Φ ΙΑ Ο ΔΟ ΓΙΚ ν S * Y Λ A ν Γ Μ ΓΙ A f> Ν Α * * ν *

IWNA^OS ΦΙΑνΑνΠΚΦΝ ΓΚΝ0Α1ΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΉΜΒΜΑΚ <ΚΑΙ£ΦΜ<ΝΟΚ

ΤΟΜΟΣ IT. AK 3 (ΙΟΥΛΙΟΣ­«ΠΤ<ΜΜ>ΙΟί 1971) "- . e : * ' ' .

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Δ. ΖΑΚΥΘΗΝΟΥ . . . . . . . . . . Ό Ελληνισμός τΐ|ς διασποράς (Μελέτη) Κ. ΚΟΝΣΤΑΝΉΝΙΔΟΥ \ , 'Ελευθερία καΐ Πατρίς (Μελέτη) ΣΟΦ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΟΥ . . . . Ό τύπος κατά την Έπανάστασιν καί κατά τήν βασίλείαν

TOO "Οθωνος (Μελέτη) ΑΧ. ΤΑΓΑΡΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ή έθνότης της άνθρωπότητος (Μελέτη) AAES. ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ Νότιες Σποράδες Σελίδες από την Ιστορία τον προνομίων τους)

(Μελέτη) ΠΡ. ΣΑΛΜΑΝΙΔΗ "Αγνωστον Κυπριακόν «Προσκυνητάριον» τοΟ δεκάτου έκτου

πκίωνος (Μελέτη) Β. ΛΑΖΑΝΑ — :­.·. *Η παρουσία των κωφαλάλων σΐή Νεοελληνική ποίηση (Μελέτη) Β. ΒΑΝΔΩΡΟΥ . . . . . . . . . . . Ή μαθητεία τοΟ Έρμάνου Λούντζη είς τον Ιδεοκρατικον

έκλεκτικισμον (Μελέτη) ΕΛ. ΨΥΧΟΠΟΥ­ΙΩΑΝΝΙΔΗ , . 'Ιστορικά 5ημοτίκά τραγούδια τής Ηλείας (Μελέτη) Γ. θ . ΖΩΡΑ ..» Ήένέτει 1822μάχητοϋΠέτο κατ'άνέκδοτονχειρόγραφον

τοΟ "Απορρήτου'Αρχείου τοϋ ΒατικανοΟ (Μελέτη) ΣΤ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗ . Άγγλικον θέατρον καί 'Ελληνική Έπανάστασις (Μελέτη) Δ. ΚΟΥΤΡΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . .- .- θεωρία καί ήίϊος κατά τον 'Αριστοτέλη (Μελέτη) Μ. ΜΕΡΑΚΛΗ Το παραμύθι ως αντικείμενο φιλολογικής "Ερευνας (Μελέτη) Μ. ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ . . . . . . . . . i-. ; - Μία επέτειος : Salvatore Quasimodo (Μελέτη)

ΧΡΟΝΙΚΑ -

Γ. θ. Ζ......,... . · — . . . ; . . . . . Τής Συντάξεως (Χρονικον) Γ. ΓΒΕΝΤΟΓΑΛΟΫ . . . . Μία συμπλήρωσες (Χρονικον)

Τ . ΣΚΛΑΒΟΥ . . . . . .­,,;. .-'..... ....; . . . . . Μουσική (Χρονικον) μ. μ, . . . . . . . . . . . Άπσ τήν κίνησιν τοΒ Συλλόγου «Παρνασσός» (Δελτίον 9) (Χρονικον)) ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ

:....-.... '... 1 . 1 . . . . . . . , . . . . . . . . . . . ; . . . w . . . . . . . . . . (Χρονικον)

Π Α r n A * * ♦ s ♦ΙΛ*Λ»Γ*+Η fMH»*!**»' ΚΑΤΑ ΤΗΜΗΙΊΑ* «ΑΙΑΦΜ****

Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΙ: ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» Γραφεία : Πλατεία Άγ. Γεωργίου Καρύτση 8;—'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Έ κ δ ό τ η ς ­ Δ ι ε υ θ υ ν τ ή ς Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : ΓΕΩΡΓΙΟΣ β. ΖΩΡΑΣ Οδός Πολυτεχνείου *5α, 'Αθήναι (Τ.Τ. 103)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς : Ι. ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ : Πρόεδρος Φιλολογικό© Συλλόγου Παρνασσός ΣΑΒΒΑΣ ΛΟίΖΙΔΗΣ : Γβν. Γραμματεύς ΦιλολογικοΟ Συλλόγου Παρνασσός ΓΕΩΡΓΙΟΣ θ. ΖΩΡΑΣ : Πρόβδρος Φιλολογικό© τμήματος Παρνασσού ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ : Γραμματβύς Συντάξεως

y '

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΙΟΡΔΑΝΗΣ Δ. ΜΥΡΠΔΗΣ 68ος ΣβΙζανη 5, 'Αθήναι

Τιμή τεύχους Δρχ. 30 (Ν. Δ. 346) 1969, αρθρ. 9, παραγρ. 3)

ΕΤΉΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καΐ των ταχυδρομικών) : •Εσωτερικού Δρχ. 120 Εξωτερικού Δολ. 6 .

Δια Συλλόγους, Σχολεία, Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, Τράπεζας, 'Ανωνύμους 'Εταιρείας, Δήμους καΐ Κοινότητας Δρχ. 200

'Εμβάσματα αποστέλλονται έπ* ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

Φ

Ρ Α * Η Α $ * Φ * ΤΟΜΟΣ ΙΓ' ΙΟΥΛΙΟΣ ­ *<ΡΤ<Μ*ΝΟ* 1*71 ΑΝ$. 3

ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ Α. ΖΑΚΥΘΗΝΟΥ ΆκαδημαϊκοΟ

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ

Έορτάζοντες τήν έκατοστήν καί πεντηκοστήν έπέτειον τής κηρύ­

ξεως τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως άναπολοΰμεν μέ εύγνωμοσύνην τάς τάξεις τοΰ Έθνους, αί όποΐαι συνειργάσθησαν είς τήν παρασκευήν καί τήν διεξαγωγήν του υπέρτατου 'Αγώνος. Σύσσωμον το Έθνος λελογισμέ­

νως και ένσυνειδήτως ήχθη προς τήν Έλευθερίαν. Αι δέ συμβολαί τών έπί μέρους ομάδων, γεωγραφικώς, κοινωνικώς καί πνευματικώς διακεκριμένων, δσον καί αν εκφράζουν τάς Ιδιομορφίας των, συνθέτουν μίαν άρμονικήν εικόνα. "Ελληνες τής Πελοποννήσου, τής Στερεάς, τής Θεσσαλίας, τής Ηπείρου καί τών νήσων Έλληνες τής Μακεδονίας και τής Θράκης, πο­

λΐται τών Ηνωμένων Πολιτειών τών Ιονίων Νήσων Έλληνες τής Κρήτης καί τής Κύπρου* Έλληνες τής μείζονος Κωνσταντινουπόλεως, τής 'Ιωνίας, τής Καππαδοκίας καί του Πόντου καί Έλληνες τής διασποράς­ ανώτερος καί κατώτερος κλήρος, μεγάλοι καί μικροί γεωκτήμονες, λαϊκοί άρχοντες τής εκκλησιαστικής οργανώσεως, ανώτατοι λειτουργοί τής κρατικής ιεραρχίας τοϋ Κατακτητοϋ, όργανα τής τοπικής αυτοδιοικήσεως, αρματο­

λοί καί κλέφτες, κουρσάροι καί πειραταί, ναύκληροι καί ναυβάται, πραγμα­

τευταί καί μεταπραται, ταπεινοί διδάσκαλοι καί μεγάλοι διδάσκαλοι τοϋ Γένους — πάντες ούτοι απαρτίζουν το έθνικόν Σώμα, άπό το όποιον εκπο­

ρεύεται ή βούλησις δια τήν πνευματικήν καί πολιτικήν άναγέννησιν. Ή έν τω χώρω διασπορά τών Ελλήνων καί ή κοινωνική διαφοροποίη­

σις αυτών — φαινόμενα, τα όποια εξ όλων τών Βαλκανικών λαών αποτε­

λούν ίδια γνωρίσματα των — υπήρξαν μέν πολλαχοϋ αίτίαι φθοράς, άλλα καί μεγάλαι σπερματικαί δυνάμεις. Ώς ορθώς παρετήρησεν ό Παπαρρη­

γόπουλος, αναφερόμενος είς τους μετά τον Άλέξανδρον χρόνους, δια τής μεταβολής τών ορμητηρίων του, «τό Έλληνικόν Έθνος, μόνον έξ όλων τών άλλων εθνών, διετή ρήσε τήν ζωτικότητα αύτοϋ έπί εΐκοσιν αιώνας»1, Είναι εύνόητον ότι υπό τάς συνθήκας ταύτας ό ύπερόριος Ελληνισμός

1. Κ. Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , Προλεγόμενα, επιμέλεια Κ. Θ. Δημαρά, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, έν 'Αθήναις, 1970, σελ. 53 κέ. : κείμενον τοϋ 1878.

26

— 390 -

κατέχει άρχουσαν θέσιν εις την άνάκτησιν και τήν παλιγγενεσίαν της Πατρίδος.

Ύπερόριος ή απόδημος Ελληνισμός, Ελληνισμός του ΈξωτερικοΟ ή της Διασποράς... Δια των όρων τούτων έδηλώθη το τμήμα εκείνο τών Ελλήνων, το όποιον, έγκαταλείπον τήν άρχικήν κοιτίδα, έγκαθίστατο εις τήν άλλοδαπήν. Είδικώτερον ό όρος «Διασπορά» ελήφθη εκ της ιστορίας αναλόγων μεταναστευτικών κινήσεων τών Εβραίων. Έν στενότερα νο­

μική έννοια κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας δυνάμεθα να όμιλώμεν περί του Ελληνισμού τοΰ Εξωτερικού μόνον οσάκις πρόκειται περί εγκα­

ταστάσεων έκτος τών ορίων της 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 'Αντιθέτως συγχωρείται ή χρήσις τών όρων «απόδημος Ελληνισμός» ή «Ελληνι­

σμός τής Διασποράς» εις περιοχάς τής Αυτοκρατορίας ταύτης, εις τάς οποίας τό Έλληνικόν στοιχείον εύρίσκετο έν μειονοψηφία.

Τό τέλος τοΰ Βυζαντίου και αί άπαρχαί του Μεταβυζαντινού και τοΰ Νεωτέρου Ελληνισμού" συντελούνται έν τω μέσω τεραστίων δημογραφι­

κών αναστατώσεων. 'Από τών τελευταίων δεκαετιών τοΰ δεκάτου τρίτου αιώνος έν Μικρά 'Ασία, άπό τών μέσων τοΰ δεκάτου τετάρτου έν τή χερ­

σονήσω τοΰ Αίμου ή Τουρκική κατάκτησις αναταράσσει τους παλαιούς πληθυσμούς. Ή άλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως καταυγάζει δι' άπαισίου φωτός τήν μεγάλην έκείνην συμφοράν. Ώς εΐπεν ό Κριτόβουλος ό "Ιμβριος, ή τέως ευδαίμων πόλις τοΰ Βοσπόρου, νΰν «δυστυχής και βαρυδαίμων», «πδσαν όμοΰ γήν τε και θάλασσαν μεστήν πεποίηκε τών εαυτής ξυμφο­

ρών και τής ιδίας άδοξίας ένέπλησε, πανταχού τής αυτής κακοδαιμονίας υπομνήματα φέρουσα τους οΐκήτορας, άνδρας όμοΰ και γυναίκας και παΐ­

δας, διασπαρέντας αίσχρώς έπ' αιχμαλωσία και δουλεία και ύβρει» Χ. Ή μεγάλη έξοδος τών πληθυσμών, ή οποία παρατηρείται προ και μετά

τήν άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως, δημιουργεί τάς προϋποθέσεις τοΰ πρωίμου Νεοελληνικού εποικισμού εις τήν Δύσιν. Ή πρώτη κίνησις εΐχε χαρακτήρα άριστοκρατικόν. 'Αλλά μετ' ου πολύ τό ρεύμα τούτο ώγκώθη και κατά μάζας οί Ελληνικοί πληθυσμοί κατέφθανον πρόσφυγες. Μετά τήν κατάκτησιν τοΰ Δεσποτάτου τής Πελοποννήσου (1460) και τον πρώτον Βενετοτουρκικόν πόλεμον (1463 ­ 1479), ακολούθως δε μετά τήν κατάρρευσιν τοΰ αποικιακού κράτους τής Βενετίας έν 'Ανατολή, τήν άπώλειαν τής Ναυπάκτου (1499), τής Μεθώνης και τής Κορώνης (1500), τοΰ Ναυπλίου και τής Μονεμβασίας (1540), τής Κύπρου (1571), βραδύ­

τερον τής Κρήτης (1669), μετά τον δεύτερον Τουρκοβενετικόν πόλεμον (1684­1718), τό μεταναστευτικόν κίνημα £λαβε λαϊκωτέραν μορφήν.

1. Fragmenta Historicorum Graecorum, τόμ. Ε', κεφ. LXIX.

— 391 —

Ή Ιταλία δέχεται τον κύριον όγκο ν τών προσφύγων. Οι ηγεμόνες και αί πολιτεΐαι της χώρας ταύτης διετή ρουν στενάς σχέσεις μετά τής Ελλάδος και το διαφέρον δια τας τύχας της ήτο μέγιστον. Κατά τον τρό­

πον τούτον διαμορφοϋνται εις την Δύσιν αί πρώται Έλληνικαί π α ρ ο ι­

κ ί α ι ή κ ο ι ν ό τ η τ ε ς . Ώ ς και κατά τους αρχαίους χρόνους, ούτω και νυν αί έθνικαί αύται κυψέλαι όργανοϋνται και αποκτούν τους διοικη­

τικούς και θρησκευτικούς των θεσμούς. Εις τινας περιπτώσεις ούτοι τυγ­

χάνουν της αδείας και της καθιερώσεως των ξένων πολιτειών. Εις την Βενετίαν ή πρώτη άδεια της Γερουσίας δια την παραχώρησιν ή άνέγερσιν ναού εδόθη τήν 18 'Ιουνίου 1456, άλλα παρέμεινεν ανεκτέλεστος Κ Τελικώς ή εγκρισις εχορηγήθη τήν 28 Νοεμβρίου 1498 και ούτως ίδρύθη ή Scuo­

la di San Nicolò della Nazion Greca2. Ό και σήμερον σφζόμενος ναός τοϋ 'Αγίου Γεωργίου έθεμελιώθη τω 1539 και ένεκαινιάσθη τω 1573. Εις τήν Βιέννην εχομεν δύο Έλληνικάς κοινότητας, τήν των 'Οθωμανών και τήν των Αυστριακών υπηκόων. Τα προνόμια τών «Τουρκομεριτών» παρε­

χώρησεν ή Μαρία Θηρεσία τω 1776. Ταύτα, άνανεωθέντα τω 1782, 1791 και 1794, απετέλεσαν τον καταστατικό ν χάρτη ν της κοινότητος. Τα αυτά προνόμια παρεχωρήθησαν τω 1787 καί είς τους Αυστριακούς υπηκόους3.

Βενετία καί Βιέννη αντιπροσωπεύουν είς τήν άφετηρίαν των δύο διαφορετικούς τύπους κοινοτήτων, δύο περιόδους του Ελληνικού αποι­

κισμού τής Τουρκοκρατίας. Ή πρώτη ώρμήθη εκ της Τουρκικής κατακτή­

σεως. Ύπήρξεν ή έξοδος τής άπογνώσεως καί τής πικρίας, ή μακρά νύξ τής εξορίας καί τής νοσταλγίας. Οί έκπατριζόμενοι ένεσάρκωσαν το ιδε­

ώδες τής Σταυροφορίας καί έζησαν με τήν ελπίδα τής ανακτήσεως τής Πατρίδος. Τοΰτο δέν ήμπόδισεν αυτούς να δημιουργήσουν έργα σπουδαία μετέχοντες είς τήν μεγάλην Εύρωπαϊκήν Άναγέννησιν. Αί παροικίαι τής πρώτης περιόδου εστράφησαν προς τήν Δυτικήν Εύρώπην καί κυρίως τήν Ίταλίαν. Πλην τής Βενετίας, πραγματικής πρωτευούσης τών υπό ξένην κυριαρχίαν Ελλήνων, ή Νεάπολις, ή Ρώμη, ή Γένουα, ή Σικελία, ή Κορ­

σική, οί Παρίσιοι έδέχθησαν τους φυγάδας. Ή δευτέρα περίοδος τοϋ Ελληνικού αποικισμού αρχίζει κατά τό

1. Μ. Ί . Μ α ν ο ύ σ ά κ α , Ή πρώτη άδεια (1456) τής Βενετικής Γερουσίας για το ναό τών Ελλήνων τής Βενετίας καί ό καρδινάλιος 'Ισίδωρος, Θησαυρίσματα, τόμ. 1 (1962), σελ. 109 κέ.

2. Ν. Γ. Μ ο σ χ ο ν ά, Ι Greci a Venezia e la loro posizione religiosa nel XV0

secolo, «Ό Ερανιστής», τόμ. 5 (1967), σελ. 105 ­ 137. 3. Σ π. Λ ο υ κ ά τ ο υ, Ό πολιτικός βίος τών Ελλήνων τής Βιέννης κατά τήν

Τουρκοκρατίαν καί τα αυτοκρατορικά προς αυτούς προνόμια, Δελτίον 'Ιστορικής καί Εθνολογικής Εταιρείας, τόμ. 15 (1961), σελ. 309 κέ.

— 392 —

δεύτερον ήμισυ του δεκάτου έβδομου αιώνος και κορυφουται κατά τον δέ­

κατον δγδοον καί τάς πρώτας δεκαετίας του επομένου αιώνος. Και αύτη έχει την άφετηρίαν εις τήν ξένη ν κυριαρχίαν άλλ' αντιθέτως προς την πρώτη ν, δέν υπήρξε κίνημα άπογνώσεως. Ύπήρξεν αποτέλεσμα δημογρα­

φικής και οικονομικής άναρρώσεως, ενός δημιουργικού οργασμού, ό όποιος δονεί τάς Έλληνικάς χώρας. Νέον μεταναστευτικόν ρεϋμα έρχε­

ται να ενίσχυση και να ανακαίνιση τάς παλαιάς παροικίας. Άλλ' ό κύριος όγκος των μετοίκων τρέπεται νυν προς τήν κεντρική ν Ευρώπη ν. Ή έπέκ­

τασις τών διαφερόντων τής Αυστρίας προς ανατολάς, ή σύναψις τών συν­

θηκών τοΰ Κάρλοβιτς (26'Ιανουαρίου 1699), του Πασσάροβιτς (21'Ιουλίου 1718) και του Βελιγραδίου (18 Σεπτεμβρίου 1739) ήνοιξαν τάς μεγάλας λεωφόρους εις τους Έλληνας εμπόρους και εμμέσως συνετέλεσαν εις τήν άνάπτυξιν τών τοπικών κέντρων παραγωγής εις τάς υπόδουλους χώρας. Ό Δούναβις, υπαχθείς ύπό διεθνές καθεστώς, απέβη μεγάλη υγρά αρ­

τηρία τής κεντρικής και τής νοτιοανατολικής Ευρώπης. Ύπό τάς περιστά­

σεις ταύτας αναπτύσσεται τεράστιον δίκτυον Ελληνικών παροικιών εις τήν Αύστρίαν, τήν Ούγγαρίαν, τάς Γερμανικός χώρας, τήν Γαλλίαν, τήν Βρεττανίαν, τήν Όλλανδίαν, τήν Τσπανίαν, τάς Βαλεαρίδας νήσους, τήν Μάλταν. Εις εκατόν είκοσι πέντε αναβιβάζουν νεώτεραι έρευναι τάς κυ­

ριωτέρας κοινότητας τής Ουγγαρίας κατά τον δέκατον δγδοον αιώνα 1. Ό Ελληνικός αποικισμός επεκτείνεται προς τάς Παραδουνάβιους ηγεμο­

νίας και προς τήν 'Ρωσίαν. "Οταν καταστή δυνατή ή σύνταξις Άτλαντος τών Ελληνικών κοινοτήτων του 'Εξωτερικού, θα φανή εις δλην της τήν λαμπρότητα ή άνευ αποικιοκρατίας αποικιακή ισχύς τών Ελλήνων τής Τουρκοκρατίας.

Ό Ελληνισμός τής Διασποράς, ό πρώιμος και ό μεταγενέστερος, ήσκησεν έπίδρασιν επί τάς τύχας του Έθνους. Αί μεγάλαι λεωφόροι τών Ευρωπαϊκών χωρών, αί θαλάσσιαι οδοί ήνοιξαν εις τούτο απέραντους χώ­

ρους ενεργείας. Πολλοί συγγραφείς εξήραν τήν οίκονομικήν σημασίαν του έργου τών αποδήμων, άλλοι τήν συμβολήν των εις τήν άναγέννησιν τής παιδείας. Καί αΰτη καί εκείνη είναι γεγονότα αναμφισβήτητα. 'Υπάρ­

χουν όμως καί άλλαι πλευραί τών πραγμάτων, αί όποΐαι είναι καίριαι δια τήν έρμηνείαν τής ύστατης Τουρκοκρατίας καί τής 'Επαναστάσεως. Μίαν τούτων θα μνημονεύσωμεν δι' ελαχίστων ώς συμπέρασμα τής παρούσης ομιλίας. Ή διασπορά τοϋ Ελληνισμού, ή εύδοκίμησις αύτοϋ εις τον οί­

1. ô d ô n F û v e s , Stand und Aufgaben der Forschungen zur Geschichte der Griechen in Ungarn, Ό Ελληνισμός εις το Έξωτερικόν. Uber Beziehungen des Grie­

chentums zum Ausland in der nueren Zeit, έν Βερολίνφ, 1968, σελ. 313 κέ.

­ 393 —

κο νομικό ν βίο ν, ή επικοινωνία με άλλα έθνη και άλλους πολιτισμούς, ή άμιλλα και ή μίμησις συνετέλεσαν εις τήν κοινωνικήν διαφοροποίησιν. Ή δε διαφοροποίησις είναι εκ των κυριωτέρων τεκμηρίων της προαγωγής τών κοινωνικών ομάδων έκ των ατελέστερων εις τάς προηγμένας μορφάς συγκροτήσεως. Ή άνοδος μιας νέας γενεάς ανθρώπων, κινουμένων και δρώντων υπεράνω τών φραγμών του συμβατικού συνόρου, συνεπλήρωσε τήν ριπίδα τής νεωτέρας Ελληνικής κοινωνίας. Μετά τήν άνάπτυξιν τής αριστοκρατίας τής γής, μετά τήν έκκλησιαστικήν ίεραρχίαν και τήν γέ­

νεσιν τής ανωτάτης διοικητικής αριστοκρατίας, ή αστική τάξις τής Δια­

σποράς με τάς πολλαπλάς αντανακλάσεις της εις το Έσωτερικόν απερ­

γάζεται τήν άνακαίνισιν τών εθνικών στελεχών. Πραγματικόν tiers état, οί Έλληνες του Εξωτερικού διέρρηξαν

τους κλειστούς ορίζοντας του διοικητικού και φορολογικού συστήματος τοΰ Κατακτητοΰ, άλλα καί αυτής τής μικροσκοπικής κυψέλης τής κοι­

νότητος, έδωκαν τροφήν εις τήν φλογεράν φαντασίαν τοΰ Έθνους καί επανέφεραν αυτό εις τάς αληθείς πηγάς τής εμπνεύσεως του* εστράφησαν άποφασιστικώς προς τα αρχαία πρότυπα* μολονότι παρέμειναν προσηλω­

μένοι προς τήν θρησκευτικήν παράδοσιν, ερρεπον λεληθότως προς τήν λαϊκοποίησιν, τήν laïcisation, τήν sécularisation* ευπαθείς σεισμογράφοι κατέγραφον τάς δονήσεις τής Ευρωπαϊκής διανοήσεως καί άφωμοίουν δσα ήσαν άφομοιώσιμα* περί τό ζήτημα τής γλώσσης, περί τους μεγάλους διεθνείς ανταγωνισμούς τοΰ αιώνος των, περί πάσαν φιλοσοφική ν ή πολιτικήν διένεξιν, άλλοι συντηρητικώτεροι, άλλοι όρμητικώτεροι, παρενέβαλλον τολμηρά σχέδια αναστάσεως τής Ελλάδος. Homines novi, οί απόδημοι συνεδύαζον άριστο τεχνικώς τό πάθος τοΰ κέρδους με το πάθος τής Πατρίδος, τήν άσκησιν τής εμπορίας με τήν σπουδήν τών Γραμμάτων. Τινές τών συγγραφέων τής Νεοελληνικής 'Αναγεννήσεως όχι μόνον προήρ­

χοντο άπό τό Ιδιάζον τούτο περιβάλλον, αλλά καί εϊχον άναμειχθή αυτοπροσώπως εις τον οίκονομικόν βίον, ό 'Ιωάννης Πρίγκος, ό Γεώργιος Ζαβίρας, ό Γεώργιος Σακελλάριος, ό 'Εμμανουήλ Ξάνθος, ό Νικόλαος Κασομούλης, αυτός ό μέγας 'Αδαμάντιος Κοραής.

Κατά τους προεπαναστατικούς χρόνους ό Ελληνισμός συνεταράσσε­

το άπό τα διασταυρούμενα, αντιφατικά ενίοτε, ιδεολογικά ρεύματα. Δια τών πολλαπλών προσανατολισμών των οί έν τή Διασπορά εκπρόσωποι του έγονιμοποίησαν τό πνευματικόν έδαφος, ανύψωσαν τάς ψυχάς προς τήν Έλευθερίαν καί διεμόρφωσαν τό νεώτερον έθνικόν κράτος. 'Επί ëva αιώνα, μέχρι τής Μικρασιατικής καταστροφής τοΰ 1922, ή σύγκρουσις τών ιδεών, τήν οποίαν προεκάλεσαν, θα εξακολούθηση επικρατούσα εις τό στερέωμα τοΰ ελευθέρου καί είς τό στερέωμα τοΰ αλυτρώτου Έθνους.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΟΥ Καθηγητού Πανεπιστημίου

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΣ

Έορτάζομεν κατά το έτος τοϋτο το γεγονός, ότι οί πρόγονοι ημών προ εκατόν πεντήκοντα ετών, τήν 25ην Μαρτίου 1821, ήρχισαν τον αγώνα δια τήν έλευθερίαν της πατρίδος. Ελευθερία και Πατρίς, δύο ίδιαίτεραι εννοιαι, άλλα πάντοτε συνδεδυασμέναι, υπήρξαν δια τους "Ελληνας του 1821 κίνητρα άμα και ιδανικοί σκοποί, τους οποίους τελικώς επραγματο­

ποίησαν δια πολλών θυσιών αίματος. Προτίθεμαι να αναλύσω εις τήν έργασίαν ταύτην τάς εννοίας Ε λ ε υ ­

θ ε ρ ί α και Π α τ ρ ί ς , δια να καταδείξω ότι αύται είναι συνυφασμέναι με τήν ψυχικήν ύπόστασιν του άνθρωπου και αποτελούν πνευματικός αξίας, ότι επομένως ανήκουν εις τήν περιοχήν της πνευματικής πραγματι­

κότητος και δέον να τοποθετηθούν εις τήν κλίμακα τών άξιων της ζωής.

Έν πρώτοις τί είναι Ε λ ε υ θ ε ρ ί α ; Ύπό ποίαν εννοιαν ό άνθρωπος αισθάνεται τήν έλευθερίαν και προς τίνα σκοπόν επιζητεί ταύτην;

Ή ελευθερία νοείται πρώτον ώς εξωτερική ελευθερία, τουτέστιν ώς ανεξαρτησία του άνθρωπου άπό εξωτερικών περιορισμών έκπορευομένων άπό του φυσικού περιβάλλοντος, ιδίως άπό του κοινωνικού περιβάλλοντος, δηλαδή άπό τών άλλων ανθρώπων, περιορισμών, επιβαλλομένων δι' επι­

ταγών, απαγορεύσεων, απειλών, καταναγκασμού, βίας. Ό άνθρωπος επι­

θυμεί τήν άνεξαρτησίαν, ϊνα δύναται να διάθεση εαυτόν κατά τήν ιδίαν βούλησιν. Το εγώ του άνθρωπου εξ εμφύτου τάσεως θέλει να είναι άνε­

ξάρτητον και ελεύθερον. Δια τούτο πολλοί ομιλούν περί ενστίκτου ελευ­

θερίας έν τω άνθρώπω. Είτα νοείται αύτη ώς εσωτερική ελευθερία, τουτέστιν ώς ανεξαρτησία

του άνθρωπου άπό του ιδίου του εαυτού. Αύτη είναι κατ' ούσίαν ανεξαρ­

τησία άπό τάς επιθυμίας και τάσεις έκείνας, αί όποΐαι ευρίσκονται εις αντίθεσιν προς τήν λογικήν και τήν ήθικήν, είναι ανεξαρτησία άπό τα πάθη και άπό ο,τι πρωτόγονον και ζωώδες φέρει ό άνθρωπος έν έαυτω. Ό άνθρωπος δεν θέλει να είναι δούλος καί υποχείριος τών πρωτογόνων αυτού

— 395 —

στοιχείων, διότι ταϋτα καθιστούν αυτόν δέσμιον και άνελεύθερον και υποβιβάζουν τήν άξιοπρέπειάν του. 'Αντιστρόφως ειπείν, ό άνθρωπος δέον να είναι άρχων έαυτοΰ. «Αυτός εαυτόν νικάν, νίκη άπασών αρίστη», είναι το άρχαϊον ρητόν, τό όποιον εικονίζει τήν προσπάθειαν τοϋ άνθρωπου να κυρίαρχη έαυτου και οΰτω να είναι ελεύθερος.

Ούτω τιθεμένων των πραγμάτων, ελευθερία δεν σημαίνει αύθαιρεσίαν, άταξίαν, άρρυθμίαν, κατάργησιν των αναστολών, άλλ' αντιθέτως τάξιν, ρυθμόν, άντίστασιν και άναστολήν τών πρωτογόνων ενστίκτων τάσεων, ικανοτήτων τοϋ ανθρώπου να αντιτίθεται προς αύτάς και να λέγη όχι είς τον εαυτόν του, ώς δηλαδή και ανωτέρω ελέχθη, να άρχη εαυτού. Έν συνεχεία δε ελευθερία σημαίνει να ζή ό άνθρωπος και να ενεργή συμ­

φώνως προς τάς ΐδεατάς αξίας, τάς οποίας ό ίδιος έδημιούργησεν άφ* οδ υπέταξε τον άχαλίνωτον κόσμον τών ενστίκτων του. Τα έν λόγω δεδομένα αποτελούν τα στοιχεία εκείνα, τα όποια χαρακτηρίζουν τό άνθρώπινον έν τφ άνθρώπω, τήν άνθρωπίνην προσωπικήν υπαρξιν και τελικώς τήν έσω­

τερικήν έλευθερίαν αύτου. Κατά ταϋτα ό άνθρωπος αισθάνεται τήν ανάγκην μιας ελευθερίας προς

τα ε ξ ω (προς τό έξωτερικόν φυσικόν και κοινωνικόν περιβάλλον) και προς τα ε σ ω (προς τον ϊδιον εαυτόν του), θέλει να είναι ελεύθερος άπό τους συνανθρώπους του, άλλα και άπό τον ϊδιον τον εαυτόν του. Έχει δε έμφυ­

τον τήν τάσιν δια τα δύο είδη τών ελευθεριών. Όσω περισσότερον εσω­

τερικώς και έξωτερικώς ελεύθερος είναι ό άνθρωπος, τόσω περισσότερον ρυθμίζει αύτεξουσίως τα συναισθήματα του, τάς επιθυμίας του, τάς σκέψεις του, τάς πράξεις του. Ό άνθρωπος, ζών έν ελευθερία, αναπτύσσει τήν προσωπικότητα του, αναπτύσσει δημιουργικότητα, άνθρωπισμόν, αγάπη ν, άρετάς.

Τήν έλευθερίαν έν γένει, ιδίως τήν εσωτερική ν, διδάσκουν πλην τών άλλων και ή φιλοσοφία και ή θρησκεία. Τα δύο εϊδη τής ελευθερίας είναι αλληλένδετα, ιδίως εξαρτάται έν πολλοίς ή εσωτερική ελευθερία έκ τής εξωτερικής.

"Ομως, σχετικώς προς τήν έξωτερικήν έλευθερίαν δέον νά τονίσωμεν ότι αύτη δεν πρέπει νά νοηθή ώς άνευ περιορισμοΰ αχαλίνωτος ελευθέρα ενέργεια τοϋ ατόμου, ήτις μοιραίος επιφέρει τήν άποχαλίνωσιν τής εσω­

τερικής ελευθερίας και ή οποία είναι ταυτόσημος προς τήν άπελευθέρωσιν τοϋ πρωτογόνου και ζωώδους μέρους τής υποστάσεως μας, τοϋ άνηθίκου και κτηνώδους.

Ή τοιαύτη εξωτερική και εσωτερική αχαλίνωτος ελευθερία αντίκειται εις τήν κοινωνικήν συμβίωσιν τών ανθρώπων και επομένως περιορισμοί και δεσμεύσεις δια νόμων και απαγορεύσεων είναι αναγκαίοι, ϊνα κρατοϋν τον άνθρωπον είς τα όρια εκείνα τής ελευθερίας, τά όποια χωρίς νά πάρα­

— 396 —

βλάπτουν αυτόν εις την έλευθέραν άνάπτυξιν της προσωπικότητος, κατο­

χυρώνουν το κοινωνικον σύνολον άπο των ύπερβασιών τής ελευθερίας τοϋ ατόμου. «Ή άγαν ελευθερία εις άγαν δονλείαν μεταβάλω» (Πλάτ. Πολιτ. Η, 564). Έξ έτερου, ό άνθρωπος δέχεται ευχαρίστως και εξ εμφύτου διαθέσεως ώρισμένον ώφέλιμον δι' εαυτόν και τήν κοινωνίαν βαθμόν περι­

ορισμού τής ελευθερίας του, διότι επιβάλλει τούτο το ενστικτον τοϋ ύπο­

τάσσεσθαι ώς άντίπους του ενστίκτου του έπιβάλλεσθαι και κυριαρχεΐν. Έάν όμως ό περιορισμός της ελευθερίας είναι λίαν έντονος και φθάνη

μέχρι καταπιέσεως, ώς συμβαίνει κατά τήν δουλείαν, δέν είναι ανεκτός και δημιουργεί δυσφορίαν του άτομου, εχθρότητα προς τήν καταπιέζουσαν αί­

τίαν, μίσος, άντίστασιν, έξέγερσιν. Ό άνθρωπος καταπιεζόμενος εν δουλεία γίνεται υποκριτής, ανειλικρινής, ανέντιμος, δουλοπρεπής, κακός, επιθε­

τικός. Ούτε συμπαθεί, οΰτε άγαπφ, άλλα μισεί. 'Από δε τον άνθρωπισμόν, τον όποιον έχει ώς ελεύθερος άνθρωπος χάνει το πλείστον :

ημισν γαρ τ αρετής άποαίννται ενρνοπα Ζευς άνέρος, εΰτ' αν μιν κατά δονλιον ήμαο ëXrjaiv

(ρ 323 ­ 324) λέγει ό "Ομηρος.

"Οταν ύπάρχη διαβίωσις εν δουλεία, ή τάσις προς τήν έλευθερίαν δέν εξαφανίζεται, άλλα παραμένει καταπνιγμένη και ύπνώττουσα, έτοιμη να άνα­

φανη και να άναζήση. Ή θέλησις προς τήν έλευθερίαν δι' ούδενός τρόπου και ουδεμιάς προσπάθειας εκμηδενίζεται. Τοϋτο σημαίνει ότι είναι βασι­

κή και ουσιώδης ψυχική λειτουργία ουδέποτε έξαλειφομένη. Ή ψυχολο­

γία τοϋ άτομου και ή ψυχολογία των λαών δια της ιστορίας αυτών απο­

δεικνύουν τοϋτο εμφανέστατα. Ό Ελληνικός λαός επί 400 ετη δουλείας δέν έχασε τήν θέλησιν προς έλευθερίαν, ήτις ουδέποτε έσβέσθη, άλλα πάντοτε ένοσταλγείτο.

Έκ της ελευθερίας έκπηγάζουν και δι' αυτής κατοχυροϋνται πλείστα αγαθά δια το άτομον και τήν κοινωνίαν, εν τών οποίων είναι π.χ. ή διαμόρ­

φωσις του ανθρώπου εις δημιουργικόν κοινωνικόν μέλος και χρήσιμον πολίτην. Εϊναι δε παράδοξον, ότι οί ελεύθεροι άνθρωποι ευχαρίστως δέ­

χονται και υποτάσσονται εις τάς έπιταγάς της πολιτείας — εφ' δσον βεβαίως πρόκειται περί υγιών επιταγών — παρά οί έν δουλεία ζώντες. Ό ελεύθε­

ρος άνθρωπος γίνεται νομοταγής, ακολουθεί τάς έπιταγάς της κοινωνικής ηθικής και της λογικής και προ παντός εκτελεί ταύτας έκ συναισθήσεως του καθήκοντος και έξ ελευθέρας έπιγνώσεως τών υποχρεώσεων του προς το σύνολον. 'Από ελευθέρους ανθρώπους δημιουργείται και ή πολιτική ελευθερία, ή οποία όταν απευθύνεται εις διαπαιδαγωγημένους ελευθέρους ανθρώπους άξιους τής ελευθερίας ταύτης, δέν χρησιμοποιείται κακώς άλλ' επωφελώς. Ούτω ό ελεύθερος άνθρωπος είναι το θεμέλιον τής πράγμα­

— 397 —

τικώς υγιούς κοινωνίας, δημιουργός προόδου και πολιτισμού και πνευμα­

τικών αξιών. Ή υγιής κοινωνία πρέπει να αποτελείται άπο ελευθέρους, αύτοδιατι­

θεμένους και αυτεξούσιους ανθρώπους. Κυρίως ειπείν, ή ελευθερία είναι ελευθερία της ψυχής και του πνεύ­

ματος, ουχί του σώματος. Το σώμα εϊναί τι άνελεύθερον. Επίσης ή ψυχή εις τάς κατωτέρας της βαθμίδας (τα ένστικτα) είναι ανελεύθερα. Εις τήν πνευματικήν όμως ύπόστασιν του άνθρωπου εύρίσκομεν τήν έλευθερίαν, ή οποία δημιουργεί ιδεώδη και πραγματοποιεί αυτά.

Έκ τών ανωτέρω συνάγεται ότι ή ελευθερία έκπηγάζει άπο τα βάθη της ψυχής του ανθρώπου και αποτελεί προϋπόθεσιν δημιουργίας άξιων. Επο­

μένως είναι αυτή πνευματική αξία και αιωνία αλήθεια της ζωής. Αυτή ώς τιτάνειος δύναμις ώδήγησε τον Έλληνικόν λαόν τήν 25ην

Μαρτίου 1821 εις τήν συγκλονιστικήν εκείνη ν άποτίναξιν της δουλείας του και ένέπνευσεν εις τον Ρήγαν Φεραΐον τους στίχους με τό βαθύ νόημα «καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή». Ταύτα περί ελευθερίας.

Τό έτερον θέμα, ή Π α τ ρ ί ς . Τό ζήτημα τούτο έχει πολλαπλώς συζη­

τηθή κατά τήν σημερινήν έποχήν. Δια τήν άξίαν αυτού έχουν διατυπωθή άμφιβολίαι. Λέγεται σχετικώς ότι ή πατρίς είναι κάτι, τό όποιον δυνάμεθα να καταργήσωμεν και ότι είναι προκατάληψις ή διατήρησις της πατρίδος. Έξ αντιθέτου δε γίνεται λόγος περί κοσμοπολιτισμού, διεθνισμού και περί τοΰ άνευ πατρίδος κοσμοπολίτου. Πάντως υπάρχει, άπό τοΰ 19ου αιώνος μέχρι σήμερον, ένας συρμός διεθνισμού, ό όποιος διατυπώνει τήν κατάργησιν της πατρίδος ώς στερούμενης ιδιαιτέρου πνευματικού περιε­

χομένου. Τούτο ώς γνωστόν υποστηρίζεται ιδίως υπό τών κομμουνιστών. "Ας έξετάσωμεν έάν ή ιδέα της πατρίδος άποτελή αύτοφυα ψυχικήν

έκδήλωσιν τοΰ άνθρωπου και αν συνιστά πνευματικήν άξίαν. Ό άνθρωπος είναι ώς γνωστόν υποχρεωμένος να ζή εις κάποιον τόπον

έν τω χώρω, εις τον όποιον υφίσταται τον επηρεασμό ν τών φυσικών και κλιματολογικών όρων και ώς έκ τούτου διαμορφοΰται αναλόγως προς τους όρους αυτούς. Τοιουτοτρόπως μία ομάς ανθρώπων άποκτςί ιδίας βιολογικάς, φυλετικάς, χαράκτηρολογικάς ιδιότητας και έν συνεχεία ιδίας συνήθειας, γλώσσαν, έθιμα κλπ.

Κατά τον τρόπον τούτον διεχωρίσθησαν οί άνθρωποι εις διαφόρους λαούς, μέ ίδιον τύπον νοοτροπίας, συναισθημάτων, ενδιαφερόντων, ηθών και εθίμων, ενδυμασίας, δικαίου, οικονομίας, παραδόσεων, ιδανικών. Ό διαχωρισμός ούτος προκύπτει, ώς βλέπομεν, έξ αντικειμενικών προϋπο­

θέσεων. Έ ν συνάφεια προς τ' ανωτέρω δέον να άναφέρωμεν ότι τό να ζή ό άν­

— 398 —

θρωπος εν τώ χώρφ και κατ' άκολουθίαν να κατοικώ κάπου αποτελεί κατά την ύπαρξικήν φιλοσοφίαν ένα έκ των πολλών τρόπων υπάρξεως τοϋ άν­

θρωπου, διότι, γνώρισμα αύτοϋ από ψυχικής απόψεως είναι ή δημιουργία τρόπων υπάρξεως ώς επακολουθών της εμφύτου ψυχικής υφής και τής εμπειρίας. Οί τρόποι ούτοι υπάρξεως επαναλαμβάνονται εις έκαστο ν άν­

θρωπον και αναφαίνονται ήδη άπό τής παιδικής ηλικίας. Είναι δε αναπό­

σπαστα στοιχεία τής ανθρωπινής υποστάσεως και άσκοΰν επίδρασιν επί τοϋ χαρακτήρος, τής προσωπικότητος και τής καθόλου ψυχικής ζωής τοϋ άνθρωπου.

Δια τον τρόπον υπάρξεως τοϋ κατοικεΓν εν τφ χώρω ή οικία των γονέων και ό πέριξ τόπος, ό ανήκων εις αυτήν, εϊναι ό χώρος εις τον όποιον δέον να κατοίκηση ό άνθρωπος και ό όποιος δίδει τά στοιχεία και το περιεχόμενον τοϋ τρόπου υπάρξεως του κατοικεΐν.

Άντίστοιχόν τι υπάρχει και εις τά ζώα. Ή φωλεά τοϋ πτηνοΰ ή ή κρύ­

πτη τοϋ θηρίου, ήτις είναι ή ιδική του φωλεά και κρύπτη, εϊναι ό ιδικός του χώρος.

Δέν υπάρχει άνθρωπος άνευ τοϋ τρόπου υπάρξεως τής κατοικίας εις τον ϊδιον αύτοϋ χώρον, όστις αποτελεί τήν άρχικήν υποτυπώδη μορφήν πατρίδος έκαστου άνθρωπου και όστις παρά τώ ένηλίκω προεκτεινόμενος και εξελισσόμενος δημιουργεί εκείνο το όποιον καλοΰμεν πατρίδα. Και οί νομάδες και οί αθίγγανοι έχουν ώς ϊδιον χώρον και τόπον κατοικίας απο­

κλειστικώς ίδικόν των, τήν καλύβην, τήν σκηνήν, τήν άμαξαν. Ό ίδιος χώρος έκαστου άνθρωπου έχει σαφή όρια έναντι τοϋ χώρου

άλλου ανθρώπου είτε είναι ταΰτα οί τοίχοι τοϋ δωματίου, τό περίφραγμα τής κατοικίας του, είτε τά σύνορα τοϋ χωριοΰ του, εϊτε τά σύνορα τοϋ ευρύ­

τερου χώρου τής πατρίδος του. Έν τώ χώρω δε τούτω ό άνθρωπος αισθάνεται άσφάλειαν, ήρεμίαν,

έμπιστοσύνην. Τό πέραν τοϋ χώρου τούτου είναι τό ξένον, τό άγνωστον, όπερ παρέχει άνασφάλειαν και ενδεχομένως κίνδυνον.

Δια τον ίδιον τοϋτον χώρον ό άνθρωπος αναπτύσσει στενότατον και αρραγή ψυχικόν σύνδεσμον και συναισθήματα εντόνου αγάπης, τόσον προς αυτόν τοϋτον τον άψυχον χώρον και τά αντικείμενα όσον και προς τά πρόσωπα άτινα ζουν έν αύτω και μεθ' ών συμβιοΐ και τά όποια πρωταρ­

χικώς είναι τά τής οικογενείας του, είτα τά τής γειτονιάς, είτα τοϋ χωρίου του, τής επαρχίας του καί τελικώς τής πατρίδος του καθόλου.

Εις τά ανωτέρω προστίθεται ώς συνεργόν τό ενστικτον τής αυτοσυντη­

ρήσεως καί αύτοβεβαιώσεως, τό όποιον αναγκάζει τό άτομον νά άνήκη είς μίαν ομάδα δια νά έξασφαλισθή άπό τους παντοίους κινδύνους δια τής αλληλεγγύης τών πολλών. Έκ τοϋ αισθήματος τής εξαρτήσεως ταύτης έκ τής ομάδος έκπηγάζει έν συνεχεία ή επιθυμία του άτομου τής διατηρή­

— 399 —

σεως της ομάδος, ή κατανόησις ότι πρέπει ούτος να άνήκη εις την ομάδα ταύτην, να είναι πιστός είς αυτήν, νά τήν θεωρή ώς ίδικήν του. Ούτω και δια τον λόγον τούτον ό άνθρωπος συνδέεται προς τον τόπον και τους ανθρώ­

πους, μετά των οποίων συζη και αναπτύσσει άγάπην δι' αυτά, ήτις είναι ένστικτος εκδήλωσις. "Αλλωστε ή ψυχή του άνθρωπου ήδη ώς μικρού παιδιού αγαπά έξ ενστίκτου τήν μικράν περιοχήν όπου ζή και τους εκεί ανθρώπους και διατηρεί εσαεί τήν άγάπην ταύτην. Ή αυτή εκδήλωσις χαρα­

κτηρίζει, ώς γνωστόν, και τα ζώα τα όποια έχουν επίσης «πατρίδα» τήν οποίαν επιμόνως αναζητούν και είς ην επανέρχονται όταν απομακρυνθούν. Και τα ζφα αγαπούν και τον τόπον και τα èv αύτω έμψυχα και άψυχα και ιδίως τα όμοια αύτοϊς ζωα. «Ό πόθος της πατρίδος και τοις θηρίοις πόθος τις εγγίγνεται των συντρόφων» (Ξεν. Άπομν. 2). Είς εύρυτέραν κλίμακα προσκολλώμεθα και άγαπώμεν τον τόπον και τους ανθρώπους της πατρί­

δος μας καθόλου, διατηροΰμεν όμως πάντοτε μίαν ίδιαιτέραν άγάπην δια τήν ίδιαιτέραν μας πατρίδα, είς τήν οποίαν και τελικώς θέλομεν νά έπανέλ­

θωμεν, έστω και νεκροί. Πάντα τ' ανωτέρω αποτελούν τήν άπαρχήν και τό περιεχόμενον εκείνου

το όποιον καλοΰμεν πατρίδα, ώς ίδέαν και συναίσθημα, των οποίων ή ρίζα ευρίσκεται εις τήν ενστικτον στιβάδα της ψυχής.

Είς τήν άρχικήν ταύτην διαμόρφωσιν της ιδέας και της αγάπης της πατρίδος προστίθεται και συντελείται μία επεξεργασία, ή οποία είναι καθα­

ρώς πνευματική και ή οποία έχει ώς βάσιν τα ιδιάζοντα πνευματικά στοι­

χεία τοΰ λαού. Κάθε λαός είναι δημιουργός πνευματικών άξιων (ηθικών, καλαισθη­

τικών, θρησκευτικών), δηλαδή πολιτισμού. Αύται άντικατροπτρίζονται είς τα ιστορικά γεγονότα, εις τάς παραδόσεις, είς τα ιδανικά, τα έθιμα, τό είδος της κοινωνικής ζωής, τήν λαϊκήν τέχνην, τήν πολιτικήν ζωήν και τόσα άλλα και αποτελούν τό κυρίως πνευματικόν περιεχόμενον αυτού. Αί πνευματικαί άξίαι έχουν τάς ρίζας των είς τα βάθη της ψυχής και αποτελούν «τα Ιερά και τα δσια», ώς έπιγραμματικώς ελεγον οι αρχαίοι ημών πρόγονοι. Τα ιερά και τά όσια προστίθενται ώς νέον στοιχεϊον και μαζί με τό φυσικόν και κοινωνικόν περίβλημα ολοκληρώνουν τήν οίκοδόμησιν τοΰ περιεχο­

μένου της εννοίας της Πατρίδος, εις τήν οποίαν εμπεριέχονται και είναι συγκεντρωμέναι όλαι αί πνευματικαί άξίαι ενός λαού.

