин. Собр. сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древ, времени. Изд. Первое, Т. 2. 447-бет.12 С. Бадамхатан. Ховсгелийн Дархад ястан. УБ.1965. 14-бет.13 8. М игауата. 8т<1 сНе Ма1тап Тигкеп ос!ег Мопео1еп? / / Сеп[га1 АмаИк 1оигпа1, 1959, Уо1 IV N 3 р. 59.

Л.Л. Викторова. Монголы: Происхождение народа и истоки культуры. М, 1980. 4-бет; Л.Л. Викторова. К вопросу Н айманской теории происхождения Монгольского литературного языка и письменности (ХИ-ХШ вв) / / Ученые записки ЛГУ. N 305. Серия Востоковедческих наук. Вып. 12. 139-155-беттер.15 Монголын нууц товчоо. УБ., 1990. 17-бет.16 Лувсанданзан. Алтан товч. УБ., 1990. 33-бет.

17 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. Кн. первая. М-Л., 1952. 114-бет.18 Ол да сонда., 75-бет.19 Ол да сонда. Т. I. Кн. вторая. 38-40-бет.20 Рашид-ад-дин. Т. I. Кн. первая., 190-191-бет.21 Рашид-ад-дин. Т. I. Кн. первая. М-Л., 1952. 115- бет.22 Г.Е.Грумм-Гржимайло. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. II., Л., 1926. 413-бет.23 Д .М айдар, П .Турчин, Д .С айн-эр . Градостройтельство МНР. УБ., 1983. 12-беттен керщ1з.24 Палладий. К омментарий Архимандрита Палладия Кафарова на путешествие Марко Поло по северному Китаю. 1902. 19-бет.25 Монголын Нууц товчоо. УБ., 1990. 152 бап. 112- бет.26 Ол да сонда 117 бап., 70-71-бет.27 Рашид-ад-дин. Т. I. Кн. первая., М-Л., 1952. 115- бет.28 БНМАУ-ын ТУУХ. Гурван боть, I боть., УБ.1966. 184-бет.29 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. Кн. II. 38-40-бет.30 Рашид-ад-дин. Т. I. Кн. II. 37-бет; БНМАУ-ын Туух., гурван ботштн I боть. УБ., 1966. 185-бет.31 Рашид-ад-дин. Сб. Летописей. Т. I. Кн. II., 40- бет.32 Рашид-ад-дин. Сб. Летописей. Т. I. Кн. I. М-Л. 1952. 115-бет.

Торкш бике Найман кызы. Увас Меркггтщ тайпа басы Тэшр Усеннщ токалы, Шыцгысханга колга туеш, оныц улы Огедейге уйленген, улы Хаган Кушктщ анасы, Огедей елгесщ алты жыл Моцгол империясын баекдргаи.34 Лувсанданзан. Алтан товч. УБ., 1990. 17-бет.35 Монголын Нууц товчоо. УБ. 1990. 100-103 бап. 56-бет.36 Лувсанданзан. Алтан товч. УБ., 1990. 32-бет.37 Отан тарихы. 1998. N 2.38 Монголын Нууц товчоо. УБ., 1990. 96 бап. 54- бет.39 Монголын Нууц товчоо. УБ., 1990. 104 бап. 61- бет.40 Монголын нууц товчоо. УБ., 1990. 104 бап. 61- бет.41 Лувсанданзан. Алтан товч. УБ., 1990. 34-35-бет.42 Монголын нууц товчоо. УБ., 1990. 106 бап., 64- бет.43 Моцголша “Сахал овс”. Бул Мекеннщ кэз1рп географиясына Караганда мунда камыс еспейдк Ал б т к есетш курайыныц сабагы “сал” байлап судан отуге жарарлык. Осылайша “сал” байлап, тулып урлеп судан эту ертедеп Туристерден кдлган айла.44 Отан тарихы. N 2. 1998. 89-90-бет.45 Монголын нууц товчоо. УБ., 1990. 104 бап., 61- бет.46 Сайшаал. Чингис товчоон. Хеххот., 19'115-бет.47 Монголын Нууц товчоо. УБ., 1990.112 бап., 68-бет.48 Лу. Алтан товч. УБ., 1990. 112 бап. 78- бет.