Τό πνευματικόν περιεχόμενον της πατρίδος ημών είναι άξιολογώτερον ή τό φυσικόν. Είμεθα υπερήφανοι δια τήν πατρίδα μας, όχι τόσον δια τά φυσικά της πλεονεκτήματα, τά όποια δεν είναι δημιουργήματα ημών, όσον δια τάς πνευματικός της αξίας, δια τήν πνευματικήν της ύπόστασιν, τής οποίας ημείς είμεθα οι δημιουργοί. Ύπερηφανευόμεθα π.χ. δια τους προ­

γόνους μας, οϊτινες μέ άνδρείαν και θυσίας, ολίγοι αυτοί, άντετάχθησαν κατά

— 400 —

το 1821 έναντι ολοκλήρου αυτοκρατορίας. Ύπερηφάνειαν αίσθανόμεθα δια την υψηλόφρονα τόλμην, την εύψυχίαν και το πνεύμα της αυτοθυσίας του λαοΰ μας κατά τον τελευταίο ν πόλεμο ν του 1940. Αυτά έθαύμασαν εις ημάς οί άλλοι λαοί.

Ή ψυχή του ατόμου αφομοιώνει τα ιερά και τα όσια της πατρίδος του, συμμετέχει εις ταϋτα και ταυτοποιεϊται προς αυτά. «ΜετεΙναι τών 'ιερών», ελεγον οι αρχαίοι "Ελληνες. Ταϋτα δε αγαπά. Έν τη αγάπη προς την πατρίδα υπάρχει ή αγάπη παντός πνευματικού, τό όποιον έχει ή πατρίς. Δια τούτο ô αγαπών τήν πατρίδα του δεν μένει ασυγκίνητος κατά τάς μεγάλας Έθνικάς έορτάς, διότι άναζή έν αύτώ όλον τό παρελθόν και οίονεί ζωντανεύει ή πατρίς, ζωντανεύουν έν ήμίν οί πρόγονοι. — Δεν είναι δε μεταφορά και αλληγορία, όταν λέγωμεν ότι ζωντανεύει έν ήμΐν τό παρελθόν. Ουχί κατά μεταφοράν, άλλα κατ' ούσίαν ζώμεν έχοντες έν ήμΐν τάς φωνάς και τάς ομιλίας τών απόντων νεκρών, οί όποιοι μας επηρεάζουν και καθοδηγούν περισσότερον και έντατικώτερον παρά αί φωναί τών ζώντων και παρόντων. Οί λόγοι καί ή φωνή τοϋ 'Αθανασίου Διάκου, του Κολοκοτρώνη, του Καραϊσκάκη είναι ηχηρότεροι καί ύποβλητι­

κώτεροι παρά οί λόγοι οιουδήποτε έκ τών παρόντων σημερινών ανθρώπων. Ή συμμετοχή της ψυχής του άτομου εις τό πνευματικόν περιεχόμενον

της πατρίδος του συντελεί ώστε ή ύπόστασις της πατρίδος του να είναι καί ύπόστασις ιδική του, τό πεπρωμένον της πατρίδος του να είναι καί άτο­

μικόν του πεπρωμένον. Ό άνθρωπος, ώς άτομον, εκτελεί μίαν πνευματικήν πορείαν. Ταύτην εκτελεί μαζί μέ τους ανθρώπους της πατρίδος του. Ή πνευ­

ματική πορεία τοΰ λαοΰ της πατρίδος του γίνεται άτομικόν πνευματικόν στοιχεΐον καί τούτο είναι εκείνο, τό όποιον ταυτοποιεΐ τό άτομον προς τό σύνολον και δημιουργεί τήν άγάπην προς τήν πατρίδα. Μεταξύ άτομου καί όλότητος δημιουργείται πνευματική συμβίωσις. "Οπως δε τα άτομα ενώνονται π.χ. εις έν θρησκευτικόν δόγμα, εις ενα έπιστημονικόν σκοπόν, ούτω ενώνονται και εις τα ιερά καί τα όσια, εις τα εθνικά ίδανικά μέ άγάπην καί πίστιν εις αυτά, έν άλλοις λόγοις, μέ άγάπην καί πίστιν προς τήν ίδέαν της πατρίδος των. Ό Ευριπίδης εις τάς «Φοινίσσας» λέγει : «Ή πατρίς ώς εοικε φίλτατον βροτοϊς' ούδε δνομάσαι δνναιμ' αν ώς εστίν φίλον». Δι' άλλης δέ αρχαίας ρήσεως διατυπούται τούτο ώς ακολούθως : «Μείζον δ' δστις αντί της αντον Πάτρας φίλον νομίζει τοντον ονδαμον λέγω» (Σοφοκλέους Αντιγόνη). Ό δέ Βαλαωρίτης εις ποίημα του γράφει : «Νοιώθω για σε πατρίόα μον στα σπλάχνα χαλασμό».

Γνωρίζομεν ότι κάθε λαός αναπτύσσει ίδια ιδανικά καί ίδιον πολιτι­

σμόν, π.χ. ιδίαν μουσικήν, χορόν, ένδυμασίαν, ιδίαν λαϊκήν τέχνην, ιδίας αντιλήψεις περί ηθικής, δικαίου κλπ., ιδίαν θρησκευτικήν λατρείαν. Ούτω καί ώς προς τήν ΐδέαν της πατρίδος του αναπτύσσει ιδίας μορφής ίδανι­

— 401 —

κόν, το όποιον είναι ίδικόν του κατασκεύασμα και το όποιον ιδιαιτέρως άγαπα. Ό άνθρωπος ζή κατ' ίδίαν το ίδανικον της πατρίδος του και τήν αγάπη ν αύτοϋ 1.

Δια τοϋτο ή αγάπη προς τήν πατρίδα είναι εθνική αγάπη. "Ανθρωποι οί όποιοι δεν κατενόησαν το ΐδανικον της πατρίδος των, δεν ήγάπησαν τήν πατρίδα των, άνθρωποι χωρίς πατρίδα οδηγούνται εις τον κοσμοπολιτι­

σμόν, τήν ψευδή ταύτην άγάπην δήθεν όλου του κόσμου. Ή αγάπη τής ιδίας πατρίδος δεν συνεπάγεται μίσος δια τήν πατρίδα

τών άλλων. Το να αγάπα τις τήν πατρίδα του ουδόλως αντιτίθεται προς το ν' άγαπφ άλλος τις τήν ίδικήν του πατρίδα. Όπως το να αγαπά τις ενα πρόσωπον ή τα μέλη τής ιδίας οικογενείας ούδεμίαν έχει σχέσιν προς το ν' άγαπφ άλλος τις άλλο πρόσωπον, ουδέ γεννά άντιπάθειαν ή μίσος δι' άλλον τινά, οΰτω ή αγάπη του συνόλου των συμπατριωτών του δεν οδη­

γεί εις άντιπάθειαν ή μίσος προς τα άλλα άτομα άλλου λαοϋ. Δεν ευσταθεί, όπως πολλοί θέλουν να υποστηρίζουν και να δικαιολογήσουν, ότι ή έννοια και ή αγάπη τής πατρίδος είναι αιτία κακών και δημιουργεί τάς αντιθέσεις τών λαών και τους πολέμους. "Αλλαι είναι αί αίτίαι, αί όποΐαι δημιουργούν τα κακά ταϋτα. Ό λαός όστις έχει τήν πραγματικήν προς τήν Πατρίδα άγάπην θα αίσθανθή σεβασμόν προς τήν πατρίδα του άλλου. Ή αληθινή αγάπη τής πατρίδος δεν είναι περιφρονητική και επιθετική προς τήν πα­

τρίδα τοΟ άλλου. Ή αγάπη προς τήν πατρίδα ου μόνον δεν εμποδίζει τήν έκτίμησιν και τον σεβασμόν προς τήν πατρίδα τών άλλων, άλλα και συν­

τελεί εις κατανόησιν, άναγνώρισιν, έκτίμησιν και θαυμασμό ν τής αξίας τών άλλων και του πολιτισμού τών άλλων και αποκλείει τήν εχθρότητα και τήν επιθετικότητα.

Έξ αντιθέτου δυνάμεθα νά εϊπωμεν, ότι ό διεθνής άνθρωπος, ό μή αγα­

πών τήν ίδίαν πατρίδα, δεν δύναται κατά μείζονα λόγον νά άγαπήση τους άλλους. Ή αγάπη προς τήν πατρίδα πρέπει νά ύπάρχη και νά προηγήται, ίνα δύναται τις νά άγαπα και σέβηται υπό διεθνή έννοιαν. Ή πορεία οδη­

γεί άπό τής αγάπης τής οικογενείας εις τήν άγάπην τής πατρίδος, άπό τής αγάπης τής πατρίδος εις τήν άγάπην και τήν συναδέλφωσιν όλων τών ανθρώπων, χωρίς ούτε ή αγάπη προς τήν πατρίδα νά χάνεται εν τή αγάπη προς τήν πατρίδα, ούτε ή αγάπη προς τήν πατρίδα νά χάνεται εις τον διεθνισμόν. Δια τών πατέρων προς τήν πατρίδα, δια τής πατρίδος προς τήν διεθνή συναδέλφωσιν υπό τήν Χριστιανικήν εννοιαν. "Αλλως μονομερής και αποκλειστικός κοσμοπολιτισμός και διεθνισμός, χωρίς τήν άγάπην τής πατρίδος, αποτελεί ηθική ν άναπηρίαν και διαστροφή ν.

1. Ώς γνωρίζομεν, τα ποικίλα ιδανικά εκφράζουν και ίκανοποιοϋν τάς ιδιαιτέρας δονήσεις, συγκινήσεις και άνάγκας τής ψυχής έκαστου άτομου ή λαοϋ.

— 402 —

Σχετικώς προς το θέμα της πατρίδος ας τονισθή δτι δεν έχει σημασίαν ποία είναι ή πατρίς του ανθρώπου. Σημαντικόν είναι ότι πας ομαλός άνθρω­

πος αισθάνεται την ανάγκην τής πατρίδος και δημιουργεί πατρίδα, την οποίαν άγαπδ.

Δια τών ανωτέρω προσεπαθήσαμεν να άποδείξωμεν, δτι ή ιδέα καί ή αγάπη τής πατρίδος είναι αυτοφυής εν τω άνθρώπω, ότι είναι αναγκαία δια τήν ψυχικήν έξέλιξιν αύτου και αποτελεί μίαν από τάς άξιολογωτέρας πνευματικός αξίας. Δια τοϋτο οί αρχαίοι διετύπωσαν τήν περί πατρίδος γνώμην των δια τών θαυμάσιων λόγων του Πλάτωνος εν τω Κρίτωνι : «ηΗ όντως ει σοφός, ώστε λέληθέ σε, δτι μητρός τε και πατρός και τών άλλων προγόνων απαντούν τιμίώτερόν εστί και σεμνότερον καί άγιώτερον και εν μείζονι μοίρα και παρά θεοΐς και παρ' άνθρώποις, τοϊς νουν εχονσι, και σέβε­

σθαι δει και. . .». Ό άνθρωπος έχει ως ψυχικήν ιδιότητα ού μόνον να δημιουργή πνευμα­

τικός αξίας καί ιδανικά, άλλα καί νά ύπεραμύνηται αυτών καί να θυσιάζηται δι' αυτά. Όρκιζόμενοι οί αρχαίοι "Ελληνες ελεγον «Άμννώ νπερ ιερών καί οσίων. . . καί τα ιερά τα πάτρια τιμήσω». Είναι δε εις όλους γνωστόν του Όμηρου τό «εις οιωνός άριστος άμννεσθαι περί πάτρης».

Ύπό τάς προϋποθέσεις ταύτας κατανοείται ή σημασία τοΟ απελευθε­

ρωτικού πολέμου καί του πολέμου υπερασπίσεως της πατρίδος, δηλαδή τοΟ αμυντικού. Ννν γαρ περί ψυχών τών ημετέρων δ άγων καί περί της γης, εν fi εφντε, και περί οίκων, εν οΐς ετράφητε, καί περί γυναικών δε καί τέκνων και περί πάντων, ών κέκτησθαι αγαθών» (Ξενοφώντος Κύρου Παιδεία, βιβλ. 3ον, κεφ. 3ον, παρ. 44 ­ 46). Έφ' όσον κάθε λαός έχει άναφαίρετον δικαί­

ωμα να άναπτύσση τάς ψυχικάς καί πνευματικός του αξίας, πρέπει χάριν τοϋ σκοπού τούτου νά ζή ελευθέρως ή ζών έν δουλεία νά άπελευθερωθή ώς έπραξαν οί πρόγονοι ημών κατά τό 1821. Ό απελευθερωτικός πόλεμος είναι ιερός καί καθηγιασμένος, ώς είναι τα ιερά καί τα όσια υπέρ τών οποίων γίγνεται ούτος. "Οταν φθάση ή στιγμή του υπέρ πάντων αγώνος επιτρέ­

πεται νά άκουσθή ή κλαγγή τών όπλων. Ό μακρυνός αντίλαλος της κλαγ­

γής αυτής, ή οποία ήρχισε τήν 25ην Μαρτίου 1821, αντηχεί ακόμη εις τήν ακοή ν μας.

Ένας υπέρ πάντων άγων ύπήρξεν ό άγων του Ελληνικού Έθνους κατά τό 1821 καί δια τοΰτο είναι δι' ημάς ίερά παρακαταθήκη πλήρης μεγαλείου.

Δια τάς περιπτώσεις ταύτας οί άνθρωποι θα όμιλοϋν αιωνίως περί ελευθερίας καί πατρίδος.

ΣΟΦΙΑΣ ΑΝΤΩΝΙΑΔΟΥ Καθηγήτριας Πανεπιστημίου

τ. Διευθύντριας τοϋ Ελληνικού 'Ινστιτούτου Βενετίας

Ο ΤΥΠΟΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑΝ ΤΟΥ ΟΘΩΝΟΣ

Ό τύπος στις ελληνικές χώρες, άπο πολύ παλιά, πριν άπο την απε­

λευθέρωση, μόλις άναφάνηκε, έγινε κάτι σαν τα πεύκα μας, δηλαδή φύτρω­

σε παντού σαν αυτοφυής, κι' άλλου φούντωσε κ' έκανε γερό δέντρο ή δέντρα πολλά, κι' άλλου πάλι ατόνησε κ' έχάθηκε. Όσοι μελετούμε τα νεοελληνικά γράμματα ξέρομε πώς ό τύπος άνθισε σέ μέρη πού δεν το περί­

μενε κανείς, λόγω τοΰ χαρακτήρα των κατοίκων, όπως στην Ύδρα, ή σέ τόπους όχι ελληνόφωνους και μάλιστα, καμιά φορά, πριν ακόμα διαμορ­

φωθεί ή νεοελληνική συνείδηση και διαδοθούν πλατιά οί ιδέες για τήν απελευθέρωση τοΰ γένους, όπως στις παραδουνάβικες χώρες, ακόμη και στή Βιέννη και στο Παρίσι. Κι' αυτό, γιατί οί "Ελληνες είχαν εκείνη τήν περιέργεια για κάτι νέο πού χαρακτήριζε κάποτε και τήν γαλλική κοινω­

νία, όπου δημιουργήθηκε και ό χαρακτήρας και ή λέξη nouvelliste. Nou­

velliste ήταν εκείνος, στην προεπαναστατική Γαλλία πού με απληστία άκουγε τό κάθε νέο, το πίστευε χωρίς καν να εξέταση αν είχε κάποια αλη­

θοφάνεια κ' έτρεχε νά τό διάδοση μέ τον ίδιο ζήλο με τον όποιο τό εϊχε υιοθετήσει. (Δεν θάταν κακή απόδοση της ιδέας, αν μεταφράζαμε τή γαλλι­

κή λέξη μέ τήν ελληνική διαδοσίας). Στις ελληνικές χώρες, πριν άπ' τήν απελευθέρωση και πριν ακόμη

άπ' τήν εμφάνιση τοΰ προεπαναστατικού έντυπου σέ τακτές ημερομηνίες, υπήρχε τροφή — και άφθονη μάλιστα — για τον nouvelliste, λόγω της δυστυχίας τοΰ έθνους και τών τραγικών περιπετειών του. Μήπως δέν διαδό­

θηκαν παντού προφορικά ώρισμένα περιστατικά σαν τό ηρωικό μαρτύριο τοΰ Κατσαντώνη, τα τελευταία (υποθετικά ή μή) λόγια τοΰ Θανάση Διάκου, τήν τραγική μοίρα τής Κυρά­Φροσύνης και τών 17 αθώων γυναικών, ή τή θλιβερή ζωή τής Κυρά­Βασιλικής; Θα τολμούσα μάλιστα νά πώ, πώς χρωστούμε σέ μια πραγματική αστάθεια τής γέφυρας τής "Αρτας, τον τόσο συγκινητικό μύθο τοΰ Πρωτομάστορα και τής γυναίκας του. Ό καθένας ξέρει πώς οί δικοί μας nouvellistes ήταν οί πραγματευτάδες γυρολόγοι

— 404 —

πού μετέφεραν τα νέα και οί λυράρηδες πού τά 'καναν τραγούδια, τραγού­

δια με μεγάλη διάδοση σ' όλες τις ελληνικές χώρες. Δεν θ5 ασχοληθώ όμως ούτε μ' αυτά τά άδόμενα, ούτε μέ τις πρώτες έντυπες είδησιογραφίες πού παρουσιάστηκαν στην Πόλη και στις Παραδουνάβιες χώρες, γιατί μοΟ φαίνεται πώς, το μεγάλο ενδιαφέρον πού παρουσιάζουν τά παλαιά φύλλα, έρριξε στή λήθη τ ο ν τ ύ π ο μέ την έννοια πού του δίνομε σήμερα, τον τύπο μετά τήν απελευθέρωση πού διαδίδει ειδήσεις και προ πάντων σκέ­

ψεις, διαμορφώνει μέ κάποιο τρόπο, επιθυμητό ή όχι, τον νεοελληνικό πολιτισμό και του ενισχύει τήν φυσική του τάση προς τήν ενημέρωση της υλικής και πνευματικής ζωής, όπως εμφανίζεται οπουδήποτε έξω άπ' τήν Ελλάδα, άλλα προ πάντων στην Δυτική Ευρώπη, ή οποία ελκύει τον θαυμασμό του άπλοϋ λαού καθώς και τών λογίων.

Για να πληροφορηθούμε ώς προς τά ονόματα τών εφημερίδων, τών ιδιοκτητών τους και τών αρχισυντακτών, υπάρχει ενα λαμπρό τρίτομο έργο. Ή 'Ιστορία τον τύπου απ τα 1790 ­ 1959 τοϋ Κ ώ σ τ α Μ ά γ ε ρ. 'Επίσης τελευταίως ή δις Ρ ω ξ ά ν η ' Α ρ γ υ ρ ο π ο ύ λ ο υ , στή Νέα Έατία, έδωσε μια μελέτη σοβαρή όπου απαριθμεί τις εφημερίδες τοϋ 1821. 'Από τις δυο αυτές εργασίες μπορεί ό φιλαναγνώστης να πληροφορηθή τά πρώτα διδόμενα πού επιβάλλονται χάρη στή προσωπικότητα ώρισμένων συντακτών. Έμεΐς σήμερα μέ περισσότερες λεπτομέρειες θα μελετήσωμε τον τύπο άπ' τήν αρχή της βασιλείας του Όθωνος μέχρι τοϋ 1880 (grosso modo) δηλαδή, παίρνοντας τις χρονολογίες γεννήσεως και θανάτου τών έξης συντακτών και συγχρόνως ιδιοκτητών εφημερίδων : Τοϋ Κ ω ν σ τ α ν ­

τ ί ν ο υ Λ ε β ί δ η , πού έζησε άπ' τό 1790 ώς τό 1868, ιδιοκτήτη της εφη­

μερίδος Έλπίς, τοϋ ' Ι ω ά ν ν ο υ Φ ι λ ή μ ο ν ο ς (1798­ 1873), πού εξέ­

διδε επί πολλά έτη τήν εφημερίδα Αιών, και τοϋ Ε μ μ α ν ο υ ή λ 'Αντω­

ν ι ά δ η (1791­ 1863), δημιουργού τοϋ φύλλου 'Αθηνά.

Παρουσιάστηκε στάς 'Αθήνας τό 1836 μια θαυμάσια στο είδος της εφημερίδα, ή Έλπίς, μέ συντάκτη τον Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο Λ ε β ί δ η , για τον όποιο τά εγκυκλοπαιδικά μας λεξικά μας δίδουν αρκετές πληροφορίες, όπως π.χ. ότι γεννήθηκε στην Πόλη τό 1790, ότι σπούδασε στή Βιέννη άπειρα πράγματα, όπως φιλολογία, ιστορία, πολιτικές επιστήμες και ότι, όπως πολλοί εκλεκτοί νέοι τών άρχων τοϋ 19ου αιώνος, έγινε Φιλικός και κατόπιν πολέμησε σαν ιερολοχίτης στο Δραγατσάνι : "Ενα πράγμα δέν μας λένε : που έμαθε τόσο τέλεια τήν ελληνική γλώσσα ώστε ή εφημερίδα του ακόμη και σήμερα, και παρ' όλον ότι ή εποχή μας δέν αγαπάει τήν καθα­

ρεύουσα, να μας δίνει τήν χαρά να διαβάζομε σελίδες άμεμπτες ώς προς το γλωσσικό αίσθημα τής εποχής του, μέ φράσεις επιτηδευμένες άλλα γοργές και μέ βάση τήν αγάπη τών φιλελευθέρων ιδεών, όπως διαπλάστηκε μ ε τ ά

— 405 ­

την γαλλική Επανάσταση στον Ελληνικό χώρο, και μέ επίσης έντονη επιρροή της συνταγματικής 'Αγγλίας.

"Ετσι, το πρώτο φύλλο της 'Ελπίδος τοϋ Κωνσταντίνου Λεβίδη πού χρονολογείται απ' τήν Τετάρτη 7 'Οκτωβρίου 1836, μας δίνει ενα περίφημο άρθρο υπό τον τίτλο : Σύνταγμα. 'Αξίζει να αναφέρουμε τουλάχιστον τήν πρώτη παράγραφο για να άποθαυμάσομε μαζί σε ποια επιτηδευμένη κομψότητα είχε φθάσει ή καθαρεύουσα τών ανθρώπων πού τότε «είχαν κατέλθει εις τήν Ελλάδα», για να μεταχειριστώ τήν διάλεκτο της εποχής. Δεν άργησαν όμως νά βρεθούν ενοχλημένοι άπ' τις απολυταρχικές τάσεις τοϋ Όθωνα και αρχίζει ή πολεμική.

« Σ ύ ν τ α γ μ α άνέκραξεν ό Ελληνικός Λαός, οπόταν πνέων της ελευ­

θερίας τήν πολύτιμον πνοήν, και μή μετρήσας ουδόλως τάς πενιχράς δυ­

νάμεις του, έζώσθη τό ιερόν κατά της αύθαιρείας ξίφος. Σ ύ ν τ α γ μ α άντήχει εις τήν μικράν, άλλ' ίστορικήν ήδη, πεδιάδα της 'Επιδαύρου, οπό­

ταν οι αντιπρόσωποι τοϋ ελευθέρου Λαοϋ, καταφρονοΰντες και τό ψϋχος„ και τήν πείναν, και τον περικυκλοΰντα έχθρόν, συνοιθρήσθησαν εν τω μέσω τοϋ χειμώνος υπό τάς γηραιάς έλαίας, δια νά συζητήσωσι καταλλή­

λους δια τό νεοσύστατον "Εθνος Θ ε σ μ ο θ ε σ ί α ς . Δεν ήτο πολιτική πλάνη, δεν ήτο μίσος κατά της δυναστευούσης οικογενείας, δεν ήσαν ρα­

διουργίαι έξωτερικαί, δεν ήτον έν γένει καμμία από τάς προφάσεις, μέ τάς οποίας προσπαθούν συνήθως νά καλύψωσι τάς γενικάς υπέρ Συντάγματος κινήσεις τών λαών ήτον αίσθημα της αξίας του, ήτον αίσθημα αύθόρμη­

τον, αίσθημα φυσικόν, τό όποιον ένέπνευσεν είς τον ευφυή "Ελληνα τήν ανάγκην Σ ύ ν τ α γ μ α το ς. Αιώνων άλύσους άπέσεισε, καί, ως εκ θαύ­

ματος, ευρέθη εις απόλυτον έλευθερίαν άλλ' ευθύς συνησθάνθη της ανθρω­

πίνου φύσεως τάς αδυναμίας, έζήτησε χαλινόν, έζήτησε Κυβέρνησιν, έζή­

τησε Σύνταγμα, ώς άκρογωνιαΐον λίθον της κοινωνίας, καί δέν ήπατήθη. "Ανδρες, μή φέροντες μεθ' εαυτών καμμίαν άπό έκείνας τάς έξωτερικάς

επιδείξεις, αί όποΐαι συνήθως θαμβόνουσι τους οφθαλμούς τών Λαών, μή έχοντες ούτε έξοχους πολιτικάς ή διπλωματικός γνώσεις, ούτε της ρητο­

ρικής τήν άκράτητον ορμή ν, ούτε λαμπρότητα γένους, ούτε άστροκοσμή­

τους στολάς, ούτε τοϋ πλούτου τήν πολυδύναμον επιρροή ν, άνδρες έν ένί λόγω απλοί, κατά μέγα μέρος καί αύτοϋ τοϋ γράφειν ανίδεοι, άλλα φυλάτ­

τοντες εις τάς καρδίας των, ώς ίεράν παρακαταθήκην τα συμφέροντα τοϋ Λαοϋ, αυτοί, λέγομεν οι "Ανδρες συνεκρότουν τάς Έθνικάς τών Ελλήνων Συνελεύσεις, έψήφιζον, καί ό Ελληνικός Λαός έδέχετο άδιστάκτως καί αγογγύστως τα ψηφισθέντα, τα έσέβετο ώς ιερά, και τα έφύλαττεν ώς χρη­

σμούς θείας εμπνεύσεως...». 'Αμέσως κατόπιν έρχεται ένας σκληρός λίβελλος προσγειωμένος* ήτο

κατά τοϋ διορισμού τοϋ εκ «Δανιμαρκίας Κυρίου Ρώσς», ό όποιος αν καί 27

— 406 —

απλώς φιλόλογος διορίζεται έφορος 'Αρχαιοτήτων με τον ύπέρογκον για τότε μισθόν των 250 δρχ., ό όποιος σε λίγο ανέβηκε στις 350 δρχ. μηνιαίως καί του χρόνου προϊόντος απαιτεί ό κ. Ρώσς να φθάση τις 700 δρχ. Και ό Λεβίδης προσθέτει : «Δεν εχομεν άρκετάς αρχαιολογικός γνώσεις δια να κρίνωμεν επί το ακριβές περί της ικανότητος του Κυρίου Ρώσς· άκούομεν όμως άπ' άλλους ειδημονεστέρους ημών, ότι διαπρέπει και μάλιστα εις τήν Έλληνικήν Άρχαιολογίαν. 'Αλλ' όσον έπιθυμουμεν να βλέπωμεν εις τήν Πατρίδα μας ανθρώπους πεπαιδευμένους καί με ιδίας γνώσεις κεκοσμη μέ­

νους, δεν δυνάμεθα παρά να άποδώσωμεν εις τήν Κυβέρνησιν τάς ευχαρι­

στήσεις μας, διότι απέρριψε τάς τοιαύτας προτάσεις καί μάλιστα τήν υπ' άρ. Δ' πρότασιν, ήτις προσβάλλει τον έθνικόν χαρακτήρα μας καί εδω­

σεν εις τον Κύριον Ρώσς... άφεσιν της Ελληνικής Υπηρεσίας». Έδώ βλέπομε ότι ό δημοσιογράφος δικαίως καταφέρεται κατά του απίστευτα απαιτητικού" ξένου, ό όποιος, δίπλα στις χρηματικές αμοιβές, ώς τετάρτη απαίτηση, ζητεί να δημοσιεύη τάς τυχόν αρχαιολογικός του ανακαλύψεις «πρώτον εις τήν Γερμανίαν ή όπου άλλου εκτός τής Ελλάδος». Έπί του προκειμένου θα όμολογήσομε ότι ή αξιοπρεπής καθαρεύουσα είναι σκλη­

ρότερη άπό ύβρεις, πού ό Λεβίδης θα μπορούσε να χαράξη κατά τής αναί­

δειας τοϋ ξένου επιστήμονα, έστω καί φανταστικού επί του προκειμένου. Ή εφημερίδα του Λεβίδη έζησε επί 25 ετη. Τό περίεργο χαρακτηρι­

στικό της των πρώτων χρόνων εϊναι ότι όλες τη ς οί σελίδες είναι χωρισμέ­

νες σε δύο κατακόρυφες στήλες, εκ των οποίων ή πρώτη εϊναι γραμμένη γερμανικά καί ή δεύτερη είναι ή μετάφραση στην ελληνική τής πρώτης. "Αν επρόκειτο να σχολιάσομε αυτή τή στάση του δημοσιογράφου Λεβίδη, δύο πράγματα θα μπορούσαμε να ύποβάλομε : 'Ή ότι επιδεικνύει άφ' ενός τις γνώσεις του τής γερμανικής, υπογραμμίζει ότι, αν θέλομε να γίνονται γνωστά τα ελληνικά πράγματα στο εξωτερικό, θα πρέπει να τοϋ τα δίνομε καί σε μια πιο διαδομένη γλώσσα άπ' τή νεοελληνική, ή ότι έχομε ανάγκη τους ξένους καί πρέπει, με τον τρόπο του ό καθένας άπό μας να τους κολακεύει.

Με εξ ίσου άμεμπτη καθαρεύουσα θα άρθρογραφήση καί ό, κατά 8 ετη νεώτερος του Λεβίδη, ' Ι ω ά ν ν η ς Φ ι λ ή μ ω ν , χωρίς όμως να μπορή να δώση τα σκληρά κτυπήματα πού καταφέρει ό Λεβίδης σ' εκείνους πού δεν επιδοκιμάζει. Καί ό Φιλήμων, όπως ό Λεβίδης, γεννήθηκε στην Πόλη, κι' αυτός νησιώτικης καταγωγής (ή οικογένεια του είχε μετοικήσει άπ' τήν Κύπρο στην Πόλη). Υπάρχει όμως καί κάποια παράδοση. Κάποτε, πριν άπ' τήν Έπανάστασι, ενα εγκαταλελειμμένο μικρό αγόρι είχε κτυπήσει τήν πόρτα τής οικογένειας Υψηλάντη. "Ηξερε, φαίνεται, να πή τό βαπτι­

στικό του όνομα, Γ ι ά ν ν η ς , άλλα τίποτε άλλο. Στο αρχοντικό τους

— 407 —

στην Πόλη, οι Ύψηλάντηδες είχαν ενα παρεκκλήσι αφιερωμένο στον "Αγιο Φιλήμονα. Αυτό απεφάσισαν σε λίγο να δώσουν σαν επίθετο στον μικρό Γιάννη, ό όποιος έγινε γνωστός στην ελευθερωμένη πια πρωτεύουσα υπό τό όνομα : Ι ω ά ν ν η ς Φ ι λ ή μ ω ν .

"Αν ή παράδοση περιέχει κάποια αλήθεια, ή αλήθεια αυτή θα μαρτυ­

ρούσε ότι τό αγοράκι είχε μέσα του κάποια αρχοντική ή πνευματική κλη­

ρονομιά σε τρόπο πού, με τό εκλεκτό περιβάλλον πού γνώρισε κοντά στους Ύψηλάντηδες, έγινε ό 'Ιωάννης Φιλήμων, πατέρας του Τιμολέοντος, και οί δυο διάνοιες όχι τυχαίες μέ στοιχεία πού έτειναν προς κάθε εξοικείωση με τις λεπτότερες διανοητικές ανησυχίες των άρχων του 19ου αί.

Τό μικρό λοιπόν προσφυγάκι — αν ή παράδοση αληθεύει — μαγεύτηκε, μετά απ' τήν εγκυκλοπαιδική μόρφωση πού πήρε στή Μεγάλη τοϋ Γένους Σχολή άπ' τό τυπογραφείο των Πατριαρχείων και βάλθηκε να μάθη τήν τέχνη πού ένας βασιλιάς της Γαλλίας είχε ονομάσει εφεύρεση μάλλον θεϊκή παρά ανθρώπινη. Έκεϊ τον περίμενε μια άλλη σωτηρία, μια Κιβωτός σαν τοϋ Νώε, άλλ' αυτή τήν φορά ήταν ή στοιχειοθέτηση της Κιβωτού τής ελλη­

νικής γλώσσης. Ή ζωή τοϋ νεαροϋ στοιχειοθέτη επέπρωτο να προχωρεί μέ salti mortali. Τό '21, όταν ό μικρός ήταν τότε πιά ϊσως 24 ή 25 ετών, τα γεγονότα γεμίζουν τή σκέψη του μέ όνειρα.. . Δραπετεύει άπ' τήν Πόλη, κι' αυτή τήν φορά ή ιστορία ή ϊδια μας πιστοποιεί ότι μπήκε στή φωτιά* γίνηκε γραμματέας τοϋ Πετρόμπεη κ' έπειτα του Δημητρίου Υψηλάντη. Περνοϋν τα χρόνια και «εν τω μέσω των ανέμων κ' εν τω μέσω τών πολέ­

μων», για να μεταχειριστώ σούτσειον έκφραση, ό 'Ιωάννης Φιλήμων, και όχι πιά ό μικρός Γιάννης, αισθάνθηκε τήν ανάγκη ν' ανήκει σέ κάποιο σύνολο. "Εγινε μέλος τοϋ φιλορωσικοϋ κόμματος καί, πιστός στον παλιό του έρωτα μέ τό μελάνι, έγινε συγγραφέας τοϋ Δοκιμίου περί της Φιλικής Εταιρείας καί τοϋ Δοκιμίου περί τής ελληνικής 'Επαναστάσεως. "Εξυ­

πνος καί εργατικός πραγματοποιεί ενα καινούργιο salto πού μπορούσε νάναι καί mortale στην οθωνική εποχή. Νάτος στην 'Αθήνα ιδρυτής τής εφημερίδος Αιών, τοϋ οποίου τό πρώτο έτος εκδόσεως είναι τό 1838. Στο φύλλο τής 5 'Οκτωβρίου τοϋ ιδίου έτους κατακρίνει μέ απόλυτο θάρρος τήν 'Αντιβασιλεία, πού διέλυσε τα ελαφρά στρατεύματα (τον Μάϊο τοϋ 1833). Αυτά έν τούτοις είχαν ζωηρά δράση, φύλαγαν τα σύνορα καί «κατέ­

βαλον τάς αποστασίας Μεσσηνίας καί Ακαρνανίας». Ό βασιλεύς, μετά τήν ενηλικίωση του, σχημάτισε τήν ελληνική Φάλαγγα. Οί άνδρες, για να μπουν σ' αυτή, περνοΰσαν άπό 'Επιτροπή, ή οποία άλλων εκτιμούσε υπερ­

βολικά τις υπηρεσίες καί άλλους άδικοϋσε. Ό "Οθων σχημάτισε νέα 'Επι­

τροπή, υπό τήν προεδρία τοϋ στρατηγού Τζώρτς, άλλα καί πάλι έγιναν νέα παράπονα. Ό Φιλήμων επιμένει στην ιδέα ότι ό "Οθων ό ϊδιος πρέπει να άναλάβη τήν απονομή δικαιοσύνης στον κάθε στρατιωτικό. Τα γεγονότα

— 408 —

εκφράζονται με σαφήνεια, άλλα ή λογοτεχνική τάση τοΰ Φιλήμονος αναφαί­

νεται ζωηρότερα στο άρθρο Εκκλησιαστικά Φροντιστήρια αξιοσημείωτο για τήν εποχή του (29 'Οκτωβρίου 1838). Ό συγγραφέας φαντάζεται ότι ένας νέος 'Ιρλανδός, πού ταξίδεψε στον κόσμον όλο, βρίσκεται στην Ελλάδα άπ' όπου γράφει μακροσκελή επιστολή στον πατέρα του, στο Δουβλίνο, τήν 17 Νοεμβρίου 1837, όπου παρατηρούμε ότι προσπαθεί να γνωρίση τον τόπο και τους ανθρώπους. Ό τόπος τον θέλγει μέ τον ουρανό του, τήν ατμό­

σφαιρα του, το γλυκύ κλίμα, άλλα τοϋ κάνει εντύπωση πόσο το έδαφος μένει ακαλλιέργητο. Φυσικά, αυτό είναι μομφή εναντίον της Κυβερνή­

σεως. Θα δούμε ότι ή κριτική του νέου πολύ ζωηρότερα θα εκφραστή σε άλλα ζητήματα, όπως στα 'Εκκλησιαστικά Φροντιστήρια (29 'Οκτωβρίου 1838). 'Απορεί ό 'Ιρλανδός πώς εγκαταλείπει ή Κυβέρνηση τον ελληνικό λαό στή δεισιδαιμονία και δεν διοργανώνει διδασκαλία θρησκευτική. 'Υ­

πάρχουν, εξακολουθεί, αναμφισβήτητα «πεπαιδευμένοι διδάσκαλοι», άλλα τόσο αδιαφορούν ώστε θα έλεγε κανείς ότι βοηθούν τον ί α κ ω β ι σ μ ό . Και βρισκόμαστε στον 19ον αϊ. Διαδίδονται δηλαδή στην Ελλάδα άπό ξέ­

νους οι ιδέες της γαλλικής Επαναστάσεως, ενώ ή ϊδια ή Γαλλία αναστή­

λωσε τή λατρεία τής εκκλησίας της. Περιττό να πούμε ότι σαν υπερβολική οξυδέρκεια έχει ό νεαρός 'Ιρλανδός για να άντιληφθή τέτοια πράγματα, άλλ' ό Φιλήμων βρίσκει αυτή τή λύση για να ύποβάλη τήν ιδέα τής σοβα­

ρής παιδείας. Κατόπιν έρχεται στον χαρακτηρισμό τοΰ βασιλικού ζεύγους : Ό νΟθων δεν έχει παρά αρετές και ή 'Αμαλία είναι «ευπρόσωπος, χαρί­

εσσα και επιθυμεί τήν ευδαιμονία των Ελλήνων», άλλα... «δεν αντιλαμ­

βάνεται πολλά πράγματα άλλοτριοπραγοΰσα». Σαν πολύ ανέβηκε στους αιώνες ό Ί . Φιλήμων για να πή ότι καλά θα έκανε ή βασίλισσα να μήν ανα­

κατεύεται στην ατομική ζωή τών Ελλήνων, πράγμα πού είναι, κι' άπ' τήν ιστορία κι' άπ' τήν παράδοση, γνωστό. Και προχωρεί ακατάσχετος ό δήθεν νεαρός 'Ιρλανδός : Τό «πολιτικόν στάδιον» τό διατρέχουν μόνο οί πρού­

χοντες και δυστυχώς τό στηρίζουν στο «σήκω σύ να κάτσω 'γώ». Ή γλώσσα είναι γλαφυρά (παρ' όλα τα σχολαστικά στοιχεία), πλούσια και αρμονική. Μαρτυρεί ότι ό Φιλήμων, πού τότε έπρεπε να είναι ώς 47 ­ 48 χρόνων, έχει τήν εξη να εκφράζεται μέ κάθε προσοχή και επιμέλεια. 'Αλλά είναι περί­

εργο ότι τό 1838 ένας άνθρωπος τής παιδείας τοΰ Φιλήμονος καταγίνεται στο να γράψη ëva μεγάλο άρθρο για νά συμβουλεύση Βασιλέα και Κυ­

βέρνηση να συστήσουν αμέσως θρησκευτική διδασκαλία, γιατί ό λαός κινδυνεύει νά χάση τον χαρακτήρα του πού στηρίζεται στην ορθοδοξία. Αυτό δίνει αφορμή στον Φιλήμονα νά έκφραση τις βαθιές του πεποιθήσεις. Αυτά τα άτοπα οφείλονται στο απότομο «πήδημα άπ' τήν σκληρή τυραννία», στην οποία τον υπέβαλαν οί Τούρκοι, στή δ η μ ο κ ο π ι κ ή ελευθερία πού θα «σαλεύση εκ θεμελίων τήν Ελλάδα».

— 409 —

"Ας σκεφθούμε και τις διέπουσες ιδέες ενός τέτοιου άρθρου. Ή ειλι­

κρίνεια του δημοσιογράφου δεν νομίζομε να αμφισβητείται. Άλλα οί φόβοι του Φιλήμονός, πού βλέπει τον ελληνικό λαό σαν να υποτάσσεται στην φιλοχρηματία, δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν παρά σαν υπερβο­

λικοί­ θα μπορούσαν να εξηγηθούν μονάχα αν συλλογιστούμε δτι ό 'Ιωάν­

νης Φιλήμων εκπαιδεύτηκε στην Μεγάλη του Γένους Σχολή και μέσα στα Πατριαρχεία, ό π ο υ το π ν ε ύ μ α ή τ ο ε ν τ ε λ ώ ς ά λ λ ο άπό εκείνο πού δημιουργήθηκε τα πρώτα έτη της ελευθερίας, στή νεώτατη τότε πρωτεύουσα της ο θ ω ν ι κ ή ς ε π ο χ ή ς . Παράλληλα σ' αυτό μας υπο­

βάλλεται ή σκέψη δτι στον ελληνικό θρόνο κάθεται ένας ηγεμόνας πού αγα­

πάει τον λαό και έχει ελκύσει και τήν αφοσίωση τών Ελλήνων. Λοιπόν, αν τώρα προσπαθήσομε να προσέξομε τή νοοτροπία του Φιλή­

μονος, πολλά θα έχομε να ύπογραμμίσομε. Του χρειάστηκε, νομίζομε, θάρρος για να δείξη το 1838 μια κοινωνία χωρίς θρησκευτικό αίσθημα. Είχε όμως τάχα και τήν απαιτούμενη κρίση ό Φιλήμων για να άντιληφθή και να φώ­

τιση όσο θα έπρεπε το μόλις απελευθερωμένο άπ' τήν τούρκικη τυραννία ελληνικό έθνος; Χωρίς αμφιβολία και ώς σήμερα ακόμη έχομε κάθε δικαί­

ωμα σαν κράτος να μήν είμαστε ικανοποιημένοι άπ' τή θρησκευτική μας διάπλαση. 'Επιτρέπεται όμως να καταδικάσομε τον Ελληνικό λαό σαν να μήν είχε θρησκευτικό αίσθημα τό 1838; Και τότε, για να μιλήσομε όπως ό Φιλήμων, με πρότυπο τή γαλλική γλώσσα, τό όγδοον μόλις έτος της ελευθερίας, τό να καταδικάση κανείς τήν θρησκευτικότητα του ελληνικού λαού, δεν ήτο κάποια άμβλυνση της κρίσεως του Φιλήμονος ; Άναγνωρίζομε δτι μια σύσταση επιμέλειας στή θρησκευτική μόρφωση τοϋ άτομου ήτο σκέψη αξιέπαινη, άλλα τό να βλέπη ό αρθρογράφος κίνδυνο i α κ ω β ι­σ μ ο ΰ στή νεαρή τότε αθηναϊκή ή νεοελληνική κοινωνία δεν είναι πράγμα πού εύκολα μπορεί κανείς να του συγχώρηση και προ πάντων όταν ό Φιλή­

μων υποστηρίζει τή σκέψη του αυτή με τόσο πείσμα στην πρώτη σελίδα του 8ου μόλις φύλλου της εφημερίδας του. "Επρεπε να είχε κάνει διάκριση μεταξύ ώρισμένων κύκλων τών 'Αθηνών και της γενικής νοοτροπίας τοΰ έθνους. 'Ακολουθεί μια «φανταστική» επιστολή ενός «δήθεν» 'Ιρλανδού :

«'Αθήναι, τή 17 Νοεμβρίου 1837. Έλαβες, γλυκύτατε μου Πάτερ, τάς εκ Σικελίας έπιστολάς μου και

έγνώρισας τήν ένεστώσαν της 'Ιταλίας κατάστασιν. Νέον και περίεργον στάδιον παρατηρήσεων έπαρουσιάσθη εις τους οφθαλμούς μου, άφου άπέ­

βην εις τήν κλασσικήν γήν τής Ελλάδος. Εις κανένα καιρόν, εις κανένα τόπον δεν έφάνησαν εις τάς όψεις μου

άφ' ενός μέρους ουρανός λαμπρότερος, ατμόσφαιρα καθαρωτέρα, κλίμα γλυκύτερον και άφ' έτερου γή ξηρότερα και πολλαχοΰ, χώρα πλέον ακαλ­

λιέργητος, πόλεις άμορφοι, στενωποί οδοί, ή λαός εύθυμότερος και

— 410 —

πολυπραγμονέστερος. Δεν είναι, Πάτερ μου, ή ανάγνωσις τοΰ τερπνού Άναχάρσιδος ή αί κομψαί Άθηναϊκαί Έπιστολαί, αϊτινες έξάπτουν, ώς λέγεις, τήν φαντασίαν, και μας άποκαθιστώσιν αυστηρούς και δύσκολους έπι­

κριτάς τών νέων Ελλήνων είναι αυτά τα πράγματα και αυτοί οί άνθρωποι. Ή Κυβέρνησις της Ελλάδος είναι μεν Βασιλική, όχι όμως απόλυτος

Μοναρχική, ή Συνταγματική Βασιλεία­ θεωρείται μικτόν τι δυσδιόριστον οικοδομή με ολίγας ετι βάσεις, στενοχωρουμένη πανταχόθεν, και υποκινού­

μενη έν μέρει από τινας επιβλαβείς αρχάς τών 1792. . .». Και εξακολουθεί ό δήθεν νεαρός Ιρλανδός: «Ή παιδική ανατροφή

τών νέων Ελλήνων άφιερώθη έν μέρει ήδη είς ξένους, ξένων ηθών, δια­

λέκτων, θρησκειών και φρονημάτων ανθρώπους. Ούτοι ήγειραν είς τους κόλπους τοϋ "Εθνους Καταστήματα, χωρίζοντα οιονεί τήν Ελλάδα από τήν Ελλάδα και τους "Ελληνας, άπό τους ομογενείς τους Έλληνας. Δύναται τις να εϊπη, ότι προετοιμάζουσι ταύτα μέλλουσας διχόνοιας, σχίσματα και ταραχάς, καθ' ον καιρόν μάλιστα και Καθηγηταί τίνες της ύψηλοτέρας Δι­

δασκαλίας, τήν οποίαν κατά μέγα μέρος διέπουσιν άνδρες, ενάρετοι και πεπαιδευμένοι, φαίνονται αν όχι δι' άλλο, όσον δια τήν άδιαφορίαν των, σ υ μ β ο η θ ο ϋ ν τ ε ς τ ο ν Ί α κ ω β ι ν ι σ μ ό ν .

«*Αν δεν έχασεν ετι, κίνδυνος είναι νά μήν χάση μέγα μέρος τοΰ Λαού τούτου, σαλευομένου μεταξύ τών δύω αυτών σκοπέλων, τό προς τήν 'Αρχήν και τήν Θρησκείαν σέβας του. Ό φόβος, ή ανάγκη, ή μάλλον ιδιαιτέρα τις ευαισθησία, αναχαιτίζει εισέτι τήν ορμή ν του κατά της πρώτης, και εις τινας πόλεις ήρχισεν ή περιφρόνησις κατά της δευτέρας. Τό άμεσον πήδημα άπό της σκληράς τυραννίας τών Τούρκων είς εν είδος δημοτικής τίνος ελευθερίας, έπόμενον ήτο να φέρη προς άλλα πολλά και τούτο τό αποτέλεσμα, τό όποιον, αν δεν προληφθή είς τήν αρχήν του, ημπορεί, προϊόντος τοΰ χρόνου, νά σαλεύση εκ θεμελίων τήν Ελλάδα.

« Ό Βασιλεύς "Οθων είναι νέος, αγαθός, σώφρων, ενάρετος, αγαπών καθυπερβολήν τον λαόν του, και έπιθυμών εγκαρδίως τήν εύτυχίαν της νέας του Πατρίδος. Ούτος κοπιάζει, εργάζεται, και άκροάται μετ' επιεικείας απαντάς. Ή απαλή του ψυχή τον απομακρύνει άπό τό στρατιωτικόν πλην, αν δεν εχη τον χαρακτήρα τοΰ Ρωμύλου, ό χρόνος και ή πείρα θέ­

λουσι Τον αναδείξει Νουμάν και αγαθόν Πατέρα τοΰ λαοΰ του. Ή υψηλή έννοια τοΰ δικαίου κυριεύει τήν ευγενή ψυχήν του* και δύναται τις χωρίς κολακίας νά τον ονομάσει, "Οθωνα τον Δίκαιον.

Ή Βασίλισσα 'Αμαλία είναι χαρίεσσα, ήμερου και γλυκύτατου χαρα­

κτήρος, ευπρόσωπος, ευπρόσιτος· έπιθυμοΰσα δε τήν εύδαιμονίαν τών Ελλήνων, δεν αντιλαμβάνεται ποτέ τών κοινών πραγμάτων άλλοτριοπρα­

γοΰσα.. .». Είναι καταπληκτικό πώς ένας άνθρωπος πού είχε ζήσει τα χρόνια τοΰ

— 411 —

'Αγώνα, πού αυτός ό ίδιος άφησε βιβλία και μόρφωση για να κατέβη στη χώρα, πού πολεμούσε και να μπή δίπλα σε μεγάλους αρχηγούς σαν τον Πετρόμπεη και τον Υψηλάντη, διέκρινε ενα κίνδυνο μέσα σ' ενα ξέσπασμα προς μικρές έλευθεριότητες πού τόλμησε να έπιθυμήση ένας λαός πού έβγαινε άπ' τις αγωνίες τόσων ετών πολέμων και αναρχίας.

Άλλοιώτικος απ' τον Φιλήμονα μας φαίνεται ό ' Ε μ μ α ν ο υ ή λ ' Α ν τ ω ν ι ά δ η ς , γεννημένος το 1791, δηλαδή ήταν ενα έτος νεώτερος άπ' τον Λεβίδη, και πού πέθανε τό 1863.

Τιμή νομίζω προσφέρει στή συντεχνία των δημοσιογράφων (συγχω­

ρήστε μου τή λέξη αν μπορή κάποιους να προσβάλη : έγώ τήν βρίσκω τιμητική) τό γεγονός ότι και οί τρεις γενάρχες στο επάγγελμα τους, σε ώρι­

σμένες στιγμές κράτησαν και αυτοί τό τουφέκι κ' έσκόπευσαν κατά των Τούρκων. Τρίτος, λοιπόν, αυτός, ό 'Εμμανουήλ 'Αντωνιάδης, κατάγεται απ' τήν οικογένεια των Μελισσηνών, στην οποία άνηκε ενα ολόκληρο χωριό, τό Κυρτομάδο, στα Δυτικά των Χανιών, μαζί με τους καλλιεργημέ­

νους αγρούς και τους αμπελώνες πού περιστοιχίζουν τή μικρή πόλι. "Ολα αυτά τα σφετερίστηκαν οί Τούρκοι και μας παρουσιάζεται τό φαινόμενο ότι ό Εμμανουήλ και οί τρεϊς του αδελφοί, ό Σπυρίδων, ό Κωνσταντίνος και ό 'Ιωάννης, απαρνούνται τό οικογενειακό τους όνομα για να υιοθετήσουν, αυτοί, γιοι του 'Αντωνίου Μελισσηνοϋ, τό 'Αντωνιάδης με τήν κλασική του κατάληξη, πού έθελγε τους "Ελληνες της εποχής τους. Ό 'Εμμανουήλ πάλεψε σκληρά σ' όλη του τή ζωή, σαν νέος με τό όπλο στή Γραμβουσα, πού μερικοί επαναστάτες, σαν κι' αυτόν, προσπάθησαν να κρατήσουν σαν αντέρεισμα στα τρία μεγάλα φρούρια πού έμειναν στα χέρια τών Τούρκων, δηλαδή τα Χανιά, τό Μεγάλο Κάστρο (τό σημερινό Ηράκλειο) και τό Ρέθυμνο. Άλλ' οί συνθήκες, πού υπογράφηκαν έπειτα άπ' τή ναυμαχία τοϋ Ναυαρίνου, δεν ευνόησαν τήν Κρήτη· έμεινε σκλάβα χειρότερα από πρίν, στα χέρια τών 'Οθωμανών πού θριάμβευσαν στο νησί. Τότε ό 'Εμμανουήλ 'Αντωνιάδης και οί τρεις αδελφοί του, άφησαν τήν πατρίδα τους και πήγαν να ζήσουν, μαζί με τους ελεύθερους "Ελληνες, πρώτα στο Ναύπλιο κ' έπειτα στάς 'Αθήνας. Και τότε αρχίζει ή νέα πάλη τοϋ 'Εμμανουήλ : να σταθή δηλαδή στο Ναύπλιο ή 'Ηώς, ή ταπεινή εφημερίδα πού είχε δημιουργήσει με τα μεγάλα ιδανικά της ελευθερίας και ισοπολιτείας, γιατί δεν ήταν πια ό απλός νέος άντρας πού ήθελε νά αποτίναξη από πάνω του τήν τούρκικη σκλαβιά. Μερικά χρόνια πρίν άπ' τήν 'Επανάσταση, είχε κατορθώσει νά φύγη για τήν Πόλη για νά έμπορευτή και ανόρθωση ίσως τα οικονομικά της οικογένειας. Σαν έμπορος δέν φαίνεται νά πέτυχε. Πέτυχε όμως κάτι άλλο. Μορφώθηκε μόνος του (αυτό είναι μια άπ' τις βασικές διαφορές πού τον χωρίζουν άπ' τον Λεβίδη και άπ' τον Φιλήμονα). Μελέτησε με πάθος

— 412 —

και λέγεται ότι έμαθε τούρκικα, γαλλικά, ιταλικά και προ πάντων αρχαία ελληνικά. Διάβασε όσους αρχαίους συγγραφείς μπόρεσε και συγκράτησε χωρία και γνωμικά πού κατόπιν αναφέρει εύστοχα στη δημοσιογραφική του σταδιοδρομία. Μέσα στις μελέτες του τον βρήκε ή είδηση πώς είχε επανα­

στατήσει ό Μωρίας. Κάνει το πάν για να πιάση κι' αυτός τα άρματα, γιατί είχε γίνει κιόλα φιλικός και θεωρεί χρέος του να πολεμήση. Δεν διστάζει να ταξιδέψη ώς τήν 'Οδησσό για να βρή πλοίο να τον φέρη στην Ελλάδα. Και φτάνει, μία μέρα πριν αναλάβει ο Καποδίστριας τή διακυβέρνηση της χώρας.

Είναι πια περίπου 30 χρόνων κ' έχει χαρακτήρα χαλυβδωμένο, όχι τόσο άπ' τή ζωή όσο άπ' τήν ανάγνωση, γιατί έχει αναπτύξει πνευματικές σχέσεις με τους προεπαναστατικούς συγγραφείς και δημοσιογράφους. Άλλα φαίνεται θα είχε αποκτήσει και κάποια φήμη, μέσα στην μακρυνή πατρίδα, γιατί μόλις έφτασε διορίστηκε «πρωτογραμματεύς» του Άφεντούλιεφ ό όποιος, καθώς είναι γνωστό, είχε ονομαστεί αρχηγός τής επαναστατημέ­

νης Κρήτης. Ή τ ο όμως ό Άφεντούλιεφ τόσο αδέξιος στή συμπεριφορά του απέναντι του πληθυσμού, πού κανένα αποτέλεσμα δεν έφερε ή παρου­

σία του και ό Αντωνιάδης τον εγκατέλειψε. Άπό τότε και πέρα εργάζεται πάντα για τα εθνικά δίκαια σαν πληρεξούσιος στην 'Εθνική συνέλευση του Άργους (1823), όπως μας πληροφορεί ενα σημείωμα πού βρίσκεται στο Αρχείο του. Είναι παρών καί στην 'Επίδαυρο και «εις τήν έν Τροι­

ζήνι» καί «ακολούθως έν Πρόνοια», όπου έγινε ή αναγόρευση του "Οθωνος. Ό Νικόλαος Δραγούμης, ό όποιος, στην εκκλησία τής Αγίας Ειρήνης, μπρος στον νεκρό του δημοσιογράφου, άπήγγειλε τον καταπληκτικό εκείνο επικήδειο, μας πληροφορεί ότι ή ευστάθεια του χαράκτηρος τοΰ Εμμα­

νουήλ «παρεξέκλινε μέχρις ίσχυρογνωμοσύνης». Αυτό τον έκανε να αρνεί­

ται κάθε δημοσία θέση «φοβούμενος, λέει ό ρήτωρ, μή ποτέ βιασθή μισθο­

φόρων να κάμψη τον αυχένα». 'Επί πλέον, συμπληρώνει ό Δραγούμης, «άπεποιεΐτο τάς θέσεις πού του προσεφέροντο, αν καί έ λ ι μ ο κ τ ο ν ε ΐ ­

τ ο». Άλλα, θαρραλέος στην ειρήνη όπως ήτο στον πόλεμο, αρπάζει τήν ζωή όπως έρχεται, θέλει να γίνη δημοσιογράφος, χρήματα όμως δεν έχει για ν' άγοράση τυπογραφείο. Αποφασίζει να χύνη καυτό μέταλλο μόνος του σέ τυπογραφικές μήτρες, πού Κύριος οίδε που προμηθεύτηκε, κ' έτσι ν' άρχίση τή στοιχειοθέτηση τής πρώτης του εφημερίδας, τής Ήοϋς, πού τύπωσε στο Ναύπλιο. Ό επαναστάτης όμως δεν έχει πεθάνει μέσα του. Ό Καποδίστριας, τον όποιον έσέβετο καί έθαύμαζε, υπέπεσε — μπρος στις δυσκολίες πού συναντούσε σέ κάθε βήμα — στο λάθος τής απολυταρχίας. Ό Αντωνιάδης όχι μόνο τον κτυπάει σκληρά μέσα στην Ήώ, άλλα «μετέ­

σχε τής κατά τοϋ Κυβερνήτου ανταρσίας», πάντοτε σύμφωνα με τον Δραγού­

μη. Μετά τό δράμα τής δολοφονίας, ό Αντωνιάδης σιωπά επίμονα, αν καί

— 413 —

είχε φυλακιστεί απ τά όργανα του Καποδίστρια. Φαίνεται πώς περνάει κάποια ψυχική κρίση, γιατί αργότερα τρέμει προ της ιδέας επαναστάσεων, πού για αυτόν δεν έσήμαινε πια παρά «δολοφονίαν της πατρίδος». Και νά πώς εμφανίζεται εκείνη την στιγμή ό χαρακτήρας του. Αδιάλλακτος καί αίώνιος αντιπολιτευόμενος, σταματά εν τούτοις προ στασιαστικών κινη­

μάτων. Έτσι όταν αργότερα, τό 1843, ό Μεταξάς, ό Λόντος καί ό Ζωγρά­

φος προσπαθούν νά τον παρασύρουν στην Κήρυξη του Συντάγματος ό 'Αντωνιάδης αρνείται σ' όλους, με μια απίστευτη σταθερότητα.

Είχε άλλωστε υποστεί ό Εμμανουήλ μια άλλη «στρατιωτική ήττα», ας τήν όνομάσομε έτσι, τό 1841. Αυτός καί μερικοί άλλοι Κρητικοί, ό Μισαήλ 'Αποστολίδης, ό Ρενιέρης καί ό Βερνάρδος, σαν κι' αυτόν μορφω­

μένοι καί τολμηροί, θέλησαν, χωρίς τήν βοήθειαν του επισήμου Κράτους, νά ξανανάψουν τήν Επανάσταση στην Κρήτη. Με απίστευτες προσωπικές τους θυσίες στέλνουν στο νησί, τους δύο αδελφούς Χαιρέτη με τήν βεβαί­

ωση ότι θα ακολουθούσαν καΐκια με πολεμοφόδια καί τρόφιμα. Σφοδρές κακοκαιρίες αργοπορούν τήν άφιξη τών πλοίων στην Κρήτη. Οί αδελφοί Χαιρέτη άποκαρδιώνονται, γυρίζουν άπρακτοι στάς 'Αθήνας καί, πράγμα αχαρακτήριστο, παραδίδουν στον Αιώνα του Λεβίδη στοιχεία για μια πολεμική κατά της 'Αθηνάς, ή οποία σιωπούσε. 'Αλλ' ό ιδιοκτήτης είχε δεχτεί ενα μάθημα πού τον έκανε νά μή πιστεύη πια στα κινήματα κ' έτσι δεν άναμίχτηκε στην προετοιμασία τοΰ πραξικοπήματος της 3ης Σεπτεμ­

βρίου 1843, καθώς τό είδαμε πιο πάνω. Καί εν τούτοις παρ' όλη αυτή τήν περιπέτεια τοΰ 1841, ό Εμμανουήλ

'Αντωνιάδης ποτέ δέν έχασε τήν γενική εκτίμηση της κοινωνίας. Σ' ενα μνημόνιον, πού βρίσκεται στα Γενικά 'Αρχεία του Κράτους, μαρτυρείται ή γενική του δράση καί οί εθνοσυνελεύσεις στις όποιες έλαβε μέρος.

'Επίσης επιστολές, σταλμένες άπό πτωχούς καί πλουσίους, από γνω­

στούς καί άγνωστους, μαρτυρούν τήν ιδέα πού ό ελληνικός κόσμος είχε γιά τον 'Εμμανουήλ 'Αντωνιάδη. Ό Ευάγγελος Ζάππας π.χ. τοΰ γράφει άπ' τό Βροστένι τό 1859 καί τον παρακαλεί «νά έπιληφθη τών 'Ολυμπίων σπουδαίως καί σοβαρώς», καί νά ένδιαφερθή ιδιαίτερα γιά τήν θέση όπου θα κτισθή τό «Κατάστημα» πού αυτός προσφέρει στο Κράτος. Ένας άγνωστος ανθρωπάκος τον εξορκίζει νά σ τ ε ί λ η γ ρ ά μ μ α σ τ η ν Ε υ ρ ώ π η γιά νά μή αποχωριστή ή Κρήτη άπ' τήν μητέρα της Ελλάδα, ενώ ένας άλλος, ακόμη πιο απλός, τον παρακαλεί νά φροντίση ώστε νά βρεθή τό μαχαίρι του πού τοΰ έπεσε σέ κάτι συμπλοκές απάνω σ' ενα βουνό της Κρήτης.

Αυτά καί άλλα παρόμοια μαρτυρούν, γιά τή φήμη τοΰ 'Εμμανουήλ, οί τρεις ογκώδεις φάκελλοι τών Γενικών 'Αρχείων πού φέρουν τό όνομα του. Τοΰτο όμως δέν σημαίνει ότι δέν παραγνωρίστηκε καί δέν συκοφαν­

τήθηκε. "Αν τό πράγμα είναι σοβαρό, δέν διστάζει νά πιάση τήν πέννα καί

— 414 —

με παρρησία αλλά και μετριοφροσύνη νά υπεράσπιση τον εαυτό του. Σώ­

ζεται ή επιστολή του προς τον Καποδίστρια, δπου του εκθέτει εν συντο­

μία ότι ό Χάμιλτον τον εκάλεσε με απειλές — χωρίς καν να σεβαστή τήν εθνοσυνέλευση ή οποία εκείνη τήν ώρα συνεδρίαζε — για να άπολογηθή μπροστά του, επειδή μαθαίνει ό Χάμιλτον πώς κι' αυτός, ό 'Αντωνιάδης, εϊναι πειρατής και δτι μαζί μέ άλλους, μέ ενα πειρατικό καΐκι, άρπαξαν άπό ëva βρεττανικό πλοίο «πανικά» αξίας 300.000 γροσιών. Μέ λιτότητα αναφέρει στον Κυβερνήτη ό 'Αντωνιάδης ότι πολλοί Κρήτες μαζί είχαν αγοράσει μια γολέτα, κ' έβαλαν έμμισθο πλοίαρχο για νά προμηθεύη στην Γραμβοϋσα, ενα ερημόνησο δίπλα στους βράχους της Κρήτης, πο­

λεμοφόδια και τρόφιμα. Κάποτε ό 'Αντωνιάδης υποψιάστηκε ότι ό πλοί­

αρχος δέν ήτο απολύτως τίμιος και έσπευσε νά πούληση το μερίδιο του γιατί δέν ήθελε νά εϊναι ανακατεμένο το δνομά του σ' αυτή τήν υπόθεση. Έκεΐ, στην Αίγινα, βρίσκονται οί Ν. Οικονόμος, Δ. Καλλέργης, ό πρόεδρος της Βουλής, και ό Κ. Κριτοβουλίδης. «Στοχάζομαι, γράφει ό 'Αντωνιά­

δης, ότι αυτοί οί κύριοι γνωρίζουν τήν υπόθεση». Παρακαλεί τον Κυβερ­

νήτη νά έξετάση τό ζήτημα καί, προσθέτει : «αν ψεύδωμαι νά τιμωρηθώ, αν δ' αδικούμαι νά δικαιωθώ δια της έξοχότητός Σας, όπως ανήκει» κλπ. Άνφέρω τό γράμμα γιατί χαρακτηρίζει πιστά τον αποστολέα :

«Προς τον Έξοχώτατον Κνβερνήτην τής Ελληνικής πολιτείας Κύριον Κνριον Ίωάννην Αν. Καποδίστριαν

'Εξοχότατε, Εις τάς μεταξύ μας συνομιλίας και συζητήσεις μετά τον εις το εδώ ενρι­

σκομένον Κομοδόρου Σιρ Θωμά Σταΐνη εϊδα δτι αναφέρεται εις ενα κατά­

λογον τον οποίον φέρει μαζί τον, δτι μία γολέτα τής Γραμπούσας εξεγύμνωσε τα πανικά μιας ποσότητος πέραν 300.000 γροσιών εν άγγλικον πλοιον, δτι εκοινοποιήθη τοντο εις τον Κνριον Χάμιλτον και δτι αντος μ' έπροσκάλεσε ως κτήτορα τής γολέτας ταύτης είς τήν φρεγάταν τον, εν ώ είμεθα σνναγμένοι εις το Καστρί δια τήν Έθνικήν Σννέλενσιν και με μίλησε επαπειλών με περί τής καταχρήσεως ταύτης.

Το πώς έτρεξε τοντο, εξέθεσα είλικρινώς τήν άλήθειαν προς τον ρηθέντα Κύριον Κομοδόρον. Σπεύδω δμως να αναφέρω τα αντά καί προς τήν Έξο­

χότητά Σας, διότι δεν επιθυμώ να στολιστώ μ' ενα τοιούτον τον πειρατοΰ τίτλον, διότι φρονώ, και δτι ή διαγωγή μου εστάθη τιμία και οχι τόσον μακράν από τήν αϊσθησιν τον καλόν.

Εϊναι άληθινον δτι εις τήν γολέταν ταύτην εΐχον μικρόν μέρος καθώς και τόσοι άλλοι Κρήτες, τήν οποίαν δια σννεισφορας ήγοράσαμεν επί τής προε­

δρίας τον Κνριον Γεωργίον Κονντονριώτον, δια τήν προμήθειαν τον φρον­

— 415 —

ρίον της Γραμπούσης και Οχι δια να ώφεληθώμεν από καταχρήσεις. Άλ?Λ το μέρος τούτο το εΐχον προ τον να κάμη μίαν τοιαύτην κατάχρησιν δ Πλοίαρ­

χος. Μικρά μάλιστα πρότερα υποψία καταχρήσεως, μ' έκαμε να πωλήσω το μέρος μου με άρκετήν ζημίαν μου, παρόντων πολλών συντοπιτών μου πληρε­

ξουσίων. Τίνες εξ αυτών μάλιστα ευρίσκονται αύτοΰ καθώς οι Κ. Κ. Οικο­

νόμος, Λ. Καλλέργης και ο κύριος πρόεδρος της βουλής ενώ εύρίσκετο τότε εις Αϊγιναν, στοχάζομαι να το ήξεύρη, καθώς και όλοι οι αύτόσε ευρι­

σκόμενοι αντιπρόσωποι τών Κρητών. Τούτο ακόμη το ήξεύρει κάλλιστα και ο Κ. Κριτοβουλίδης ώς διατριβών τώρα είς τα αύτόσε και τότε εις τα εδώ.

Λέγω λοιπόν ενώπιον της Έξοχότητός Σας, ότι ενοχήν είς μίαν τοιαύτην κατάχρησιν δεν εχω και ότι τούτο επληροφορήθη τότε και ό Κ. Χάμιλτον, διότι αληθινά με εζήτησε και μ' ανέφερε περί τού πράγματος τούτου και παρακαλώ νά εξετασθή το πράγμα, και αν ψεύδωμαι να τιμωρηθώ' αν δ' αδι­

κούμαι δικαιωθώ δια της 'Εξοχότητός Σας όπως ανήκει, διότι μία τοιαύτη αδικία δεν είναι υποφερτή εις έναν όστις, τουλάχιστον φρονεί, ότι εδούλευσε με άρκετήν είλικρίνειαν και θυσίαν το έθνος τον, και μερικώς τήν πατρίδα του.

Ζητώ Σας συγγνώμην δια τήν τόλμην μου, εχω τήν τιμήν να ύποση­

μειωθή μ όλον το βαθύτατον σέβας. Έν Γραμπούση τήν 2 φευργαρίου (sic) 1828

ό εύπειθής πολίτης Έμμ. "Αντωνιάδης».

"Ας προσέξομε με πόσες λίγες άλλα σημαντικές λέξεις υπογραμμίζει τήν έλλειψη κάθε σεβασμού προς τήν Εθνοσυνέλευση τών Ελλήνων έκ μέρους του Χάμιλτον, να διάταξη δηλ. να βγή άπ' τήν συνεδρίαση πληρεξού­

σιος, γιατί υπάρχει υπόνοια ότι είχε μερίδιο σ' ένα πειρατικό πλοίο. Για τον ενδιαφερόμενο, ό όποιος θά 'θελε κάτι περισσότερο νά βγάλομε άπ' τό γράμμα αυτό, θά προσθέσω ότι δέν μαρτυρεί ότι ό αποστολέας κατείχε τήν γλώσσα όπως π.χ. ό Κωνσταντίνος Λεβίδης, άλλα δέν μπορεί κανείς παρά νά θαυμάση τον άνθρωπο πού αποτείνεται στον αρχηγό του Κράτους, μέ σεβασμό χωρίς νά άποκρύπτη τίποτα και δέν καταδέχεται ούτε καν νά έκφραση πόσο βρίσκει άπρεπες ένας ναύαρχος νά διακόψη μια συνεδρίαση Βουλής για νά τιμωρηθή κάποιος, έστω κι αν ή το μέτοχος στην κλοπή πανικών, μέσα άπό ενα βρεττανικό εμπορικό πλοίο.

Αυτός ήταν ό Εμμανουήλ 'Αντωνιάδης σαν χαρακτήρας. Μας ενδια­

φέρει όμως περισσότερο νά τον γνωρίσομε σαν δημοσιογράφο. "Οσο κανείς διαβάζει τα κείμενα της Ήοϋς και της 'Αθηνάς τόσο του

ενισχύεται ή πεποίθηση ότι ό 'Αντωνιάδης γνώρισε καλά τον προεπανα­

στατικό τύπο. Φρασεολογία, δομή τών παραγράφων παρουσιάζουν ομοιό­

τητες μεταξύ τοϋ Λογίου Έρμου και τών άρθρων του 'Αντωνιάδη, μέ τήν

— 416 —

μόνη διαφορά δτι τυπικό καΐ σύνταξη έχουν μεγαλύτερη σταθερότητα στις λόγιες εφημερίδες της Βιέννης παρά στα ζωηρότερα άρθρα της Ήοϋς και τής 'Αθηνάς. Άλλωστε, δεδομένου ότι την εποχή του Λογίου Έρμου Ελ­

ληνικό κράτος δεν υπήρχε, ορισμένα θέματα άφ' εαυτών ανήκουν μόνο στους τρεις δημοσιογράφους πού μας απασχολούν σήμερα. Παραδείγματος χάριν, στο κεφάλαιο των εκλογών, πολλά έχει να πή ό αρθρογράφος. Προσά­

πτει στους "Ελληνες ότι για τιποτένιες υποθέσεις σπαταλούν τον καιρό τους, και δεν αφιερώνουν δύο ή τρεις μέρες για να σκεφθούν ποιους πρέπει να ψηφίσουν. Προσωπικές συμπάθειες ή αντιπάθειες, γράφει, πρέπει να παραμερίζονται. Συμβαίνει στις προεκλογικές προσπάθειες τών μελλόντων βουλευτών ή δημοτικών αρχόντων να λαμβάνουν μέρος και οί «περιτρε­

χάμενοι» (θα λέγαμε σήμερα «παρατρεχάμενοι», ή κομματάρχες) πού μέ ελαφρά συνείδηση συκοφαντούν χρηστούς πολίτας για να κερδίση ψήφους ό αρχηγός τους.

Τα οικονομικά του Κράτους απασχολούν συχνά τήν 'Αθηνά. Μας δίνει μάλιστα και ëva νόστιμο σκίτσο : τρέχουν άπό τα 'Υπουργεία προς τις πρεσβείες άτομα παράδοξα πού εκλιπαρούν τους ξένους για να έπιτραπή αύξηση στο τάδε ή δείνα κονδύλι, χωρίς οί μέλλοντες βουλευταί ή υπουρ­

γοί να εξετάζουν άπό πού θα βγουν οί μεγάλες δαπάνες πού πάλι στις πλάτες τοΰ λαού θα πέσουν. Μ' ενα ρεαλισμό εντυπωσιακό παρομοιάζει τα κονδύ­

λια αυτά μέ τα κολοβώματα τών Κραββαριτών. Παράδειγμα : ένας ομογενής άπ' τό εξωτερικό προτείνει δωρεά σημαντική, άλλα τό Δημοτικό Συμβούλιο 'Αθηνών αναβάλλει τήν παραλαβή τοΰ χρήματος, γιατί δεν είχε, φαίνεται, καιρό να καταγίνη μ' ενα τέτοιο θέμα ! Στο ζήτημα τοΰ φουσκομένου προϋπολογισμού για τό στρατό πού ονομάστηκε «παμφάγος Άδης», ή 'Αθηνά δίνει τον έξης χαρακτηρισμό : «Στην εποχή της Επαναστάσεως πραγματοποιήσαμε μέ ελάχιστο χρήμα μεγάλα έργα, ενώ τώρα μέ αρκετό χρήμα έπιτυγχάνομε μικρά, μικρότατα».

Κ' ερχόμαστε στο ναυτικό. Φέρνουμε ξένους, μας πληροφορεί ή 'Αθηνά, πού στοιχίζουν πολύ για να εκπαιδεύσουν τους νέους μας· γιατί δεν εμπιστευόμαστε τήν διαπαιδαγώγηση τους στους ηρωικούς θαλασ­

σόλυκους πού ζουν ακόμη γύρο στα 1840 ; Έπί πλέον θέλομε να μεταφέρομε τό Ναύσταθμο άπ' τον Πόρο στάς 'Αθήνας, δηλ. θέλομε να βλέπομε «άλλου τον παπα κι' άλλου τα ράσα του».

Λέμε πώς δεν έχομε κατάλληλους άνδρες για μεγάλες θέσεις. Και έν τούτοις σπαταλεύομε εκείνους πού έχομε, στέλλοντας τους πρέσβεις σέ μάκρυνες χώρες, για να μήν παρενοχλούν μέ τήν προσωπικότητα τους τήν μετριότατη Κυβέρνηση. Έδώ υπαινίσσεται ή 'Αθηνά τήν αποστολή τοΰ 'Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου στην 'Αγγλία, όπου, ως πρέσβυς, λίγα μπο­

ρούσε να επιτυχή.

— 417 —

Ό Ρουτχάρτιος (Ruthwart), πού διαδέχτηκε τον Άρμανσπεργ, σκοπεύει να παύση υπουργούς σαν τον Κριεζή, τον Μπότσαρη, τον Πολυζωΐδη και να τους άντικαταστήση με ανθρώπους του χεριού του. Συμβουλεύει ή ΆΘψά (για να μήν πούμε μπατσίζει) τον πρωθυπουργό Ρουτχάρτιο άλλα και μέ κάποια ευγένεια ! «Θα κάνη καλά ό Βαυαρός πριν προβή σε παύσεις και διορισμούς, να διάβαση πρώτα την ιστορία της Ελλάδος». Και δεν σταματάει έκεΐ : «καλά θα κάνη επίσης ό Ρουτχάρτιος να συμβουλεύη και τον "Οθωνα να διαβάζη τήν Ιστορία μας».

Το ζήτημα τών αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, πού τόσο τάραξε τήν κοινωνία στην εποχή του Όθωνα, εξόργισε τον'Αντωνιάδη, αλλά μπόρεσε να γράψη μέ ευθυκρισία, ψυχραιμία και μέ επιχειρήματα πού φαίνονται σήμερα φυσικότατα, άλλα πού εκείνη τήν εποχή βρέθηκαν άνθρωποι, και όχι τυχαίοι, πού ύπεστήριξαν πώς όσοι κατέβηκαν στην Ελλάδα, έπειτα άπ' τήν Επανάσταση, δέν έπρεπε να έχουν κανένα άπ' τα δικαιώματα όσων βρέθηκαν εγκατεστημένοι σέ εδάφη πού ελευθερώθηκαν. Αυτό το ζήτημα βρέθηκε κοντά σ' εκείνο πού έθιγε τον 'Αντωνιάδη σαν Κρητικό. Μια κρη­

τική παροικία, καθώς ξέρομε, υπό τό όνομα Μ ι ν ώ α, είχε έγκατασταθή στην 'Ανατολική παραλία του 'Αργολικού κόλπου, μετά τήν απόφαση τών Δυνάμεων να μή δοθή ή Κρήτη στην Ελλάδα. 800 δυστυχισμένες οίκογέ­

νεις, πού κατέφυγαν εκεί άπό τήν Κρήτη χωρίς ούτε λιμένας νάχη όργανω­

θή, ούτε υποστήριξη του γεωργού να ύπάρχη. Οί Κρητικοί αυτοί εξέλεξαν τον 'Αντωνιάδη σαν πληρεξούσιο τους στή Βουλή, για να τους ύποστηρίζη στην τραγωδία τοϋ εκπατρισμού. Ό αριθμός όμως τών κατοίκων δέν αύξανε, γιατί έπρεπε, οί δυστυχείς αυτοί, να βρουν εργασία σέ γειτονικά κτήματα. 'Αλλά ό νόμος της ιδρύσεως περιείχε και ώρισμένο άρθρο σύμφωνα μέ τό όποιο, για να ύπαρξη πληρεξούσιος στην Βουλή ενός συνοικισμού, έπρεπε ό συνοικισμός αυτός να εχη ώρισμένο αριθμό κατοίκων. 'Αλλ', όπως είδαμε, ό αριθμός τών κατοίκων λιγόστευε, λόγω ελλείψεως πόρων ζωής. Στην Βουλή τοϋ 1844 είχε εισέλθει και ό 'Αντωνιάδης, χωρίς να ξέρη τήν μείωση του αριθμού τών ατόμων της Μινώας. Τότε εκλήθη να εγκατάλειψη, στα μέσα μιας συνεδριάσεως, τήν αίθουσα του βουλευτηρίου. Στο φύλλο 1164 της 'Αθηνάς (18 'Οκτωβρίου 1844) ό 'Αντωνιάδης δημοσιεύει μια τραγική αφήγηση του γεγονότος.

Ό προσεκτικός αναγνώστης θα παρατήρηση σ' αυτό τό άρθρο ενα χειρισμό της καθαρεύουσας άξιο της καλύτερης πέννας. Τάχα έξεπαιδεύθη στο μεταξύ ό 'Αντωνιάδης πού ήταν τότε 53 ετών, ή συνεργάτης του κρά­

τησε τήν πέννα ; Αυτό δέν θα μπορέσω νά τό διευκρινίσω. Πάντως ή δομή είναι στερεά, ή επιχειρηματολογία εξαίρετη και πολύ πειστική. Είναι άλλο ζήτημα αν οί βουλευταί άλλων ελληνικών εδαφών απέρριψαν τήν παρουσία στην εθνοσυνέλευση τοΰ εκπροσώπου της Μινώας, ό όποιος εγκατέλειψε

— 418 —

την αίθουσα κάτω άπ' τα ειρωνικά βλέμματα των προ ολίγου μόλις συνα­

δέλφων του. Ή θλίψη ήταν ή αιώνια σύντροφος τοϋ 'Αντωνιάδη, στα τελευταία

του όμως χρόνια είχε μια ικανοποίηση πνευματική. Στις παραμονές τοϋ Κριμαϊκού πολέμου, όταν Άγγλογαλλικος στόλος 56 μονάδων πλέει προς τον Εύξεινο, και ρωσικά σκάφη περιπλέουν το Βατούμ, οί "Ελληνες ενθου­

σιάζονται, νομίζοντες πώς γι' αυτούς θα αγωνιστούν οί Ρώσοι. Και αυτός ό Φιλήμων στον Αιώνα βλέπει συνεργασία Ελλάδος και Ρωσίας, πού θα προώθηση τη Μεγάλη 'Ιδέα. Ό 'Αντωνιάδης, μόνος και σαν τραγικός προ­

φήτης, φοβείται αποτυχία. Τό μόνο πού ελπίζει άπ' τον στόλο τών συμμάχων είναι να εμποδίσουν σφαγές τών Ελλήνων της Πόλης, πού φτάνουν τις 140.000, χωρίς κανένα είδος προστασίας μέσα στην Τουρκιά. Ή Ρωσία, καθώς ξέρομε, ηττήθηκε, και ό 'Αντωνιάδης δημοσιεύει στην 'Αθηνά (25 και 27 'Ιανουαρίου 1854) δύο άρθρα χωρίς χαιρεκακία, δπου διηγείται τα της Κατοχής πού είχε προΐδει. Ό σημερινός αναγνώστης τών εφημερίδων τοϋ 1854 δεν μπορεί παρά να εκτίμηση εντελώς ιδιαίτερα τον αρθρογράφο της 'Αθηνάς, πού δεν επαίρεται για τήν ευθυκρισία του, άλλα προσπαθεί να καταπραΰνη τα πνεύματα, αν και αυτός ô ίδιος βαθιά πληγώνεται άπ' τον εγωισμό τών Δυνάμεων πού εξασφαλίζουν τήν ακεραιότητα τής Τουρκίας για να μή ταραχτή ή «καθεστηκυία τάξις», θα λέγαμε σήμερα.

ΑΧΙΛΛΕΩΣ ΤΑΓΑΡΗ Επιτίμου 'Αντιστράτηγου

Η ΕΘΝΟΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΟΣ

Καθημερινώς διαπιστούται δτι ή άνθρωπότης βαίνει άπο του κάκου είς το χειρότερον. Ουδεμία έλπίς αναστολής της έπιταχυνομένης καθοδικής ολισθήσεως της διαφαίνεται. Τα αϊτια του φαινομένου τούτου είναι ποικίλα και πολύπλοκα και περί την διερεύνησίν των ασχολούνται, με αΰξουσαν άνησυχίαν, οί απανταχού πνευματικοί ταγοί, με σκοπον τον ακριβή καθορι­

σμόν των και έπέκεινα τήν διαμόρφωσιν προτάσεων (προς ποίους ;) δια τήν θεραπείαν των. Ποία είναι ή πηγή τών τερατογόνων τούτων αιτίων ; Ή άπάντησις εϊναι λίαν δυσχερής, άλλα κατά μίαν γνώμη ν — τήν ήμετέραν — δυνατόν να είναι ή καθολική απουσία του συμπαγούς πνεύματος του συνό­

λου, όπερ έπρεπε να διέπη όλόκληρον τον πληθυσμόν τής Γής. Ή άνθρωπότης φυσιολογικώς αποτελεί ενα όργανισμόν, άλλα ό οργα­

νισμός ούτος είναι επιμερισμένος, παρά φύσιν, είς τμήματα ασύνδετα ή συνδεδεμένα δυσαρμονικώς, ένω θα έδει να είναι μονολιθικώς ενιαίος, με τα επί μέρους τμήματα του λειτουργούντα ορθολογικώς και συνεργαζόμενα άρμονικώς, έπ' ωφελεία τών ιδίων και τοΰ συνόλου, και ύπό τήν καθοδή­

γησιν ενός ανωτάτου, διοικούντος και εποπτεύοντος, λογικού οργάνου. Είς τέλειος φυσικός οργανισμός είναι ό τοιούτος τοΰ άνθρωπου, ό όποιος λειτουργεί σοφώς, με συνέπειαν να έπιτυγχάνη ούτω τήν επί μακρόν έπι­

βίωσιν τοΰ φορέως του. Εις αυτόν τα επί μέρους όργανα του δρουν συμφώ­

νως προς τον φυσικόν των προορισμόν, εν πλήρει αρμονία μεταξύ των και έπ' ωφελεία τοΰ συνόλου τοΰ όργανισμοΰ, με τήν άπαραίτητον, διευθύνουσαν και έφορεύουσαν, συμμετοχήν τοΰ εγκεφάλου. Ούτως ή φύσις έδημιούρ­

γησεν εν πρότυπον οργανισμού, ό όποιος ζή έπί μακρόν και δια τής αναπαρα­

γωγής του αιωνίως. 'Αντιθέτως ή άνθρωπότης αποτελεί, ώς οργανισμός, πρότυπον δυσαρμονικής λειτουργίας, εξ ού και αί έπιδεινούμεναι συμφο­

ραί της. Τα έπί μέρους τμήματα της (κράτη, κοινωνίαι, φυλαί κλπ.) λειτουρ­

γούν και είς τό έσωτερικόν των κακώς και ώς μέλη τής διεθνούς κοινότητος όλεθρίως. Ή αρμονία είς τήν κοινότητα ταύτην είναι άγνωστος. 'Αντιθέτως δοκιμάζεται άπό άναταραχάς και συγκρούσεις, έξικνουμένας μέχρι τών εξοντωτικών παγκοσμίων πολέμων.

— 420 —

Ό αναγκαίος δια την διακυβέρνησιν ολοκλήρου του παναθρωπίνου οργανισμού «εγκέφαλος» είναι ανύπαρκτος. Περαιτέρω εις τα μέλη του οργανισμού τούτου (τα κράτη) υφίστανται έξουσιάζουσαι παροδικαί άρχαί ουσιαστικώς ανεύθυνοι, άναιμικαί ή ανεπαρκείς. Ούτως ό οργανισμός τής άνθρωπότητος δύναται να παραβληθή μέ άνθρώπινον οργανισμόν άνευ κεφαλής και μέ όργανα νοσουντα και λειτουργούντα παρανοϊκώς, συνεχώς αλληλοσυγκρουόμενα, έπί κακω αυτών και της όλότητος. Είναι δυνατόν να έπιζήση τοιούτος οργανισμός ; Μοΐρά του, δυστυχώς, είναι ή φθορά και ό αφανισμός. Προσπαθεί ή άνθρωπότης να δημιουργήση τον «έγκέφαλόν» της ; Είναι αληθές ότι προσπαθεί (ΚΤΕ, OHE), άλλα χλιαρώς και άνευ μεθόδου, μέ ανυπέρβλητα εμπόδια τα μετά παρωπίδων συμφέροντα τών έπί μέρους κρατών, ιδίως τών ισχυρών και τήν εν συγχύσει έπιστημοσύνην. Δια τήν έπίτευξιν του σωστικού τούτου σκοπού οί άνθρωποι χρησιμοποιούν τον Ιδικόν των έγκέφαλόν άνορθολογικώς. Θα έπιχειρήσωμεν δι' ολίγων κατωτέρω να έρμηνεύσωμεν τον έπικίνδυνον τούτον άνορθολογισμόν.

Οι άνθρωποι αγνοούν τήν βασικήν αρχήν του υγιούς πολιτισμού, ή οποία παρουσιάζεται ως αρμονική ενωσις, υπό καθολικήν εννοιαν, της νοη­

τικής συνειδήσεως μέ τήν ήθικήν συνείδησιν. Δια της νοημοσύνης και της λογικής έδημιούργησαν ούτοι έξοχα πνευματικά προϊόντα, τήν έπι­

στήμην, κατακερματισμένην όμως εις εξειδικεύσεις και παραλλήλως τήν φιλοσοφίαν. Γνωρίζουν ότι επιστήμη είναι ή γνώσις, ήτις επιβάλλεται αντι­

κειμενικώς δια της όδοϋ της νοημοσύνης και φιλοσοφία ή διαφώτισις της λογικής άπό αυτήν ταύτην τήν λογικήν. Άλλα δέν μεριμνούν δια τήν επω­

φελή συνεργασίαν των, προς δημιουργίαν του καθολικού, του πανανθρωπί­

νου πνεύματος του συνόλου. Ούτως ή επιστήμη χάνει τον ορθόν προσανατο­

λισμόν της χωρίς τήν φιλοσοφίαν και αύτη δέν επωφελείται τής επιστημο­

νικής νοημοσύνης. «Ή επιστήμη και ή φιλοσοφία απαιτούν συγκερασμόν», επιτάσσει ό Κλώντ Μπερνάρ. Ή φιλοσοφία εναρμονιζόμενη μέ τήν έπι­

στήμην οδηγεί εις τήν φωτεινήν συνείδησιν και εις τήν γενικήν κριτικήν βεβαιότητα, καθορίζει τα αίτια τών εξελίξεων και κατευθύνει προς τάς γενικώς ωφελίμους γνώσεις, αΐτινες διαμορφώνουν τον ώς άνω μέγαν σκοπόν. Ένω ή ορθή προσωπική συνείδησις είναι δημιούργημα τής ωφελίμου επι­

στημονικής γνώσεως, ή φωτεινή καθολική συνείδησις αποκτάται δια τής φιλοσοφικής σκέψεως, προϊόντος τής ορθής προηγμένης νοήσεως, οπότε ή τελευταία οδηγεί εις τήν άρμονικήν σχέσιν του λογικού φορέως της μέ το πανανθρώπινον πνεύμα τοϋ συνόλου. 'Αναστρέφει τήν όρθήν όδόν προς αυτό, το έπί μέρους συμφέρον και ή νοθευμένη επιστήμη τών ειδικών. Ή τελευταία αΰτη αποτελεί άνίατον καρκίνωμα, ιδία τής συγχρόνου εποχής. Διαλύει τήν έπιστήμην και δολοφονεί τήν φιλοσοφίαν και έπέκεινα τήν καλλιέργειαν του πνεύματος του συνόλου. Μοιραΐον, όθεν, αποτέλεσμα

— 421 —

είναι ή διαρκής άπομάκρυνσις άπο τον ύγια σκοπόν, όστις είναι ή δημιουρ­

γία ενιαίου πανανθρώπινου «εγκεφάλου», με την άπόκτησιν του οποίου θα επαυεν ή άνθρωπότης να είναι ανάπηρος, με διαρκή σύντροφον τήν οδύνην. Ό άνθρωπος, εϊτε ώς αυτοτελής όντότης, είτε — Ιδία — ως κύττα­

ρον τοΟ πανανθρώπινου συνόλου, εκτροχιάζεται άπο τον προορισμόν του, εφ' όσον ή ουσία της καθολικής επιστήμης κατακερματίζεται είς ειδικό­

τητας, αΐτινες αποκλείουν τήν επάνοδον είς τήν ώφελιμιστικώς άναγκαίαν ενότητα τής έπιστημονικοφιλοσοφικής σκέψεως. Έκ του καταμερισμοΟ τούτου προκύπτουν, ώς ερινύες, αί άπολυτότητες τών ειδικών απόψεων και μεθόδων, αϊτινες αποκλείουν τήν όδόν προς τήν πληρότητα τής αληθείας. Αί εξειδικεύσεις κονιορτοποιούν τήν καθολικήν έπιστήμην, ένώ αγνοούν τήν φιλοσοφίαν. Περαιτέρω — έτι όλέθριον εις τήν πρδξιν — αί απόψεις τών ειδικών, οί όποιοι ευρίσκονται μακράν τής εννοίας του συνόλου, δη­

μιουργούν σφοδρόν άνταγωνισμόν μεταξύ των δια τών αντιτιθεμένων συμπε­

ρασμάτων των, άτινα ουδόλως συντίθενται άρμονικώς, άλλ' επισωρεύονται άθικτα, άνευ συνθέσεως και συνοχής και οδηγούν μοιραίως είς τυχαίας ανορθολογικός και πλειστάκις ολέθριας λύσεις. Ούτω, καταλήγομεν, αί εξειδικεύσεις αντί να τείνουν προς τον κέντρον του οικουμενικού πολιτιστι­

κού συστήματος, εξ ου είναι δυνατόν να έκπηδήση το ένιαϊον πανανθρώ­

πινον πνεύμα και δι' αυτού ό καθολικός διευθύνων «εγκέφαλος», απομακρύ­

νονται ραγδαίως αυτού κατ' άκτινοειδή φοράν, ήτις τάς απομακρύνει αλ­

λήλων επίσης, ταχέως, με συνέπειαν τον άποκλεισμόν πάσης συνεργασίας των. Προκύπτει, όθεν, ανάγκη αναστολής τοΰ κακού δια τής δημιουργίας καθολικών φιλοσόφων, έμπεποτισμένων δια τής γενικής επιστημονικής νοημοσύνης και ασκούντων, οί άριστεΐς εκ τούτων, εις τα έπί μέρους κράτη, ώς και εις εν πανανθρώπινον συλλογικόν όργανον, αποφασιστικός πολι­

τικός αρμοδιότητας. Ή συμπαγής σύζευξις τής φιλοσοφούσης επιστημο­

σύνης και τής όρθοφρονούσης πολιτικής θα άπαλλάξη τήν ανθρωπότητα έκ τών δεινών της. Μόνον οί καθολικοί πολιτικοφιλόσοφοι θα δύνανται να δημιουργήσουν υγιείς συνθήκας δι' άναστολήν τής κονιορτοποιήσεως τών επιστημών, δι' επιλογήν τών αναγκαίων εξειδικεύσεων, δι' άρμονικήν συνερ­

γασίαν τούτων και δι' επωφελείς αρμόνικας σχέσεις απάντων τών κρατών, λειτουργούντων ώς μελών του αυτού παγγηΐνου οργανισμού, μακράν έπί μέρους συμφερόντων. Εις τον όργανισμόν τούτον — προϊόντος τοΰ χρό­

νου — πρέπει να συγχωνευθούν άπαντα τα κράτη — προτού πράξη τούτο βιαίως ό κομμουνισμός — οπότε και θα ύλοποιηθή τό σοφόν φθέγμα τοΰ Ε. Ουέλς: «Ή αληθής έθνότης πάντων τών ανθρώπων είναι ή έθνότης τής άνθρωπότητος».

Κατ' αυτόν τον τρόπον θα έξασφαλισθή ή θετική πρόοδος προς τον τελικόν, αληθώς ώφέλιμον, σκοπόν, τής δημιουργίας τοΰ ενιαίου παναθρω­

28

— 422 —

πίνου πνεύματος, δπερ θα εξασφάλιση την καθολικήν είρήνην και ευημε­

ρίαν. Δια το ένιαΐον τοΰτο πνεύμα του συνόλου (πανανθρώπινον «λόγον»), ό Ηράκλειτος λέγει : «.. .Δει επεσθαι τω ξύνω· του λόγου δ' έόντος ξυνοϋ, ζώουσιν οί πολλοί ώς ίδίαν έχοντες φρόνησιν... όμολογεΐν σοφον εστίν : Έν πάντα είναι»· (πρέπει όλοι να ακολουθούν τον πανανθρώπινον λόγον ενφ αυτός είναι κοινός, οί άνθρωποι ζουν με τάς ίδικάς των απόψεις· είναι σοφόν να ομόλογηθη δτι τα πάντα είναι Έν). Και συμπληροβμεν : «Ή φύσις ας εϊναι οδηγός», καθόσον, κατά τον σοφόν "Αλφρεντ Νόρθ Ούάϊτχεντ «μόνον οί νόμοι της φύσεως είναι αί όρθαί αποφάσεις του πεπρωμένου».

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Σ. ΚΑΡΑΝΙΚΟΛΑ

ΝΟΤΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΝΟΜΙΩΝ ΤΟΥΣ

Στο οικογενειακό αρχείο του Μανουήλ Γεδεών, του Μεγάλου Χαρτο­

φύλακα και Χρονογράφου της Μεγάλης 'Εκκλησίας, φυλάσσονται μερικά κείμενα σχετικά με τις δώδεκα νότιες Σποράδες ι και τα προνόμια τους. Τα κείμενα αυτά είναι : τέσσερα δημαρχιακά έγγραφα, τρία της Λέρου και ενα της Καλύμνου, μία συμφωνία, πού την υπογράφουν οί πληρεξούσιοι της Πάτμου, της Λέρου και της Καλύμνου στην 'Υψηλή Πύλη, μία απόφαση του Συμβουλίου του 'Οθωμανικού Κράτους, του έτους 1875, σε ελληνική μετάφραση, και ενα σχέδιο ή αντίγραφο υπομνήματος, πού απευθύνεται στο μαρκήσιο Σαλισβουρή (Robert Salisbury), το όλον επτά.

Τα κείμενα αυτά, όσο ξέρω, δεν έχουν μέχρι σήμερα δημοσιευθή. "Ομως φωτίζουν μερικές σελίδες άπό τήν ιστορία τών προνομίων στις νότιες Σποράδες, τον καιρό τής Τουρκοκρατίας, και επιβεβαιώνουν τήν αγωνία, τις προσπάθειες και τους πολυμέτωπους αγώνες τών νησιωτών, για να δια­

τηρήσουν το προνομιακό τους καθεστώς. Γι' αυτό έκρινα σκόπιμο να τα παρουσιάσω. 'Αλλά για να μπόρεση και ό αμύητος στο θέμα τοϋ προνο­

μιακού αύτου καθεστώτος αναγνώστης να παρακολούθηση με άνεση όσα μας πληροφορούν τα κείμενα, έκρινα καλό να εκθέσω με αδρές γραμμές τις φάσεις, άπό τις όποιες πέρασε το καθεστώς αυτό και να σκιαγραφήσω το πλατύτερο ιστορικό του πλαίσιο. Και επειδή τα επτά αυτά κείμενα ανα­

φέρονται στην τριακονταετία, πού κλείνει μέ τήν έκδοση τής αποφάσεως τοϋ Συμβουλίου του Κράτους στα 1875 και τή σύνταξη του υπομνήματος προς το Σαλισβουρή στα 1876, ή σύντομη ιστορική αναδρομή, πού προτάσ­

σω, σταματάει στα ετη αυτά.

* * *

Κατά τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας οί κάτοικοι τών δώδεκα νότιων Σποράδων ζούσαν κάτω άπό ενα ιδιόρρυθμο προνομιακό καθεστώς 2. Κατα­

1. Δώδεκα νότιες Σποράδες : 'Αστυπάλαια, 'Ικαρία, Κάλυμνος, Κάρπαθος, Κάσος, Καστελλόριζο, Λέρος, Νίσυρος, Πάτμος, Σύμη, Ττ\λος και Χάλκη.