49 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. Кн. первая. М-Л., 1952.50 Р. Сыздыкрва, М. К°йгельдиев. Кдцыргали би Косымулы жене онын жылнамалар жинагы. Алматы, 1991. 154-бет; Кыдыргали Жалайыр. Шежтрелер жинагы. Алматы., 1997. 46-47-бет.51 К адыргали Ж алайри бул кдкдыгысты Хыжыраныц 595 (кой) жылы немесе 1196 жылы болды деп корсетед1. (Жалайыр шеж1рес1. Алматы,1997. 52-бет) Монгол жазбаларында татар жэне журклн тайпасын бхрпспрш кушш топтастырган- нан соц Буйрыкха аттанды делшген. Шьщгысхан татарды 1198, журкенд1 1197 жылы шапканы белгш. Сондыктан бул жолы аттаныс 1199 жылы болганы туралы Моцгол тарихы деректерше жупну жен бе деп караймын. БНМАУ-ын ТУУХ. Гурван боть I боть. УБ., 1996. 207-208-бет.52 Монголын Нууц товчоо. УБ., 1990. 140 бап., 89- бет.53 Ол да сонда. 142 бап., 90-бет.54 БНМАУ-ын ТУУХ. Гурван боть I боть. УБ., 1966. 209-бет; Монголын нууц товчоо. УБ., 1990. 153 бап. 113-бет.55 Кыдыргали Жалайри. Шеж1релер жинагы. Алматы, 1997. 52-бет.56 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. Кн. I. М-Л., 1952. 115-бет.57 Кыдыргали Жалайри. Шеж1релер жинагы. Алматы, 1997. 52-бет.58 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. Кн. I. М-Л., 1952. 116-бет.59 Монголын Нууц товчоо. УБ., 1990. 197 бап. 163- бет.60 Монголын Нууц товчоо. УБ., 1990. 198 бап. 168- бет.61 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. М-Л., 1952.117-бет.62 Палладий. “Старинное Китайское сказание о Чингисхане” / / Восточный сборник. 1877. Т. I. 181- бет.63 К. Д. Осон. От Чингисхана до Тамерлана. Алматы, 1996. 67-бет.64 Монголын Нууц товчоо. УБ., 1990. 197 бап., 163- 164-бет.65 Ол да сонда. 167 бап., 168-бет.66 Бул туралы узакган дерек 1здемей-ак 1206 жылы Моцгол мемлекетш жария етш, Шыцгысханды Хаган сайлап оган усынган Хаган Тамгасыньщ жазу мерше коз салыцыз. Онда “Аспанда тещр, жер бетшщ билеуцпа - Хаган. Адам зат иесшщ тамгасы” делшген.67 А. Амар. Монголын товч ТУУХ. УБ., 1989. 137- бет; Монголын Нууц товчоо. УБ., 236 бап., 207- бет.68 А. Амар. Монголын товч ТУУХ., УБ., 1989. 137- 138-бет; К. Д ’ Оссон от Чингисхана до Тамерлана. Алматы. 1996. 87-бет.Ныгмет М ы ц ж а н . Кдзактын кыскаша тарихы. Алматы. 1994., 175-бет.

69 Ныгмет Мыцжан. Кдзактыц кыскаша тарихы. Алматы. 1994. 174-175-бет.70 К .Д ’ Оссон. От Чингисхана до Тамерлана. Алматы., 1996. 87, 229-бет.

А. Амар. Монголын товч ТУУХ. УБ., 1989. 138-бет.71 В. Бартольд. Туркестан в эпоху Монгольского нашествия. Т. И. 397-399-бет.72 С.Г. Кляшторый и Т.Н. Султанов. Казахстан: Летопись трех тысячелетий. Алма-Ата, 1992. 173- бет.73 А. Амар бул жолы Жошы колыныц саны тым аз болганын кабарлайды. А. Амар. Монголын товч туух. УБ., 1989. 142-бет; Богд баатар биеэр дайлсан тэм дэглэлц тарихында айтылуы бойынш а Жошыныц колында 15000 сарбаз болган. Хох.хот. 1978. 28-бет.74 В.В. Бартольд. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Алматы.1998. 120-бет; А. Амар. 142-бет.75 А. Амар. Монголын товч туух. УБ., 1989. 142- бет.76 Монголын нууц товчоо. УБ., 1990. 198 бап., 168- бет.77 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. Кн. I. М-Л., 1952. 116-бет.78 А. Амар. Монголын товч туух. УБ., 1989. 147- бет.79 В. Бартольд. “Отчет о ком андировке в Туркестан”. В “Зап.Вост. отд. и русс, археолог, об- во”. 1994. XV. 241-бет.80 Г.Е. Грумм-Гржимайло. Западная Монголия и Урянхайский край. Т. II. Ленинград, 1926. 424-425- бет.81 О. Караев. Чагатайский улус. Государство Хайду. Бишкек. 1995. 131-бет.82 Ч. Валиханов. Из очерков Джунгарии. В кн. “Из истории казахов”. Алматы, 1997. 28-бет.83 Казак шоюреа. “Кдламгер”. Целиноград, 1991 жыл. 21-бет.84 Ныгмет Мыцжан. Кдзактын кыскаша тарихы. Алматы, 1994. 175-бет.85 Монголын нууц товчоо. 1990. 152 бап., 112-бет.86 М. Тынышпаев. Казак халкыныц тарихына байланысты материалдар. Ташкент, 1925.17-18-бет.87 Рашид-ад-дин. Сборник Летописей. Т. I. Кн. первая. М-Л, 1926. 115-бет.88 Монголын нууц товчоо. УБ., 1990. 152 бап., 112- бет.89 БНМАУ-ын туух. Нэгдугээр боть. УБ., 1966. 193- бет.