2. Έξ αιτίας του προνομιακοΰ τους καθεστώτος οί δώδεκα νότιες Σποράδες πήραν

— 424 —

βάλλοντας κάθε χρόνο ώρισμένο χρηματικό ποσό — ή καταβολή αύτη στα τουρκικά λεγόταν μ α κ τ ο ύ — ήταν απαλλαγμένοι άπό τους φόρους και τις άλλες χρηματικές εισφορές, με τις όποιες επιβαρύνονταν οί κάτοικοι τών άλλων διαμερισμάτων της 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Το χρηματικό αυτό ποσό δέν ήταν ίδιο για δλα τα νησιά, άλλα το υψος του καθοριζόταν ανάλογα μέ τους πόρους καθενός από αυτά. Ένώ π.χ. για τή Σύμη και τή Νίσυρο, σύμφωνα μέ το φιρμάνι του 'Οσμάν του Γ', πού έχει ημερομηνία μέσα του Σαμπάχ του 1168 (μέσα Μαΐου 1755) *, ήταν 60.000 άσπρα2, για τή Λέρο ήταν 32.000, για τήν Κάλυμνο και τήν Τήλο 30.000 και για τή Χάλκη μόνο 12.000 άσπρα. Έπί πλέον τό ποσό αυτό δέν εισαγόταν στα αυτοκρατορικά ταμεία ώς δημόσιο έσοδο, άλλα τό έπαιρναν για τή συντήρηση τους τα ίερά μουσουλμανικά καθιδρύματα τής Ρόδου (τζαμιά, ίμαρέτια και μενδρεσέδες) σύμφωνα μέ τήν επιθυμία του ιδρυτού τους σουλτάνου Σουλεϊμάν. Γι' αυτό και τα προνομιούχα αυτά νησιά στα σουλτανικά φιρμάνια αναφέρονται ώς β α κ ο ύ φ ι α (αφιερώ­

ματα) του σουλτάνου Σουλεϊμάν3.

καί τήν επωνυμία προνομιούχοι νήσοι τον Αιγαίον. Οί κάτοικοι τους χρησιμοποιούσαν και τον όρο Δωδεκάνησα, ακριβώς γιατί ήταν δώδεκα. Άπό το 1908 όμως χρησιμοποι­

είται ό γραμματικά σωστός τύπος Δωδεκάνησος, πού επικράτησε και διατηρήθηκε καί όταν ή 'Ικαρία ενώθηκε μέ τήν 'Ελλάδα, ή δέ Ρόδος καί ή Κώς ακολούθησαν τήν τύχη των υπόλοιπων ένδεκα νησιών, να αλλάξουν δηλαδή τον Τούρκο μέ τον 'Ιταλό κυ­

ρίαρχο, καί έτσι έγιναν δεκατρείς. Τήν επωνυμία αυτή τή διατήρησαν καί όταν μέ τή νησίδα Λειψός, πού στό μεταξύ απέκτησε κοινοτική αυτοτέλεια, έγιναν δεκατέσσε­

ρις καί τή διατηρούν καί σήμερα. Ή 'Ιταλία, για να άποκόψη, ακόμη καί λεκτικά, τα νησιά αυτά άπό τον εθνικό τους κορμό, χρησιμοποιούσε τον όρο Isole Italiane dell'Egeo. Τον όρο αυτό επιχείρησε να τον έπιβάλη καί διεθνώς, χωρίς όμως να τό έπιτύχη, αφού δέν στηριζόταν στην ιστορική αλήθεια.

1. Βλ. Δ η μ ο σ θ έ ν ο υ ς Χ α β ι α ρ ά , Σουλτανικά φιρμάνια περί τών προνο­

μίων τής νήσου Σύμης καί τών λοιπών νοτίων Σποράδων, ΔΙΕΕ (Δελτίον τής Ιστορικής καί Εθνολογικής 'Εταιρείας τής Ελλάδος), Τ' (1901), σελ. 335 ­ 337, όπου ελληνική μετά­

φραση τοΰ φιρμανιοΰ αυτού. J e a n n e S t e p h a n o p o l i , Les îles de l'Egée, leurs privilèges, Athènes 1912, σελ. 164­166, όπου τό ίδιο φιρμάνι σέ γαλλική απόδοση. Μ ι λ τ ι ά δ ο υ Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ΰ , Τών Σποράδων νήσων τα δίκαια καί προνόμια, 'Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, 32 (1912), σελ. 387 ­ 388 καί 402 ­ 403, όπου τό φιρμάνι αυτό καταχωρίζεται σέ ελληνική καί γαλλική μετάφραση καί Κ ώ σ τ α Σ α κ ε λ λ α ρ ί δ η , Η ίστορία τών προνομίων τών νοτίων Σποράδων, Νισυριακά, 3 (1969), σελ. 173 ­175,

όπου το ίδιο αυτό φιρμάνι αναδημοσιεύεται άπό τή μελέτη τοΰ Δ. Χαβιαρά. 2. Άσπρο = ί/3 τοΰ παρά· 40 παράδες = 1 γρόσι· 60.000 άσπρα = 500 γρόσια.

Σήμερα 1 γρόσι = τό Vico χήζ τουρκικής λίρας. 3. Βλ. τα φιρμάνια τοΰ Μεχμέτ τοΰ Δ' τοΰ έτους 1062 (1652) καί τοΰ Άβδούλ Χαμίτ

τοΰ Α' τοΰ έτους 1188 (1774) εις : Δ. Χ α β ι α ρ δ, ένθ' αν., σελ. 331 ­ 332 καί 338 ­ 340 (σέ ελληνική μετάφραση). J. S t e p h a n o p o l i , ένθ' άν., σελ. 162 καί 166 (σέ γαλ­

λική μετάφραση). Μ. Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ΰ , ένθ' άν., σελ. 388, 399, 403 καί 405 (σέ ελλη­

νική καί γαλλική μετάφραση) καί Κ. Σ α κ ε λ λ α ρ ί δ η , ενθ' άν., σελ. 170 καί 175 ­176.

— 425 —

Έκτος από τη φορολογική ατέλεια, οί κάτοικοι των δώδεκα νότιων Σποράδων είχαν και πλήρη αυτονομία και αυτοδιοίκηση Χ. Συγκεκριμένα, στα νησιά αυτά δλες τις διοικητικές, δικαστικές και οικονομικές εξουσίες τις ασκούσαν τοπικοί άρχοντες, οί Δημογέροντες —ό Πρωτόγερος, πού λε­

γόταν και Προεστός, και δώδεκα Σύμβουλοι — πού τους εξέλεγαν οί νησιώ­

τες κάθε χρόνο σέ δημόσιες συγκεντρώσεις. Είδικώτερα, οί Δημογέροντες ήταν δήμαρχοι, ληξίαρχοι, ειρηνοδίκες, συμβολαιογράφοι, άγορανόμοι, εισπράκτορες των φόρων και ταμίες και επί πλέον ώργάνωναν και διοικού­

σαν τήν εκπαίδευση και τή δημόσια περίθαλψη και έκτιζαν και συντηρού­

σαν λιμάνια και άλλα κάθε λογής δημόσια έργα και καταστήματα 2. Το μόνο σύμβολο τής τουρκικής επικυριαρχίας ήταν ό μ ο υ δ ί ρ η ς , 'ένας κατώτατος Τούρκος υπάλληλος, πού δέν είχε κανένα απολύτως δικαίωμα ή καθήκον. Μάλιστα το μισθό του, 300 γρόσια το μήνα, τον πλήρωναν οί Δημογέροντες 3.

Τό ιδιόρρυθμο αυτό προνομιακό καθεστώς διατηρήθηκε αμετάβλητο επί τρεις ολόκληρους αιώνες. Οί σουλτάνοι, ό ένας ύστερα άπό τον άλλο, με φιρμάνια τους αναγνώριζαν δλες αυτές τις παραχωρήσεις προς τους κατοίκους τών δώδεκα νότιων Σποράδων, όπως τις είχε καθορίσει άπό τό 1523 μέ τό δικό του φιρμάνι ό Σουλεϊμάν ό Μεγαλοπρεπής 4, ό σουλτάνος πού τις καθιέρωσε.

1. Βλ. τό φιρμάνι τοΰ 'Οσμάν του Γ' τοΰ έτους 1168 (1755), για τό όποϊο βλ. τΙς παρα­

πομπές στη σελ. 424, σημείωση 1. Μέ τό φιρμάνι του αυτό ό σουλτάνος 'Οσμάν ορίζει πώς ή Κάλυμνος, ή Λέρος, ή Χάλκη, ή Σύμη, ή Νίσυρος καΐ ή Τήλος καταβάλλοντας «τον κατ' άποκοπήν φόρον», τή μακτού, «είσίν ύφ' δλας τάς επόψεις έλεύθεραι». Ό Δ. Χ α β ι α ρ ά ς , ένθ' άν., σελ. 329, υποστηρίζει πώς «άναντίρρητον τυγχάνει δτι και αί λοιπαί νότιαι Σποράδες [τα νησιά πού δέν μνημονεύονται στο φιρμάνι] άπήλαυον έξ Ισου τών αυτών προνομίων» και εξηγεί για ποιο λόγο δέν κατονομάζονται τα νησιά αυτά. Κάποιες επιφυλάξεις στις απόψεις αυτές τού Δ. Χαβιαρά βλ. εις Κ. Σ α κ ε λ λ α ρ ί δ η , ένθ' αν., σελ. 149­150.

2. Σ ω τ η ρ ί ο υ Ά γ α π η τ ί δ η , Ή κατάστασις είς τήν Δωδεκάνησον. Δημο­

σιεύματα Κεντρικής Δωδεκανησιακής 'Επιτροπής, αριθ. 3, έν 'Αθήναις 1946, σελ. 14. 3. Μ ι λ τ ι ά δ ο υ Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ϋ , ένθ' άν., σελ. 385. 4. Τό φιρμάνι τοΰ σουλτάνου Σουλεϊμάν δέν σώθηκε στα αρχεία τών Δημογεροντιών,

όπως δέν σώθηκαν και πολλά άπό τα μεταγενέστερα σουλτανικά φιρμάνια, πού αναγνώ­

ριζαν και νομιμοποιούσαν τις παραχωρήσεις τού σουλτάνου αυτού. Σώζονται όμως μερικά, πού βεβαιώνουν τήν ύπαρξη και τό περιεχόμενο τοΰ πρώτου εκείνου φιρμανιοϋ. Ό Δημο­

σθένης Χαβιαρας, πρώτος, όσο γνωρίζω, πού έφερε στο φώς τής δημοσιότητας σουλτα­

νικά φιρμάνια, σχετικά μέ τό προνομιακό καθεστώς στις δώδεκα νότιες Σποράδες, παρου­

σίασε σέ ελληνική μετάφραση οκτώ τέτοια φιρμάνια και ενα μπουγιουλτί (βεζυρικό διά­

ταγμα), όσα βρήκε φυλαγμένα στο αρχείο τής Δημογεροντίας Σύμης, τα έξης : α') Τό φιρμάνι τοΰ Μεχμέτ τοΰ Δ' τοΰ έτους 1062 (1652), β') τό φιρμάνι τοΰ 'Αχμέτ τοΰ Γ' τοΰ έτους 1133 (1721), γ') τό φιρμάνι τοΰ 'Οσμάν τοΰ Γ' τοΰ έτους 1168 (1755), δ') τό φιρμάνι

— 426 —

Ό πρώτος κίνδυνος, πού διέτρεξε το προνομιακό καθεστώς, και οι πρώτες ανησυχίες τών νησιωτών για τα προνόμια τους, παρουσιάσθηκαν αμέσως υστέρα από την εθνική μας αναγέννηση. Γιατί με το πρωτόκολλο τοΰ Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830), πού καθώριζε τα όρια τοϋ νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους, τα δώδεκα προνομιούχα νησιά παρέμειναν και πάλι κάτω άπό τον τούρκικο ζυγό. "Ομως τα νησιά αυτά στο μεταξύ είχαν ζήσει στους κόλπους τής επαναστατημένης Ελλάδας με διοικητικούς υπαλλήλους (έπαρχους) σταλμένους άπό τήν προσωρινή Ελληνική Κυβέρνηση. Και κατά τον Τούρκο κυρίαρχο τό γεγονός αυτό αποξένωνε τα νησιά άπό τά παλαιά τους δικαιώματα, όπως τά καθώριζαν τά σουλτανικά φιρμάνια, αφού, σύμφωνα με τά ϊδια φιρμάνια, αναγκαία προϋπόθεση, για να διατηρηθούν τά δικαιώματα αυτά, ήταν οί κάτοικοι τους να παραμένουν πιστοί και άφω­

σιωμένοι υπήκοοι τοΰ σουλτάνου. Άλλα ό κίνδυνος πολύ γρήγορα ξεπεράστηκε και ή ζωή συνεχίστηκε

και πάλι στις δώδεκα νότιες Σποράδες κάτω άπό τις συνθήκες, πού προέ­

βλεπε τό προνομιακό τους καθεστώς. Τό 1835 (έτος άπό Έγίρας 1251) ό σουλτάνος Μαχμούτ ό Β', με τήν επέμβαση τών Μεγάλων Δυνάμεων, υπέ­

γραψε φιρμάνι, με τό όποιο και αυτός, όπως και οί προκάτοχοι του, ανα­

γνώριζε τις προνομιακές παραχωρήσεις για διοικητική, δικαστική και οικο­

νομική αυτονομία και για φορολογική ατέλεια 1. Τό γεγονός πώς μνημονεύ­

τοϋ Άβδούλ Χαμίτ του Α' τοϋ έτους 1188 (1774), ε') το φιρμάνι του Άβδούλ Χαμίτ τοΰ Α' τοϋ έτους 1189 (1775), ς') το φιρμάνι τοϋ Άβδούλ Χαμίτ τοΰ Α' (και όχι τοΰ Γ' όπως κατά λάθος, ασφαλώς τυπογραφικό, αναφέρει ό Δ. Χαβιαράς) τοΰ έτους 1189 (1775), ζ') το φιρμάνι τοΰ Σελίμ τοΰ Γ' τοΰ έτους 1221 (1806), η') τό φιρμάνι τοϋ Μαχμούτ τοϋ Β' τοϋ έτους 1228 (1813) και θ') τό μπουγιουλτί τοϋ έτους 1102 (1691) (βλ. Δ η μ ο σ θ έ ­

ν ο υ ς Χ α β ι α ρ ά , ενθ' αν., σελ. 331­347). Τρία άπό τά οκτώ αυτά φιρμάνια, τοϋ Μεχμέτ τοΰ Δ' τοϋ έτους 1062 (1652), τοΰ 'Οσμάν τοΰ Γ' τοϋ έτους 1168 (1755) και τοΰ Άβδούλ Χαμίτ τοΰ Α' τοΰ έτους 1188 (1774), τά δημοσίευσαν στα 1912 ή J. S t e ρ h a­

n ο ρ ο 1 i (ενθ' αν., σελ. 162 ­168) σέ γαλλική απόδοση και ό Μ . Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ς (ενθ' αν., σελ. 387­388, 397, 399­400, 402­403 και 405) σέ ελληνική και γαλλική μετάφραση. Αναδημοσίευση τών οκτώ αυτών φιρμανιών και τοϋ μπουγιουλτιοΰ από τη μελέτη τοΰ Δ. Χαβιαρα βλ. εις Κ. Σ α κ ε λ λ α ρ ί δη, ενθ' άν., σελ. 170 κ.έξ.

1. Το φιρμάνι αυτό το έχουν παρουσιάσει σέ ελληνική μετάφραση πρώτος ό σχο­

λάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος στα 1909 (βλ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Γενική γεωγραφική και ιστορική περιγραφή αρχαία και νεωτέρα της νήσου Νισύρου και τών πέριξ μικρών νήσων καί ai θερμοπηγαί αυτής, έν Νισύρω 1909, σελ. 42­45) και έπειτα άπ' αυτόν, τό ίδιο έτος, οί Μιχ. Βενιαμίν και Μιχ. Καλαβρός (βλ. Μ ι χ. Β ε ν ι α μ ί ν και Μ ι χ . Κ α λ α β ρ ο ΰ , Υπόμνημα υποβληθέν εις τήν Σεβ. Αΰτο­

κρατορικήν Κυβέρνησιν παρά τών πληρεξουσίων τών δώδεκα νοτίων Σποράδων νήσων τοΰ Αίγαίου προς ύποστήριξιν τοΰ έν αύταΐς καθεστώτος, άνευ τόπου εκδόσεως, 1909, σελ. 10­11). Επίσης τό έχουν δημοσιεύσει ή J. S t e p h a n o p o l i (ενθ' άν., σελ. 34­36) σέ γαλλική απόδοση, ό Μ. Κ α ρ α β ο κ υ ρ ό ς (ενθ' άν., σελ. 397 ­ 398 καί

__ 427 —

ονται μόνο ή 'Ικαρία, ή Πάτμος, ή Λέρος και ή Κάλυμνος, καθόλου δέν σημαίνει ότι το φιρμάνι αφορούσε μόνο στα τέσσερα αυτά νησιά. 'Απόδειξη πώς τα μεταφρασμένα στα ελληνικά αντίγραφα του, πού έγιναν, επειδή το απαιτούσε το ϊδιο το φιρμάνι, για να κοινοποιηθούν στους ενδιαφερόμενους νησιώτες, ό μ ο υ χ α β ο υ ζ η ς τής Ρόδου 'Αχμέτ πασάς τα έστειλε δχι μόνο στα τέσσερα νησιά, αλλά και στα υπόλοιπα οκτώ \ Υποστηρίζεται και ή άποψη, μάλιστα με πειστική επιχειρηματολογία, πώς ό σουλτάνος Μαχμούτ ό Β', λίγο ύστερα άπό τήν υπογραφή τοΰ φιρμανιού αύτοΰ καί οπωσδήποτε πριν άπό τις 25 Σεπτεμβρίου 1835, τήν ημερομηνία τής κοινο­

ποιήσεως του, υπέγραψε και άλλο παρόμοιο φιρμάνι, πού αφορούσε στα υπόλοιπα οκτώ νησιά, το οποίο όμως χάθηκε άπό τα αρχεία τών Κοινο­

τήτων, όπως χάθηκαν καί πολλά άλλα 2. Το φιρμάνι αυτό είναι το τελευταίο σουλτανικό φιρμάνι, πού επιβε­

βαιώνει καί αναγνωρίζει το προνομιακό καθεστώς στις δώδεκα νότιες Σπο­

403­405) σέ ελληνική καί γαλλική μετάφραση, μέ τήν παρατήρηση πώς δέν το είχε δήθεν περιλάβει στο βιβλίο της ή J. Stephanopoli καί αριθμώντας άπό λάθος, πιθανώς τυπογραφικό, το σουλτάνο Μαχμούτ ώς Α', ό Σκεΰος Ζερβός σέ ελληνική καί γαλλική μετάφραση (βλ. Σ κ ε ύ ο υ Ζ ε ρ β ο ύ , Το ζήτημα τής Δωδεκανήσου καί τα διπλωματικά αύτοϋ έγγραφα, εκδ. Β', 'Αθήναι 1928, σελ. 12­19) καί ό Κ. Σ α κ ε λ λ α ρ ί δ η ς (ένθ' αν., σελ. 182­183) σέ ελληνική μετάφραση. Σημειώνω πώς οί μεταφράσεις τών Βενιαμίν ­ Καλαβροϋ καί τών άλλων, σέ σύγκριση μέ τή μετάφραση Παπαδοπούλου, παρουσιάζουν δύο βασικές διαφορές. Συγκεκριμένα, το φιρμάνι αυτό τοϋ Μαχμούτ τοϋ Β' τοϋ έτους 1835, ένώ σύμφωνα μέ τίς μεταφράσεις τών Βενιαμίν ­ Καλαβροϋ καί τών άλλων : α') άφορα στους κατοίκους «τών εν τώ Αίγαίφ πελάγει νήσων 'Ικαρίας, Πάτμου, Λέρου καί Καλύμνου» καί β') ορίζει «φόρον κατ' άποκοπήν δι' όλα έν γένει γρόσια 80.000», σύμφωνα μέ τή μετάφραση Παπαδοπούλου : α') άφορα δχι μόνο στους κατοίκους τών τεσσάρων αυτών νησιών άλλα «καί τών λοιπών Σποράδων νήσων πλην τής Κώ καί τής Ρόδου» καί β') ορίζει «φόρον κατ' άποκοπήν» 180.000 γρόσια.

1. Βλ. το σχετικό συνοδευτικό έγγραφο είς: Μ ι χ . Β ε ν ι α μ ί ν ­ Μ ι χ . Κα­

λ α β ρ ο ϋ , ένθ' άν., σελ. 12. Μ ι λ τ . Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ΰ , ένθ' άν., σελ. 398 ­ 399 σέ ελληνική μετάφραση καί 405 σέ γαλλική. Σ κ. Ζ ε ρ β ο ΰ , ενθ'άν., σελ. 32­35 καί Κ. Σ α κ ε λ λ α ρ ί δ η , ενθ' άν., σελ. 161 ­ 162. Σημειώνω πώς οί Μ. Βενιαμίν ­ Μ. Καλα­

βρός παρουσιάζουν τό έγγραφο αυτό μέ ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου τοΰ έτους, άπό λάθος ασφαλώς τυπογραφικό, 1638, ένώ ό Μ. Καραβοκυρός μέ ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου αλλά τοΰ έτους 1838 στην ελληνική μετάφραση καί 1835 στή γαλλική, οί δέ Σ. Ζερβός καί Κ. Σακελλαρίδης μέ ημερομηνία 25 Σεπτεμβρίου 1838. Όμως τό σωστό έτος συντά­

ξεως τοΰ εγγράφου φαίνεται πώς είναι τό 1835, άφοΰ τό φιρμάνι πού κοινοποιείται μέ τό έγγραφο αυτό έχει ημερομηνία «μέσα τοΰ μηνός Τζεμάζ ­ ούλ ­ έββέλ τοΰ έτους 1251 (1835)», τό δέ έγγραφο ρητά αναφέρει πώς ό Σουλτάνος Μαχμούτ, πού τό υπογράφει, τό «διηύθυνε κατ' αύτάς» σ' αυτόν πού τό κοινοποιεί, τό μουχαβουζή τής Ρόδου 'Αχμέτ πασά· καί όπως είναι φυσικό, δέν μπορεί τό φιρμάνι, πού υπογράφηκε στα 1835, ύστερα μάλιστα άπό επέμβαση τών Μεγάλων Δυνάμεων, να κοινοποιήθηκε για εφαρμογή μετά τρία ολόκληρα χρόνια.

2. Μ ι λ τ . Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ΰ , ένθ' άν., σελ. 420 ­ 421.

—­ 428 —

ράδες. Οί διάδοχοι τοΟ σουλτάνου Μαχμούτ του Β', παρά τις επανειλημ­

μένες οχλήσεις ακόμη και πιέσεις των νησιωτών προς την Υψηλή Πύλη, απέφυγαν να εκδώσουν δικά τους φιρμάνια 1, πού να αναγνωρίζουν τα προνόμια τών νησιών, όπως ίσχυαν αιώνες τώρα. "Ισως γιατί ή Τουρκική Κυβέρνηση εΐχε πάρει τήν απόφαση να τα περιστείλη ή και να τα κατάρ­

γηση. Και ή αφορμή για τήν εφαρμογή της αποφάσεως αυτής δόθηκε με τήν Κρητική 'Επανάσταση τοϋ 1866.

'Από τήν εποχή αυτή, ανεξάρτητα από το αν υπήρχε ή δχι προδια­

γεγραμμένο σχέδιο για περιστολή ή κατάργηση τών προνομίων, αρχίζει ή κρισιμώτερη περίοδος για το προνομιακό καθεστώς τών δώδεκα νότιων Σποράδων. Τό 1867 ή Τουρκική Κυβέρνηση παραβιάζοντας τά σουλτανικά φιρμάνια πού, όπως εϊπα, εξασφάλιζαν στα προνομιούχα νησιά εκτός άπό τή φορολογική ατέλεια και πλήρη αυτονομία και αυτοδιοίκηση, επιχεί­

ρησε να εγκαταστήση σ' αυτά διοικητικούς της εκπροσώπους, τους κ α ϊ­μ α κ ά μ η δ ε ς . Τσως για νά παρακολουθή καλύτερα τους νησιώτες και να μπορή να έλέγχη τις κινήσεις τους, επειδή φοβήθηκε μήπως τό παρά­

δειγμα της Κάσου, πού έστειλε σ' ενίσχυση τών Κρητών 16 πλοία με 150 άνδρες2, ακολουθήσουν και τα άλλα νησιά του 'Αρχιπελάγους ή τό χειρό­

τερο μήπως τό κίνημα τών Κρητών ευρη μιμητές και στα νησιά αυτά. Και ή αρχή έγινε άπό τή Σύμη. Γιατί οί Τούρκοι ήταν βέβαιοι πώς αν ύπέκυπτε τό νησί αυτό, πού πάντα έπαιζε ηγετικό ρόλο ανάμεσα στα άλλα προνο­

μιούχα νησιά, ή επιτυχία τοϋ εγχειρήματος τους ήταν εξασφαλισμένη. Κατέφθασε λοιπόν στή Σύμη, στις 26 Αυγούστου (7 τοϋ Σεπτέμβρη)

τοϋ 1867, με πολεμικό πλοίο καί με πολύ στρατό, ό αρχηγός της επιχειρή­

σεως, κάποιος Λαχοβαρή, αξιωματούχος στή Ρόδο, καί με τήν απειλή τών όπλων εγκατέστησε τον Τοΰρκο καϊμακάμη­ καί φοβερίζοντας πώς θα βομβάρδιζε τό νησί απαιτούσε άπό τους Συμαίους νά αναγνωρίσουν τό νέο καθεστώς. 'Αλλά ή σθεναρή αντίσταση τών σκληροτράχηλων Συμαίων, ή άρνηση τους νά δεχθοΰν τήν παραβίαση τών προνομίων τους, οί παρα­

στάσεις τών εκπροσώπων τους στις Μεγάλες Δυνάμεις και κυρίως στον Υπουργό τών Εξωτερικών της 'Αγγλίας λόρδο Stanley καί ή άμεση παρέμ­

βαση τοϋ "Αγγλου 'Υπουργού στην 'Υψηλή Πύλη, έκαμαν ώστε νά ναυα­

γήση τό τουρκικό εγχείρημα. Ή Πύλη ανακάλεσε τον καϊμακάμη καί διέ­

ταξε τό Λαχοβαρή νά εγκατάλειψη τό νησί παίρνοντας μαζί του καί τό στρατό, πού εϊχε εγκαταστήσει σ' αοτό 3.

1. Βλ. παρακάτω τα κείμενα αριθ. 1, 3, 5 καί 7. 2. Σ κ ε ύ ο υ Ζ ε ρ β ο ϋ , ενθ' άν., σελ. 40 καί Μι χ. Σ κ ε υ ο φ ύ λ α κ ο ς , Τα

σουλτανικά φιρμάνια τής Σύμης, Συμαϊκον Βήμα, έτος Β' (1938) φ. 37. 3. Βλ. στο φυλλάδιο : Christian rights in Ottoman territories and dependencies.

— 429 —

"Ομως δυο χρόνια αργότερα ή επιχείρηση επαναλήφθηκε. Ή αρχή έγινε και πάλι άπο τή Σύμη. 'Αρχηγός της επιχειρήσεως τη φορά αυτή ήταν ό ϊδιος ό β α λ ή ς του 'Αρχιπελάγους 'Αχμέτ Καϊσαρλή πασάς. Στις 29 'Ιανουαρίου (10 Φεβρουαρίου) του 1869 περικύκλωσε τό νησί με πολεμικά πλοία, αποβίβασε πολυάριθμο στρατό καί με τήν απειλή τών όπλων, με συλλήψεις πολλών προυχόντων, πού τους έστειλε στις φοβερές φυλακές της Ρόδου, καί άλλες βιαιότητες εγκατέστησε τον Τούρκο διοικη­

τικό αξιωματούχο, τόν καϊμακάμη. Μέ τον ϊδιο περίπου τρόπο έγινε ή εγκα­

τάσταση τών καϊμακάμηδων καί στα υπόλοιπα νησιά 1. Τήν ενέργεια αυτή της Τουρκικής Κυβερνήσεως οί νησιώτες τήν είδαν,

πολύ σωστά, ώς πρώτο ρήγμα στο προνομιακό τους καθεστώς, ώς τήν απαρχή μιας γενικώτερης προσπάθειας για σταδιακή κατάργηση τών προ­

νομίων τους. Γι' αυτό καί οί διαμαρτυρίες, οί παραστάσεις καί οί εκκλήσεις τους προς τις Μεγάλες Δυνάμεις καί ιδιαίτερα προς τόν Υπουργό τών Εξωτερικών της 'Αγγλίας λόρδο Clarendon, τό διάδοχο του λόρδο Stanley, ήταν καί άμεσες καί συνδυασμένες 2. Καί τούτο παρά τό γεγονός πώς τήν εποχή αυτή ή Τουρκική Κυβέρνηση θεωρούσε εγκληματική πράξη, πού στρεφόταν εναντίον της, τό νά δεχθή κάποιος να εκπροσώπηση τό νησί του, για νά άνακληθή ή απόφαση της Πύλης για διοικητική αφομοίωση τών δώδεκα προνομιούχων νησιών3.

Στις συντονισμένες αυτές ενέργειες τών νησιωτών οί Τούρκοι απάντη­

σαν μέ τό γνώριμο τους τρόπο, νά δίνουν υποσχέσεις, αδιάφορο αν δέν επρόκειτο νά τις τηρήσουν. Ό 'Αχμέτ πασάς μέ τό πρόσχημα πώς ήθελε νά διασκέδαση τις ανησυχίες καί τους φόβους τών νησιωτών για τήν τύχη τών

The case of the Sporades islands. Copies of memorials and correspondence, πού μοιρά­

στηκε στα μέλη τοϋ άγγλικοΟ κοινοβουλίου στή σύνοδο τοΰ 1870, σελ. 4 ­ 5 τό Υπόμνημα, με ημερομηνία 14 Σεπτεμβρίου 1867 (π.ή.), τών αντιπροσώπων τής Σύμης καί τών άλλων νησιών τοϋ νότιου 'Αρχιπελάγους προς τόν "Αγγλο 'Υπουργό τών Εξωτερικών λόρδο Stanley καί στή σελ. 6 τό Memorandum, πού αναφέρεται στα αποτελέσματα τών ενεργειών τοϋ λόρδου Stanley. Επίσης βλ. J e a n n e S t e p h a n o p o l i , ενθ' άν., σελ.41 καί M i c h a e l V o l o n a k i s , The island of roses and her eleven sisters or the Dodeca­

nese, London 1922, σελ. 316­317. 1. Βλ. στο φυλλάδιο : Christian rights in Ottoman territories κλπ., σελ. 7, τις παρα­

γράφους 7 κ.έξ. από τό 'Υπόμνημα μέ ημερομηνία 24 Μαρτίου 1869 (π.ή.), πού υπέβαλαν οί αντιπρόσωποι τών Συμαίων καί τών άλλων νησιωτών στον Άγγλο 'Υπουργό τών Εξω­

τερικών λόρδο Clarendon. Βλ. επίσης εις: J e a n n e S t e p h a n o p o l i , ενθ' άν., σελ. 42, Μ. V o l o n a k i s , ενθ'άν., σελ. 317 καί παρακάτω, σελ. 447, τό κείμενο αριθ. 7.

2. Βλ. στο φυλλάδιο : Christian rights κλπ., σελ. 6 ­ 8, τό 'Υπόμνημα μέ ημερομη­

νία 24 Μαρτίου 1869 καί σελ. 8 κ.έξ. τήν αλληλογραφία, από 24 Μαρτίου 1869 μέχρι 14 Σεπτεμβρίου τοϋ ίδιου έτους, μεταξύ τοΰ 'Υπουργού τών Εξωτερικών της 'Αγγλίας καί τών "Αγγλων, πού εκπροσωπούσαν τους πληρεξουσίους τών νησιωτών.

3. Μ ι λ τ ι ά δ ο υ Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ϋ , ενθ' αν., σελ. 386.

— 430 —

προνομίων τους, κυρίως όμως για να τους κάμη να σταματήσουν τις διαμαρ­

τυρίες και τις άλλες παραστάσεις τους για ανάκληση της διοικητικής μετα­

βολής, πού ô ίδιος με την απειλή και τή βία επέβαλε, έστειλε στις Δημο­

γεροντίες τών δώδεκα νησιών έγγραφο με ημερομηνία 20 Σελήνης Ζηλχιτζέ 1285 (22 Μαρτίου 1869), με το όποιο, άφοϋ εξηγούσε πώς ή εγκατάσταση τών καϊμακαμιών απέβλεπε μόνο στή διοικητική εξομοίωση τών νησιών με τα άλλα διαμερίσματα τής Αυτοκρατορίας, έδινε τή διαβεβαίωση πώς τάχα τό μέτρο αυτό δεν επρόκειτο να θίξη τό φορολογικό τους καθεστώς1. Τήν ίδια ακριβώς διαβεβαίωση και επί πλέον τήν υπόσχεση πώς οί νησιώτες θα ζούσαν δπως και παλαιότερα, έδωσε και ή Πύλη στον Υπουργό τών Εξωτερικών τής 'Αγγλίας 2, απαντώντας στην παρέμβαση του για ανάκληση τών καϊμακαμιών άπό τα προνομιούχα νησιά και για διατήρηση τών προ­

νομίων, όπως τα καθώριζαν τα σουλτανικά φιρμάνια. "Ομως οί τουρκικές διαβεβαιώσεις δεν ήταν ειλικρινείς, οί δε ανησυ­

χίες και οί φόβοι τών νησιωτών για τήν τύχη τών προνομίων τους ήταν και βάσιμες και δικαιολογημένες. 'Απόδειξη πώς λίγο έπειτα από τή διοικητική εξομοίωση τών νησιών μέ τήν υπόλοιπη 'Οθωμανική Αυτοκρατορία, ακο­

λούθησε ή φορολογική τους εξίσωση, μέ σπουδαιότερο βήμα, προς τήν κατεύθυνση αυτή, τήν ίδρυση τελωνείων και τήν επιβολή τελωνειακών δασμών στα εισαγόμενα και εξαγόμενα προϊόντα 3.

Τό καινούργιο αυτό ρήγμα στο προνομιακό τους καθεστώς οί νησιώτες τό διαισθάνθηκαν ώς καίριο και καταστρεπτικό πλήγμα για τα προνόμια τους. Γι' αυτό και έστειλαν αμέσως αντιπροσώπους τους στην Κωνσταντι­

νούπολη. Και εκείνοι μέ αναφορές και υπομνήματα προς τήν Πύλη και τις πρεσβείες τών Μεγάλων Δυνάμεων ζητούσαν να τηρηθούν οί διαβεβαιώ­

σεις, πού οί επίσημες τουρκικές 'Αρχές, ό βαλής του 'Αρχιπελάγους 'Αχμέτ Καϊσαρλή πασάς πρώτα και ό Μέγας Βεζύρης Άαλή πάσας έπειτα, μόλις πριν άπό λίγο είχαν δώσει για τή διατήρηση του φορολογικού τους καθεστώτος 4.

Ι . Μ ι χ . Β ε ν ι α μ ί ν και Μι χ. Κ α λ α β ρ ο ΰ , ενθ' άν., σελ. 13, J e a n n e S t e p h a n o p o l i , ενθ' άν., σελ. 168­169, Μ ι λ τ . Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ϋ , ενθ' άν., σελ. 400, Σ κ ε ύ ο υ Ζ ε ρ β ό ϋ, ενθ' άν., σελ. 44 και Κ. Σ α κ ε λ λ α ρ ί δ η , ενθ' άν., σελ. 164.

2. Βλ. στο φυλλάδιο : Christian rights κλπ., σελ. 14­15, τήν απάντηση, μέ ημε­

ρομηνία 12 'Ιουλίου 1869, του 'Υπουργείου τών Εξωτερικών τής 'Αγγλίας προς τον Charles Goodwin, άμισθο εκπρόσωπο τών αντιπροσώπων τών νησιωτών.

3. Βλ. 1) Ά χ ι λ λ έ ω ς Δ ι α μ α ν τ ά ρ α , 'Ιστορία τής νήσου Καστελλορίζου, ΔΙΕΕ, Η' (1923), σελ. 195, όπου αναφέρεται πώς ή εγκατάσταση τελωνείου στο Καστελ­

λόριζο έγινε στα 1872 και 2) παρακάτω, στή σελ. 447, το κείμενο αριθ. 7. 4. Βλ. παρακάτω στή σελ. 447, τό κείμενο αριθ. 7.

­ 431 —

Κάτω από τις πιέσεις των αντιπροσώπων των νησιωτών και τις παρεμ­

βάσεις των πρεσβευτών τών Μεγάλων Δυνάμεων, ή Τουρκική Κυβέρνηση παρέπεμψε το επίμαχο αυτό θέμα στο Συμβούλιο του Κράτους, για να το συζήτηση και να κατάληξη σε συγκεκριμένες προτάσεις. Ή συζήτηση κράτησε ένδεκα μήνες και τέλος βγήκε ή απόφαση, σύμφωνα με τήν οποία θα έπρεπε ολόκληρο το εισόδημα άπό τους τελωνειακούς δασμούς να περι­

έρχεται στις Κοινότητες. Γιατί, δπως αναφέρεται στην απόφαση, μόνο έτσι θα αποφευγόταν «ή καταστροφή, ό διασκορπισμός τών κατοίκων και ή έρήμωσις». Όμως και ή απόφαση αυτή έμεινε μόνο πρόταση. Ό Μέγας Βεζύρης Έσσάτ πασάς τήν απέρριψε *.

Μέ τήν απόρριψη της αποφάσεως του Συμβουλίου του Κράτους ή αγωνία τών νησιωτών για τήν τύχη τών προνομίων τους αποκορυφώθηκε. Όμως οι αγώνες τους συνεχίσθηκαν και μάλιστα όλο και πιο έντονοι, μέ αποτέλεσμα οί παραβιάσεις στο προνομιακό τους καθεστώς να αποβαίνουν λιγώτερο επώδυνες.

* * *

Σκοπός της μελέτης μου δεν είναι να εξιστορήσω όσα αφορούν στα δώδεκα προνομιούχα νησιά και στα προνόμια τους, άλλα να παρουσιάσω τα κείμενα, για τα όποια έκαμα λόγο στην αρχή. Γι' αυτό και ή ιστορική αναδρομή, πού προέταξα, είναι μόνο διαφωτιστική για τό περιεχόμενο τών κειμένων αυτών.

Όπως ήδη είπα, τα κείμενα είναι επτά. Άπό αυτά, πού για τήν εύκολώ­

τερη παρουσίαση τους τα αρίθμησα, τα τέσσερα πρώτα γράφηκαν τό έτος 1845, τό πέμπτο, τό έτος 1867, λίγους μήνες πριν άπό τήν επιχείρηση του Λαχοβαρή για τήν εγκατάσταση καϊμακάμη στή Σύμη, τό έκτο, τό έτος 1875 και τό έβδομο, τον επόμενο χρόνο, τό 1876. Τα δύο τελευταία είναι γραμμένα μέ τό χέρι του Μανουήλ Γεδεών.

Είδικώτερα, τό κείμενο αριθ. 1 έχει ημερομηνία 30 Μαΐου 1845, προέρ­

χεται άπό τή Δημαρχία της Λέρου και απευθύνεται στον «Ιοίάννψ Έμμ. Γεδαιώνος», όπως τον προσφωνούν. Μέ τό έγγραφο της αυτό ή Δημαρχία Λέρου διορίζει τον 'Ιωάννη Γεδεών, τον πατέρα του Μανουήλ, πληρεξούσιο της στην Κωνσταντινούπολη και τον παρακαλεί να συνεργασθή μέ τους πληρεξουσίους τών άλλων τριών νησιών, της Πάτμου, της Καλύμνου καί της 'Ικαρίας, για τήν ανανέωση του Χάττι ­ Χουμαγιούν, του φιρμανιοϋ πού είχε υπογράψει τό 1835 ό σουλτάνος Μαχμούτ ό Β'.

Τό κείμενο αριθ. 2, πού έχει τήν ίδια ημερομηνία μέ τό προηγούμενο,

1. Βλ. τα κείμενα αριθ. 6 καί 7.

— 432 —

είναι ενα άπο τα συστατικά γράμματα, με τα όποια ή Δημαρχία Λέρου έφωδίασε τον πληρεξούσιο της, προς τα «σημαντικά μέσα», κατά την έκφραση του εγγράφου αριθ. 1, πού θα τον βοηθούσαν, για να επιτυχή ή αποστολή, πού τοϋ άνέθεταν. Τα σημαντικά αυτά μέσα, πού κατονομάζονται στο προ­

ηγούμενο έγγραφο, είναι ô Οικουμενικός Πατριάρχης, ό Μέγας Λογο­

θέτης Νικόλαος Άρίσταρχος [γρ. Άριστάρχης] και οί έγκριτοι ομογενείς της Κωνσταντινουπόλεως 'Ιωάννης Ψυχάρης και Θεόδωρος Παλταζής.

Το κείμενο αριθ. 3 έχει ημερομηνία 9 Αυγούστου 1845, προέρχεται και αυτό άπό τη Δημαρχία Λέρου και απευθύνεται στον ίδιο πληρεξούσιο, τον «"Ιωάννη καπετάν Μανόλη Γεδεών», όπως τον αποκαλούν τώρα. Με το έγγραφο του αυτό τό Δημαρχοσυμβούλιο της Λέρου ενημερώνει τον πλη­

ρεξούσιο του για την άντιπατριωτική στάση δύο Καλυμνίων, οί όποιοι άπο προσωπικό, δπως φαίνεται, πάθος προς τους πληρεξουσίους τοϋ νησιοΟ τους ή τους κοινοτικούς τους άρχοντες, έφθασαν στο σημείο να υποστηρί­

ξουν στις τουρκικές 'Αρχές πώς «θέλησις της νήσου αυτών είναι ν' άναιρεθγ) το 'Ιερόν Βασιλικον Αυτόγραφον. . . ώς άντιβαΐνον εϊς τα συμφέροντα των κατοίκων», με αποτέλεσμα οί δύο αυτοί Καλύμνιοι να γίνουν στα χέρια τοΰ έχθροΰ όργανα αντιπερισπασμού στις προσπάθειες τών νησιωτών για ανα­

νέωση τοΰ φιρμανιοΰ τοϋ Μαχμούτ τοϋ Β'.

Οί υπογραφές τοΰ Δημαρχοσυμβουλίου και ή κοινοτική σφραγίδα τής νήσου Λέρου. Άπο το κείμενο αριθ. 3.

"Οτι σε προσωπικό πάθος πρέπει να άποδοθή ή άντιπατριωτική στάση τών δύο Καλυμνίων, συνάγεται άπό τό γεγονός πώς στο έγγραφο αριθ. 1 οί Δημογέροντες της Λέρου, πού φαίνεται πώς κάτι είχαν πληροφορηθή για τις αντιθέσεις, «τα Ιδιαίτερα», όπως γράφουν, τών Καλυμνίων, συνι­

στούσαν στον πληρεξούσιο τους να μή άνακατευθή σ' αυτές, άφοΰ «τοϋτο ώς προς αυτούς είναι πολύ άδιάφορον». Φαίνεται δηλαδή πώς 'έως τότε «τα Ιδιαίτερα» τών Καλυμνίων στην Κωνσταντινούπολη περιορίζονταν σε προσωπικές προστριβές χωρίς άλλη προέκταση. "Οταν όμως οί προστριβές

— 433 —

και οί αντιθέσεις έφθασαν σέ σημείο, ώστε οι δύο Καλύμνιοι να χάσουν τον έλεγχο των λόγων και τών πράξεων τους και να υποστηρίζουν απόψεις, πού εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα του ξένου κυριάρχου, σέ βάρος ζωτικών συμφερόντων τών κατοίκων όλων τών προνομιούχων νησιών, οί Δημογέ­

ροντες τής Λέρου πήραν θέση και τη θέση τους τή γνωστοποίησαν στον πληρεξούσιο τους.

Ή θέση αύτη τών Λερίων Δημοτικών 'Αρχόντων προέρχεται και άπό τον πρόσθετο λόγο ότι οί δύο Καλύμνιοι παρουσίαζαν τους Αερίους πώς δήθεν ήταν σύμφωνοι μέ την άποψη τους για τήν κατάργηση του προνομια­

κού καθεστώτος. Μάλιστα τους προέβαλλαν και για μάρτυρες. "Ετσι άλλωστε εξηγείται ή οργή και ή αγανάκτηση τών Δημογερόντων τής Λέρου εναντίον τών δύο αυτών Καλυμνίων και δικαιολογούνται οί βαρείες εκφράσεις, μέ τις όποιες τους περικοσμοΰν στο έγγραφο τους αυτό.

Τό κείμενο αριθ. 4 έχει ημερομηνία 23 Αυγούστου τοΰ ίδιου έτους 1845 και είναι συμφωνία, πού τήν υπογράφουν οί πληρεξούσιοι τών τριών νη­

σιών, τής Πάτμου ό Π. Νικολαΐδης, τής Καλύμνου ό Ν. Μ. Σβίνου καί τής Λέρου ό 'Ιωάννης Γεδεών. Μέ τή συμφωνία τους αυτή οί τρεις πληρεξούσιοι κατέληξαν πώς έπρεπε «να θυσιάσουν εις ανήκοντα Μέσα υπουργικά» 9.000 γρόσια για τήν ανανέωση τοΰ φιρμανιοϋ, άφοΰ, όπως λένε στή συμ­

φωνία, μέ κανένα άλλο τρόπο δέν κατάφεραν να τήν επιτύχουν. Τό κείμενο αριθ. 5 έχει ημερομηνία 24 Μαΐου 1867, προέρχεται άπό

τή Δημαρχία Καλύμνου και απευθύνεται στον πληρεξούσιο τής Λέρου 'Ιωάννη Γεδεών. Μέ τό έγγραφο τους αυτό οί Δήμαρχοι Καλύμνου Έμμ. Όλυμπίτης και Χ"Αλέξιος Δημητρίου παρακαλούν τον πληρεξούσιο τής Λέρου να συνεργασθή μέ τον 'Ιωάννη Άνέφαλο (φαίνεται πώς πρόκειται για τον Καλύμνιο πληρεξούσιο τής εποχής εκείνης στην Κωνσταντινού­

πολη) «εις τήν νέαν καταοκευήν τής υποθέσεως τοΰ Μαΐλλη κατά τής Κοινότητος των». Στο έγγραφο δέν αποσαφηνίζεται τί είδους ήταν ή «νέα» αυτή «κατασκευή τής υποθέσεως τοϋ Μαΐλλη», γιατί φαίνεται πώς ήταν γνωστή στο Αέριο πληρεξούσιο. Είναι όμως σαφές πώς ή υπόθεση απέ­

βαινε «κατά τής Κοινότητος των», γι' αυτό και θυμίζει κάτι παρόμοιο μέ τήν άντιπατριωτική στάση, για τήν οποία γίνεται λόγος στο κείμενο αριθ. 3.

Τό κείμενο αριθ. 6 έχει ημερομηνία Ρεββί ­ έλ ­έββέλ 1292 ('Απρίλιος 1875) καί είναι ή απόφαση τοΰ Τμήματος 'Εσωτερικών τοΰ Συμβουλίου τοΰ Κράτους τής 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μεταφρασμένη στα ελληνικά. Τήν απόφαση αυτή, ή οποία έχει θέμα τό αίτημα τών αντιπροσώπων τών δώδεκα νότιων Σποράδων για ανάκληση τών τελωνειακών δασμών άπό τα νησιά τους καί ή οποία καταλήγει στην πρόταση να περιέρχωνται στα ταμεία τών Κοινοτήτων όλα τα εισοδήματα άπό τους τελωνειακούς δασμούς, τή μνημονεύουν όσοι έγραψαν για τό προνομιακό καθεστώς στα νησιά

— 434 —

αυτά. Ακόμη την αναφέρουν στα υπομνήματα τους προς την Πύλη και τίς Μεγάλες Δυνάμεις και οί πληρεξούσιοι των νησιών, για να θεμελιώσουν το αίτημα τών συμπολιτών τους για φορολογική ατέλεια 1. "Ομως, όσο γνω­

ρίζω, κανένας μέχρι σήμερα δεν τήν έχει δημοσιεύσει. 'Ίσως επειδή έμεινε ανεκτέλεστη.

'Από τήν απόφαση αυτή μαθαίνομε : 1. Τα ονόματα τών αντιπροσώπων της εποχής εκείνης στην Κωνσταν­

τινούπολη. Αυτοί ήταν : Ό Ιπποκράτης Ταβλάριος άπό τήν Κάλυμνο, ό Βασίλειος Κεραμόπουλος, ό Μιχαήλ Συμεών και αυτός άπό τήν Κάλυμνο ως δεύτερος αντιπρόσωπος της, ό 'Ιωάννης Γεδεών άπό τή Λέρο καί ό Δημοσθένης Χαβιαράς άπό τή Σύμη 2.

2. Το ύψος τών τελωνειακών δασμών καί μάλιστα σε σύγκριση μέ το ύψος καί τό είδος τών φόρων, όπως ήταν καθωρισμένοι άπό τίς Κοινό­

τητες πρίν άπό τήν επιβολή τών τελωνειακών δασμών. 3. Τίς επιπτώσεις πού είχε ή επιβολή τών δασμών αυτών στην εμπο­

ρική κίνηση τών νησιών καί στην οικονομική κατάσταση τών Κοινοτήτων. 4. Τα ονόματα τών Τούρκων, πού σαν γνώστες τών τοπικών συνθηκών

εϊχαν κληθή να εκφράσουν τίς γνώμες καί τίς απόψεις τους : Του βαλή τής Ρόδου 'Αχμέτ Καϊσαρλή πασά καί του πρώην καϊμακάμη της Σύμης Σακήρ έφέντη.

5. Ά π ό τήν απόφαση αυτή συνάγεται ακόμη πώς δίκαια οί νησιώτες δυσπιστούσαν στις διαβεβαιώσεις καί στίς διάφορες υποσχέσεις τών Τούρ­

κων, έστω καί αν τίς διατύπωναν επίσημα πρόσωπα καί μέ τρόπο επίσημο. 'Απόδειξη ή επιχειρηματολογία του βαλή της Ρόδου 'Αχμέτ πάσα, του ενός από τους δύο Τούρκους πού είπαν τή γνώμη τους στο Συμβούλιο του Κρά­

τους. Ό Τούρκος αυτός επίσημος καθόλου δεν δίστασε, για να δικαιολό­

γηση τήν άποψη του για φορολογική εξομοίωση τών προνομιούχων νησιών μέ τήν υπόλοιπη Αυτοκρατορία, να φέρη σαν επιχείρημα τό γεγονός ότι «al νήσοι αϋται διοικητικώς η άλλως δεν διέφερον πλέον τών άλλων νήσων». Όμως ό ίδιος αυτός 'Αχμέτ πασάς μόλις πρίν πέντε χρόνια, λίγο υστέρα άπό τή διοικητική εξομοίωση πού υπαινίσσεται, αυτήν πού ό ίδιος, όπως είδαμε, επέβαλε στα 1869 μέ τή βία καί τήν απειλή τών όπλων, είχε διαβε­

βαιώσει μέ έγγραφο του τους νησιώτες πώς τό μέτρο της διοικητικής αυτής μεταβολής καθόλου δεν επρόκειτο να θίξη τό φορολογικό τους καθεστώς3.

1. Βλ. Μ ι χ. Β ε ν ι α μ ί ν καί Μι χ. Κ α λ α β ρ ο ϋ , ενθ' αν., σελ. 5, J e a n n e S t e p h a n o p o l i , §νθ' αν., σελ. 42, Ά χ ι λ. Δ ι α μ α ν τ ά ρ α , ενθ' αν., σελ. 195 καί Κ. Σ α κ ε λ λ α ρ ί δ η , ενθ' αν., σελ. 165.

2. Ή καταγωγή τών πληρεξουσίων είναι προσθήκη του σ. 3. Βλ. τίς παραπομπές στή σελ. 430, σημείωση 1.

— 435 —

Tò κείμενο αριθ. 7 γράφηκε τον 'Οκτώβρη του 1876, απευθύνεται «Προς τον Μαρκήσιον Σαληαβουρί»1, πού τήν εποχή εκείνη (1876­1877) αντιπροσώπευε τη χώρα του στο Συνέδριο τής Κωνσταντινουπόλεως, και είναι ανυπόγραφο σχέδιο ή αντίγραφο υπομνήματος. Τό υπόμνημα, στο όποιο περιγράφονται με αδρές γραμμές οί φάσεις, άπό τις όποιες πέρασε το προνομιακό καθεστώς των δώδεκα νότιων Σποράδων, άπό τό 1821 μέ τήν Ελληνική Επανάσταση εως τό 1875 μέ τήν απόρριψη της αποφάσεως του Συμβουλίου του Κράτους άπό τό Μ. Βεζύρη Έσσάτ πασά, τό υπέγραψε καί τό επέδωσε στο διακεκριμένο "Αγγλο πολιτικό ό αντιπρόσωπος της Τετρανήσου 2, μέ τήν παράκληση ό "Αγγλος ευγενής να λάβη «υπό σπον­

<5atav εποψιν τα δίκαια της Τετρανήσου καθώς καί όλων δμοΰ των Σποράδων, δπως μη καταστραφώσι τα πολύτιμα αυτών προνόμια».

Ένας λοιπόν τό υπέγραψε και τό επέδωσε, τό πιο πιθανό επειδή οί άλλοι αντιπρόσωποι, ύστερα άπό τήν απόρριψη της αποφάσεως του Συμβου­

λίου του Κράτους, θα είχαν φύγει για τίς πατρίδες τους. "Ομως άπό τους αντιπροσώπους τής Τετρανήσου, αυτούς πού αναφέρει ή απόφαση του 1875, για δύο είναι βεβαιωμένο πώς έμεναν στην Κωνσταντινούπολη τον 'Οκτώβρη του 1876, τότε πού δόθηκε τό υπόμνημα στο μαρκήσιο Salisbury : Για τον αντιπρόσωπο τής Λέρου, τον 'Ιωάννη Γεδεών, πού ήταν μόνιμος κάτοικος στην Κωνσταντινούπολη από τό 1828 καί για τον αντιπρόσωπο της Καλύμνου, τον Ιπποκράτη Ταβλάριο, πού είχε έγκατασταθή στην Κωνσταντινούπολη από τό 1869 καί παρέμενε εκεί εως τό 18773. Επο­

μένως ό ένας άπό τους δύο αυτούς θα πρέπει να υπέγραψε καί να επέ­

δωσε τό υπόμνημα. 'Αλλά τό ότι τήν εποχή εκείνη οί Τούρκοι θα θεωρούσαν εγκληματική

πράξη μια τέτοια ενέργεια, μέ ανάλογες συνέπειες γι' αυτόν πού θα τήν επιχειρούσε4, τό ότι ό Ιπποκράτης Ταβλάριος στα 1877 διωρίσθηκε διερ­

μηνέας κοντά στο γενικό διοικητή του 'Αρχιπελάγους, τό γιατρό Σάβα πασά 5, γεγονός πού επιτρέπει να διατυπωθή ή σκέψη πώς μήτε ό ίδιος, λίγους μήνες πριν από τό διορισμό του, θα έπαιρνε τή ριψοκίνδυνη πρωτο­

βουλία να σύνταξη καί να ύποβάλη τό υπόμνημα, μήτε καί οί συμπατριώτες

1. Ροβέρτος, Άρθοϋρος, Τώλμποτ, Γκασκόϊν ­ Σέσιλ, τρίτος μαρκήσιος Salisbury (1830 ­1903), Άγγλος πολιτικός πού έγινε πολλές φορές 'Υπουργός τών Εξωτερικών καί Πρωθυπουργός.

2. Τετράνησος : Κάλυμνος, Λέρος, Πάτμος καί 'Ικαρία. 3. Μ α ν ο υ ή λ Γ ε δ ε ώ ν , Άποσημειώματα Χρονογράφου, 1800­1913, εν

'Αθήναις 1932, σελ. 216 ­ 217 καί Μνεία τών προ έμοϋ, 1800 ­1863 ­1913, έν 'Αθήναις 1934, σελ. 62.

4. Μ ι λ τ ι ά δ ο υ Κ α ρ α β ο κ υ ρ ο ΰ , ενθ' άν., σελ. 386. 5. Μ α ν ο υ ή λ Γ ε δ ε ώ ν , Άποσημειώματα Χρονογράφου, σελ. 217.

— 436 —

του της Κωνσταντινουπόλεως θα τον ενεθάρρυναν σ' αυτό, και το σπουδαιό­

τερο το ότι το υπόμνημα βρίσκεται ανάμεσα στα έγγραφα του οικογενειακού αρχείου του Μανουήλ Γεδεών, θεμελιώνουν, νομίζω, την άποψη πώς αυτός πού υπέγραψε και επέδωσε τό υπόμνημα ήταν ό 'Ιωάννης Γεδεών. Και συντάκτης του υπομνήματος δέν πρέπει να ήταν άλλος από τό γυιό του Μανουήλ, νεαρό τότε διανοούμενο και ιστορικό στή Βασιλεύουσα, άφου 'έτσι εξασφαλιζόταν και ή τόσο απαραίτητη για την περίσταση εχεμύθεια.

Φαίνεται δηλαδή πώς οί Γεδεών, πατέρας και γυιός, σκέφθηκαν ότι δέν έπρεπε να αφήσουν ανεκμετάλλευτη τήν παρουσία του "Αγγλου πολι­

τικού ηγέτη Robert Salisbury στην Κωνσταντινούπολη. Θα συνέταξε λοιπόν ό Μανουήλ τό υπόμνημα και ό πατέρας του τό υπέγραψε και τό επέδωσε όχι όμως ώς αντιπρόσωπος της Λέρου, άλλα ώς εκπρόσωπος ολό­

κληρης της Τετρανήσου. Μάλιστα φαίνεται πώς στο υπόμνημα τους αυτό οί Γεδεών είχαν επισυνάψει και τήν απόφαση του 1875 του Συμβουλίου του Κράτους, επειδή υιοθετούσε τα επιχειρήματα των νησιωτών για τήν ανάκληση των τελωνειακών δασμών και επί πλέον τους δικαίωνε κάπως στην επιδίωξη τους αυτή. "Ετσι εξηγείται πώς τα δύο αυτά κείμενα είναι γραμμένα μέ τό χέρι του Μανουήλ Γεδεών και πώς βρίσκονται ανάμεσα στα έγγραφα του οικογενειακού του αρχείου.

'Από τό υπόμνημα αυτό μαθαίνομε ποιοι άπό τους Μ. Βεζύρηδες, της περιόδου 1869­1876, πήραν εχθρική στάση προς τους νησιώτες και τα προνόμια τους. Αυτοί είναι :

Ό Άαλή πασάς, έπί της εποχής του οποίου έγινε ή διοικητική αφο­

μοίωση (1869). Ή συμπεριφορά του προς τους αντιπροσώπους τών νησιω­

τών και ή στάση και ή πολιτική του στο θέμα τών προνομίων τους, όπως περιγράφονται στο υπόμνημα, δίνουν ανάγλυφη τήν εικόνα τοΰ Τούρκου πολιτικού, πού παρέχει πρόθυμα υποσχέσεις καί διαβεβαιώσεις, όμως ποτέ δέν εκτελεί τίς υποσχέσεις του και ύστερα άπό λίγο αναιρεί τις διαβεβαιώ­

σεις πού εϊχε δώσει. Ό Μεχμέτ πασάς Σιρβανζαδέ. 'Απέρριψε «περιφρονητικώς» τήν ανα­

φορά τών νησιωτών για ανάκληση τών τελωνειακών δασμών (1873). Ό Έσσάτ πασάς. 'Απέρριψε χωρίς εξήγηση καί καμιά δικαιολογία

τήν απόφαση τοΰ Συμβουλίου τοΰ Κράτους (1875). Ό Μαχμούτ πασάς. Ύπεσχέθη, ύστερα άπό παρέμβαση τοΰ Έλλιοτ,

"Αγγλου πρεσβευτοΰ στην Κωνσταντινούπολη, να επανεξέταση τήν απόφαση τοΰ Συμβουλίου τοΰ Κράτους καί «να δώσγ] πέρας είς την υπόθεσα», χωρίς όμως καί να τη ρήση τήν υπόσχεση του αυτή.

Ή συστηματικώτερη μελέτη τών επτά κειμένων δίνει καί μερικά άλλα στοιχεία. Σημειώνω τά σημαντικώτερα.

1. "Οπως είδαμε, τά πράγματα δέν πήγαιναν πάντοτε ομαλά καί ρόδινα

- 437 —

στις δώδεκα νότιες Σποράδες. Οί νησιώτες κάθε τόσο αντιμετώπιζαν τον κίν­

δυνο να παραβιασθή το προνομιακό τους καθεστώς. "Ομως ήξεραν πώς και ή παραμικρότερη παραβίαση των προνομίων τους θα έφερνε αργά ή γρή­

γορα και τήν κατάργηση τους, με αποτέλεσμα τον οικονομικό μαρασμό καί τήν ερήμωση των νησιών τους. Φυσικό ήταν λοιπόν να τους συνέχη άγχος και διαρκής αγωνία για τήν τύχη τους. Και τό άγχος αυτό είναι έκδηλο στα τέσσερα δημαρχιακά έγγραφα, πού παρουσιάζω 1. «Μόνιμος και κύριος σκοπός είναι ή άνανέωσις και επικύροισις τον Χατίου» 2, έγραφαν μαζί με άλλα παρόμοια οί Δημογέροντες της Λέρου στον Οικουμενικό Πατριάρχη καί σε άλλους Κωνσταντινουπολΐτες ομογενείς παρακαλώντας τους να τους βοηθήσουν να διατηρηθή τό προνομιακό τους καθεστώς3. Καί όταν ο σουλτάνος Άβδούλ Μετζίτ4, ό διάδοχος του Μαχμούτ του Β',κάλεσε πληρεξουσίους άπό τις επαρχίες της Αυτοκρατορίας του «διάνα εξακρίβωση τα περί της καταστάσεως αυτών, άκούων εκ τον πλησίον τα παράπονα των«. οί Δημογέροντες της Λέρου δεν είχαν να προβάλουν άλλο αίτημα άπό τήν ανανέωση του Χαττίου, του φιρμανιοϋ πού τους εξασφά­

λιζε τή φορολογική ατέλεια καί τήν αυτονομία καί αυτοδιοίκηση 5. Γιατί έχοντας αυτό τα είχαν όλα. Άλλα τήν αγωνία των νησιωτών για τήν τύχη τών προνομίων τους εκφράζει καί τό δημαρχιακό έγγραφο της Καλύμνου, όταν οί Δήμαρχοι του νησιού αυτού, παρακαλώντας τον πληρεξούσιο τής Λέρου να συνεργασθή με τό δικό τους πληρεξούσιο, «ίνα παραχθη εν αποτέλεσμα εύνοϊκόν», τον διαβεβαίωναν πώς «δια τών ενεργειών σας θέλετε ϊδη σύμπασαν τήν πατρίδα μας ευγνωμονούσαν νμΐν»6.

2. Άλλα ας μή νομισθή πώς οί νησιώτες υποτάσσονταν μοιρολατρικά στις απειλές, στους εκβιασμούς, στους ποικίλους αντιπερισπασμούς καί στις διάφορες απόπειρες για παραβίαση τών προνομίων τους. Αγωνιούσαν για τήν τύχη του προνομιακού τους καθεστώτος, άλλα καί αγωνίζονταν για να τό διατηρήσουν. Καί οί αγώνες τους ήταν πολυμέτωποι. Είχαν να άντι­

παλαίσουν με τους Τούρκους βαλήδες καί τους άλλους διοικητικούς υπαλ­

λήλους, οί όποιοι, επηρεασμένοι άπό τήν τόσο έκδηλη στα νησιά αυτά οικονομική καί πολιτιστική ακμή, πότε με τή μια καί πότε με τήν άλλη δι­

καιολογία, άλλοτε απειλούσαν καί έξεβίαζαν καί άλλοτε προχωρούσαν σέ ενέργειες σκληρές καί επώδυνες, με τις όποιες τό προνομιακό καθεστώς

1. Βλ. τα κείμενα αριθ. 1, 2, 3 καί 5. 2. Τοϋ Χάττι ­ Χουμαγιούν, τοΟ φιρμανιοϋ πού υπέγραψε, υστέρα άπό πίεση των

Μεγάλων Δυνάμεων, ό σουλτάνος Μαχμούτ ό Β' στα 1835. 3. Βλ. το κείμενο αριθ. 2. 4. Έβασίλευσε άπό 1839­1861. 5. Βλ. το κείμενο αριθ. 1. 6. Βλ. το κείμενο αριθ. 5.

29

— 438 —

διέτρεχε θανάσιμο κίνδυνο ι. Είχαν ακόμη να αντιμετωπίσουν την επίσημη Τουρκική Κυβέρνηση, ή οποία στις παραστάσεις και στα παράπονα τους για τις παράνομες ενέργειες τών οργάνων της άλλοτε υποσχόταν και διαβε­

βαίωνε, χωρίς όμως να διστάζη υστέρα άπό λίγο να άνακαλή τις υποσχέ­

σεις και να άναιρή τις διαβεβαιώσεις 2, και άλλοτε, αψηφώντας φιρμάνια, υποσχέσεις και διαβεβαιώσεις, επιχειρούσε ή ίδια τήν κατάργηση πότε του ενός και πότε του άλλου άπό τα προνόμια. Είχαν ακόμη, δυστυχώς, να αντιμετωπίσουν και μερικούς ανάξιους συμπατριώτες τους. Τους ελά­

χιστους εκείνους, οί όποιοι, για να ικανοποιήσουν προσωπικά τους πάθη ή για άλλους λόγους, οπωσδήποτε ανομολόγητους, γίνονταν ακούσια όρ­

γανα του εχθρού σε βάρος ζωτικών συμφερόντων τών συμπατριωτών τους 3. 3. "Ομως οί νησιώτες στους πολυμέτωπους αυτούς αγώνες τους δεν ήταν

μόνοι και αβοήθητοι. Δίπλα τους βρίσκονταν, πολύτιμοι συμπαραστάτες και βοηθοί, οί θρησκευτικοί τους ταγοί, με πρώτο τον προκαθήμενο τής 'Ορθοδοξίας, τον Οικουμενικό Πατριάρχη, καθώς και πολλοί άλλοι αξιω­

ματούχοι και κοινωνικοί παράγοντες άπό τήν Όμογένεια4. Και κοντά σε όλους αυτούς οί Μεγάλες Προστάτιδες Δυνάμεις με το τεράστιο κύρος τους και πολλοί ξένοι διπλωμάτες και πολιτικοίδ.

4. Άλλα οί νησιώτες άπό τήν πολυχρόνια αναστροφή τους με τους Τούρκους είχαν διδαχθή πώς έκεΐ πού αποτύγχαναν οί δικές τους προσ­

πάθειες καθώς και οί παραστάσεις και παρεμβάσεις τών μικρών ή μεγάλων φίλων και προστατών τους, είχαν αποτέλεσμα, και μάλιστα άμεσο, οί αργυρές λόγχες του αρχαίου χρησμού. Έτσι οί πληρεξούσιοι τους, όταν «δοκιμάσαντες διάφορα μέσα και διαφόρους τρόπους, εϋρον δυσκολίας και εμπόδια» για τήν επιτυχία του σκοπού τους, τήν ανανέωση του φιρμα­

νιοϋ, κατέληξαν στην απόφαση πώς έπρεπε να καταφύγουν στο αποτελε­

σματικό μέσο της δωροδοκίας «εις ανήκοντα Μέσα υπουργικά»,!. Ή ανα­

στροφή τους όμως με τους Τούρκους τους είχε διδάξει και κάτι άλλο· ότι δεν έπρεπε να τους έμπιστεύωνται. Γι' αυτό και στή συμφωνία, πού οί τρεις πληρεξούσιοι υπέγραψαν, σχετικά μέ τήν απόφαση τους αυτή, προσθέτουν πώς «δεν Θέ^ μετρούνται [τα χρήματα], εάν πρώτον δεν ôodfj εις χείρας μας το φερμάνι και να το εξηγήσωμεν va fjvai καθ' ομοιότητα τοϋ πρώτου» 7.

5. Τέλος νομίζω πώς θα ήταν παράλειψη, αν δεν σημείωνα ότι τα δημαρ­

1. Βλ. το κείμενο αριθ. 7. 2. Βλ. το κείμενο άρνθ. 7. 3. Βλ. τα κείμενα αριθ. 3 και 5. 4. Βλ. τα κείμενα αριθ. 1 καί 2. 5. Βλ. το κείμενο αριθ. 7. 6. Βλ. το κείμενο αριθ. 4. 7. Βλ. το κείμενο αριθ. 4.

— 439 —

χιακά έγγραφα, αν εξαίρεσης τα ελάχιστα γραμματικά λάθη, πού ασφαλώς προέρχονται άπό σφάλμα τοϋ αντιγραφέα, είναι αξιόλογα κείμενα άπό τήν άποψη της διατυπώσεως και τοϋ ΰφους ι. Και ή διαπίστωση αύτη έχει κάποια σημασία. Γιατί θα μπορούσαν να θεωρηθούν κατά κάποιον τρόπο δείκτες της πνευματικής στάθμης τών νησιωτών τα χρόνια εκείνα.

1. Βλ. τα κείμενα αριθ. 1, 2, 3, και 5.

— 440 —

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α

Αριθ. 1.

Ή Δημαρχία Λέρου Προς τον Κ. Ίωάννην Έμμ. Γεοαιώνος.

Έσώκλειστον της παρούσης ευρίσκεις πληρεξούσιον ϊγγραφον παρά της Κοινότητος μας εκδεδομένον επ ονόματι σας, ήτις επιφορτίζουσά σοι παμψη­

φεί το βάρος τούτο, σας εμπιστεύεται τα συμφέροντα της. Συμπολιτα! ΕΙς έκαστος χρεωστεϊ να παρευρίσκεται και συντρέχη εις

τάς άνάγκας της Πατρίδος του, διότι τούτο δεν θεωρείται, παρά χρέος ιερόν, χρέος άναπόφευκτον, και δ μη συμμορφούμενος ούτω πως εις παρόμοιας κατε­

πείγουσας άνάγκας, δεν εμπορεϊ να νομισθή, παρ' 'ότι ζή χωρίς τύψιν της συνειδήσεως του. Τοιαύτα αίσθήματα λοιπόν γνωρίζοντες ότι τρέφετε δια την φίλην Πατρίδα σας νπερ της βελτιώσεως της οποίας ήθελες καταθέσει πάντα κόπον και πάσαν συνδρομήν, και επειδή σννελθόντες μετά τον Δημοτικού Συμβουλίου, μας εφάνη πολύ περιττον ή αποστολή άλλον τινός πληρεξουσίου εις Βασιλεύουσαν, ήτις αναμφιβόλως εμπορεϊ να γένη αιτία τον να εξοδενθή παραλόγως το πτωχον Ταμεΐον της Πατρίδος μας, δι" όλα ταΰτα επιφορτι­

ζόμενος τήν κοινήν εμπιστοσύνην και Πληρεξουσιότητα ημών, θερμοπαρα­

καλούμεν να δείξητε γενναία αίσθήματα, ζέοντα πατριωτισμού, όσον δια τα σνμφέροντα της Πατρίδος μας.

Έκρίναμεν όθεν ενλογον, επειδή και ή Α.Α. Μεγαλειότης, ώς μας επλη­

ροφόρησαν, ηνδόκησε να προσκαλέση εξ εκάστης επαρχίας και μέρους τον Κράτονς τον Πληρεξονσίονς 'Αντιπροσώπους, δια να εξακρίβωση περί της καταστάσεως τον λαού, άκούων εκ τον πλησίον τα παράπονα των, και επειδή, ώς σοι είναι γνωστόν, δεν εδόθη μεν μέχρι τούδε δια να ενεργήσωμεν τήν άνανέωσιν και επικύρωσιν τον Χατίον, εκδοθέντος παρά της A.M. τον απο­

βιώσαντος Σονλταν Μαχμούτ Χάν ι, περί της Τετρανήσον, ένεκα τούτων συμμορφούμενοι και ήμεϊς με τήν ενεργετικωτάτην θέλησιν της A.M. θεω­

ρονντες σννάμα και τήν εποχήν ταύτην πολύ άρμόδιον, άνατίθεμεν το βάρος τού­

το εις τήν εντιμότητα σας, θέτοντες νπ Οψιν σας τα ανωτέρω αίτια, και γνω­

ρίζοντες, ότι ήθέλετε δεχθή με μεγάλην ενχαρίστησίν σας το να δονλεύσητε τήν Πατρίδα. 'Ηνωμένος δθεν μετά των λοιπών Πληρεξουσίων της Τετρανήσου, οϊτινες αποστέλλονται από τας Κοινότητας, κυρίως δια τον σκοπον τούτον, τήν άνανέωσιν δηλ. και επικύρωσιν τού Χατίου, θέλετε συνεργάζεσθαι μετά

1. Σουλτάνος Μαχμούτ ό Β' (1808 ­1839), πού υπέγραψε το φιρμάνι τοϋ 1835.

— Φ υ ­

τών ίδιων εν καιρώ τώ δέοντι, καταθέτοντες πάσαν φροντίδα, επιμέλειαν και κάβε μέσον, δια να επιτύχωμεν τον άκοπου τούτον, δι δν σας γίνεται ή κοινή εμπιστοσύνη, και Πληρεξονσιότης ημών. Προβλέποντες δε οτι επί της υποθέσεως ταύτης ήθελε μας συντείνειν άριστα η επιτυχία σημαντικών μέσων, εφροντίσαμεν να σας σνστήσωμεν εγγράφως προς τον Οίκονμενικον Π1 : προς τον Μέγαν Λογοθέτην Κ. Νικόλαον Άρίσταρχον, προς τον Μισέ Ίωάννην Ψυχάρην και Θεόδωρον Παλταζήν, ώστε κινούμενοι omo αισθή­

ματα βέβαια φιλανθρωπίας και ευσπλαχνίας, ήθελον σας συνδράμει τα μέ­

γιστα προς επίτευξιν τον σκοποϋ. "Οσον δια τα ιδιαίτερα τών Καλυμνίων, ως προς ημάς τοϋτο είναι πολύ άδιάφορον, ώστε ή Έντιμότης σου έχων πάντοτε υπ' δψιν σου τοϋ να μήν επεμβαίνης εις τα Ιδιαίτερα των, περιορίζεσε (sic) μόνον εις την συναίνεσίν σου μετ αυτών, καθ" δσον αφορά τήν άνανέωσιν και επικύρωσιν τοϋ Χατίου. Σας λέγομεν προς τοις άλλοις, οτι εάν επί της υποθέσεως ταύτης λάβητε ανάγκην από χρήματα, δύνασθε να εξοικονομηθήτε από αύτόσε, υποσχόμενοι ημείς τη εντιμότητί σας τήν άποζημίωσιν προς τοις άλλοις και τοϋ νομίμου αυτών τόκου.

Δέχθητε, Κύριε ! τήν διαβεβαίωσιν της προς υμάς εξαίρετου ύπολήψεώς μας θερμοπαρακαλοϋντές την συνάμα να μας απάντηση με πρώτην εύκαιρίαν εκθέτουσα καθ" όσον συγχωροϋσιν ai περιστάσεις τα πρακταια (sic) της.

Λέρω τήν 30 Μαΐου 1845. (Τ.Σ.) Ό Δήμαρχος

» γεώργιος μαρκόπονλος Ό Γραμματεύς

» 'Αντώνιος Δ. Δαβίδ Οι Σύμβουλοι

» μανόλης ρεπαπής » Σάββας Λάλου » χαζή μανόλης Δαβίδ » 'Ιωάννης Μ. Γλύφη » Γεώργιος Ν. ρεμπούλης » Γεώργιος Μ. Κοστής

'Αριθ. 2. Εις Κωνσταντινούπολη

Λέρος τήν 30 Μαΐου 1845

Έκλαμπρότατε Κύριε!

Έλάβομεν θετικάς πληροφορίας, οτι ή Α.Λ. Μεγαλειότης, ο Κραταιο­

ί. Οικουμενικός Πατριάρχης τήν εποχή εκείνη είναι ό Μελέτιος Γ'. Έμεινεν εις τον Οίκουμενικόν θρόνον από 18 'Απριλίου ­ 28 Νοεμβρίου 1845.

— 442 —

τατος καί Γαληνότατος "Αναξ Σονλτάν Άπτούλ Μετζήδ ι Αύθέντης ημών, κη­

δόμενος της ευημερίας και ευδαιμονίας των πιστών υπηκόων του, ηύδόκησε να προσκαλέση Πληρεξουσίους 'Αντιπροσώπους, εξ εκάστης επαρχίας, και μέρους τοϋ Κράτους του, δια να εξακρίβωση τα περί της καταστάσεως αυτών, άκούων εκ τοϋ πλησίον τα παράπονα των, δσα τυχόν έχουν με τάς Διοικήσεις των, επί σκοπώ να φροντίση περί της θεραπείας των.

Συμμορφούμενοι δθεν και ημείς με την εύεργετικωτάτην θέλησιν της Α.Α. Μεγαλειότητος, εξελέξαμεν εκ μέρους τοϋ Κοινοϋ Πληρεξούσιον Άντι­

πρόσωπόν μας, τον εις Κωνσταντινούπολη διατρίβοντα συμπολίτην μας Κ. Ίωάννην Έμμ. Γεδαιώνος, άνδρα εύϋπόληπτον, καί της κοινής εμπιστοσύνης άξιον, τον οποίον λαμβάνομεν την τόλμην να συστήσωμεν εις την Ύμετέραν εκλαμπρότητα, θερμοπαρακαλοϋντες σας συνάμα, νά τω χορηγήσητε την δυνατήν προστασίαν και συνδρομήν σας, εις επίτευξιν τοϋ σκοποϋ, δι' δν τω επιφορτίζεται ή κοινή της Λέρου Πληρεξουσιότης. Μόνιμος δέ, καί κύριος σκοπός είναι ή âvavéojoiç, και επικύρωσις τοϋ Χατίου, εκδοθέντος παρά της A.M. τοϋ αποβιώσαντος Σουλτάν Μαχμούτ Χάν, περί της τετρανήσου.

Στηριζόμενοι δθεν εις τήν Ύμετέραν φιλανθρωπίαν και εύσπλαχνίαν, θερμο­

παρακαλοϋμεν συνάμα τον "Υψιστον δια τήν εύημερίαν σας, ήτις αναμφιβόλως θέλει εΐσθαι ή ευδαιμονία τών πτωχών κοινοτήτων μας.

Δ έχετε (sic) παρακαλοϋμεν Έκλαμπρότατε! τήν διαβεβαίωσιν της προς 'Υμάς εξαίρετου ύπολήψεώς μας.

r0 Δήμαρχος (Τ.Σ.) » γεώργιος μαρκόπουλος

Ό Γραμματεύς » 'Αντώνιος Δ. Δαβίδ

'Αριθ. 3.

Έκ Λέρου τήν 9 Αυγούστου 1845 'Αγαπητέ πατριώτα Κύριε 'Ιωάννη καπετάν Μανόλη Γεδεών! πληρεξούσιε

της Νήσου μας. Εις Κωνσταντινούπολιν

ή πρώτη και τελευταία σας προς ημάς ήτο με τον πλοίαρχον Ίωάννην ραδικόπουλον, δια της οποίας μας ελέγετε δτι ε μέλλετε νά ενεργήσητε δ,τι σας εγράφομεν περί της ανανεώσεως τοϋ Ίεροϋ Βασιλικού Αυτογράφου δια τοϋ οποίου εχορηγήθησαν εις τους κατοίκους της Νήσου μας, και τριών άλλων νήσων, κατ' Εύσπλαχνίαν Βασιλικήν, ανεκτά τίνα μέσα αναπαύσεως, δι δσας ύπεφέρομεν ταλαιπωρίας, καθ' δλον το διάστημα της επαναστάσεως, μ' δλον δτι δεν εχομεν ούδεμίαν πληροφορίαν τών πρακτικών σας περί της υποθέσεως της πατρίδος μας, βεβαιωθέντες όμως βασιμώτατα δτι δύο Καλύμνιοι κακοή­

1. Άβδούλ Μετζίτ (1839­ 1861).

— 443 —

θεις και ραδιοϋργοι επαρουσιάσθησαν αύτοϋ λέγοντες, δτι θέλησις τών κατοίκων της νήσου αυτών είναι ν' άναιρεθή το 'Ιερόν Βασιλικόν Αύτόγραφον χορηγηθέν παρά τοΰ κατοίκου τοϋ Παραδείσου Σουλταν Μαχμούτ Έφέντη μας εις τας νήσους αύτάς, ώς άντιβαϊνον εις τα συμφέροντα των κατοίκων των, προλαμ­

βάνομεν να σας πληροφορήσω μεν ως από μέρους δλων των Αερίων, διότι περί άλλων ôèv ανήκει να άναφέρωμεν, οτι ή θέλησις των Αερίων ήδΰνατο να γένη γνωστή δι' ούτινος ανήκε μέσου και οχι δια δύο ραδιούργων ασήμαντων Κα­

λυμνίων και τυχοδιωκτών, οι οποίοι ώς μανθάνομεν μας παρουσιάζουσι και μάρτυρας της διαγωγής των. αληθώς αυτούς ημείς δεν τους γνωρίζομεν, παρά πολλών δμως εχομεν βεβαιότητα οτι είναι άνδράρια επιβλαβή και προς την πατρίδα των, και μερικώτερον εις πολλούς κατοίκους και τών άλλων νήσων καθώς και της Ιδικής μας. Είναι κακοηθέστατοι, διότι ζητοϋντες να βλάψωσι τήν πατρίδα των ψευδόμενοι άναισχύντως, προβάλλουν σύμφωνον με την άχρειότητά των και τήν θέλησιν τών κατοίκων άλλων νήσων. Έν συντόμω επαναλαμβάνομεν οτι ο λαός τής Λέρου ζών υπό τήν σκιάν τοϋ αήττητου ημών "Ανακτος Σουλταν Άπτούλ Μετσιτ Έφέντη μας κατά τήν Βασιλικήν Έπίνευσιν τοϋ άοιδίμου πατρός του, μόλις δύναται ν' άποζή, και να οίκονομή δ,τι απεφασίσθη να πληρόνη φόρους, και τοϋτο έστάθη το μόνον μέσον, δια τοϋ οποίου οι κάτοικοι τής νήσου μας ζώσι και μένουσι εις τα ϊδια. τους δε παρουσιάσαντας ημάς μάρτυρας τής καλής διαγωγής των Μιχαήλ Ζουρούνην και Μιχαήλ Καβάσιλαν Καλυμνίους, ώς αγνώστους ήμιν ώς τοιούτους, γνω­

στούς δε ώς μέλη σεσηπότα τής ανθρωπινής κοινωνίας, και επιβλαβείς εις αυτήν, σας προσκαλοϋμεν ν' άποδείξητε ψεύστας και κακοήθεις δπου γενή χρεία, δταν προβάλωσιν δτι 6 λαός τής Λέρου θέλει τήν αναίρεσιν τών βασιλι­

κών δώρων, τα όποια τω εχορηγήθησαν, και δτι τους γνωρίζει ώς καλής διαγωγής ανθρώπους, ενώ εγνώρισε και φρονεί δλον το εναντίον.

Τήν παροϋσαν μας δύνασθε να παρουσιάσητε και δπου ανήκει, μην έχοντες καιρόν να εκθέσωμεν τα αισθήματα μας ιδιαιτέρως, και εις άλλον τινά δια τής ευκαιρίας το βίαιον.

σας άσπαζόμεθα και μένομεν οι σύμβουλοι ό Δήμαρχος

Εις περίστασιν δύνασθε να δανεισθήτε και χρήματα έπ ονόματι τής νή­

σου μας, δταν προτεθή τό συμφέρον τής πατρίδος μας. οι Σύμβουλοι ό Δήμαρχος

» μανόλης ρεπαπής (Τ.Σ.) γεώργιος μαρκόπουλος » Ίοίάννης Έμμ. Γλύφη » χαζή εμμανουήλ Δαβίδ ό Γραμ: Μ: Πιζάνης » Παναγιώτης Χαραμής » Γεωρ. Ν. Ρεμπούλης » Γεώργιος Μηχαήλ Κοστής

— 444 —

'Αριθ. 4.

'Ημείς οι υποφαινόμενοι Πληρεξούσιοι τών Νήσων Πάτμου Λέρου και Καλύμνου, επειδή δοκιμάσαντες με διάφορα μέσα και με διαφόρους τρόπους να δυνηθώμεν να ανανεώσω μεν το φιρμάνι της Τετραννήσου δια το όποιον απεστάλημεν εϋρομεν δυσκολίας και εμπόδια, και επειδή βλέπομεν ότι καθή-

μεθα και χρονοτριβοϋμεν εξοδεύοντες τάς κοινότητας, σήμερον άπεφασίσαμεν προς αποφυγήν των εξόδων να θυσιάσωμεν εις ανήκοντα Μέσα υπουργικά γρόσια εννέα χιλιάδας αριθ. 9.000—, δια να εύγάλωμεν το Φερμάνι της Τετραννήσου τα όποια γρόσια δεν θέλει μετρώνται εάν πρώτον δεν δοθή είς χεϊράς μας το φερμάνι και να το εξηγήσωμεν να ήναι καθ' ομοιότητα του πρώτου. Εις ενδειξιν της γενομένης αποφάσεως μας ύποφαινόμεθα

"Εν Γαλατά της Κωνστ /λεως τη 23 αύγούστου 1845 ή δόσις θέλει μετρηθη κατ' άναλογίαν τοϋ φόρου της κάθε Νήσου — ό πληρεξούσιος της Νήσου Πάτμου. Π. Νικολαϊδης — ό πληρεξούσιος της Ν. Καλύμνου. Ν. Μ. Σβίνου ό πληρεξούσιος της Ν. Λέρου. 'Ιωάννης : Μ. Γεδεών

Αριθ. 5.

Ή Δημαρχία Καλύμνου Προς τον Άξιότιμον Κύριον Ίωάννην Γεδεών (Κάλφαν)

Εις Κωνσταντινούπολη Λαβόντες γνώσιν περί τών φιλάνθρωπων καί πατριωτικών αισθημάτων

Σας μετά θάρρους συνιστώμεν ύμϊν όπως συμπράξητε μετά τοϋ 'Ιωάννου Άνεφάλου εις τήν νέαν κατασκευήν της υποθέσεως τοϋ Μαΐλλη κατά της κοινότητος μας.

Συνεννοούμενοι μετ αύτοϋ εύαρεστηθήτε να κάμητε χρήσιν όλων τών μέσων, Οσα εντίμως άπηλαύσατε ίνα παραχθή εν αποτέλεσμα εύνοΐκόν.

Μην αμφιβάλλετε, Κύριε, ότι θέλετε δια τών ενεργειών σας καθυπο-

χρεώσει ημάς, και θέλετε ϊδη (sic) σύμπασαν τήν πατρίδα μας εύγνωμονοϋσαν ύμϊν. Περιλαμβάνοντες εις ταϋτα και τον αγαθόν άνεψιόν υμών Λεωνίδαν, πεποίθαμεν ότι θέλομεν ακούσει ότι ζωηρώς επελήφθητε αμφότεροι τα της ημετέρας συστάσεως.

Δεχθήτε τήν διαβεβαίωσιν της προς υμάς εξαίρετου ύπολήψεώς μας. οι Δήμαρχοι Καλύμνου

Έμμ. Όλυμπίτης (Τ.Σ.) Χ" 'Αλέξιος Δημητρίου

Έν καλύμνο) τήν 24 Μαΐου 1867

— 445 —

'Αριθ. 6.

Μετάφρασις από τού τουρκικού της επί τον ζητήματος των Σποράδων νήσων αποφάσεως [του τμήματος Εσωτερικών]

τον Συμβουλίου τον Κράτους [έτους 1875]

Ό υψηλός τεσκερές, εν ω επισυνήπτετο ή άνταπόκρισις ή γενομένη προς την νψηλήν διεύθννσιν των τελωνείων συνεπεία αναφοράς επιδοθείσης νπο των ενταύθα αντιπροσώπων των εν τω βιλαετίω του 'Αρχιπελάγους κείμενων Σποράδων νήσων και δι ης εξητούντο όπως αϊ νήσοι αύται εξακο­

λουθήσωσι, καθώς και πρότερον, να ώσιν άπηλλαγμέναι και εξηρημέναι των προ τίνος εγκριθεισών και εις ενέργειαν τεθεισών τελωνειακών διατυπώσεων και θεσμών, ανατεθείς εις το Συμβούλων τοϋ Κράτους (Σουράϊ ­ Δεβλετ) ανεγνώσθη εν τω επί των εσωτερικών τμήματι αυτού. 'Επειδή δε εκ της απαντήσεως της ρηθείσης διευθύνσεως εγενετο δήλον δτι προηγουμένως επί της βελτιώσεως τών είρημένων νήσων εισαχθείσης εις αύτάς τακτικής διοι­

κήσεως, προς τελείαν εκτέλεσιν και τών τελωνειακών διατυπώσεων, διενηρ­

γήθη κατά τον προλαβόντως αφιχθέντα ύψηλον τεσκερέν, ha εκ μεν τών πραγματειών τών εισαγομένων εκ τών ξένων χωρών είσπράττωνται υπό τών τελωνειακών υπαλλήλων 8% εξ ών, άφοΰ καταγραφώσι, τα μεν τρία να δί­

δωνται εις τα σχολεία καί τα νοσοκομεία, τα δε πέντε ν' άνήκωσιν εις το τελωνειακον ταμεΐον, εκ δε τών εξαγομένων επιχωρίων προϊόντων να είσπράτ­

τωνται καθ3 ολοκληρίαν υπό τών τελωνειακών υπαλλήλων εκ μεν τών εις άλλοδαπήν 1%, εκ δε τών εις τάς αλλάς χώρας της Αυτοκρατορίας 8% τελωνειακον δικαίωμα, το δε δικαίωμα, όπερ ελάμβανον υπό το όνομα φόρον λιμενικού (λιμαν παρασή), επειδή ε μέλλον αυτοί να κτίσωσι και δια­

τηρώσι τους λιμένας, να είσπράττηται πάλιν, ώς και πρότερον, υπό τών Κοι­

νοτήτων, δια ταύτα προσεκλήθησαν πολλάκις οι ενταύθα αντιπρόσωποι τών νήσων : 'Ιπποκράτης Ταυλάριος, Βασίλειος Κεραμόπουλος, Μιχαήλ Συμεών, 'Ιωάννης Γεδεών και Δημοσθένης Χαβιαράς, εις ους εδηλώθη εκτενώς, ώς ανωτέρω ερρέθη, ταυτοχρόνως δ' ήρωτήθησαν οι ρηθέντες αντιπρόσωποι περί τού ποσού καί της ποιότητος τών τελών, τα όποια al Κοινότητες τών νήσων ελάμβανον μέχρι τούδε. Είναι δε ή περίληψις της απαντήσεως τών αντιπρο­

σώπων τοιάδε τις: «δτι επειδή ai νήσοι αύται σύγκεινται μόνον εκ πετρών ακατοίκητοι, οι κάτοικοι δια τών ανέκαθεν δαψιλενθεισών αντοΐς βασιλικών χαρίτων και τών προσπαθειών αυτών κατέστησαν αντάς οικήσιμους, ό αποκε­

κομμένος φόρος αυτών επληρόνετο εκ τού εισοδήματος τών εξαγομένων εκ της θαλάσσης σπόγγων, τα δε προς ωφελίμους ταΐς νήσοις εργασίας και κατα­

στήματα χρειώδη έξωκονομούντο εκ τών τελών τών λαμβανομένων νπο τών Κοινοτήτων εκ τών σπόγγοιν τών εξαγομένων κυρύος [εκ] τών νήσων Καλν­

— 446 —

μνου και Σύμης είς το έξωτερικόν, ων τίνων (σπόγγων) τα δέκατα επληρό­

νοντο εις την αρχήν προς τούτοις υπό το όνομα φιλανθρωπικον δικαίωμα ελάμβανον εκ των πωλούντων και αγοραζόντων 2% καϊ των εξ Ευρώπης εισαγομένων 2% ώς και εκ των εισαγομένων εμπορευμάτων, των οποίων το τελωνειακον δικαίωμα έπληρόνετο εις τον τόπον της εξαγωγής ήτοι είς το έσωτερικόν. Ούτω λοιπόν τα εξ Ευρώπης εισαγόμενα εμπορεύματα ουδέν άλλο έπλήρονον εκτός των ρηθέντων 2%, τα δέ άλλα άφίνοντο καί, κατά συνέ­

πειαν, ύπεβιβάζετο κατ' αυτήν την άναλογίαν ή τιμή των εμπορευμάτων, διό και άπας ο λαός ώφελεϊτο Ιδιαιτέρως από τούτου. Άφ ότου όμως ήρχισε προ ενός και επέκεινα έτους εφαρμοζόμενος δ τελωνειακός νόμος, έπαυσε μεν ή εξ Ευρώπης εισαγωγή, διό και ai Κοινότητες ουδέν πλέον πορίζονται, επειδή δέ ol έμποροι, ίνα μή τρέχωσι κινδύνους, είσάγουσι πραγματείας εκ τοΰ εσω­

τερικού τοϋ Κράτους πληρόνοντες τα τελωνειακά δικαιώματα εις τον λιμένα της εξαγωγής, τούτου ένεκα και ή Κυβέρνησις ουδέν πορίζεται και τα τρία τα άφινόμενα εις αυτούς εκ των 8% δέν εχουσι τόπον αναπληρώσεως, άλλως δέ και οι έμποροι δέν στέργουσι πλέον νά δίδωσι φιλανθρωπικον δικαίωμα (τέλος υπό το όνομα λιμάν παρασί) δια τα εμπορεύματα, των οποίων τα τελωνειακά δικαιώματα πληρόνουσιν, Έφ' ω καί επί εν και ήμισυ έτος ήδη δέν δύνανται νά λάβωσι κανέν δικαίωμα, κατά συνέπειαν, τά εύποιητικά αυτών καθιδρύματα, οίον σχολεία και νοσοκομεϊον μένουσιν αργά, εκ τούτου δέ επίσης πολλοί εκ τοϋ λαοϋ άπεδήμησαν είς ξένας χώρας, επειδή δέ εν ταΐς πέριξ κειμέναις ελλη­

νικαις θαλάσσαις δέν λαμβάνεται δέκατον επί τής αλιείας τοϋ σπόγγου, παστοί έξάγοντες εκείθεν σπόγγους μετακομίζουσι κατ' ευθείαν είς Εύρώπην, και επειδή προς τούτοις ο λαός αναγκάζεται οϋτω πως ν' άγοράζη εμπορεύματα, των οποίων τά τελωνειακά δικαιώματα έπληρώθησαν ή είς Σμύρνην ή εις άλλας παραλίους πόλεις, δια ταϋτα πάντα ή εμπορική θέσις των νήσων εφθασεν εις κατάστασιν έκμηδενίσεως». Ταϋτα δηλοί εν συντόμω ή άπόκρισις των αντι­

προσώπων, οϊτινες και Ιξητήσαντο τήν έξαίρεσιν των νήσων τούτων από των τελωνειακών νόμων και διατυπώσεων, κατά τήν ανέκαθεν δαψιλευθεϊσαν αύτοϊς χάριτα.

Προσκληθέντων είς το τμήμα τοϋτο κατ' επανάληψιν τοϋ 'Αχμέτ πασά και τοϋ πρώην καϊμακάμη τής νήσου Σύμης Σακήρ έφέντη, ένεκα των επιτόπιων αυτών γνώσεων ή ύπόθεσις ετέθη υπό συζήτησιν οι δέ δύο είρημένοι εϊπον ώς εξής : «ότι ή άπόφασις ή περί εφαρμογής των τελωνειακών διατυπώσεων είς τάς ειρημένας νήσους προήλθεν εκ τοϋ οτι ή Κυβέρνησις δέν ήθελε νά έπι­

τρέπη εις αύτάς νά λαμβάνωσι τά δικαιώματα, τά οποία, καθ' α έρρέθη ανω­

τέρω, ελάμβανον παρανόμως υπό διαφόρους μορφάς υπό το όνομα εξόδων τής χώρας και φόρου λιμενικού, οτι αϊ νήσοι αύται διοικητικώς ή άλλως δέν διέ­

φερον πλέον των άλλων νήσων, δέν κρίνουσι λοιπόν πρέπον Iva αί νήσοι αύται ώσιν είς τοιαύτην έξαιρετικήν θέσιν. 'Επειδή δέ αντί των υπ' αυτών λαμβανο­

__ 447 —

μένων προς διατήρησιν των κοινωφελών καθιδρυμάτων αφέθησαν είς αυτούς τα 3 των 8% των ληφθησομένων εκ των εμπορευμάτων των προερχομένων εκ ξένων χωρών ώς και 6 λιμενικός φόρος, καθώς πρότερον, δια τοϋτο την τών είρημένων αντιπροσώπων αϊτησιν περί τοϋ να ώσιν ai νήσοι εξηρημέναι τών τελωνειακών διατυπώσεων δεν κρίνουσιν άξίαν αποδοχής. 'Επίσης ή αυτόν Έξοχότης ό 'Αχμέτ πασάς εξέθηκεν δτι εκ τών νήσων τούτων δεν ελαμβά­

νοντο μέχρι τοϋδε δέκατα και τέλη προβάτων και άλλα, δέον όθεν, κατ αυτόν, ϊνα τα τέλη ταϋτα (δύο λέξεις δυσανάγνωστοι) το νιζάμι, τεθώσιν εις ενέργειαν υπό την σκιάν της Α.Α. Μεγαλειότητας. 'Αλλά, ταυτοχρόνως, μεθ' δλα ταϋτα, σννωμολόγησεν δτι, επειδή αϊ νήσοι αύται ούσαι πετρώδεις δεν είναι, κατά συνέ­

πειαν, επιδεκτικά! γεωργίας, εκτός δε τούτου δ μεν πορισμός αυτών συνί­

σταται είς [άλιείαν] και εξαγωγήν σπόγγων, τά δε κοινωφελή αυτών καταστή­

ματα διετηροϋντο δια τών δικαιωμάτων, τά όποια, ώς εϊρηται, ελάμβανον, δια ταϋτα καθίσταται δήλον, δτι τυγχάνουσι άξιοι τοϋ βασιλικού ελέους».

'Επειδή λοιπόν, τά ώς ανωτέρω εϊρηται άφεθέντα είς αυτούς προηγου­

μένως προς εξοικονόμησιν τών αναγκών αυτών 3% ôèv είναι επαρκή προς τάς άνάγκας τών δήμων, και επειδή προς τούτοις εδηλώθη εκ τοϋ δλου της εκθέσεως τών αντιπροσώπων, δτι ένεκα τών ε'ιρημένων αιτίων ήλαττώθη το ποσόν τών δικαιωμάτων, εκ τούτου δέ θέλει βεβαίως προκύψει καταστροφή, διασκορπισμός τών κατοίκων, και παντελής τών νήσων ερήμωσις, ώς απε­

δείχθη εκ τών δοθεισών εξηγήσεων, Διά ταϋτα αποβλέποντες είς την κατά­

στασιν ταύτην και είς την ύψηλήν εύμένειαν, την μέχρι τοϋδε αφειδώς επιδα­

ψιλευθεϊσαν είς αυτούς, κρίνομεν πρέπον, ϊνα, δπως μέχρι τοϋδε εγένοντο προς αυτούς ύψηλαΐ χάριτες και παραχωρήσεις, προστεθή και νϋν ή χάρις τοϋ δασμοϋ τής εισαγωγής και εξαγωγής, οπότε βεβαιότατα εσται τοϋτο εκ νέου νέα προς αυτούς ευεργεσία. Τοϋθ' δπερ επαφίεμεν τή υψηλή κελεύσει τής 'Υμε­

τέρας Ύψηλότητος και τοϋ 'Υπουργικού Συμβουλίου. Έγένετο κτλ. Ρεββί ­ ελ ­ εββελ 1292

'Απριλίου 1875.

'Αριθ. 7. [18J 76 κατά ' Οκτώβριον

Προς τον Μαρκήσιον Σαλησβουρι

Τω 1821 δτε εξερράγη ή ελληνική επανάστασις, μέρος τών Σποράδων μετά και τής Σάμου, εκόν άέκον περιεπλέχθη είς αυτήν και έκτοτε ή Σάμος μετά τής Τετρανήσου, ήτοι Καλύμνου, Λέρου, Πάτμου και 'Ικαρίας διωκοϋντο παρά τής 'Ελληνικής κυβερνήσεως μέχρι τοϋ 1832, επί κυβερνήτου Καποδι­

στρίου. Περί δε τό 1832 ­ 33, δτε ή 'Ελλάς άνεκηρύχθη βασίλειον επί "Οθω­

νος Α', άντηλλάγη ή Εύβοια προς τήν Σάμον και Τετράνησον και ή μεν Σάμος

— 448 —

εγινεν ηγεμονία, ή δε Τετράνησος, ίνα μή ενωθή μετά της Σάμου και κατα­

ατήση όντως ίσχυράν την ήγεμονίαν ταύτην, απεφασίσθη υπό τον εν Λονδίνο» σννελθόντος τότε συνεδρίου των τριών Μεγάλων Δυνάμεων δπως καταστή αύτοδιοίκητος, χωρίς να ύπάρχη Τούρκος διοικητής επ αυτής, πληρόνουσα εις την Τουρκικήν κυβέρνησιν φόρον κατ" άποκοπήν ετήσιον 80000 γροσιών, ούτω δε και μέχρι τοϋ 1860 διωκοϋντο ai νήσοι αύται χωρίς να φέρουν την παραμικράν ενόχλησιν εις την κυβέρνησιν τοϋ Σουλτάνου. 'Αλλ' ατυχώς, 'Εξο­

χότατε, οι κατά καιρόν υπάλληλοι τών διοικητών ήρξαντο βαθμηδόν είσάγον­

τες φόρους πότε τον άλατος, και πότε τον καπνού, και άλλοτε τοϋ οίνου και τελευταΐον τον στρατιωτικον φόρον και τέλος τω 1869, ό τότε διοικητής Αιγαίου πελάγους 'Αχμέτ καισαρλή πασάς παραλαβών ατμόπλοια μεθ' εαυ­

τοϋ και στρατον άπεβίβασεν εις τάς νήσους δια νυκτός, οτε συνέβησαν και οχι ολίγα κακουργήματα, και δια της βίας καθίδρυσε καϊμακάμας, μουδούριδες και χωροφυλακήν ώστε κατέστρεψεν δλα τα προνόμια τών Σποράδων.

Κατά συνέπειαν, ήναγκάσθησαν al νήσοι να πέμψωσι πληρεξουσίους απε­

σταλμένους μετ αναφορών προς την σεβαστήν κυβέρνησιν τοϋ Σουλτάνου, ίκετεύουσαι αυτήν iva άφήση τα προνόμια αυτών άθικτα, διότι άλλως είναι αδύνατον να ζήσωσιν οι κάτοικοι εις τάς πετρώδεις και ανύδρους ταύτας νήσους εάν ύποβληθώσιν εις την φορολογίαν ταύτην, άλλως τ ε να δοθή αύτοϊς άδεια μεταναστεύσεως εις τήν άλλοδαπήν άλλ' ο τότε Μ. Βεζύρης Άαλή άπήντη­

σεν 6τι αν θέλουν δύνανται νά παραλάβωσι και το χώμα τής γής μεθ' εαυτών τήν δ' άπάντησιν ταύτην πληροφορηθέντες οι κάτοικοι τών Σποράδων έστειλαν αμέσως άλλους εις Αονδΐνον αντιπροσώπους και εξητήσαντο τήν ύπεράσπισιν τών προνομίων αυτών παρά τής A.M. τής βασιλίσσης καί τοϋ 'Αγγλικού "Εθνους, αφού μάλιστα καιρίως εβλάπτοντο και τα αγγλικά συμφέροντα ένεκα τοϋ μετά τής 'Αγγλίας εμπορίου τών σπόγγων. Ό τότε "Αγγλος επί τών 'Εξω­

τερικών 'Υπουργός έγραψε προς τον παρά τή Υ. Π. πρεσβευτήν δπως λαλήσ­η τα δέοντα. Μόλις δμως παρήλθον μήνες δύο μετά τήν άπάντησιν τοϋ Άαλή και έξαφνα προσκληθέντες εις τήν Πύλην ήκούσαμεν παρ' αύτοϋ τοϋ ιδίου Άαλή δτι ό Σουλτάνος φερόμενος άπο εύσπλαχνίαν προς τους δυστυχείς κατοίκους τών Σποράδων ηύδόκησεν δπως τά προνόμια αυτών μείνωσιν ώς εϊχον πρότε­

ρον και επί τούτω εδόθη διαταγή προς τήν Α'Εξ. τον Αχμέτ καισαρλή πασάν ν' άφηση γραπτήν εις τάς νήσους τήν διαταγήν ταύτην τής A.M. Ό Άαλή εζήτησε νά εισαχθή μόνον το ομοιόμορφον διοικητικον σύστημα, το όποιον στοχάζομαι, ειπεν, δτι δέν βλάπτει τους νησιώτας. Άλλ' εις τούτο δτε παρετηρήσαμεν δτι και ή εισαγωγή τοϋ διοικητικού συστήματος είναι παραβίασις τών προνομίων ό Άαλή πασάς εϊπεν ήμίν δτι εντός μικρού θα φροντίση ν' άρη το μέτρον τούτο, το τής διοικήσεως, άπο τών νήσων. Μή δννηθέντες επί πλέον ν άντιστώμεν εις τήν άπάντησιν ταύτην τοϋ Μ. Βεζύρου εύχαριστήσαντες τήν κυβέρνησιν άπήλθομεν εις τά Ιδια.

— 449 —

'Αλλά δυστυχώς, Έξοχώτατε, δύο ετη μετά την ύπόσχεσιν τον Άαλή πασά και ενώ περιεμένομεν την αρσιν τον διοικητικού σνστήματος είσήγαγον εις τάς νήσους μας τελώνας και νέους φόρους, ώστε κατέστρεψαν τα προνό­

μια των Σποράδων, και μετ' αυτών συγκατεστράφησαν και τα κοινά κατα­

στήματα, δσα ήδυνήθημεν να Ιδρύσω μεν εντός τριάκοντα ετών οίον σχολεία, παρθεναγωγεία, φαρμακεία κ.λ.π. Ίδόντες λοιπόν δτι αδύνατον να ζήσω­

σιν εις τάς πετρώδεις και ανύδρους ταύτας νήσους απεφάσισαν οι κάτοικοι τω 1873 και απέστειλαν νέους πληρεξουσίους μετ άναφορούν δπως εξαιτήσωνται το έλεος της σεβαστής κυβερνήσεως τοϋ Σουλτάνου. Ή αναφορά τών Σπο­

ράδων παρουσιάσθη εις τον τότε Μ. Βεζύρην Μεχμέτ πασά Σιρβανζαδέ, δστις περιφρονητικώς απέρριψεν αυτήν τότε κατεφύγομεν προς τους Έξ.'Εξ. πρε­

σβεντάς της Μ. Βρεττανίας και της Ρωσσίας, οΐτινες εποιήσαντο τάς δέουσας παραστάσεις προς την Υ.Π., σννεπεία τον οποίον ανετέθη ή ύπόθεσις εις το Σνμβούλιον τοϋ Κράτους, επί ένδεκα μήνας συζητούμενη παρ' αντον, οπόθεν τέλος εξεδόθη άπόφασις δπως τα προνόμια τών Σποράδων μείνωσιν ανέπαφα. Ή άπόφασις αυτή διεβιβάσθη εις το Ύπονργικον Σνμβούλιον, αλλ' δ τότε Μ. Βεζύρης Έσσάτ πασάς απέρριψεν αντήν δλως διόλον και, κατά συνέπειαν, άνεφέρθημεν πάλιν προς τονς "Εξ.'Εξ. πρεσβεντάς, οϊτινες επανέλαβον εντονώ­

τερον τάς παραστάσεις αντών προς την Πύλην, ώστε, τη προστασία της 'Αγ­

γλικής πρεσβείας, ό Μ. Βεζύρης Μαχμούτ πασάς νπεσχέθη να δώση πέρας εις την νπόθεσιν.

Ή νπόσχεσις δμως αύτη, Έξοχώτατε, ώς εδείχθη κατόπιν ήν απατηλή και μόνον εδωκεν αυτήν δπως καθησύχαση προς το παρόν την Α. Έξ. τον κ. "Ελλιοτ, πλείστον εργασθέντα υπέρ της διασώσεως τών προνομίων τών Σπο­

ράδων. Ή κυβέρνησις τοϋ Σουλτάνου προθύμως μεν υπόσχεται αλλ' ουδέποτε εκτελεί τάς υποσχέσεις αυτής, ενώ άφ' έτερον αϊ Σποράδες ονδεν νέον προνό­

μιον ζητονσιν, ή εκείνο, δπερ εχορηγήθη ανταις τω 1833 [γρ. 1835] και το όποιον ήδη παντι σθένει ζητεί να κατάρριψη ή κνβέρνησις τον Σουλτάνου.

Διό παρακαλώ την ύμετέραν Έξοχότητα δπως λάβη υπό σπονδαίαν εποψιν τα δίκαια τής Τετρανήσον, ήν εχω την τιμήν ν' αντιπροσωπεύω, καθώς και δλων όμοϋ τών Σποράδων, δπως μή καταστραφώσι τα πολύτιμα αντών προνόμια, διότι οι δυστυχείς κάτοικοι αυτών είναι αδύνατον να ζήσουν εις τοιαύτην πετρώδη και ανυδρον γήν.

ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΣΑΛΜΑΝΙΔΗ

ΑΓΝΩΣΤΟΝ ΚΥΠΡΙΑΚΟΝ «ΠΡΟΣΚΥΝΗΤΑΡΙΟΝ» ΤΟΥ ΔΕΚΑΤΟΥ ΕΚΤΟΥ ΑΙΩΝΟΣ

Εις τήν Βιβλιοθήκην του Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώμης, εις την οποίαν πρό τίνων ετών εΐχεν άνευρεθή το μοναδικον άντίτυπον της τρα­

γωδίας «Εύγένα» ι, άνευρέθη προσφάτως νέον εμμετρον ëpyov, άγνωστον μέχρι τοϋδε, τοϋ οποίου επίσης διεσώθη το μοναδικον τοϋτο άντίτυπον.

Τήν άνεύρεσιν όφείλομεν εις τήν επιμελή ερευναν του Βιβλιοθηκά­

ριου Μάρκου Φώσκολου, όστις μου παρεχώρησε τοϋτο προς μελέτην και εκδοσιν.

Το ποίημα, περί του οποίου το πρώτον γίνεται άνακοίνωσις κατωτέρω, φέρει τον τίτλον «Προσκννητάριον των Ιεροσολύμων», αποτελεί δε σημαν­

τικήν συμβολήν είς τήν ίστορίαν τής Ελληνικής γραμματείας τής νήσου Κύπρου κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους, είδικώτερον δε κατά τήν έπο­

χήν, ήτις συμπίπτει μέ τήν τελευταίαν περίοδον τής ενετοκρατίας και τα πρώτα 'έττ\ τής τουρκικής κυριαρχίας.

Είναι γνωστόν ότι ή Κυπριακή γραμματεία τής περιόδου ταύτης, έκτος διδακτικών και αφηγηματικών τίνων έργων δευτερευούσης σημασίας, αντιπροσωπεύεται κυρίως εις μεν τήν πεζογραφίαν άπό τάς Άσσίζας και τα Χρονικά του Λεοντίου Μάχαιρα και του Γεωργίου Βουστρωνίου, είς δε τήν ποίησιν άπό τα κατά μίμησιν τοϋ Πετράρχου γραφέντα Κυπριακά ερωτικά ποιήματα και άπό τήν πλουσίαν δημοτικήν ποίησιν εθνικού και ερωτικού περιεχομένου ­.

Είς τα μνημονευθέντα έργα προστίθεται τώρα το «Προσκννητάριον των

1. Το κείμενον τής «Εύγένας» άνευρε το 1960 ό Μ. Vitti, όστις και άνεδημοσίευσε τοϋτο βραδύτερον. Βλ. T e o d o r o M o n t s e l e s e , Εύγένα, a cura di Mario Vitti, Napoli 1965.

2. Περί τής μεσαιωνικής Κυπριακής γραμματείας βλ. Γ ε ω ρ γ ί ο υ θ. Ζ ώ ρ α, Μεσαιωνική καί νεωτέρα Ελληνική φιλολογία (Πανεπιστημιακοί παραδόσεις), 'Αθήναι 1966, τόμ. Β', σελ. 89­113.

— 451 —

"Ιεροσολύμων» \ εκτενής περιγραφή, υπό μορφήν ημερολογίου, ενός ταξιδιού εις τους 'Αγίους τόπους, ήτις παρέχει εϊς τον ποιητήν τήν εύκαιρίαν να έκθεση, εις ΰφος άπλοΰν και μή έστερημένον ποιας τίνος άφελείας, τάς εν­

τυπώσεις άπό τους διαφόρους τόπους τους οποίους έπεσκέφθη διαδοχικώς. Το έργον έχει τυπωθή εις Βενετίαν, εις το έλληνικόν τυπογραφείον

του 'Ιωάννου 'Αντωνίου 'Ιουλιανού2, το έτος 1645. Ό πλήρης τίτλος του ποιήματος έχει ώς έξης : «Προσκννητάριον τών "Ιεροσολύμων, ήγουν διήγησις ενμορφοτάτη εις εκείνους οπού επιθυμούν να ακούσουν δια τα 'Ιεροσόλυμα, καΐ όστις επιθυμά ας ύπάγη va lôfj, καί με τοϋτο το βιβλίον ημπορεί να το εχη είς δ,τι θέλει χρειαστή va lôfj εις κείνους τους τόπους. Ποιηθεν παρά 'Αντωνίου τοΰ Δαρκες εκ της περίφημου νήσου Κύπρου. Con licentia de' Supe­

riori et Privilegio. Ένετίησιν, παρά 'Ιωάννη Άντωνίω τω Ίουλιανω. ,αχμε. Πουλιέται κοντά είς τον Πόντε τοΰ άγιου Φαντίνου».

Ή εκδοσις, εις σχήμα 16ον, σύγκειται εκ τριών τετραδίων, εκαστον τών οποίων περιέχει 16 φύλλα* το κείμενον έχει πολλάς ανορθογραφίας και σφάλματα μετρικά και γλωσσικά, τα όποια ενίοτε καθιστούν δυσχερή τήν κατανόησιν.

Τήν ύπαρξιν του έργου έγνώριζεν ό Legrand εκ πληροφορίας παρεχομέ­

νης υπό του μαθητού του Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώμης Λέοντος Άλλα­

τίου (1588 ­1669), ό οποίος είς τό έργον του «Poeti antichi» εμνημόνευε τρεις εκδόσεις τάς έξης : «Belli luoghi santi Ierosolimitani (scritto) da Antonio D'Arzes, Cipriotto, ed alcune tragedie tra i quali mi passorno per le mani "Eubiena" di Teodoro Mondesse, "RodaUno" di Gio. Andrea Τ rollo» 3. Φαίνεται όμως ότι ό Άλλάτιος ότε έγραφε τα ανωτέρω δεν είχε προ οφθαλμών τα μνημονευόμενα έργα, άλλως δέν θα άνέφερεν εσφαλ­

μένως τα ονόματα D'Arzes και Mondesse. Ή τραγωδία «Εύγένα» και τό «Προσκυνητάριον» περιελήφθησαν επίσης είς τα «Desiderata», δημοσιευ­

θέντα υπό τοϋ ανωτέρω ερευνητού4. "Αλλην μαρτυρίαν περί της υπάρξεως τοϋ έργου παρέχει ό κατάλογος

τών εκδόσεων του 'Ιουλιανού, εν τω όποίφ αναγράφεται και το «Προσκυ­

νητάριον» 5.

1. «Προσκυνητάρια», ήχοι αφηγήσεις μεταβάσεως είς τους 'Αγίους τόπους, διεσώ­

θησαν είς ίκανόν αριθμόν, είτε εις εμμετρον είτε εις πεζόν, οφειλόμενα άλλα μέν είς λο­

γίους άλλα δε εις απλοϊκούς συγγραφείς. Τό ύπο μελέτην «προσκυνητάριον» είναι το εις εμμετρον λόγον έκτενέστερον τοΰ είδους του.

2. Βλ. Ν. Κ ο ν τ ο σ ο π ο ύ λ ο υ , Τα εν Βενετία τυπογραφεία ελληνικών βιβλίων κατά τήν Τουρκοκρατίαν, 'Αθηνά 58 (1954) 354.

3. L. Α1 a e e i, Poeti antichi... Napoli 1661, σελ. 30 4. É. L e g r a n d , Bibliographie Hellénique du XVIIe siècle, V, σελ. Χ. 5. É. L e g r a n d , Bibliographie Hellénique du XVIIe Siècle, III, σελ. 564

— 452 —

Tò περιεχόμενον του ποιήματος, αναπτυσσομένου είς 3.000 περίπου στίχους, παρουσιάζει ίδιαίτερον ενδιαφέρον ουχί βεβαίως δια την μετριω­

τάτην λογοτεχνικήν άξίαν αύτοϋ, άλλα δια το γλωσσικον ιδίωμα και τάς παρεχομένας ειδήσεις, ήτοι περιγραφάς διαφόρων χωρών και τοποθεσιών, τάς οποίας ό συγγραφεύς έπεσκέφθη, ώς και δια τάς τοπικας παραδόσεις και συνήθειας, τάς οποίας πλουτίζει με τήν εκθεσιν ηθών και εθίμων, ακόμη δε και πολλών ανεκδότων.

Σκοπός του ταξιδιού εϊναι τό προσκύνημα τών 'Αγίων Τόπων και ή επι­

θυμία του ποιητοϋ να έορτάση τό Πάσχα είς τήν Ιερουσαλήμ. Άναχωρή­

σας εκ τοϋ λιμένος της 'Αμμοχώστου τήν πρώτην ήμέραν τής τεσσαρακο­

στής, ήτοι τήν Καθαράν Δευτέραν, εφθασεν εις τήν Βηρυτόν, οπόθεν, δια μέσου τής Γιάφας (Ίόππης) και τής πόλεως'Εμμαούς, έσυνέχισε τό ταξίδιον προς Ιερουσαλήμ. Εκεί επισκέπτεται και προσκυνά όλους τους τόπους, οίτινες συνδέονται στενώς με τα βιβλία τής Παλαιάς και τής Νέας Διαθήκης, ιδία δε τους τόπους εις τους οποίους εξελίσσεται ή δράσις και ή διδασκαλία του Χριστού. Με κέντρον τήν Ιερουσαλήμ διατρέχει τήν Βηθλεέμ, τον Ίορδάνην ποταμόν, τήν Νεκράν θάλασσαν και τήν Βηθυνίαν, ένθα λήγει και τό προσκύνημα, τήν τρίτην ήμέραν τής 'Αναστάσεως. 'Ακολούθως, έγκαταλείπων τους Αγίους τόπους, φθάνει εις τήν Λίδαν και εκ του λιμένος τής περιοχής εκείνης επιστρέφει εις τήν νήσον Κύπρον.

Περατώνων τό έργον του ό ποιητής καθορίζει τον σκοπόν τής συγγραφής :

"Εγραψα δσα γύρισα δια να τα γροικονσιν εκείνοι οπού δεν ημπορούν να ύπαν να τα ιδοΰσιν.

Κατενθουσιασμένος εκ τοϋ ταξιδιού του, τό όποιον τον έχει βαθύτατα συγκινήσει, παροτρύνει τους πάντας να μιμηθούν τό παράδειγμα του, μή υπολογίζοντες τάς δυσκολίας και τους κινδύνους τους οποίους θα συναν­

τήσουν. Τέλος, έξομολογούμενος δημοσία τα αμαρτήματα του, ζητεί παρά του

Θεού να συγχώρηση τα κρίματά του και να τον άξιώση τής αιωνίου ζωής. Τό ποίημα είς δημοτικήν γλώσσαν, με πολλάς ξένας λέξεις, έχει γραφή

είς μέτρον δεκαπεντασύλλαβο ν με όμοιοκαταληξίαν κατά διστιχίαν. Περί τοϋ συγγραφέως στερούμεθα άλλων ειδήσεων πλην τών παρεχο­

μένων υπ' αύτοϋ τοϋ στιχουργήματος. Ήδη εκ τοϋ τίτλου τοϋ ποιήματος, πληροφορούμεθα ότι έποιήθη «παρά 'Αντωνίου Δαρκες εκ τής περίφημου νήσον Κύπρον». Τής κυπριακής καταγωγής βεβαίωσιν άνευρίσκομεν και εις τους επόμενους στίχους :

Έκράξασί με εις τον Κάπον και έ'^ρα^α το δνομά μου ποιος είμαι, πώς με κράζονσι και ποία ή γενιά μον. . .

— 453 —

Είπα τους, με αλήθεια, εγώ είμαι Κυπριώτης, Ρωμαίος από τους γονείς, αφέντης Κοιλανότης.

Οί τελευταίοι ούτοι στίχοι επιτρέπουν τον προσδιορισμον του τόπου γεννήσεως : Ό τ ε ή Κύπρος κατελήφθη υπό των Τούρκων, απετέλεσε το 7ον πασαλίκι της 'Ασίας και διηρέθη εις 17 επαρχίας ή κατιλίκια. Μεταξύ τούτων αναφέρεται και ή επαρχία του Κοιλανίου, κειμένου εϊς τήν ΒΔ πλευ­

ραν της επαρχίας Λεμεσού. Ώ ς προς το θρήσκευμα ό ποιητής είναι, κατά τήν όμολογίαν του,

ορθόδοξος :

"Ετζι θαρρώ 'ς τον Πλάστην μου, Κύριον καί Θεόν μου, ώς Χριστιανός ορθόδοξος να τύχω βοηθόν μου.

Παρά τινας θρησκευτικάς καί ίστορικάς γνώσεις, ή μόρφωσις του ποιητοϋ εμφανίζεται μάλλον περιωρισμένη, ετι δε περιορισμένη εϊναι ή ποιητική αξία και ή τεχνική τοϋ έργου, το όποιον έγράφη είκοσι περίπου ετη μετά τήν υπό τών Τούρκων κατάληψιν της νήσου, ήτοι το 1590, ώς δηλοί ό ποιητής εϊς τους στίχους :

"Εγραψα με τήν χείρα μου 'ς τους χίλιους τριακόσιους τις ενενήντα τοϋ Χρίστου, μεΐναν άλλους διακόσιους.

Ή κριτική εκδοσις του στιχουργήματος καί ή έξέτασις τών ποικίλων προβλημάτων, ώς και ή γλωσσική καί μετρική άνάλυσις αύτοϋ θα αποτε­

λέσουν άντικείμενον εύρυτέρας μελέτης 1. Κατωτέρω περιοριζόμεθα, να δημοσιεύσωμεν μόνον τους πρώτους στίχους, εις τους οποίους γίνεται λόγος περί τής αναχωρήσεως τοϋ συγγραφέως εκ Κύπρου καί άφίξεως αύτοϋ εις Βηρυτό ν (Βερούτι), όπου πληροφορείται περί θαύματος του 'Αγίου Γεωργίου2, καί τους τελευταίους, εις τους οποίους ούτος — κατακρατού­

σαν συνήθειαν — ζητεί άφεσιν αμαρτιών3.

1. Ή μελέτη καί ή κριτική δκδοσις τοϋ «Προσκυνηταρίου», μετά σχετικήν εγκρισιν τοϋ καθηγητού κ. Γεωργίου Θ. Ζώρα, θέλει ύποβληθή ώς έναίσιμος έπί διδακτορία διατρι­

βή εις τήν εδραν τής Νεοελληνικής Γλώσσης καί Φιλολογίας εν τω Πανεπιστημίω Ρώμης. 2. Το ανέκδοτον αναφέρεται καί εις δημοτικά τραγούδια, τών οποίων παραλλα­

γαί τίνες είναι πολύ συγγενείς προς το κείμενον τοϋ ημετέρου στιχουργήματος. Βλ. Γ. Σ π υ ρ ι δ ά κ η , Saint Georges dans la vie populaire, L'Hellénisme Contemporain, Athènes 1952, σελ. 3 έπ.

3. Κατά τήν δημοσίευσιν τών ανωτέρω στίχων προέβημεν εις σιωπηράν διόρθωσιν μετρικών καί γλωσσικών σφαλμάτων. Κριτικον υπόμνημα θα περιληφθή εις τήν εκδο­

σιν τοϋ όλου κειμένου. 30

— 454 —

Τ ί Γ Ν ΓΕΡΟΣΟΛΤ'ΜΩΝ* #

H t r O T N ΔΙΗ'ΓΗΣΙΣ ΕΤ^ΜΟΡΦΗΤVTA tic $»riv6vç όττον %πί$υμοιω ΨΛ άζησϋν? Sj& m

1 ί&σόλυμ.», Û Ιςνς fàtSvuAciç vvrayH fàftcPn, i&f μίϊ$7Ό το Έ>'φλΐΜ νμ*

ττορπ fan t%n πς en 3Ί'Α« 2£«ΛΓ&> ν& ί$η Ης χβί­

ΨΜζηυς ήττας*

TloiYi3ìt> âvfyi A'trmviwftS Δχξκίς ów τ?$ Πίζχφύμου Ν ν σοι; Ktî<e>e$u ·

COQ licencia de' Superióri* & Prluiîcgîo :* C

("Εξώφυλλον τοΰ άνευρεθέντος μοναδικού αντιτύπου του Προσκυνηταρίου).

— 455 —

Προσκυνητάρι των 'Ιεροσολύμων

Μίαν φοράν εβάλθηκα να πα να προσκυνήσω, τον ζωοδόχον τον Χριστού τάφον να τον υμνήσω.

'Από καιρόν τ ενοιάζουμουν και πάντα επεθύμονν εμπόδιζε με ο εχθρός κ ή έννοια ή δική μου.

Τότες άφήκα τες δουλείες όπου 'χα και τα βάρη, ώς είναι εις την θάλασσαν ελεύθερον το ψάρι.

Είπα : Θεέ, βοήθα μου 'ς τούτον που θε ν' άρχέψω, μηδέν μοϋ ελθη εμπόδιο τίποτες δεν μισσέψω.

Έβγήκα από το σπίτι μου την πρώτην εβδομάδαν, Δευτέρα ήτον της Καθαράς εκείνην την όμάδαν.

Έπιάστην 'ς την Αμμόχωστο 'ς την δποια ήτον το διάβι, βγάνω ορισμον αφ' τον πασια και μπαίνω 'ς το καράβι.

Έπέρασά την λοιπονιν με μιαν χαράν μεγάλη, αλήθεια είς την θάλασσαν ήλθε μου όλίγη ζάλη'

έκαμα μέρες τέσσαρες γοιον νά 'χα πα 'ς τον τάφον, ζάL·ς δυο επερπάτησα της γης ώς μέσ' 'ς τον τάφον.

Το L·ιπoviv εις δυο ήμερες ράσομεν 'ς το Βερούτι, θαρρώντας νά 'βρωμεν ψωμί 'ς εκείνο το χανούτι.

Μα κει ήτον ακρίβεια, δεν το λαλώ εν φάλλω, πού 'τον νά φάν 'ς την πείνα τους άνθρωποι ένας τον άλλο.

Είπαν μας, εδιαβάσασιν ενα Μέγα Κανόνα, πειδή φαγί δέν εϊχασι νά φάσι τον χειμώνα.

Και το ψωμί εχάθηκεν, μεγάλη ακρίβεια, στανιό τους τότε κάμασι πολλότατη νηστεία.

'Ερώτησα τους Χριστιανούς πώς πάν είς τα μαντάτα' εχουσιν είς τον τόπον τους απάνω τα ρηγάτα;

Είπαν μου το πώς εϊχασιν μιαν κακήν συνήθεια, εις τον καιρόν τον παλαιόν, ωσάν τα παραμύθια :

Μέσ' 'ς το νερον πδπίνασι, εξω μακρά 'ς το πλάτος, εκεί μέσα κατοίκιζεν και εστεκεν ένας Δράκος.

Και πάσαν μέραν ήθελεν ενα παιδί να φάγη, δια ν' άφήση πάσα άνθρωπον είς το νερό να πάγη,

διατί άλλο δεν εϊχασιν 'ς τον τόπον τους νά πιοϋσι, και ή χώρα όλη από κει είχαν να δουλευτοΰσι.

"Ορκον είχαν 'ς την μέσην τους νά 'ρχεται ή φορά του, καΐ πάσα μέρα κάθε εις νά πέμπη τα δικά του.

— 456 —

Και αφον δλοι εδώκασιν, δεν έκαμε άλλέως, ήρτε ή γύραν τον αφέντη τους, όπου είχαν βασιλέως.

Εϊχεν θνγάτηρ μοναχή πού '0ε να την παντρέψη, και άλλέως δεν εγίνονταν παρά να τον την πέψη

τον Δράκου εκείνον τον κακόν, πον ενρίσκετον γοιον μάγος, δαίμονας άμμή εφαίνετον πώς είναι ανθρωποφάγος.

"Απιστος ήτον ο λαός εις τον καιρόν εκείνον, που προσκννονσαν είδωλα 'ς την τάξιν των "Ελλήνων.

Στανιό και με το θέλημα κ εκείνος εσπληνίστη και επεψεν τήν κόρην τον τον τράγου δια κανίσκι,

το λοιπονίν ό βασιλιάς, ϊζον ώς γοιον εθώρειεν εκάμασι δλοι' αλλιώς να ποίση δεν ήμπόρειεν :

Και άμε να ύπάς μηδέν χάσης σήμερον τήν ζωήν σον, είσαι παίδι κ είναι ζημιά και κρίμα εις αυτήν σον.

Είχαν τόπον και εβάλα το αυτό το κορασάκι γι' άλλον δπου νά έλαχε νέον παλληκαράκι'

πάνω ψηλά κ έστησαν το τίλατειά εις ενα δόμο, νά το θωρούν δσοι διαβούν άνθρωποι από τον δρόμο.

Λοιπόν τότες εδιάβαινε εις στρατηγός με βία, ονόματι Γεώργιος, όκ τήν Καππαδοκία,

πεμπάμενος με τά χαρτιά νά πάγη 'ς άλλον κάστρον, κ' εκαβαλλίκευε άλογον, έναν άστάρι άσπρον.

Θεωρεί τήν κόρην μοναχή σαν τή χαμπιλασμένη, με ροΰχα χρνσορράντιστα, βασιλικά ντνμένη.

Φθάνει Χοντά εις τήν παίδινα, ρωτά την πόθεν ενι και διατί στέκει εκεϊ χαμαι και τι 'ν" τόσο θλιμμένη.

Και άπηλογήθη και είπε τον τον ρήγα ή θνγατέρα : "Επεμψα με όκ το σπίτι μου τήν σήμερον ήμερα'

κανίσκι είμαι τοϋ Δράκοντα για νά με φα τήν ξένη, ετούτο έχει ή χώρα μας και είναι συνηθισμένη.

"Εγώ στέκομαι τώρα εδώ για νά 'βγη καί νά πάγη, νά 'ρτη νά μέ ενρη μοναχή, νά πιάση νά με φάγη.

Και επήραν τη τά κλάματα, πολλά παραπονήθη : Πατέρα, μήτερί έκραζε. Γι' αντό τήν ελνπήθη.

"Οσον γροικάς, άπέζενσεν παρανθα άπ το άλογάρι και εϊπεν της κόρης κράτει το από το χαλινάρι.

Και άπο τον κόπον έκατσε ολίγον ν' ανάπαυση, άκαρτερώντας νά ΐδή τον Δράκοντα νά φθάση.

Κάμε μου λόγον νά τον 'δω, νά σηκωθώ όμπροστά του, και πεθυμώ ν* ανταμωθώ τήν σήμερον μετά τον.

— 457 —

'Ολίγον εκοιμήθηκε και ή κόρη μοιρολογά τον θωρεί τον Αράκον και ερχετον, και πάγει και ξυπνά τον.

Έθάρρειε και έλεγε : πώς μέλλει την γλυτώσει, και όκ του θεριοϋ τα δόντια να την ελευθέρωση;

Άμμή να πάγη curt εκεί, να φύγη την φουρτούνα. Λέγει του : Άπάνου ογλήγορα και κάμε την κουρούνα.

Εκείνη εστάθη και έτρεξε να φύγη και να σώση εκεί πού έχει να διαβή, αν θέλη να γλυτώση :

Διότι χάνεσαι καί εσύ σήμερον, και είναι κρίμα την ώραν τούτην να γένη εις την οίκιάν του μνήμα.

Σηκώνεται και παραυθύς επιάσε το κοντάρι κ' ετζι εκαβαλλίκεψε απάνω εις το άλογάρι.

Και έτρεξε καταπάνω του και κάνει τον σταυρόν του καί το θηρίον είδε τον και τρέχει είς αυτόν του.

Και άφόντις επιαστήκασιν, ευρέθη χασκισμένο, θαρρώντας να τον καταπιη· και ήτον αρματωμένο.

Ό στρατιώτης τοΰ κτυπά μια κονταριά 'ς το στόμα' επεσεν και εγκάριζεν ωσάν νεκρός 'ς το χώμα.

'Εκείνο ήτον το δυνατό θεργιό, οπού 'το άγριωμένο ; 'Εκεί χαμαΐ ευρέθηκε 'ς την ώραν νεκρωμένο !

Πιάνει κει από τ' άλογον μονώτατο άλυσσίδιν και δένει το από το λαιμό, κινώντας το δια φίδιν.

"Εδωκέν το της παιδούλας κ' εσύρνει το την ώραν και ειπεν της : "Αμε επαρ' το εις τον λαόν, 'ς την χώραν.

Και ετζι ολίγον από κει εφθάνει το μαντάτο το πώς ή κόρη τοΰ ρηγος φέρνει τον Αράκον κάτω.

Έβγήκασι εις συνάντησιν δλοι, μικροί μεγάλοι, καί εμαθον την ύπόθεσιν άπο το παλληκάρι,

το πώς τον εκοντάρευσεν ατός του με κοντάρι, πού δεν ήτον με συντροφιά, μα ειχεν μεγάλη χάρι.

Και δ πατέρας και ή μάννα της ύπάνε και θωροΰσι πώς εϊν' το πράγμα άληθινόν. Χαράν οπού κινοϋσι!

Μα δεν ήξεϋραν τι ήτον τοΰ στρατιώτου να πέμψουν. και τι δια να τοΰ δώσουνε και να τον κανισκέψουν.

Πάγει και δίδει παραυθύς δ ρήγας τ άνοιχτάρια, και δίδει τα τοΰ στρατηγού μ' όλα τά παλληκάρια.

Κ' εϊπεν του : Άπο την σήμερον ή χώρα να ειν' δική σου και εχε τα δι αγάπη μου, να ζήση ή κεφαλή σου.

Έσέναν πρέπει από τώρα, μα τον Θεον τον Αία, να 'ρίζης εις τον τόπον μου τούτην την βασιλεία,

— 458 —

κ' εγώ καί ή γυναίκα μου και μιά μας θυγατέρα σκλάβοι, να σε δουλεύωμεν νύκτα καί την ημέρα.

Λέγει κα\ 6 Γεώργιος : 'Εγώ ôèv θέλω στόχο. άπο αυτό όπου μοϋ λες, να πάρω το ρηγάτο.

"Αμε, αν θες να βαπτιστής, να πιάσης τον σταυρόν μον, την στράταν την άληθινήν, πίστεψε τον Χριστόν μου,

διατί εκείνη μοϋ άβοήθησεν σήμερον με παντιέρα, κ' εγλύτωσα την κόρη σου όκ του Δράκου τα χέρια.

Καί 'δε που σοϋ την ήφερα εδώ με την ειρήνη και ο Θεός οπού την επλασεν εσένα την έδίνει.

Εις δλα αυτά εβαπτίστηκε κείνος και ή φαμελιά του και έγιναν Χριστιανοί δλα τα πατρικά του.

Έκεΐ κοντά οπού έγινε το θαϋμα τοϋ αγίου εκτίσασι μιαν εκκλησιά τοϋ μέγα Γεωργίου.

Άφόντις εμαρτύρησεν και εβγηκεν ή φάμα, με πόθον καί εύλάβειαν παραύθα την έκαμα.

Και είναι έως την σήμερον, την είδα άπατος μου· έμπήκα κ έπροσκύνησα, δέν ήμουν μοναχός μου.

Πολλά παλιά εύρίσκετον, δεν είχε μέσα 'χράδια, μηδέ εΙκόνες των άγιων νά φαίνωνται σημάδια,

διατί οι Τούρκοι δεν θέλουσιν νά 'χου 'ς αυτούς τους τόπους κριτάρια καί εκκλησίες και αυτούς τους επισκόπους.

Κεριά άνάπτουσι εκεί και λάδι πάσα ημέρα οι ναϋτες πού διαβαίνουσι και πάσι έκεΐ πέρα.

Λέγουν τους την ύπόθεσιν οί Χριστιανοί τοϋ τόπου, έχουν πολλή ευλάβεια ν' ακούσουν τέτοιου τρόπου.

Καί ας γροικήση πασάνας καλά τήν συντυχιά μου' ετοϋτον όπου μίλησα ήτον με τήν καρδιά μου.

Άνέν κ έμίλησα χοντρά, μηδέν το βαρεθήτε, καί νά με κατακρίνετε λόγια κακά νά πήτε,

παρά δια ένα ψυχικόν, άνέν καί δέν όκνήση, οποίος διάβαση το χαρτί έμέ νά μακαρίση.

3 Ανέν και εναι ιερεύς νά '''χοο κ' εγώ παρτίδαν 'ς τήν ^τουργία νά θυμηθή νά μοϋ βάλη μερίδαν,

διατί έκόπιασα πολλά κ' έδηλοποίησά το, δ,τι πράγμα έγροίκησα κ είδα άβιζάρισά το.

Σήμερον έτελείωσα με πόθον το χαρτί μου, δ,τι ήξευρεν ή γνώσις μου κ έδιέβη εις τ αφτί μου.

"Εγραψα δσα γύρισα δια νά τά γροικοϋσιν

— 459 —

εκείνοι οπού δεν ημπορούν να ύπαν να τα ίδούσιν. "Οσοι επήγαν κ εϊοασιν εχω τους μαρτυρία μου

να στερεώσουν έτοιμα εμεν την συντνχιά μου, πάνω 'ς τα προσκυνήματα του Ίεροσολυμάτου

εκεί όπου επέρασα και τόπους επορπάτου. Τα όποια είναι αληθινά ετούτα πού γροικάτε'

άνεν και δεν πιστεύετε έμεναν, ερωτάτε εκείνους πού ήταν από μεν ή συντροφιά, παπάδες

Κυπριώτες, πού γυρίσαμεν αντάμα τες γιορτάδες. "Εχουν από το Στρόβολον και από το Παλαιοχώρι

'ς το Παρικούδιν άχτονακά' τέσσερις ήτον όλοι. Πνευματικοί, λειτουργικοί, φαίνεται μου θωρώ τους

ο Μαρκαντώνης ό Δεγκρές' πάντα μου χαιρετώ τους. Μετάνοιαν εις εαυτούς εϊμαι έτοιμος να ποίσω,

όσον πού ζώ μοϋ φαίνεται μην τους αλησμονήσω. Και αν εφταισα και τίποτα κανούν άπό 'ς αυτούς τους,

συμπάθειον θέλω και ζητώ και ας εχω την εύχήν τους. Σωματικά θε ν' άγροικώ νά 'ναι καλά εις αυτόν μου

και ψυχικά να χαίρωνται όμοϋ με τον Χριστόν μου. , 'Επιθυμώ πολλότατα με πάσαν καλωσύνην

νά 'χουσιν εις την μέσην τους μετά 'μου τήν είρήνην. 'Ωσάν έσυντροφιάσαμε, ήμασθεν όλοι ξένοι,

αντάξια εχαρήκαμε 'ς τούτην τήν οικουμένη. 'Σ τήν κάτω 'Ιερουσαλήμ, πόπήγα άπατος μου,

χάμου 'ς τήν γήν ευρίσκεται âvèv και μέση κόσμου. Έκεϊ έχουν όλοι να πάν' 'ς τό τέλος να κριθούμε,

παρακαλώ τον Πλάστην μου κ εμείς να ανταμωθούμε. Άνεν και νά 'ναι δυνατόν δια θύμησι τό βάλλω

να Ιδούμεν νά γνωρίσωμεν εκεϊ ένας τον άλλο. 'Σ τήν άνω 'Ιερουσαλήμ ετζι, ωσάν ποθούμε,

ευθύς χωρίς τήν κόλασιν έτοιμοι να βρεθούμε. Τούτο ζητώ και πεθυμώ νά 'χω όλίγην χάρι

ολίγον τόπον να σταθώ, νά 'χω κείνα τα θάρρη, νά μ' αξίωση ή χάρι του, αν ημπορώ νά ποίσω'

και δια τώρα δεν θέλω άλλο νά τού ζητήσω. Μ' ετούτον διακρίνομαι, αν θέλη μοϋ γροικήση,

ετούτο δια τό ζήτημα τέλειον ας μοϋ χαρίση. "Ετζι εχω τήν ελπίδα μου μέσα 'ς τον εαυτόν μου,

διατι πιστεύω, βέβαια δεσπότην τον Χριστόν μου. "Εγραψα με τήν χείρα μου 'ς τους χίλιους τριακόσιους

— 460 —

τις ενενήντα τον Χρίστου, μεΐναν άλλους διακόσιους. "Α δεν τον άρέση κανενον, άλλος νά ήμπορέση

δια τούτον ομορφύτερο ας γράφη και ας Λοίση. "Εχω χαράν να το θωρώ, πάντα να το διαβάζω'

καλύτερο να το γροικώ πολλότατα αγαλλιάζω. *Ας εχωμεν σνγχώρεσιν 'ς τούτο όσον το Ιδήτε

με την καρδιάν εις τον Θεον δεκτικά να ποιήτε. Τα κρίματα, οπού επταισα, να μοϋ τα σνμπαθήση

και τα κακά μον τα πολλά να μην δεν τα βιγλίση. Διότις εγώ βρίσκομαι 'ς τον κόσμον διαπταισμένος,

εις δλονς δεν ηνρίσκεται άλλος κριματισμένος. Ξεμολογονμαι φανερά, πασάνας να το ξέρη,

ας διάβαση το χαρτί και μέσα να το ενρη πώς είμαι τόσο αμαρτωλός εκεί οπού να τύχω,

πού δεν εφθάνω να το πώ ονδε να το συντύχω πόσα κακά εποίησα 'ς τον κόσμον οπού μπήκα,

τα κρίματα της κόλασης ονδένα δεν άφήκα. "Επταισα εγώ πολλότατα τον χρόνον της ζωής μον,

άλλα πολλά εκούσια ήτον από ξαντής μον. "Ημονν εις κάποιονς λογισμούς, άμμή δεν τονς εκράτον

αληθινούς, άμμή ήτανε τής κρίσης τον θάνατον. "Εργατα, λόγια κατά νονν και κατά διανοίαν,

αρπα|α, ερραθύμησα, επήρα άκηδείαν. "Αδικα επιώρκησα, βλάσφημα από λόγον,

πολλούς εσνκοφάντησα, εξέβηκα τον νόμον ελύπησα, ελοιδώρησα, έκλεψα με πορνία,

καμπόσο ελαθροφάγησα, ήγάπησα μοιχεία. Φίλος ήλθε είς τον λόγον μον κ έκατηγόρησά τον,

τον άδελφόν μον έθλιψα κ έκαταφρόνησά τον. Έσύντνχα κατάκρισιν, πολλές φορές το είπα

είς κείνονς οπού πταίσασιν, είς κρίμα εφανηκα' και δεν κοίταξα πρώτα εγώ νά ιδώ τα εδικά μον

τά σφάλματα πού έκαμα κ ευρίσκονται κοντά μον. 'Εστέκονμον είς προσενχή, έψαλλα νμνωδία,

ό νονς μον είς τά πονηρά ήτον, κακή καρδία. Είς τήν νηστειάν αμέλησα και τον πνενματικον μον

δεν έ'κα/ α τον λόγον τον, πού μίλειε τον Χριστού μου. Έγέλονν εις τήν εκκλησιά κ' έκανα το άφρόνως,

εκενοδόξονν κ άπονα και περηφάνον μόνος. Και άλλον νά είδα μάταιον εκεί πού τά φαντάχτην

— 461 —

ο νους μου ύποτάσσετον και άναναχτά νά 'ρτην, πάραυθα εσκοτίζομον, τά άφθιά μου να γροικονσι,

με την καρδιάν εμοίχευσα τα μάτια πού θωροϋσι. Ολα τοντα τα πονηρά έργα εποίησά τα

και τα καλά καμώματα τελείως εξαπόλυσά τα. "Ενα κτηνον άνόητον βρίσκομαι μίααμένον,

εις τον καιρόν τον πρόσκαιρον το σώμα σκλαβωμένον. Και δ εχθρός πειράζει με πάντοτε απατά μου,

δια να ζημιώση την ψυχήν με τα πολλά κακά μου. Έλέησον, σνγχώρησον, Κύριε, οϊκτειρόν με

ώς αγαθός φιλάνθρωπος, Χρίστε, ελέησαν με. Όκ τον διαβόλου τη κακή βγάλε με τυραννίδος,

άξίωσέ με να πορευθώ της δεξιάς μερίδος, και να γροικήσω καθαρά πάνω 'ς την βασιλείαν :

Δεϋτε κληρονομήσατε δια τήν εύεργεσίαν, όσοι μου επιστέψετε σήμερον νά χαρήτε,

διατί εφθασεν το τέρμενο, καιρός νά πληρωθήτε. "Οσοι εκοπιάσαν από καιρόν πιστώς κ' εμαρτυρήσαν

κ εδώκασιν τες σάρκες τους, βέβαια, και δεν όκνήσαν, κ' ήτον εις τά κριτήρια πάντα άγαναχτισμένοι,

τώρα νά στέκουν ήσυχοι, πο?>ύ αναπαυμένοι. "Ετζι θαρρώ 'ς τον Πλάστην μου Κύριον και Θεόν μου

ώς Χριστιανός ορθόδοξος νά τύχω βοηθόν μου. Σφραγίδα νά 'χουν άνάπαυσι όλοι οι βαπτισμένοι,

παρά τά πάντα οι πτωχοί πού 'ναι τυραγνίαμένοι.

Τέλος καί τω θεώ ημών δόξα.

ΒΑΣ. Ι. ΛΑΖΑΝΑ

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΚΩΦΑΛΑΛΩΝ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Ι. Ποιήματα εμπνευσμένα άπο τους κωφάλαλους ασφαλώς δεν έχουμε. Ή σχετική έρευνα, τήν οποία επιχειρήσαμε, δεν απέδωσε καρπούς 1.

Πάντως σε ώρισμένα ποιήματα Νεοελλήνων ποιητών εϊτε γίνονται νύ­

ξεις για τή ζωή τών κωφαλάλων εϊτε υπάρχουν εικόνες άπο τή προσωπι­

κότητα τών ανθρώπων αυτών είτε τέλος θίγονται θέματα σχετικά με το πρό­

βλημα της κωφαλαλίας. "Ας περιηγηθούμε τους ποιητικούς αυτούς χώρους :

II. "Ας αρχίσουμε από τις προλήψεις : Σε μερικά ποιήματα θα συναντή­

σουμε ώρισμένες προλήψεις πού επικρατούν σχετικά με τους κωφάλαλους. Όπως τήν αρκετά διαδεδομένη πρόληψη, ότι δήθεν οι κωφάλαλοι μπορούν και επικοινωνούν με τον αόρατο κόσμο τών δαιμονίων, όπως και άλλες ακόμη κατηγορίες αναπήρων και μειονεκτούντων ατόμων. Έτσι στην «'Οδύσσεια» του Ν. Καζαντζάκη ένας μουγγός κατορθώνει να «ιδεί» τον ήρωα τού έπους, τον Όδυσσέα, να μιλή με τα δαιμόνια τής θάλασσας :

"Αλλοι τον σύντυχαν ν' άνηφοράει το νεκρομονοπάτι κι' άλλοι να δρασκελάει γιαλό ­ γιαλό τ άκρογιαλοχαράκια κι' ένας μουγκός άλαφροστοίχειοιτος τον είδε μεσανύχτι να κολυμπάει και να μιλάει κρονφά, με θαλασσοδαιμόνους. Και μόνον ενα μικρό παώόπουλο τον είδε στ' όνειρο του σκυφτό στην ηαραφρη τής θάλασσας να κάθεται να κλαίει.

(Β, στίχοι 459 ­ 464)

Τό θαύμα τού 'Ιησού, ή απόδοση τής λαλιάς σ' έναν κωφάλαλο, πού εξιστορεί ό Μάρκος, συγκινεί τον "Αγγελον Σικελιανό. Και σ' ενα ποίημα του αναφέρει τό θαύμα και ύμνεϊ εκστατικός τήν επέμβαση τού θείου :

1. Βεβαίως, κάθε άλλο παρά έχουμε εξαντλήσει τήν έρευνα τής νεοελληνικής ποιήσεως. Τήν συνεχίζουμε καί ίσως αργότερα ανακαλύψουμε και ποιήματα εμπνευσμένα από κωφάλαλους. 'Αντίθετα στην ξένη ποίηση έχουμε ήδη επισημάνει αρκετά ποιήματα. Σέ άλλη μελέτη μας θα φέρουμε εις φως τους καρπούς αυτούς άπο τήν αναδίφηση τής ξένης ποιητικής δημιουργίας.

— 463 —

«"Α, στην κορφή της Πασχαλιάς τ αηδόνι όλη ας ξυπνήσει τη νυχτιά! Ποια φώτα τρέχουνε στους κάμπους ποια άστρα; Ή μάνα τρέχει, μες τη φούχτα της φυλάγοντας, μη σβήσει από το δρόμο ή φλόγα του κεριού! Στα δυό της σφίγγει ή νύφη ώς κρίνο της λαμπάδας τη φωτιά!

Σα γύρα από τον άνθρωπο που οργώνει οι πεταλούδες φτερουγάν, ψυχές, ψυχές, σε τριγυρίζουνε, ψυχή! ψυχές πού δεν εγνώρισαν τον ήλιο πού δεν είδαν το ψωμί! Ποιος άναψε άξαφνα χρυσό καντήλι μες στα φρένα τοϋ τυφλού; Μες στοϋ μουγγοϋ τον ουρανίσκο ποιος εσάλεψε σα μαργωμένη πεταλούδα το 'Αλληλούια μυστικά; Ποιος είδε τον τρελού το φως; ΤΩ άνθρωποι, στην κορφή της Πασχαλιάς τ αηδόνι ακόμα τραγουδά καί τραγουδά! ι

'Ακόμη στο Σικελιανό θα συναντήσουμε μια ενδιαφέρουσα παρατή­

ρηση, σχετικά με τήν οξύτητα της ακοής, όταν δεν υπάρχει ή όραση. Υπάρ­

χει διαδεδομένη ή αντίληψη ότι έφ' όσον δεν υπάρχει ή μία αίσθηση, οί άλλες οί αισθήσεις οξύνονται καί εντείνονται. Είναι ή λεγομένη αρχή της «άναπληρωματικότητος» των αισθήσεων. Μια αρχή πάνω στην οποία βασίζεται καί ή αρχή της «αγωγής των κωφαλάλων», ότι δηλαδή ή όραση, όξυνομένη μάλιστα, αναπληρώνει τήν ελλείπουσα ή τήν ελλιπή ακοή. Ό

1. Είναι το γνωστό θαϋμα του Ίησοϋ Χρίστου πού αφηγείται ό Ευαγγελιστής Μάρ­κος (ζ, 32 ­ 37). Το απόσπασμα από το ποίημα : «Διόνυσος ­ Ίησοϋς» τοϋ ' Α γ γ έ λ ο υ Σ ι κ ε λ ι α ν ο ύ (Λυρικός Βίος, τόμος γ', εκδ. Ίκαρου, σσ. 203 ­ 215).

— 464 —

Σικελιανός λοιπόν υποστηρίζει εντελώς το αντίθετο : συγκεκριμένα ή ακοή, εφ' δσον δεν στηρίζεται και στην δράση, αμβλύνεται και εξασθενεί ή διαφορετικά : ή μία αίσθηση βοηθάει τήν άλλη :

Και καθώς ή μια αίσθηση βοηθάει τήν άλλη — ώς δταν ένας άνθρωπος το βράδυ, ενώ βαδίζει δίπλα από τη θάλασσαν, άποξεχνάει τον ήχο της, δοσμένος στο συλλογισμό του, αλλ' ώς έξαφνα εβγει το φεγγάρι και σκορπιό' ή αναλαμπή του στα νερά, σηκώνοντας τα μάτια του να ιδεϊ, βλέπει μαζί κι ακούει καλύτερα το κύμα, ώς με το φως να ψήλωνε στα φρένα του κι ή βοή 1.

Είναι μια παρατήρηση πού, ανεξάρτητα άπο τήν αλήθεια της, υποστη­

ρίζεται σήμερα άπο πολλούς επιστήμονες και πιστοποιείται και άπο πολλές σχετικές πειραματικές έρευνες.

III. "Ενα ποιητικό θεατρικό έργο μέ τον τίτλο «Κροίσος», τοΰ 'Αλεξάν­

δρου Μάτσα2, θα μας απασχολήσει κάπως ευρύτερα. Έδώ ό συγγραφεύς εμπνέεται άπο σχετικά χωρία τοϋ Ηροδότου, πού αναφέρονται στον κωφά­

λαλο γυιό τοΰ Κροίσου. Το ιστορικό είναι το ακόλουθο 3: Ό Κροίσος, ό βασιλεύς των Λυδών, είχε δυο γυιούς άπο τους οποίους

ό ένας ήταν κωφάλαλος. Ό Κροίσος για να τον θεραπεύση, δέν φειδωλεύ­

τηκε θυσίες και κόπους. Στο τέλος κατέφυγε στο Μαντείο τών Δελφών και ή Πυθία του απάντησε πώς δέν θα έπρεπε να εύχεται να άποδοθή ή λαλιά στον κωφάλαλο γυιό του, γιατί αυτός δέν θα μιλήση παρά σέ ώρα συμφοράς για τον πατέρα του. Και πραγματικά αυτό συνέβη. Κάποτε σέ μια μάχη — είναι ή μάχη τών Σάρδεων — ένας Πέρσης χύμηξε να σκοτώση τό Βασιλιά. Τότε ό κωφάλαλος γυιός του προχώρησε, πλησίασε και άφησε τήν κραυγή : «ΤΩ άνθρωπε, μήν σκοτώνεις τον βασιλιά» 'Από τότε ό κωφάλαλος μίλησε καί διατήρησε τήν λαλιά του ώς τό τέλος τής ζωής του. Αυτή είναι ή ίστορία

1. «Αντίδωρο», 1961, σελ. 21. 2. ' Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ Μ ά τ σ α , Κροίσος, Αθήναι 1959. 3. 'Ιδού τα σχετικά χωρία τοΰ 'Ηροδότου : «ΎΗσαν δε τω Κροίσφ δύο παίδες,

τών οϋτερος μεν διέφθαρτο, f\v γαρ δη κωφός, ο δέ έτερος τών ήλίκων μακρω τα πάντα πρώτος» (Βιβλίον Ι, κεφ. 34). «τΗν ό παις τοΰ καί πρότερον έπεμνήσθην, τα μεν άλλα επιεικής, άφωνος δε» (Βιλβίον Ι, κεφ. 85). <<Ώ παΐ, είς γάρ μοι μόνος τυγχάνεις εών παις· τον γαρ δη έτερον διεφθαρμένον (τήν άκοήν) ουκ εϊναί μοι λογίζομαι» (Βιβλίον Ι, κεφ. 38).

— 465 —

πού αναφέρει ό Ηρόδοτος. Και απ' αυτήν εμπνέεται ό 'Αλέξανδρος Μάτσας για να γράψη το θεατρικό του έργο. Βεβαίως στο έργο αυτό ό μύθος ακο­

λουθεί άλλη τροπή. Ό κωφάλαλος γυιός του Κροίσου αποκτά τή φωνή του κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Αυτό όμως δεν έχει σημασία. Εκείνο πού έχει σημασία είναι να διαπιστώσουμε: πώς αντιμετωπίζει ό δραματικός ποιη­

τής τό φαινόμενο της κωφαλαλίας και τα προβλήματα τα όποια συνδέονται με το φαινόμενο αυτό. 'Αμέσως ­ αμέσως αξιόλογα στοιχεία είναι δυνατόν να άρυσθοΰμε σχετικά με τήν «άναπληρωματικότητα των αισθήσεων». Οί κωφάλαλοι ακριβώς γιατί δεν έχουν ακοή, έχουν, σε υψηλό βαθμό, ανεπτυγμένη τήν όραση. Έτσι με τήν όραση είναι σε θέση να «αποκρυπτο­

γραφούν» τις διαθέσεις τών άκουόντων :

«Είναι δυο χρόνια τώρα που έπαυσα νάμαι κουφός. "Ο,τι πρωτάκουσα, ήταν ονόματα τοϋ μίσους και της έχθρας. Τάχα κιόλας διαβάσει, περ' απ' τον τοίχο της σιγής, σ' εκφράσεις και σε μορφασμούς. Άπο τον "Ατνν έμαθα το λεκτικό της υποψίας απ' τήν "Αλλη της άπατης και της φιλοδοξίας' άπ' τον Κροίσο τα σκληρά ρήματα της μόνης πίστεως τον, τοϋ χρνσον και τον πλούτου. Κι' άπο σένα, μόν άπο σένα, άπ' τή φωνή και τή σιωπή σου, διδάχθηκα τή γλώσσα της αγάπης. τή γλώσσα της αλήθειας. . .»

(ένθ' άν., σελ. 24) 'Ακόμη γνωρίζουμε και κάτι άλλο : Ή «χειλεανάγνωση» αποτελεί

τήν πλέον αυθόρμητη και πηγαία μέθοδο για τήν αποκρυπτογράφηση τών χειλιών τών ομιλούντων. Ό κωφάλαλος ό Γύγης μέ τα μάτια και με τήν παρακολούθηση τών γλωσσοφωνητικών οργάνων τού ομιλούντος κατορθώ­

νει να «άναγιγνώσκη» τήν ομιλία τους.

. . . Τώχα προσέξει όταν δεν είχα άλλα αντιά παρά τα μάτια. Τά χείλη σον, σαν μέ καλούσες άνοιγαν γλυκά σαν άνθος μια φορά, κ' έλεγες : «Γύγη»! Τών άλλων, τέσσαρες περιφρονητικες κινήσεις, έκαμαν για νά πονν : «Κουφάλαλε»

(ενθ' άν., σελ. 64)

Οί κωφάλαλοι είναι πάντα οί περιφρονημένοι, οί απόβλητοι τής κοινωνίας :

— 466 —

((Είμαι φίλη σον. Μη με φοβάσαι Οι άλλοι σε περιφρονούν και σ' αποστρέφονται».

Έκτος από τα σημεία αυτά, θα πρέπει να επισημάνουμε και άλλα ενδια­

φέροντα χωρία : Είναι τα χωρία, λόγου χάρη, όπου πλέκεται το εγκώμιο τής σιωπής. Βεβαίως ή σιωπή είναι σημείο βαθύνοιας και σοφίας, και δικαίως ανέκαθεν έθεωρήθη ώς αρετή. Αυτό όμως ισχύει για τους ακούοντας και τους όμιλοΟντας. Για τους ανθρώπους όμως οί όποιοι είναι «αποκλεισμένοι για πάντα» στον κόσμο τής παγερής σιωπής, τα πράγματα είναι εντελώς διαφο­

ρετικά. Είναι ειρωνεία και ελαφρότητα να «μακαρίζονται» οί άνθρωποι αυτοί «ώς σιωπηλοί»!

ΔΑΦΝΗ

((Σαν σιοιποϋσες είχες δλα παρασύρει σ' έναν κόσμο αμόλυντο κι άνώννμον, δπον το πάν 'ήταν ακέραιο κ ήταν μόνο παρθένος ύλη κι άμνημη μορφή. Έκεϊ δεν είχε θέσιν ή άπατη. Ό άνθρωπος περιωρίζετο σε πράξεις. Τώρα, από τον άδολον όχλο των ορατών, πρέπει ν άρχίσης τη φρικτή κοσμογονία των αοράτων, με τήν τρομερήν ηχώ των λέξεων!»

(£νθ' άν., σελ. 66), «Ή νύχτα μας ενώνει στή σιγή της' ή μέρα μας χωρίζει. Ξαναμπαίνω στο φλύαρο κόσμο των ήχων. Μένεις στην άγια σφαίρα τής σιωπής. Κοιτάζεις τους παράξενους μας μορφασμούς, τους φουσκωμένους λάρυγγες, τήν ανεξήγητη κίνηση των χειλιών και τών χεριών. Μας χωρίζει το κρυστάλλινο τείχος τον μαγικού τής σιγής ενυδρείου».

«Σ' αγαπώ γιατί εΐσ" ωραίος και καθαρός μες στην άμόλνντη μοναξιά τής σιγής σον».

(ενθ' άν., σελ. 27­28)

IV. Άπό τους νεώτερους ποιητάς, στο Μίλτο Σαχτούρη θα συναντή­

σουμε τους κωφάλαλους. Ό ποιητής σε κάποιο ποίημα δίνει μια πολύ εκ­

φραστική και παραστατική εικόνα του κωφαλάλου. Ό «μουγγός» προσπα­

— 467 —

θεΐ να αποκάλυψη το νόημα των εικόνων, πού είναι κρεμασμένες στον τοίχο : 'Ιδού οί σχετικοί στίχοι άπό τη συλλογή «Παραλογές» ι :

Ό μονγγος ξεκρεμάει, παλιές φωτογραφίες, κοιτάζει πτώματα τρομάζει, ζηλεύει στόματα κοριτσιών, κλαίει, βγάζει ενα κόκκινο . σκαμνί στο πεζοδρόμιο. . .

Επίσης άλλοι ποιηταί δανείζονται εικόνες άπ' τή ζωή των κωφαλάλων ή μιλούν για μερικά «σημεία», πού χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα τήν προσωπι­

κότητα τών ανθρώπων αυτών. Κυρίως τα μάτια τών κωφαλάλων, καθώς σ' αυτά αντικατοπτρίζεται ό εσωτερικός των κόσμος, καθώς αυτά αποτελούν το μοναδικό παράθυρο με τό όποιο επικοινωνούν με τον εξωτερικό κόσμο, αποτελούν προσφιλή εικόνα μερικών ποιητών στις παρομοιώσεις και τις μεταφορές των. "Ετσι ό ποιητής Τ. Λειβαδίτης ονομάζει τα μάτια τών κω­

φαλάλων «φεγγερά και μεγαλόφωνα», σε κάποιο ποίημα του 2 :

. . . Μελλοντικό κάρβουνο, που Θα καίγεται από έρωτα και ποίημα εσύ αυριανό, οχι με λέξεις,

μα μέ φεγγερά, μεγαλόφωνα μάτια μουγγών. . .

Ή παρατήρηση του ποιητή εϊναι εύστοχη και ωραία. Πραγματικά τα μάτια τών κωφαλάλων λάμπουν δυνατά και φαίνεται σα να μιλούν και τούτο γιατί με τα μάτια ό κωφάλαλος μιλάει, μέ τα μάτια συλλαμβάνει τό όραμα του κόσμου, μέ τα μάτια επικοινωνεί μέ τον εξωτερικό κόσμο. Είναι τό μοναδικό παράθυρο τής ψυχής του. Σέ άλλο πάλι ποίημα ό ίδιος ό ποιητής φαντάζεται τον «αγέρα» πολύλαλο για τους κωφάλαλους και τούτο γιατί, επειδή δέν ακούν, νομίζουν ότι τα πάντα είναι πλημμυρισμένα άπό ήχους, τους οποίους όμως αυτοί δέν έχουν τήν τύχη να τους συλλαμβάνουν μέ τήν ακοή τους :

Φεγγάρι, ερημοφέγγαρο, κριθάρινο φεγγάρι τών φτωχών, αγέρα, πικραγέρα, πολύλαλε αγέρα τών μουγγών,

1. Μ ί λ τ ο υ Σ α χ τ ο ύ ρ η , Παραλογές. Το απόσπασμα άπό τή «Νέα 'Εστία» 1­4­1949.

2. Επιθεώρηση Τέχνης, 'Απρίλιος 1963.

— 468 —

α ενα σταυροδρόμι απόψε μήνα Μάη σταυρώσανε το νιο σταυρώσανε το ροδόσταμο και το λεμονανθό ! ι

IV. Ή συγκομιδή από τους κήπους του νεοελληνικού λυρισμού δεν ήταν, βεβαίως, πλούσια, σχετικώς με το θέμα της μικρής αυτής εργασίας. Γεγονός πάντως είναι : και οί νεοέλληνες ποιηταί έχουν συγκινηθή από το δράμα τών ανθρώπων αυτών. 'Ακόμη και ώρισμένες πτυχές τής κωφα­

λαλίας έχουν βρει απήχηση στις λυρικές στροφές ώρισμένων νεοελλήνων ποιητών. Βεβαίως οί "Ελληνες πεζογράφοι έχουν περισσότερο συγκινηθή και έχουν αφιερώσει πολλές σελίδες ή και ολόκληρα διηγήματα από τον κόσμο αυτόν τών σιωπηλών ανθρώπων2.

"Ας μή λησμονούμε δμως : Ή πεζογραφία αντλεί τα θέματα από τον εξωτερικό κόσμο, από τον κόσμο τής κοινωνικής ή φυσικής πραγματικό­

τητος. Είναι εξωστρεφής. Ένώ ή λυρική ποίηση αντλεί τό περιεχόμενο της άπό προσωπικά βιώματα. Είναι ένδοστρεφής. "Ετσι λοιπόν είναι περισ­

σότερο δύσκολο να συγκινηθή ό λυρικός ποιητής άπό άγνωστα σ' αυτόν βιώματα και εμπειρίες, τις όποιες δέν έχει ζήσει και τις όποιες δέν είναι δυνατόν επίσης να «έμβιώση»:i.

1. «Κορινθία», 30 ­ 5 ­1963. 2. Βλ. σχετική εργασία : Β α σ. Ι. Λ α ζ α ν α, Ή παρουσία τών κωφαλάλων στην

νεοελληνική πεζογραφία, 'Αθήναι 1969. 3. Στο σημείο αυτό πολύ εύστοχες οί παρατηρήσεις του Πέτρου Χάρη : «Ό ποιητής

είναι ό κόσμος όπου βασιλεύει το άτομο, ή δική του αίσθηση καί ή δική του σκέψη· οί παλμοί του, οί πόθοι του, τόνειρο καί το παραλήρημα του, ή άγνοια καί ή αδιαφορία του για ό,τι γίνεται γύρω· ό πεζογράφος έχει υποχρεώσεις : πρέπει να γίνη δέκτης του περιβάλλοντος του, να σταθή, βέβαια, μέσα σ' αυτό όρθιος καί γυρισμένος εκεί πού θέλει, να το φωτίση καί να τό χρωματίση με τή διάθεση καί με τή πρόθεση του, άλλα καί να μήν αγνόηση τή γύρω ζωντανή πραγματικότητα, να μήν περιφρόνηση ό,τι κλείνει αντι­κειμενική αλήθεια. Το βαθύ χαντάκι, καθώς έγινε φανερό, χωρίζει δυο είδη διαφορετικά, δυο κόσμους πού ζουν μέ άλλους νόμους καί δέν μπορούν παρά να έκφράζωνται μέ διαφο­ρετικό ρυθμό. Είναι τό κελάδημα στή σφαίρα τού ονείρου άπό δώ, το σταθερό περπάτημα ανάμεσα στα ορατά καί στ' ανθρώπινα άπό κει» (Τεύχος Παλαμά, «Νέα Εστία», 1943).

ΒΑΣ. Γ. ΒΑΝΔΩΡΟΥ

Η ΜΑΘΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΕΡΜΑΝΝΟΥ ΛΟΥΝΤΖΗ ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΔΕΟΚΡΑΤΙΚΟΝ ΕΚΛΕΚΤΙΚΙΣΜΟΝ

Τήν θεωρίαν του ίδεοκρατικοΰ εκλεκτικισμού έγνώρισεν ό Λούντζης * το 1828, οτε μετέβη εις Παρισίους δι' ανωτέρας φιλοσοφικάς σπουδάς 2. Τήν έποχήν αυτήν ό εκλεκτικισμός εκυριάρχει εις τον χώρον τής φιλοσο­

φικής σκέψεως3, ό ιδρυτής του Victor Cousin (1792 ­1867) 4, έδίδασκεν εις τήν Σορβόννην και οί περισσότεροι των καθηγητών φιλοσοφικών εδρών ήσαν οπαδοί του. Ύπό τάς συνθήκας αύτας ήτο φυσικον να έπηρεα­

σθή ή φιλοσοφική σκέψις τοϋ Λούντζη και μάλιστα καθοριστικώς, καθόσον αντικατεστάθη ό αυστηρώς ύποκειμενοκρατικός χαρακτήρ αυτής δια τής καρτεσιανής λογοκρατικής αντιλήψεως και άναδιεμορφώθη ή μεθοδολογική διαδικασία τής κρίσεως. Ή βεβαιότης τής σχετικότητος, ή αναγωγή τής αμφιβολίας εις βάσιν εκκινήσεως και ή κατά το δυνατόν απροκατάληπτος μελέτη, αποτελούν όπλισμόν ό όποιος εγγυάται ασφαλώς τήν σφαιρικότητα τοϋ κριτικού λογισμού. 'Ακριβώς δε δια τοϋτο ή σύντομος μαθητεία τοϋ

1. Δια τόν Έρμάννον Λούντζην βλ. Σ π. Δέ Β ι ά ζ η , Έρμάννος Λούντζης, «Παρνασσός», τόμ. ΙΖ' (1894), σελ. 202­212, 256­267, Λ. Ζ ώ η , Έρμάννος Λούν­

τζης, εις «Λεξικον 'Ιστορικόν και Φιλολογικόν Ζακύνθου», Ζάκυνθος 1898, σελ. 541 ­544, Ν. K o ν ό μ ο υ, Εισαγωγή, εις «'Ανέκδοτα κείμενα Έρμ. Λούντζη», 'Αθήναι 1962, σελ. 5 έπ., Ά . Λ ο ύ ν τ ζ η ­ Ν ι κ ο κ ά β ο υ ρ α ­ Μ . Δ ε σ ύ λ λ α , Έρμάννος Λούντζης — ή ζωή και τό έργο του, Κέρκυρα 1948.

2. Μετά τήν άναγόρευσίν του εις διδάκτορα τής Νομικής Σχολής τοΟ Πανεπιστημίου τής Πίζης τήν 22 Δεκεμβρίου 1827, ό Λούντζης επέστρεψε εις Ζάκυνθον τήν 3 Μαΐου 1828 και άναχωρήσας εκείθεν άφίχθη είς Παρισίους τήν 31 Σεπτεμβρίου 1828, κατά τήν εναρξιν τοϋ νέου άκαδημαϊκοϋ έτους. Βλ. Έ . Λ ο ύ ν τ ζ η , Αυτοβιογραφία, είς «'Ανέκ­

δοτα κείμενα, 'Αθήναι 1962, ένθ. άν., σελ. 56. 3. Βλ. F. Ζ e r e 11 a, L'eccletisrao Francese e la cultura filosofica meridionale

nella prima metà del' secolo XIX, Roma 1952, G. B o a s , French philosophies of the romantic period, 1952.

4. Βλ. Β. St. Η i 1 a i r e, V. Cousin, sa vie et sa correspodance, 1895, J. A11 a u x, La philosophie de Mr. V. Cousin, 1864, J. S i m o n , V. Cousin et son oeuvre, 1887, P. J a n e t, V. Cousin, 1885, S é c r é t a n, La philosophie de V. Cousin, 1868.

31

— 470 —

Λούντζη εις τον έκλεκτικισμον απετέλεσε μίαν ιδιαιτέρως γόνιμον περίοδον, ή οποία εϊχε λίαν επωφελείς επιπτώσεις επί της καθόλου φιλοσοφικής αύτοϋ παιδείας 1.

Κατά την περίοδον αυτήν κυριώτερα έργα τοϋ Cousin δια των οποίων ήδύνατό τις να γνωρίση τον έκλεκτικισμόν και μάλιστα κατά τήν δυναμι­

κήν του εξέλιξιν, ήσαν τα εις δύο τόμους «Fragments Philosophiques», τα όποια εϊχον έκδοθή δύο ετη προ της άφίξεως τοϋ Λούντζη εις Παρισίους, τό 1826, πλέον δέ πρόσφατα ήσαν τα «Cours de l'Histoire de Philosophie» τα όποια εξεδόθησαν τό 1827. Βεβαίως ό Cousin δεν είχε διέλθη ακόμη τήν περίοδον των αναζητήσεων, άλλ' οπωσδήποτε εΐχεν εΐσέλθη εις τήν φάσιν τής όριστικοποιήσεως τών θεμελιωδών τουλάχιστον φιλοσοφικών του απόψεων. Ό καθορισμός τοϋ βιβλιογραφικοΰ χώρου εντός του οποίου έκινεϊτο μελετών ό Λούντζης τήν εποχή ν αυτήν, συμπληροϋται δια τοϋ περιεχομένου τών παραδόσεων τοϋ Cousin κατά τα ετη 1828 και 1829. Και τών μεν παραδόσεων τοϋ 1828 συστηματοποιημένη σύνοψις ευρίσκεται εις τό εκδοθέν κατά τό 1854 έργον τοϋ Cousin, «Du Vrai, du Beau et du Bien», τών δέ τοϋ 1829 περιέχεται τμήμα εις τήν μελέτη ν «Philosophie de Locke» 2.

Ό Λούντζης παρηκολούθει τακτικώς τάς παραδόσεις τοϋ Cousin, τον όποιον ονομάζει «φιλόσοφον πρώτιστον» τής Σορβόννης 3, και ό όποιος τό έτος εκείνο έπανήρχιζε τάς παραδόσεις του μετά μίαν άπομάκρυνσίν του έκ τοϋ Πανεπιστημίου, οφειλομένη ν εις τήν πολιτικώς άνώμαλον κατά­

στασιν τής εποχής. Ό Λούντζης δέν αντιλαμβάνεται τήν μελέτην τής φιλο­

σοφίας ώς ένασχόλησιν τοϋ μελετητηρίου μόνον, αλλ' ώς έργον εις τό όποιον αξίζει να άφιερωθή τις ψυχή τε και σώματι. Δια τοΰτο άπεμακρύνθη άπό τήν κοσμικήν ζωήν και έπεδόθη αποκλειστικώς εις τήν μελέτην, με συνέπειαν να τεθή εις κίνδυνον ή υγεία του i.

Παραλλήλως προς τάς παραδόσεις τοϋ Cousin, ό Λούντζης παρηκο­

λούθει επίσης και τα μαθήματα ενός άλλου όπαδοΰ τοϋ έκλεκτικισμοϋ και έκ τών γνωστότερων μαθητών τοϋ πρώτου, τοϋ Theodore ­ Simon Jouf­

froy (1796 ­ 1842) 5, ό όποιος κατείχε μίαν δευτερεύουσαν εδραν φιλοσο­

1. Ώ ς προσδιοριστικούς παράγοντας τής φιλοσοφικής παιδείας τοϋ Λούντζη δυνά­

μεθα να θεωρήσωμεν τήν αίσθησιοκρατίαν του Paolo Costa (1824 ­1827), τον άγνωστι­

κισμον τοϋ Leopardi (1827), τον γαλλικον έκλεκτικισμόν (1828 ­ 1829) και τήν γερμανι­

κήν ίδεοκρατίαν (1832­1834). 'Αντίστοιχος είναι και ή κατά περιόδους διαίρεσις τής εξελίξεως τής φιλοσοφικής σκέψεως τοϋ Λούντζη.

2. J. S i m o n , ενθ' άν. 3· Βλ. Λ ο ύ ν τ ζ η , Αυτοβιογραφία, ένθ' άν., σελ. 57. 4. Ν τ. K o ν ό μ ο υ , ΕΙσαγωγή, ένθ' άν., σελ. 15, Έ . Λ ο ύ ν τ ζ η , Αυτοβιο­

γραφία, ένθ' άν., σελ. 59 ­ 60. 5. Βλ. P. F. D u b o i s , Cousin ­ Jouffroy ­ Damiron, Paris 1902.

— 471 —

φίας εις την Σορβόννην. Τήν έποχήν έκείνην ό Jouffroy διήρχετοπερίοδον, με κύριον χαράκτηριστικον τήν μελέτην της Σκωτικής σχολής, τής οποίας ή έπίδρασις έπ' αύτοϋ εϊναι εμφανής. Το 1826 είχε μεταφράσει το βιβλίον τοϋ D. Stewart (1753­ 1828), Outlines of moral Philosophy (1793), το δε 1828, δτε τάς παραδόσεις του παρηκολούθει ό Λούντζης, ήρχισε τήν μετά­

φρασιν του έργου του Th. Reid(1710­ 1796), Essays on the active powers of the human mind (1788)x. Έπί του δεδομένου αύτου δύναται να βασι­

σθή μία άποψις περί πιθανών επιδράσεων τής Σκωτικής σχολής επί τοϋ Λούντζη, δια τής οποίας δύναται να έρμηνευθή ό σαφώς νοησιαρχικος και ορθολογιστικός χαράκτη ρ τής φιλοσοφικής του σκέψεως 2. Τον Jouffroy ό Λούντζης χαρακτηρίζει «ταπεινότερον», δηλ. όλιγώτερον σημαντικόν, τοϋ Cousin 3.

Ή επίδρασις τής διδασκαλίας τών Cousin και Jouffroy επί τοϋ Λούντζη ήτο αρχικώς αρνητική, διότι προεκάλεσεν άνατροπήν τοϋ μέχρι τότε καθεστώτος τής φιλοσοφικής του σκέψεως, το όποιον διαμορφωθέν βάσει τής διδασκαλίας τοϋ Paolo Costa (1771 ­ 1836), ήτο κατά βάσιν αισθησιο­

κρατικόν 4. Περαιτέρω όμως ή θετική έπίδρασις τοϋ έκλεκτικισμοΰ προεκά­

λεσε τήν άποδοχήν υπό του Λούντζη τών βασικών άρχων του από τάς οποίας ουδέποτε άπεμακρύνθη.

Τήν εννοιαν τοϋ εκλεκτικισμού, και τον μηχανισμόν τής επιλογής τοϋ όρθοΰ και τής συνθέσεως τών έπιλεγεισών απόψεων καθορίζει ό Λούντζης ως έξης, τονίζων συγχρόνως τήν χρησιμότητα και τήν άξίαν αυτής τής οπτικής : «Σκεπτόμενοι επί τών δοξασιών τών άλλων, κυρίως δε τών εναν­

τίων, — διότι πολλάκις οί εχθροί εϊναι οί χρησιμώτεροι φίλοι —, βασα­

νίζοντες αύτας ήσύχως, δυνάμεθα ουχί σπανίως να συνδιαλλάξωμεν τάς άντιμαχομένας δοξασίας, να συμπληρώσωμεν το ό,τι ατελές έχει ή μεν δια τοϋ άτελοΰς τής δέ, συναρμονίζοντες δ,τι έκαστη έχει αληθές, ένώνον­

τες τάς διαφόρους ακτίνας εις εν κέντρον να άνακαλύψωμεν τήν όσον τό δυνατόν έντελεστέραν άλήθειαν και να σχηματίσωμεν μίαν πεφωτισμένην πεποίθησιν ουχί περιωρισμένην και ατελή και κινδυνεύουσαν να κλονισθή

1. Βλ. Μ ' C o s h , The Scottish philosophy, London 1875, W. W i d e l b a n d , Lerhbuch der geshichte der philosophie, Tubingen 1950, σελ. 377, 379, 412 έπ. 548 έπ., κ.ά.

2. Έπί τοϋ θέματος τών Σκωτικών επιδράσεων εις τήν νεοελληνικήν φιλοσοφικήν σκέψιν, βλ. καί Α. Ζ ο ύ μ π ο υ, Ό Νικ. Πίκκολος και αί επιδράσεις τής Σκωτικής Σχολής, «Νέα Εστία» τόμ. 76 (1964), σελ. 1005 έπ.

3. Βλ. Έ . Λ ο ύ ν τ ζ η , Αυτοβιογραφία ενθ' άν., σελ. 57. 4. Περί τοϋ Paolo Costa ίδ. G. G e n t i l e , Rosmini e Gioberti, Pisa 1898, σελ. 47

έπ. G. C a ρ ο n e ­ Β r a g a, Paolo Costa, εν Enciclopedia Filosofica, τόμ. II, σελ. 1114a (Firenze 1968). Δια τήν παραμονήν τοΰ Λούντζη εις τήν αίσθησιοκρατικήν σχολήν τοϋ Paolo Costa, βλ. «Αυτοβιογραφία», ενθ' αν., σελ. 44 έπ.

— 472 —

δι' επερχομένων ενστάσεων, ή ή πραξις να τήν ψεύση,άλλά τελείαν, άκρά­

δαντον, εύρείαν και περιληπτικήν» 1. Έκ τών ανωτέρω θέσεων συνάγεται ότι αί απόψεις τοϋ Λούντζη δεν απέχουν του περίφημου αξιώματος της φιλοσοφίας τοϋ Cousin (το όποιον βεβαίως έλκει τήν καταγωγήν του έκ του Leibniz), καθ' δ πάντα τα φιλοσοφικά συστήματα είναι αληθή ως προς ό,τι βεβαιούν και ψευδή ώς προς ό,τι αρνούνται· ή διερεύνησις ενός έκα­

στου και ή άνεύρεσις τών θετικών και αρνητικών σημείων αποτελούν τήν έκκίνησιν τής υπό τοϋ έκλεκτικισμοΰ ασκούμενης κριτικής. Στηριζόμενος επί αυστηρώς επιστημονικής βάσεως, ό Λούντζης προχωρεί εις τήν διατύ­

πωσιν μιας δεοντολογίας τής φιλοσοφικής έρεύνης μακράν σκοπιμοτήτων «πρακτικότητος» και άλλων συναφών κινήτρων τα όποια δύνανται να οδη­

γήσουν εις τήν διαμόρφωσιν ενός οιονεί «χυδαίου» έκλεκτικισμοΰ. Ή σύνεσις και ή νουνέχεια, αί όποΐαι χαρακτηρίζουν τήν κριτική ν

στάσιν τοϋ Cousin κατά τρόπον δίδοντα τήν έντύπωσιν ότι ή φιλοσο­

φική διδασκαλία ανάγεται εις ήθικήν ίεροτελεστίαν, άποτελοΰν κατά τον Λούντζην τάς Ιδεώδεις ιδιότητας δια τάς οποίας οφείλει να διακρίνεται ή μελέτη τής φιλοσοφίας. Ή ψυχρά κρίσις υποτάσσει τάς οιασδήποτε πρώτας εντυπώσεις και ό μελετητής οφείλει να άπαλλάξη τήν σκέψιν του άπό παν το υποκειμενικό ν δια να τήν διατήρηση καθαράν οϋτως, ώστε τα συμπεράσματα του να έχουν τήν έγγύησιν τοϋ κατά το δυνατόν άντι­

κειμενικοΰ. «"Οταν άκροαζώμεθα ή άναγινώσκομεν διαλογισμούς τινας ή και όλόκληρον φιλοσοφικόν σύστημα, τό όποιον έκ πρώτης αφετηρίας προξενεί εφ' ημών έντύπωσιν τοιαύτην, ώστε να έκβιάση τρόπον τινά τήν πεποίθησίν μας, πρέπει να άναστέλλωμεν τήν κρίσιν μας, να άναχαιτί­

ζωμεν τον ενθουσιασμό ν τον όποιον δύναται να διεγείρη εις ημάς ή υπο­

τιθεμένη αλήθεια» 2. Έδώ ό Λούντζης προχωρεί εις τον καθορισμόν μιας επιστημονικής κριτικής μεθόδου τής οποίας ή εφαρμογή δέον να θεω­

ρηθή ώς παράγων sine qua non πορείας όδηγούσης εις τήν όρθήν κρίσιν. Πέραν τής καθαρώς φιλοσοφικής επιδράσεως τοϋ Cousin έπί τοϋ

Λούντζη, χαρακτηριστική είναι ή σύμπτωσις τής επιστημονικής δραστη­

ριότητος μαθητοϋ και διδασκάλου ώς προς τό πρόβλημα τής εκπαιδευτικής διαρθρώσεως. Τό 1831 ό Cousin απεστάλη υπό τής γαλλικής κυβερνήσεως εις Γερμανίαν προς μελέτην τής σχολικής οργανώσεως αυτής, έπανελθών δε εξέδωσε τα αποτελέσματα τής έρεύνης του εν Παρισίοις, εις έργασίαν ύπό τον τίτλον «Rapport sur l'instruction publique dans quelques pays de l'Allemagne et particulièrement en Prusse». Μετά 26 έτη, τό 1857, ό

1. Άπό χειρόγραφον τοΰ Λούντζη της 21 'Ιουνίου 1857 γραφέν έν Βερολίνω, εις Έ. Λούντζη, 'Ανέκδοτα κείμενα, ενθ' άν., Εισαγωγή, σελ. 22.

2. "Ενθ' αν., σελ. 22.

— 473 —

Λούντζης μεταβαίνει έκ Ζακύνθου εις Εύρώπην δια να μελετήση το έκπαι­

δευτικον καθεστώς τών προηγμένων κρατών. Εις τα πλαίσια προσπάθειας ανασυγκροτήσεως της Επτανησιακής εκπαιδεύσεως επισκέπτεται σχολεία τών Παρισίων, τής Βιέννης και τοΰ Βερολίνου, τα δε πορίσματα τών μελετών του, ειδικώς επί τών πρωσσικών, ώς και ό Cousin, σχολείων, εκθέτει εις [άνέκδοτον] έργασίαν ύπό τον τίτλον «Παιδαγωγική περιοδεία εν τισι τών εν Βερολίνω σχολείοις — 25 Μαΐου 1857 Ε.Ν.». Εις αυτήν ό Λούντζης αναφερόμενος πιθανώς εις το ανωτέρω βιβλίον τοΰ Cousin, γράφει : «Περί τών σχολείων τούτων, περί του καταλληλότερου τρόπου διαρθρώσεως αυ­

τών — πράγματα τα όποια δύνανται και παρ' ήμΐν (σημ. Β.Γ.Β. εννοεί τήν Έπτάνησον) να έφαρμοσθώσι — πραγματεύεται άξιόλογον βιβλίον ( . . . )» *. Δεν θα εϊναι ϊσως άβάσιμον νά ίσχυρισθή τις ότι εξ αυτής τής συμπτώσεως συνάγεται μία έξάρτησις.

'Εάν θελήσωμεν να έντοπίσωμεν τάς κυρίας επιδράσεις του εκλεκτικι­

σμού επί τοΰ Λούντζη, θα ήτο άναγκαΐον νά άναφερθώμεν άφ' ενός εις τήν προσφοράν λογοκρατικής αντιλήψεως και άφ' έτερου εις τήν πρώτην γνωριμίαν μέ τήν γερμανικήν ίδεοκρατίαν, μετά τής οποίας αί σχέσεις τοϋ Λούντζη θα εϊναι άργότερον, κατά τήν περίοδον τών έν Γερμανία σπουδών του, στενόταται.

Πράγματι, ιδιαιτέρα διαφαίνεται ή επιρροή τής διδασκαλίας τής νοη­

τικής εποπτείας (intellectuelle, anschauung, intuition), τήν οποίαν παρέλαβεν ό εκλεκτικισμός άπό τον Schelling. Ή τάσις τοΰ Cousin προς έξαγωγήν τής μεταφυσικής έκ τής ψυχολογίας, ή οποία απορρέει έκ τής αρχής τής συγκροτήσεως και δημιουργίας τής φύσεως δια τής καθαρας αυτοσυνειδη­

σίας τοΰ Schelling, αποτελεί τήν βάσιν άπό τής οποίας ορμώμενος ό Λούντζης θεμέλιοι τήν γνώσιν επί τής πίστεως, τήν οποίαν στηρίζει έπί τής «εσωτε­

ρικής παρατηρήσεως»2. Ά φ ' έτερου ό έγελιανισμός, ό όποιος συμμετέ­

σχε κατά μέγα ποσοστόν εις τήν διαμόρφωσιν τοΰ έκλεκτικισμοΰ, εις σημεΐον ώστε νά δύναται να ύποστηριχθή ότι μέχρι τοΰ 1830 ό Cousin ήτο έγελιανός, επέδρασε κατά τρόπον εμμεσον άλλα σαφή επί τής φιλοσοφικής σκέψεως τοΰ Λούντζη, ήδη άπό αυτής τής περιόδου. Έξ άλλου ό Cousin ήλθε τό 1830 και 1835 εις επαφή ν μετά τοΰ Ed. Gans (1798 ­ 1839), κλασ­

σικού εκπροσώπου τοΰ έγελιανισμοΰ έν τω δικαίω, και εϊναι χαράκτη ρι­

στικόν εν σχέσει προς αυτήν τήν πνευματικήν συνάντησιν, τό ότι ό Λούντζης, ό όποιος ήτο μαθητής και τών δύο, ύπήρξεν άργότερον αξιό­

λογος διαλεκτικός 3.

1. Ένθ' άν., σελ. 21. 2. Βλ. Έ. Λ ο ύ ν τ ζ η , Αυτοβιογραφία, ένθ' αν., σελ. 58. 3. Δια τον Λούντζην ώς διαλεκτικόν, βλ. Ά. Λ ι β έ ρ η, Ή ζακυνθινή Ιστοριογρα­

φία καί το κοινωνικό της υπόβαθρο, «Χρονικά Ζακύνθου», τόμ. Α' (1964), σελ. 187 έπ.

_ 474 —

Δια της ανωτέρω δειχθείσης συνθέσεως καρτεσιανισμοΰ και γερμανικής ίδεοκρατίας επιτυγχάνεται, άφ' ενός μεν ή επιβεβαίωσις της υπάρξεως τοΰ αντικειμενικού κόσμου, άφ' έτερου δε ή διάκρισις αύτοΰ άπο της συνει­

δήσεως. Ίδιαιτέραν σημασίαν αποκτά ή μαθητεία τοΰ Λούντζη είς τον εκλεκτι­

κισμό ν, τοποθετούμενη εντός τοϋ χώρου της νεοελληνικής φιλοσοφικής κινήσεως, και μάλιστα τής επτανησιακής τοιαύτης. Διότι αυτήν τήν φιλο­

σοφικήν περίοδον τοϋ Λούντζη δυνάμεθα να θεωρήσωμεν ώς συνθετικόν πεδίον εν τω όποίω συναντάται ή φιλοσοφία τοΰ Νικ. Πίκκολου (1792 ­1866), άκολουθοϋσα τήν Σκωτικήν σχολήν, και το σύστημα τοϋ Πέτρου Βράϊλα ­ Άρμένη (1812­1884), ό όποιος θεωρείται είς των δημιουργικό­

τερων μαθητών τοϋ Cousin 1. Έκ μιας συγκρίσεως μεταξύ τών έκλεκτικι­

στικών απόψεων τοΰ Λούντζη και τοϋ συστήματος τοΰ Βράϊλα ­ Άρμένη προκύπτουν πάμπολλα κοινά σημεία, φαίνεται όμως ότι ό συνδυασμός διαφόρων αιτίων εν οίς ϊσως καί ή πολιτική των άντίθεσις, (ό μεν άνήκεν εις τους Ριζοσπάστας, ό δε εις τους Μεταρρυθμιστάς), απετέλεσε τον λόγον ό όποιος δεν επέτρεψε στενοτέραν μεταξύ των έπαφήν, ή οποία άλλως θα ήτο εξαιρετικώς σημαντική.

Ή ανυπαρξία αυτής τής επαφής δεν επιτρέπει νά όμιλήσωμεν δι' ίδιαί­

τερόν τι τμήμα τής επτανησιακής φιλοσοφίας έκφράζον τον ίδεοκρατικόν εκλεκτικισμόν, καίτοι αντίθετος άποψις δεν θα ήτο βεβαίως ασταθής.

1. Κ. Λ ο γ ο θ έ τ ο υ , Π. Βράϊλα ­ Άρμένη φιλοσοφικόν σύστημα, «Ξενοφάνης», τόμ. Β' (1905), Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ή φιλοσοφία είς τα 'Επτάνησα, «Παρνασσός», τόμ. Τ' (1964), τεΟχ. 3, σελ. 31 έπ.

ΕΛΕΝΗΣ ΨΥΧΟΓΙΟΥ ­ ΙΩΑΝΝΙΔΗ Φιλολόγου

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΗΛΕΙΑΣ

Το 1460, ή Ηλεία μετά της λοιπής Πελοποννήσου ύπετάγη οριστι­

κώς εις τους Τούρκους, κατά τήν έκστρατείαν του Μωάμεθ τοϋ Β'. Ή κυ­

ριαρχία των Τούρκων διεκόπη μετά το τέλος του Τουρκοενετικοϋ πολέμου το 1687. Τότε ή Ηλεία, έκδιωχθέντων προσωρινώς τών Τούρκων, περιήλ­

θεν εις τήν κυριαρχίαν τών Ενετών και έφθασεν εις μεγάλην άκμήν με έπίκεντρον τήν Γαστούνην. Άνακτηθεΐσα υπό τών Τούρκων κατά το 1715, παρεδόθη ως τιμάριον εις τους 'Αλβανικής καταγωγής σπαχήδες. Έκτοτε, και δή κατά τον 18ον αιώνα, έζησε υπό τον βαρύν ζυγόν τών 'Αλβανών, οϊτινες έχοντες ώς κέντρον τήν μικράν πόλιν Αάλα, επί τοϋ όρους Φολόη, είς ώραιοτάτην τοποθεσίαν, βρίθουσαν υδάτων και βλαστήσεως, κατέστη­

σαν πλουσιώτατοι και περιώνυμοι, τό δε Λάλα έλαβε μεγάλην άκμήν και πλοϋτον. Οι Μπέηδες και οί 'Αγάδες του κατεδυνάστευον και έξουσίαζον όλόκληρον τήν Ήλείαν ώς προσωπικόν τσιφλίκιον, μόνη δέ ή Γαστούνη κατώρθωσε να διατήρηση αύθυπαρξίαν, καθώς και ό Πύργος.

Αι δύο αύται κωμοπόλεις ήσαν ai μόναι.αί όποιαι κατά τήν εκρηξιν τής επαναστάσεως διέθετον δύναμιν. 'Αρχηγοί τών όπλων ήσαν εις μεν τήν Γαστούνην ό περίφημος Γεώργιος Σισίνης μετά τών υίών του Χρύσανθου και Μιχαήλ, είς δέ τον Πύργον ό Χαράλαμπος Βιλαέτης. Σπουδαίοι επίσης άγωνισταί υπήρξαν οί Δημητρόπουλος, Βέρρας, Τσεκούρας, Κουμανιώ­

της, Δίον. Αυγερινός, Ίω. Διάκος. Κατά τήν έπανάστασιν, οί Ήλεϊοι υπέ­

στησαν πολλά έκ τών επιδρομών τών Λαλαίων, τών Τούρκων τών Πατρών, καθώς και έκ τών ορδών τοϋ 'Ιμπραήμ. Πολύ επίσης ύπέφερον οί κάτοικοι κατά τον έμφύλιον πόλεμον τοϋ 1824 ­1825.

Τα ανωτέρω ιστορικά γεγονότα επέδρασαν βαθέως είς τον βίον και τήν ψυχήν τοϋ λαοΰ τής 'Ηλείας, ό όποιος κατά τάς εκδηλώσεις τοϋ καθη­

μερινού βίου εύρε τρόπον να έκφραση τάς προξενηθείσας εις αυτόν εντυ­

πώσεις δια τών δημοτικών τραγουδιών. Τό Λάλα, μετά τών γενναίων και πλουσίων 'Αλβανών κατοίκων του,

κατέστη τό έπίκεντρον τής προσοχής τών Ηλείων επί Τουρκοκρατίας. Οί ήσυχοι και απλοί κάτοικοι τοϋ Κάμπου, έθαύμαζον τους πλουσίους και

— 476 —

υπερήφανους Λαλαίους, οϊτινες ήσαν μέν ιδικοί των δυνάσται, συγχρόνως όμως ήσαν και εχθροί του Σουλτάνου και τούτο τους προσέδιδεν εν στοι­

χεΐον ηρωισμού. Ούτω δημιουργείται ομάς τραγουδιών περί το Λάλα. Οί αγώνες τών Πλαπουταίων κατά τών Λαλαίων, ή ζωή εντός του Λάλα, πλού­

σια και αρχοντική, γίνονται αφορμή δια να έκφρασθή τό λαϊκό ν αίσθημα. Ή Ηλεία, ώς εκ τής φύσεως της (χώρα εύφορος και πεδινή), ηύνόησε

πάντοτε τήν γεωκτησίαν και τον ήσυχον και είρηνικόν βίον. Ώ ς εκ τούτου Κλέφτες δεν εχομεν εϊς Ήλείαν. 'Ενίοτε όμως οί μεγάλοι γεωκτήμονες αποκτούν σημαντικήν δύναμιν καί αναλαμβάνουν ήγετικον ρόλον. Τοιαΰται ίσχυραί οίκογένειαι έγένοντο το στήριγμα του δυναστευομένου λαού καί ό βίος καί αί πράξεις των καθίστανται το κέντρο ν τής προσοχής του. Τα παθήματα καί τα κατορθώματα των τραγουδοΰνται, καθώς συμβαίνει δια τους Χροναίους, κυρίως όμως δια τους Σισιναίους, οί όποιοι υπήρξαν οί πραγματικοί άρχοντες τής περιοχής, ιδίως κατά τους χρόνους τής Επανα­

στάσεως εις τήν οποίαν καί πολλά προσέφερον. Τους Ηλείους συνετάραξαν επίσης οί κατά τήν έπανάστασιν αγώνες

εναντίον τών Τούρκων, ή καταστροφή του Λάλα καί κυρίως αί έπιδρομαί του 'Ιμπραήμ.

Ούτω ή 'Ιστορία τοΰ τόπου παραδίδεται μέσω τών δημοτικών τραγου­

διών, αναμειγνύεται με τα λαϊκά συναισθήματα καί εντυπώσεις, τους τοπι­

κούς θρύλους καί τάς παραδόσεις καί καθίσταται κτήμα του λαού. Σκοπός τής μικρας αυτής εργασίας είναι να δείξη τήν άπήχησιν τών

ιστορικών γεγονότων εις τήν ψυχήν τοϋ Ήλειακοϋ λαού καί πώς ό λαός εκφράζεται δι' αυτά εϊς τα τραγούδια του.

Είς τήν παράθεσιν τών τραγουδιών, τηρείται κατά προσέγγισιν ή χρονολογική σειρά, όσον είναι δυνατόν, βάσει τών ύπ' αυτών περιγραφο­

μένων ιστορικών γεγονότων. 'Αποκαθίσταται ή ορθογραφία, τηρείται όμως ή φωνητική παράδοσίς των. Δια τήν κατάρτισιν τής συλλογής έχρησιμο­

ποιήθησαν δημοσιευθέντα ήδη τραγούδια, ληφθέντα είτε εκ τής πρώτης, εϊτε εκ τής πλέον σημαντικής εκδόσεως των.

ΤΗΣ ΘΟΔΩΡΑΣ (1)

Καλή κυρά Θοόώρα, αρχόντισσα μαντόνα, από τη Χαλαντρίτσα μας έρχεσαι, Παγώνα,

5 στον Γάστουνα τα μέρη, χρυσό μας περιστέρι. . .

— 477 —

ΤΗΣ ΩΛΕΝΑΣ (2)

'Ένύσταξα, ορέ ξάδερφε, θα γείρω να πλαγιάσω και συ κάτσε κι αγνάντευε κατά την Παλιοβούνα, κι εχω κουβέντα σήμερα με τους καπεταναίους να πάμε να ληστέψουμε της "Ωλενας τα σπίτια,

5 να πάρουμ άσπρα και φλουριά, χρυσά, μαργαριτάρια. Κι ή "Ωλενα αγνάντευε από το παραθύρι : Ποϋ πάτε, ρε παλιόσκυλα και σεϊς παλιαρβανίτες, εχω μπιρμπίλια και φυλάν και 'δω δεν θα πατήστε.

ΤΟΥ ΧΡΟΝΗ (3)

'Εψές βραδιού έπέρναγα απ' τ' Άγραπιδοχώρι.

Άκώ νταβούλια και βαροϋν, καλάμια και το λένε.

5 Άκώ καί μια ψιλή φωνή και μοιάζει σαν τοϋ Χρόνη. Κάνεμ' 6 Χρόνης χαίρεται κάνεμ' 6 'Αγγελής χορεύει. Μοϋτε 6 Χρόνης χαίρεται

10 μοϋτε 6 'Αγγελής χορεύει. Σελιμ Τσεκούρας χαίρεται, σκότωσε τους Χροναίους.

KO ΑΙΑΣ Ο ΠΑΑΠΟΥΤΑΣ (4)

Βεηζουλάγας κάθεται στο κάστρο μες στοϋ Λάλα, βάνει το κιάλι και τηράει, το Μπαστηρ' αγναντεύει, βλέπει μπαϊράκια με σταυρούς, πράσινα και γαλάζια, βλέπει φωτιές καί καίγονται, χορούς βλέπει χορεύουν.

5 Χορεύουν τα Κολιόπουλα, τάντρειωμένα κόκκαλα. Κι αυτός δ Κόλιας χόρευε κι αυτός ό γέρο Κόλιας, με τη σερβάτα στο λαιμό, με το σπαθί στο χέρι, και με το χέρι γύριζε την άσπρη φουστανέλλα, την άσπρη σαν τα γάλατα, την κάτασπρη σαν χιόνια.

— 478 —

10 Πιάνουν καϊ γράφουν γράμματα οι Τούρκοι κι οι Λαλαΐοι και γράφουν τοΰ Κοτσάμπαση, τον Κάλια τοϋ Πλαπούτα, κι άπόξω λέει τάπόγραμμα και μέθα λέει το γράμμα.

— Κάλια μου, τι εζουρλάθηκες και συ και τα παιδιά σου, μπας και γυρεύεις πόλεμο καϊ θέλεις να μας κάψης ;

15 Τον Μπαστηρά δεν παίρνεται, τοΰ Λάλα δεν πατιέται. "Αν θέλης γρόσια και φλουριά σου δίνουμε να φύγης, αν θέλης και τον Μπέλεσι τσιφλίκι να το πάρης.

Άλλοιώς πασιάδες θε νάρθοΰν, Κάλια, να σε χαλάσουν. —Έγώ πασιά δε σκιάζουμαι, Τούρκους δεν τους φοβάμαι

20 και θα σας κάμω πόλεμο, για νά σας πολεμήσω, να ίδήτε πώς τα παίζουνε τα γιαταγάνια οι κλέφτες, το αίμα πώς το χύνουνε στον πόλεμο ποτάμι, κι έχουν χαρά το θάνατο, το χάρο σύντροφο τους καϊ πανηγύρι στα βουνά να σφάξουν τους πασιάδες.

ΤΗΣ ΓΑΛΑΝΑΙΝΑΣ (5)

Το μάθατε τί εγίνηκε στο κάμπο της Γαστούνης; πού κίνησε ή Γαλάναινα, στο ρέμα πάει να πλύνη' βάνει τις δούλες της μπροστά, τους υπηρέτες πίσω, στη μέση πάει ή Γαλάναινα με το ψάρι καβάλα.

5 Παλιότουρκος εδιάηκε, την πιάνει από το πόδι. — Κατέβα, κά Γαλάναινα, κάτι να σε ρωτήσω,

ποχω δυο λόγια νά σον πώ, και πέντε να σον κρίνω. 'Έλα νά πάμε σπίτι μου, γυναίκα νά σε πάρω.

— Τί λές, μωρέ παλιότουρκε, βρε παλιό βρωμισμένε, 10 ξέρεις το τίνονς εϊμ εγώ, ξέρεις τους συγγενείς μου ;

ξέρεις τον άντρα ποχω 'γώ, πον τόνε λεν Γαλάνη ; με τ* άτι μ έχει, περπατώ, σεΐζη δεν σε θέλω. Ξέρεις και τον πατέρα μου, πού τόνε λεν Σισίνη, πονναι στον κάμπο βασιλιάς καϊ στη Γαστούνη αφέντης ;

15 Πήγαινε πάρε, βρωμερέ, πάρε παλιοτονρκάλα, τι χριστιανή γεννήθηκα κι έτσι θε νά πεθάνοί.

— 479 —

ΤΟΥ ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ (6)

Θέλετε νάκονστε κλάηματα, δάκρυα και μοιρολόγια ; Περάστ από τον Μπαστηρά κι από τον πέρα Λάλα και 'κει νάκονστε κλάηματα, δάκρνα καί μοιρολόγια. Νάκονστε τις Λαλιώτισσες τις καλομαθημένες,

5 πώς κλαίνε και πώς χλίβονται, πώς χύνονν μανρα δάκρνα. Νάκονστε τη Χασάν Φιδον, την αδελφή τον Άληάγα, πώς κλαίει, και πώς χλίβεται, πώς χύνει μανρα δάκρνα. Μες στο Μπεντένι κάθεται, την Κάπελη αγναντεύει, βλέπει μπαϊράκια με στανρονς και Φράγκους με καπέλλα.

10 Ψιλή φωνίτσα έβγαλε, Οσα κι αν εδυνάστη. Παίρνει τα χέρια σταυρωτά καϊ τήν καρδιά κρατώντας, παίρνει και πάει στο βόηβοντα και στο Βεηζουλάγα κι από μακρνά τον χαιρετά κι από κοντά τον λέει :

— Πασιά μ' έρχεται ο Μόσκοβος, Πασιά μ' έρχεται ό Φράγκος. 15 Μωρή δεν εϊν' ο Μόσκοβος, μωρή δεν εΐν' ο Φράγκος,

παρά 'ναι οι ραγιάδες μας καί φέρνουν το χαράτσι. Στο Πονσι ρίξανε ορδή, στην Κάπελη τις βίγλες. . . Πιάνει και γράφει μια γραφή καί στέλνει τον Κολιόπλον.

— Σε σένανε Κολιόπονλε και καπετάν Γεωργάκη, 20 εμείς τ αδέρφια ήμαστε κι αδέρφια θά γενούμε.

—'Ακόμα ρε βρωμότονρκοι και σεις παλιόμονρτάτες, εμεϊς αδέρφια ήμαστε καί αδέρφια θά γενούμε ; Ταχιά θά Ίδήτε πόλεμο καί κλέφτικο ντονφέκι.

ΟΙ ΛΑΛΙΩΤΙΣΣΕΣ (7)

Τού Λάλα με τά κρύα νερά, με τις βαριές κνράδες, με τις τρανές αρχόντισσες, τις καλομαθημένες, πού δεν καταδεχόντανε τή γης νά τήν πατήσονν, πόφόρηγαν χρνσά σκοντιά καί κόκκινα σαλβάρια,

5 καί τώρα πώς κατάντησαν κοπέλλες στους ραγιάδες ! Φέρνονν βαρέλια με νερό καί ξύλα ζαλωμένες, νάχονν οι "Ελληνες νερό, φωτιά νά πνρωθοννε. Και ή μια τήν άλλη έλέγανε και ή μια τήν άλλη λένε : «Τι νά ν' κείνα πού φαίνονται, τι νά ν' κείνα π' έρχονται ;

10 Μήνα εϊν' μπαϊράκια τούρκικα, μήν τά 'στείλε ο πασάς μας ;

— 480 —

Δεν εΐν' μπαϊράκια τούρκικα, δεν τά 'στείλε ο πααας μας, παρά εΐν' μπαϊράκια κλέφτικα, κ είναι των Πλαπονταίων». Κλαίνε μαννοΰλες για παιδιά, γυναίκες για τους άντρες, κλαίει και μια χανούμισσα για το μοναχογιό της.

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΕΤΑΝ ΒΕΡΡΑ (8)

Τρία πουλάκια κάθονται στο Κάστρο το Χλεμοϋτσι. Τδνα τηράει τα Λεχαινά και τ άλλο την Γαστούνη,

5 το τρίτο το καλύτερο μοιρολογάει και λέει : Θέ μου το τι να γίνηκαν τον κάμπου οι λεβέντες ; Μήτε στον Κάμπο φαίνουνται

10 μήτε και στη Γαστούνη, Μας είπαν κάνουν πόλεμο μέσα στον άη Νικόλα, Τρακόσιοι διαλεχτήκανε μεσ' από το Χλεμοϋτσι,

15 μεντάτι να τους γενούνε για να τους λευτερώσουν. Τη στράτα πού πήγαιναν ε, τη στράτα πού πηγαίνουν στ' αμπέλι άπαντηθήκανε

20 με τους στραβαραπάδες. Πρώτη φωτιά πού δώσανε σκοτώνουνε διακόσους. Μάπιασε μια "ψιλή βροχή κι ένας βαρύς χειμώνας,

25 νότισαν τα φουσέκια τους δέν πιάνουν τ άρματα τους. Κι δ Βέρρας δπου τ άκουσε απ* τ άτι χλιμιτράει: Παιδιά, σηκώστε τις ποδιές

30 κάί σφιχτέ τα τσαρούχια, γιουρούσι για να κάμουμε μεσ' τους στραβαραπάδες. Τα γιαταγάνια τράβηξαν, στα δόντια τους τα βάνουν,

35 μα ήταν οι μαύροι λιγοστοί, μα ήταν οι δόλιοι λίγοι, κανένας δεν απόμεινε απ τους παλιούς συντρόφους.

μοιρολογάει κάί λέει : 10 Βγήκ εν αστέρι μελανό

— Σισίνη Χρύσαντε — βγήκ' εν' αστέρι μαύρο. Φαρμάκωσαν το Χρύσαντο, — Σισίνη Χρύσαντε — . . .

ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΤί

Τρεις πέρδικες καθόσανται — Σισίνη Χρύσαντε — στο Κάστρο το Χλεμοϋτσι.

Ή μια τηράει τα πέλαγα, — Σισίνη Χρύσαντε — κι ή άλλη το Γαστούνη, κι ή τρίτη ή καλύτερη, — Σισίνη Χρύσαντε —

ΤΟΥ ΧΡΥΣΑΝΤΟΥ ΣΙΣΙΝΗ (9)

— 481 —

ΤΟ ΠΑΡΑΔΩΜΑ TOY ΚΑΣΤΡΟΥ (10)

Τρεις περδικούλες κάθονται στο Κάστρο το Χλιμοϋτσι.

Ή μια τηράει τα Αεχαινά κι ή άλλη την Γαστούνη

δ κι ή τρίτη ή καλύτερη την προδοσία του κλαίει, το Κάστρο το έπρόδωκε έκειος ό Κατσιγιάννης.

Ή πείνα τόνε ζόρισε, 10 ή δίψα τόνε κάνει

Γυναίκα πάει και ντένεται, νύχτ' απ' το Κάστρο φεύγει, λίτρες βαμπάκι έβαλε, την γκαστρωμένη κάνει,

15 να γελαστή ή 'Αραπιά, να μην τόνε χαλάση. Μα οι Τούρκοι τόνε πιάσανε και πάνε να τον κόψουν. Μη με χαλάτε, ρε παιδιά,

20 και θα σας μαρτυρήσω : Θες σήμερα, θες αύριο το Κάστρο είναι δικό σας. Βδομάδες έχουνε μπουκιά, να βάλουνε στο στόμα

25 και για νεράκι σβήσανε και δεν αντέχουν άλλο.

Καλαμογδαρτοπούλα μου και Παπαλέξαινα, σε καμάρων3 ή Πάτρα σε κλαιν τα Κρέσταινα.

5 "Εβγα στο μπαλκονάκι να Ιδής τί γίνεται, τ Άνάπλι είναι κλεισμένο,

Τότ ο Μπραΐμης διάταξε και βάλανε ντελάλι, στις πόρτες, τις καστρόπορτες

30 κι ολόγυρα στο Κάστρο : Παραδοθήτε, "Ελληνες, και δ πασάς ορίζει : νύχι Ρωμιού αν πειραχτή, Τούρκου κεφάλι θα κοπή.

35 Οι πόρτες τότε άνοιξαν και οι κλεισμένοι βγήκαν, δίχως κανένα άνάκαρο, ξέψυχοι - πεθαμένοι. Διάτα ο Μπραΐμης έβγαλε,

40 σταυρώνουν τα σπαθιά του, σγονφτά για να περάσουνε, σγουφτά να προσκυνήσουν.

Έκεϊ τα γυναικόπαιδα κΑαι^ανε και βογγούσαν,

45 εκεϊ οι γέροι πέφτανε κάτου ξελιγωμένοι. Τότ' ό πασάς τους έφερε στο κάτου το πηγάδι, μπουκιά ψωμί τους έδωσε

50 λίγο να τους γκαρδιώση κι έναν έναν τους πότιζε με ασημένιο τάσι.

δεν παραδίνεται. Τον στρατηγό το Χάνο

10 να Ιδής τον Βαυαρό, τ" Άνάπλι είναι κλεισμένο, δεν έχουμε νερό.

"Αλλαξε και στολίστη σαν άστρι την αυγή,

ΤΗΣ ΠΑΠΑΛΕΞΑΙΝΑΣ (11)

— 482 —

15 στο μπαλκονάκι βγαίνει 20 τότες φωνάξανε : και δίνει προσταγή. '"Αν θέλης, μωρέ Χάνο, Τα κλέφτικα ντουφέκια να πάρης τα κλειδιά, με μιας άστράψανε> ψηλά είναι κρεμασμένα κι δλοι τους μ ενα στόμα στην πόρτα τον Φειδία.

1. Κώστα Τριαντάφυλλου, «Ήλειακά», τεϋχος ΙΑ', 1957, σ. 239.— Το τραγούδι απευθύνεται προς τήν σύζυγον τοΰ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου Θεοδώραν, θυγατέρα τοϋ Φράγκου ήγεμόνος τής Ζακύνθου Λεονάρδου Β' Τόκκου. Ό γάμος των έγένετο κατά το 1428 οτε ό Κωνσταντίνος, πολιορκών τάς Πάτρας, διέμενεν εις το κάστρο Χλεμοΰτσι. Φαίνεται ότι έγένετο πολύ αγαπητή εις τον λαον της Ηλείας και 'Αχαΐας, ώς αποδεικνύει καί το πλήρες τρυφερότητος, σεβασμού και αγάπης τραγούδι. "Ισως δε εμενεν εντονό­

τερα εις τον λαον ή άνάμνησίς της διότι άπέθανεν ενωρίς, το 1832, έκ δυστοκίας. 2. Ντίνου Ψυχογιού, «Ήλειακά», τεύχος Α', 1951, σ. 11. — Ή "Ωλενα, μικρόν χω­

ρίον σήμερον κείμενον 20 χιλμ. Β.Α. τοΰ Πύργου, επί Βυζαντίου ύπήρξεν ή έδρα των επισκόπων της 'Ηλείας, άκμάσασα κυρίως κατά τους τελευταίους προ της Φραγκικής κατακτήσεως αιώνας (900 ­1200). Μετά τήν υποταγή ν της Πελοποννήσου εις τους Τούρκους ή έδρα τής επισκοπής μετεφέρθη εις Γαστούνην, οί κάτοικοι μετηνάστευσαν καί ή "Ωλενα περιέπεσεν είς παρακμήν.

Έκ των αναμνήσεων τοϋ παλαιού πλούτου καί της δόξης, έδημιουργήθησαν θρύλοι παραδιδόμενοι εως τής σήμερον, περί υπάρξεως θαμμένων εκκλησιαστικών σκευών καί άλλων θησαυρών είς τα ερείπια τών ναών καί του Κάστρου. Φαίνεται ότι οί θρύλοι αυτοί έγένοντο αιτία να καταστή ή "Ωλενα στόχος ληστών, οΐτινες έπέδραμον προς εϋρεσιν θησαυρών.

Χαρακτηριστικόν είναι τό ύπό τοΰ τραγουδιού άναφερόμενον συμβάν. 'Αλβανοί λησταί ορμώμενοι έκ τών ανωτέρα) θρύλων επιχειρούν έπιδρομήν κατά τής Ώλένης. "Αλλως δέν εξηγείται πώς είναι δυνατόν να ευρεθούν «άσπρα καί φλουριά, χρυσά, μαρ­

γαριτάρια» είς τό πτωχόν χωρίον τό όποιον ήτο επί Τουρκοκρατίας ή "Ωλενα. Εκτενώς περί Ώλένης, βλέπε Ν τ ί ν ο υ Ψ υ χ ο γ ι ό ΰ, Ή "Ωλενα, «Ήλειακά»,

τεύχη ΙΔ' ­ KB', 1958­1963. 3. 'Αγνώστου, «Ήλειακά», τεΰχος Η', 1956, σ. 153. — Τό τραγούδι αναφέρεται είς

τήν δια δόλου έξολόθρευσιν τής άκμαζούσης είς Άγραπιδοχώρι προ τής επαναστάσεως οικογενείας τών Χροναίων. 'Ως παραδίδεται ύπό τών απογόνων τής οικογενείας, ό Μπέης τής Γαστούνης, φθονήσας τον πλοΰτον τών Χροναίων καί αποτυχών να τους καταστρέψη δια τών ανθρώπων του, έπιτεθέντων δι' όπλων καί άποκρουσθέντων υπό τοΰ γέρο ­ Χρόνη καί τών υίών του 'Αγγελή καί Λάμπρου, έδωροδόκησε Τοΰρκον Άγραπιδοχωρίτην, τον Σελίμ Τσεκούραν, φίλον τής οικογενείας, όστις έφόνευσε τους ανυποψίαστους Χρο­

ναίους. Τοΰ τραγουδιού υπάρχει καί παραλλαγή. 4. Θρύλου Πάτρη, Ήλειακή Δημοτική Ποίηση, σ. 50, 81. — Ό Κόλιας Πλαπού­

τας, κλέφτης έξ 'Αρκαδίας καί συγγενής τοΰ Θ. Κολοκοτρώνη, έγένετο ονομαστός δια τους αγώνας του εναντίον τών 'Αλβανών τοΰ Λάλα καί τοΰ ιδίου τοϋ χωρίου, τό όποιον πολλά­

κις επεχείρησε να καταστρέψη. Είς τό τραγούδι, τοΰ οποίου υπάρχουν καί παραλλαγαί, φαίνεται ότι οί Λαλαΐοι φοβοΰνται τον Κόλια καί προσπαθούν να αποφύγουν τήν σύγ­

κρουσιν, προσφέροντες ανταλλάγματα. Ό κλέφτης όμως άπαντα περιφρονητικώς καί απειλεί τους Λαλαίους μέ πόλεμον.

5. Θρύλου Πάτρη, ενθ' άν., σ. 58, 88. — Ή Γαλάναινα, Σισινοπούλα, τής ισχυρός καί πλούσιας οικογενείας τών οπλαρχηγών τής Γαστούνης, σύζυγος μέλους τής επίσης

— 483 —

πλούσιας καί ισχυρός οικογενείας των Γαλαναίων, μεταβαίνει εις τον ποταμον δια το πλύσιμο των ρούχων. Ή είκών τής Γαλάναινας επί τοϋ ίππου της πλαισιουμένης υπό τών ύπτιρετών της είναι πλήρης αρχοντιάς. Το να πηγαίνη ή αρχόντισσα εις τον ποταμον να πλύνη τα ροϋχα, ούδένα ξενίζει καθ' όσον ή ελληνική παράδοσις θέλει την «σωστή κυρά» να άσχολήται προσωπικώς με δλας τάς οίκιακάς εργασίας. Είς τήν ώραιοτάτην αυτήν εικόνα εισβάλλει κατά βέβηλον τρόπον εις Τούρκος, όστις προσφέρει εις τήν Γα­

λάναινα τον ερωτά του καί τής ζητεί να τον άκολουθήση και να γίνη σύζυγος του. Ή άντίδρασις της 'Αρχόντισσας είναι αστραπιαία, πλήρης οργής καί εκπλήξεως δια το άνήκουστον τόλμημα. Είναι χαρακτηριστική δια τήν νοοτροπίαν τών Ελλήνων ή περι­

φρόνησις με τήν οποίαν ή Γαλάναινα απευθύνεται προς τον Τοϋρκον καί ή υπερηφάνεια μέ τήν οποίαν ομιλεί δια τον σύζυγον καί τήν οίκογένειάν της.

6. Θ. Πάτρη, ενθ' άν., σ. 48, 80. 7. Ν. Πολίτου, Έκλογαί άπό τα τραγούδια τοϋ 'Ελληνικού Λαοϋ, 'Αθήναι 1932,

σ. 24. — Κατά μήνα Ίούνιον τοϋ 1821 έγένετο ώργανωμένη εκστρατεία κατά τοϋ Λάλα, εις τήν οποίαν ελαβον μέρος 3.000 Πελοποννησίων καί Επτανησίων. Ούτοι έπολιόρκησαν το Λάλα, αλλ' οί Λαλαΐοι τήν 22αν τοϋ αύτοΰ μηνός κατώρθωσαν να διαφύγουν μετά τών οικογενειών των είς Πάτρας, φεύγοντες δέ έθεσαν πΰρ είς τήν πολίχνην. Ούτως οί μετά ταϋτα είσελθόντες "Ελληνες ουδέν εύρον, συνεπλήρωσαν δέ καί αυτοί τον έμπρησμόν.

Περί το γεγονός αυτό έποιήθησαν τα τραγούδια «τοϋ Κολιόπουλου καί οί Λαλιώ­

τισσες». Το πρώτον αναφέρεται είς τήν φάσιν της επιθέσεως τών ελληνικών δυνάμεων,

φέρει δέ τους Λαλαίους θορυβηθέντας έκ τοϋ επερχομένου πλήθους τών 'Ελλήνων. Ό Βεηζουλάγας κάνει προτάσεις συμβιβασμού εις τον Γιωργάκην, υίόν τοϋ Κόλια Πλαπούτα, όπως ακριβώς είχε συμβή καί μέ τον Κόλιαν εις τό άντίστοιχον τραγούδι. Οί Λαλαΐοι όμως λαμβάνουν τήν αυτήν ύπερήφανον καί άποστομωτικήν άπάντησιν.

Τό δεύτερον περιγράφει τό κατάντημα τών συλληφθεισών κατά τήν άποχώρησιν τών Λαλαίων γυναικών. «Οί αρχόντισσες», οί «καλομαθημένες» κατήντησαν σκλάβες εις τους ραγιάδες. Τό γεγονός προκαλεί χαράν άλλα καί κάποιαν εκπληξιν δια τό άπί­

στευτον δια τους ραγιάδες γεγονός. Συγχρόνως όμως ή λαϊκή ψυχή συγκινείται άπό τον σπαραγμόν τών γυναικών αυτών, α'ίτινες έχασαν τα προσφιλή των πρόσωπα.

Τό τραγούδι, πολύ διαδεδομένον είς Ήλείαν, σώζεται καί είς παραλλαγάς. Παραλ­

λαγήν καί εκτενή άνάλυσιν, βλ. Θ ρ ύ λ ο υ Π ά τ ρ η , ενθ' άν., σ. 45, 79. Περί της μάχης τοϋ Λάλα βλ. Σ π. Τ ρ ι κ ο ύ π η 'Ιστορία τής 'Ελληνικής επα­

ναστάσεως, τ. Α', 'Αθήναι 19597, σ. 281­285. 8. Κ. Κ. Φ. (Ντίνου Ψυχογιού), «Ήλειακά», τεϋχος Γ, 1951, σ. 46.— Τήν ΙΟην

Νοεμβρίου 1825, Έλληνες κλεισμένοι εντός τής μονής τοϋ 'Αγίου Νικολάου, πλησίον τοϋ χωρίου Βαρθολομιό, έκτύπησαν "Αραβας βαδίζοντας κατά τοϋ ώς άνω χωρίου. Πιε­

σθέντες έκ τοϋ μεγάλου άριθμοΰ τών 'Αράβων, κατώρθωσαν να λάβουν βοήθειαν έξ 180 ανδρών έκ τοϋ κάστρου Χλεμοΰτσι. Ούτοι έπετέθησαν κατά τών 'Αράβων καί μάλιστα ύπερίσχυον, οπότε κατά δυστυχή συγκυρίαν έκσπάσασα καταιγίς, ήχρήστευσε τα πυρο­

μαχικά των καί ήναγκάσθησαν να πολεμήσουν σώμα προς σώμα. Ή μάχη απέβη μετά ταϋτα υπέρ τών κατά πολύ ύπερτερούντων είς αριθμόν 'Αράβων, οί δέ "Ελληνες υπέστη­

σαν μεγάλας άπωλείας. Ή Δημοτική Ποίησις διέσωσε τό γεγονός, συνδέσασα τοϋτο μέ τό όνομα τοϋ εντο­

πίου άγωνιστοΰ Βέρρα. Χαρακτηριστικόν είναι δτι είς τό τραγούδι αναφέρονται ώς 300 οί έκ τοϋ Χλεμοΰτσι σταλέντες, ένώ ό πραγματικός αριθμός ήτο 180. Φαίνεται εδώ ή δύναμις τής παραδόσεως, ήτις άπό τής εποχής τών Τριακοσίων τοϋ Λεωνίδα, θέλει πάν τότε τους γενναίους πεσόντας να άνέρχωνται εις τριακόσιους.

— 484 —

Περί της μάχης βλ. Επιστολή Γ. Σισίνη, 24 ­11 ­1825, δημοσιευθεΐσαν εις 'Ιστο­

ρικόν άρχεΐον Δ. Ρώμα, 1901, σ. 760. 9. Ντίνου Δ. Ψυχογιού, «Ήλειακά», τεύχος Α', 1951, σ. 10. —Το τραγούδι ατελές

μάλλον, αναφέρεται εις το φαρμάκωμα τοΟ Χρύσανθου Σισίνη, υίοΰ τοΟ Γεωργίου Σισίνη. Επειδή όμως ό Χρύσανθος Σισίνης άπέθανεν εις Πάτρας, ίσως ή λέξις «φαρμάκωσαν» να έχη μεταφορικήν σημασίαν, ήτοι να δηλοΐ τήν στεναχωρίαν τοϋ Χρύσανθου Σισίνη δτε παρεδόθη εις τα στρατεύματα τοϋ Γκούρα κατά τον έμφύλιον πόλεμον (Δεκέμβριος 1824) και έν συνεχεία έφυλακίσθη εις Ναύπλιον, μετά τήν έκεΐ μεταφοράν του ύπό τοΰ Στρατηγού Μακρυγιάννη.

Περί τής συλλήψεως τοϋ Σισίνη, βλ. Γ ι ά ν ν η Β λ α χ ο γ ι ά ν ν η , 'Απομνη­

μονεύματα Στρατηγοΰ Μακρυγιάννη, έκδ. Β', τ. Α', σ. 225. 10. 'Αγνώστου, «Ήλειακά», τεϋχος Β', 1951, σ. 28. — Κατ' Άπρίλιον ­ Μάϊον

τοΰ 1827, ό 'Ιμπραήμ έπολιόρκησε τους Ηλείους εντός τοΰ κάστρου Χλεμοϋτσι έπί τρεις εβδομάδας. Ούτοι παρεδόθησαν τελικώς άνευ όρων, πιεζόμενοι ύπο της πείνης και της δίψης εις τον 'Ιμπραήμ, ό όποιος έπώλησεν απαντάς ώς δούλους, πλην τίνων θεω­

ρηθέντων αιχμαλώτων πολέμου. Το γεγονός παραδίδεται ύπο τοϋ τραγουδιοΰ, εις αυτό όμως αναφέρεται ότι το κάστρο παρεδόθη κατόπιν προδοσίας τοΰ δραπετεύσαντος Κατσι­

γιάννη, πράγμα το όποιον δέν παραδίδεται ιστορικώς. Εις Ήλείαν, όπως και εις άλλα μέρη όπου υπάρχουν κάστρα, υπάρχει ή παράδοσις ότι το κάστρο είναι άπαρτο. Φαίνεται ότι ή λαϊκή ψυχή, μή δυναμένη να παραδεχθή τήν κατάληψιν τοΰ «απαρτου», Κάστρου, έπενόησε τήν προδοσίαν, και ούτω τό Κάστρο διετήρήθη «άπαρτο» είς τήν συνείδησιν τοΰ λαοΰ. Προστίθεται ότι οί πολιορκούμενοι παρεδόθησαν μόνον κατόπιν τής διαβε­

βαιώσεως τοΰ 'Ιμπραήμ ότι ουδείς θα πειραχθή, ή δέ φράσις «νύχι Ρωμιοϋ ­ κεφάλι Τούρ­

κου», 'έχει μείνει παροιμιώδης εις Ήλείαν εως σήμερον. Περί της πολιορκίας βλ. Σ π. Τ ρ ι κ ο ύ π η , ενθ' άν., σ. 115­116. 11. Κ. Π. Άποστολοπούλου, «Ήλειακά», τεΰχος Γ, 1956, σ. 211. — Κατά τήν Ιην

Φεβρουαρίου 1862 έξέσπασεν είς Ναύπλιον έπανάστασις κατά τοΰ "Οθωνος, έπεκταθεϊσα και εις άλλας πόλεις τής Πελοποννήσου, τα έπονομασθέντα «Ναυπλιακά». Είς τα εντός τοΰ Ναυπλίου συμβάντα, σημαίνοντα ρόλον διεδραμάτισε και ή Καλλιόπη Παπαλεξο­

πούλου. Αύτη, καταγόμενη εκ Πατρών τό γένος Καλαμογδάρτη, ένυμφεύθη τον Σπ. Παπαλεξόπουλον έκ Κρεσταίνων. Ύπήρξεν έκ τών ολίγων σημαινουσών και πεπαιδευ­

μένων γυναικών της εποχής και άνεμείχθη ενεργώς είς τήν πολιτικήν. Έκ της δράσεως της, φαίνεται ότι έγένετο περίφημος και συγκεκριμένως κατά τα Ναυπλιακά, εις τα όποια αναφέρεται και τό τραγούδι, έργον μάλλον ποιητοΰ, άφομοιωθέν ύπο τοΰ λαοΰ.

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΖΩΡΑ Καθηγητού Πανεπιστημίου

Η ΕΝ ΕΤΕΙ 1822 ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΠΕΤΑ ΚΑΤ' ΑΝΕΚΔΟΤΟΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟΝ

ΤΟΥ ΑΠΟΡΡΗΤΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΟΥ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ

Μεταξύ τών εν τώ Άπορρήτω Άρχείω του Βατικανού άποκειμένων επισήμων έγγραφων και άλλων χειρογράφων, τών άφορώντων εις την Έλλη­

νικήν έπανάστασιν \ εύρηται πίναξ περιέχων τα ονόματα τών εις την μάχην του Πέτα κατά Ίούλιον τοΰ 1822 συγκεντρωθέντων αγωνιστών, τήν εις ομά­

δας διαίρεσιν αυτών, ώς και τάς κατά τάς επιχειρήσεις απώλειας εξ αμφοτέ­

ρων τών αντιμαχομένων παρατάξεων. Τα σχετικά γεγονότα είναι εις γενικός γραμμάς γνωστά : Εις τάς επικλήσεις τών ύπο τών 'Αλβανών αποκλεισθέντων εις Κιάφαν

Σουλιωτών, έσπευσαν προς βοήθειαν αί ύπάρχουσαι διαθέσιμοι δυνάμεις, υπό τον 'Αλέξανδρον Μαυροκορδδτον, πρόεδρον τότε τοΰ Έκτελεστικοΰ εις Ήπειρον.

'Αλλ' αί δυνάμεις αύται ήσαν όλως ανεπαρκείς αριθμητικώς, αλλά και στρατιωτικώς ουχί αρκούντως παρεσκευασμέναι. Συνέκειντο δε εκ του τακτικού ελληνικού σώματος πεζικού, υπό τον Ίταλόν Ταρέλλαν, εκ τών Επτανησίων και δή και Κεφαλλήνων, υπό τον Σπΰρον Πανάν, εκ δυνάμεως πυροβολικού, διαθέτοντος δύο κανόνια, και εκ τών Φιλελλήνων—Γερμα­

νών, Γάλλων, 'Ιταλών, Πολωνών —, οΐτινες συνεκρότησαν δύο λόχους, τον μέν ύπο τον ένδοξο ν, ήδη δέ πολιό ν, Πολωνό ν Μιρζεύσκη, τον δε ύπο τον Έλβετόν Σεβαλιέ και υπό τήν γενικήν διοίκησιν τού ιταλικής καταγω­

γής Γάλλου Δάννια. Με τάς δυνάμεις ταύτας καί τινας άλλους ευάριθμους άγωνιστάς ό

1. Δια περισσότερος πληροφορίας βλ. Γ. Θ. Ζ ώρα, Άγνωστα έγγραφα τοΰ 'Απορρήτου 'Αρχείου τοϋ Βατικανού περί τής 'Ελληνικής επαναστάσεως, Παρνασσός 13 (1971) 119­153.

32

— 486 —

Μαυροκορδάτος έφθασε και κατέλυσε εις το χωρίον Πέτα, έχων μετ' αύτου διακεκριμένους Έλληνας και ξένους επιτελείς, μεταξύ των οποίων συγκα­

τελέγετο και ό γενναίος εκ Βυρτεμβέργης στρατηγός Νόρμαν Ehrenfels. Εναντίον των ελληνικών τούτων δυνάμεων έξώρμησε, την 4 'Ιουλίου

1822, διαθέτων περί τάς 7­ 8 χιλιάδας άνδρας, ό Μεχμέτ Ρεσίτ, μετέπειτα διάσημος ύπό τήν έπωνυμίαν Κιουταχής, όστις επέτυχε να περικύκλωση αύτάς.

Ή άντίστασις, μάλιστα τών Φιλελλήνων και των Επτανησίων, ύπήρ­

ξεν αληθώς ήρωϊκή, άλλ' ή συντριπτική αριθμητική υπεροχή του εχθρού και ή παρατηρηθεΐσα κατά τήν πρόοδον της μάχης αταξία υπήρξαν μοιραΐαι δια τους Έλληνας, οϊτινες υπέστησαν τεραστίας απώλειας, ενώ εκ παραλ­

λήλου εκ τών Φιλελλήνων έπεσαν οί πλέον διακεκριμένοι, συμπεριλαμβα­

νομένων και πολλών αρχηγών αυτών \ Ή θυσία αύτη τών γενναίων φίλων τών αγωνιστών της ελευθερίας,

οϊτινες εΐχον προστρέξει άπο διαφόρους εύρωπαϊκάς χώρας ϊνα πολεμήσουν παρά το πλευρόν τών επαναστατών, συνεκίνησε βαθύτατα όλους τους πολι­

τισμένους λαούς. Γράφει σχετικώς ô Παπαρρηγόπουλος : «Έκεΐ (έν Πέτα) επεσον, ήρωϊκώς τη άληθεία άντιπαραταχθέντες, άπαντες σχεδόν οί φιλέλ­

ληνες· ό Ταρέλλας, ό Μιρζεύσκης, ό Δάννιας, ό Τάϊχμανν, ό Γάλλος Μινιάκ, ϊνα όνομάσωμεν τους επιφανέστερους, διότι εξ όλων μόλις 25 ήδυνήθησαν λογχομαχοϋντες να διελάσωσι μέχρι Λαγκάδας. "Απαντες ήξευρον προ ήμερων τήν τύχην ήτις τους περιέμενεν, αν και ή στρατιωτική αυτών τιμή δεν έπέτρεπεν αύτοΐς να φανώσιν δτι άπέβαλον πάσαν ελπίδα. Οί λόγοι τους οποίους άντήλλασσον άγραυλοϋντες έν Πέτα διεσώθησαν εις ήμδς έπί τών επιζησάντων. " Έ κ νεότητος έπολέμησα, ελεγεν ό παλαίμαχος Μιρζεύσκης, απανταχού της υπ' ούρανόν εν δε μόνον έκέρδησα έκ τούτου, τήν πεποίθησιν ότι απανταχού τής υπ' ούρανόν κακώς εχουσι τα πράγματα. Τώρα εν και μόνον ποθώ, να αποθάνω μαχόμενος επί τής ήγιασμένης ταύτης γής ή να ϊδω τήν ελευθερίαν άναθάλλουσαν έν αύτη ώς γηραιός αυτής πολί­

της". Ό δε Δάννιας προτείνων εις αυτόν τήν δεξιάν "και αν οί πολέμιοι στήσωσι, προσέθετο, τάς πολιάς ημών κεφάλας επί τών σεραΐων αυτών, τα λείψανα εκείνα θέλουσι διδάξει πώς θνήσκουσιν οί άνθρωποι υπέρ ελευ­

θερίας και πίστεως". "Άλλοίμονον, άνεφώνει ό Γερμανός Φέλδχαννς, άλλοίμονον εις τους Τούρκους όσοι προσέλθωσιν εντός τής βολής τών πυροβόλων μου !". Και τωόντι, μόνον άφοΰ έθέρισαν πλείστους όσους πολεμίους, άντήλλαξαν τον θάνατον αντί τής ζωής . . . Μετά τών Φιλελ­

λήνων επεσον εις Πέτα καί οί πλείστοι τών τακτικών, ελάχιστοι δε

1. Βλ. προχείρως Δ. Α. Κ ό κ κ ι ν ο υ , Ή Ελληνική Έπανάστασις, £κδ. 5η, τόμ. Γ', 'Αθήναι 1968, σελ. 110 έπ.

— 487 —

κατώρθωσαν να ύποχωρήσωσιν ωσαύτως εις Λαγκάδαν μετά του βαρέως τετραυματισμένου Νόρμανν» ι.

* * *

Πόσοι μετέσχον της έν Πέτα μάχης δεν είναι ακριβώς γνωστόν, οΰτε ποΐαι ακριβώς υπήρξαν αί εκατέρωθεν άπώλειαι. Εις τάς υπάρχουσας σχε­

τικάς μέχρι τοΰδε πληροφορίας προστίθεται τώρα και νέα πηγή εκ του μνημονευθέντος ανωτέρου χειρογράφου του 'Απορρήτου 'Αρχείου του Βατι­

κανού. Το χειρόγραφον τούτο σύγκειται εξ αυτοτελούς τετρασέλιδου φύλ­

λου χάρτου, μεγάλου σχήματος, άνευ τινός ενδείξεως περί τής προελεύσεως ή τής συντάξεως αυτού. "Εχει γραφή δια καλλιγράφου χαρακτήρος και παρέχει πλην των ονομάτων και συμπληρωματικάς ειδήσεις περί τής προελεύσεως, τής Ιδιότητος και τής τύχης των εις Πέτα προστρεξάντων Φιλελλήνων.

Καίτοι οί αναγραφόμενοι αριθμοί δεν αντιστοιχούν πάντοτε προς την πραγματικότητα, έν τούτοις το χειρόγραφον παρουσιάζει άξιόλογον ενδιαφέρον προκειμένου περί γεγονότος, τό όποιον τοσαύτην σημασίαν εσχε κατά τα πρώτα ετη τής Ελληνικής επαναστάσεως.

1. Κ. Π α π α ρ ρ η γ ο π ο ύ λ ο υ , 'Ιστορία τοϋ 'Ελληνικού Έθνους, εκδ. 6η, τόμ. Τ', έν 'Αθήναις 1932, σελ. 70­71.

Α^φ^Φΐ , Λ Ι Τ Γ · . · · VI

; ùvaUav £kacéfmtfe/ÇœlFtVuZix&al'óim/w, ùX&ô xûc^lUiaifi^

Jl\r ί&'jji/iddjuvo\ fuco Sui, Υία/%/ηαΖίΐ:4/ια/ϋ/ζ4ΐ£

idi ^ZC^ÌJ ìzcof ­, /

,ì/ ­^7?·>'?' ' ' ,­* "7~ > r<

(ρο(ΰΐύϋΰ^ rncwauculOàfàiglÙLt'c/o: c^^uà­ì.

* afa. tremata, /z^^>, i

<Άίφο CO1.*

Gaft'.

L­û/L.

Œtfo.

­is

%£0tâejc/ufy Jtyc0.Jafo 3uifr

'fytàd 'LU'QZ /C&CUS,. ^

, < W ~ W W g ; S^ai^U^uuuùt^S^^^À^a/U^

CÙeSt.

Sri

— 489 —

Γενικον Έπιτελεΐον τον πρίγκιπος Μαυροκορδάτου

δ νππ. Vottier, Γάλλος, συνταγματάρχης, Α' υπασπιστής, παρέμεινεν h Μεσολογγίφ δ κος Daniel, Γάλλος, λοχαγός, Β' » » » δ κος Ramek, 'Ελβετός, » Γ' » » »

Πρώτον Σύνταγμα τακτικού πεζικού

ό Ιππότης Torello., Πιεμοντέζος, συνταγματάρχης, εφονεύθη είς την μάχην του Πέτα 6 κος Stelle, 'Ελβετός, ό κος Ζανταυρός, "Ελλην, ό κος Γραμματικόπουλος,'Έλ ό κος 'Ορέστης, "Ελλην, δ κος Negri, εκ Τουρίνου, δ κος Vi viani, εκ Σαβοΐας, δ κος Δρομάρος, "Ελλην, δ κος Ο bòa, Ρώσος, δ κος Cappeletti, εκ Λούκα, δ κος Krosmard, Γερμανός, δ κος Deschettis, Γερμανός, δ κος 'EL·σλέvης (!), "Ελλην,

'Υπαξιωματικοί και στρατιώται αριθ. 143, σχεδόν πάντες 'Ιταλοί, έφονεύθησαν είς την μάχην τοϋ Πέτα

δ κος Σπύρος Πάνας, εκ Κεφαλληνίας, λοχαγός τοϋ λόχου αποτελουμένου εξ ολοκλήρου εκ Κεφαλλήνων, εξ 75 ανδρών, εξ ών 45 έφονεύθησαν είς την μάχην τον Πέτα

Σώμα Φιλελλήνων κ ai Γενικον Έπιτελεϊον αύτοΰ

δ ίππ. Dania, Γενουάτης, αντισυνταγματάρχης, διοικητής τοϋ Σώματος, εφονεύθη είς την μάχην τοϋ Πέτα

δ κος Raiband, Γάλλος, υποδιοικητής, παρέμεινεν είς Πελοπόννησον δ κος Botte, εκ Βρυξελλών, σημαιοφόρος, άνεχώρησεν εις Ίταλίαν δ κος Elster, Γερμανός, χειρουργός, ταγματάρχης, παρέμεινεν εις Πελοπόννησον δ κος Lo trasso, Σικελός, ανθυπασπιστής επιτ., παρέμεινεν είς Μεσολόγγιον

λοχαγός, λοχαγός,

ν, λοχαγός, λοχαγός,

Α' υπολοχαγός » υπολοχαγός » υπολοχαγός » υπολοχαγός » υπολοχαγός » υπολοχαγός

ανθυπολοχαγός »

» » » » » » » » » » » »

» » » » » » » » » » » »

» » » » » » » » » » » »

490 —

δ κος Jolhanndeis, Γερμανός, ανθυπασπιστής επιτ., παρεμεινεν είς Μεσολόγγιον ο κος Ιππότης Νικόλαος Griffoni, εκ της πόλεως Bastia Κορσικής, υπολοχαγός, εντεταλ­

μένος περί της ίματιοθήκης, άνεχώρησεν εκ Κερκύρας είς Βενετίαν τήν 2­10­1822. ο κος Ιππότης Sant'André, Γάλλος, υπολοχαγός vagomestro, άνεχώρησεν εις Λϊγυπτον ό κος Vismano, 'Ολλανδός, λοχαγός ταμίας, εφονεύθη είς τήν μάχην τον Πέτα δ κος Luigginè, Γενουάτης, Β' ανθυπασπιστής, εφονεύθη εις τήν αυτήν μάχην ό κος Chauvaseigne, Γάλλος, υπολοχαγός Α' τάξεως, » » » 6 κος S ava, υπολοχαγός, φιλέλλην, εφονεύθη εις τήν μάχην τοϋ Πέτα ό κος Μόσχος, ο κος Φωκάς, ό κος Δελίνης, δ κος Σωτήρης, δ κος 'Αριστείδης δ κος Κωνσταντίνης δ κος Κλέοηας, δ κος Caisson, εκ Νικαίας, δ κος Card, εκ Μασσαλίας, δ κος Albertini, εκ Κορσικής, δ κος Διβάνης, "Ελλην, δ κος Testa, εκ Πιεμόντε, δ κος Lomonier, Γάλλος, ανθυπολοχαγός, » » άνεχώρησεν εις Γαλλίαν δ κος Coltelli, εκ Campo Καλαβρίας, ανθυπολοχαγός, φιλέλλην, Μέγας Διδάσκαλος της

Vendita των Καρμπονάρων, παρεμεινεν ως ανωτέρω δ κος Tasseron, εξ 'Ολλανδίας, ανθυπολοχαγός, ως ανωτέρω, άνεχώρησεν είς Εύρώπην.

Ελλην, » » » » » »

» » » » » » »

» » » » » » »

» » » » » » π

» » » » » »

» » » » » »

παρεμεινεν είς Μεσολόγγιον υπολοχαγός Β' τάξεως, άνεχώρησεν εις Αϊγυπτον

» » » άνεχώρησεν είς Εύρώπην » » » παρεμεινεν εν Μεσολογγίω » » » » » » » » » »

Δεύτερος λόχος

Ιππότης Mierzivvcki, Πολωνός, ήτο ταγματάρχης λοχαγός, εφονεύθη είς μάχην τον Πέτα κος Santemand, Γάλλος, ήτο λοχαγός, πρώτος υπολοχαγός, » » » κος Hellemand, Γερμανός, » ανθυπολοχαγός, επληγώθη και μετέβη είς Μοριάν κος Sandrè, Γάλλος, ήτο υπολοχαγός Α' τάξεως, επιλοχίας, εφονεύθη είς μάχην τον Πέτα κος Teikmand, Γερμανός, » » κος Moleski, κος Schimitte, κος Haisbery, κος Naigand, κος Bonne, κος Hamsclerd, κος Uschener,

Πολωνός, υπολοχαγός Α' τάξεως, λοχίας Γερμανός, » »

» » » »

Γάλλος, Γερμανός, 'Ελβετός,

υπολοχαγός Β' τάξεως, σιτιστής, »

» » » » » » »

» » » » » » »

» » » » » » »

λοχίας,

» παρεμεινεν είς Μεσολόγγιον

_ 491 —

κος Krugke, κος Kusilesky, κος Dobrosnosky, κος Dereljky, κος Haisenn, κος Avrevring, κος Chaurrejgard, κος Hilzelberg, κος Segnerà, κος Vels ti,

Πολωνός, » » »

Γερμανός, »

Γερμανός, »

'Ελβετός, Γερμανός,

» » » » »

άνθυπ

Α'

» » » » » έφονεύθη είς μάχην τον Πέτα » » » » » » » » » » » »

άνθυπολοχαχός, φιλελην, παρεμεινεν είς Μεσολόγγιον » » » » » » » » » » έφονεύθη είς μάχην τον Πέτα » » » » »

κος Vrendly, 'Ελβετός, λοχαγός διοικητής τον πνροβολικον της στρατιάς Ηπείρου έφονεύθη εις την μάχην τον Πέτα

Γ εν ι κ òv Έπιτελεϊον Στρατιάς

κόμης Normand, εκ Βαυαρίας, στρατηγός, αρχηγός επιτελείου, επληγώθη είς την μάχην τον Πέτα, παρέμεινεν είς Μεσολόγγιον

ίππ. di Steiz, εκ Βνττεμβέργης, σννταγματάρχης, υπαρχηγός τον "Επιτελείου, άνεχώρη­

σεν είς άλλα μέρη εκτός της 'Ελλάδος κος Fetthem, Γερμανός, λοχαγός επιτελείου, έφονεύθη είς μάχην τον Πέτα κος Graiïlard, Γάλλος, » » παρέμεινεν είς Μεσολόγγιον

Πρώτος Λόχος

κος Che valile, εξ 'Αμβούργου, ήτο ταγματάρχης λοχαγός, έφονεύθη είς μάχην τον Πέτα Ίππ. Mignac, Γάλλος, λοχαγός, Α' υπολοχαγός, » » » κος Hannay, εκ Lieggi, λοχαγός ανθυπολοχαγός, επληγώθη και μετέβη είς Πελοπόννησον κος Vielle, Γάλλος, υπολοχαγός Α' τάξεως, επιλοχίας, έφονεύθη είς την μάχην Πέτα κος Bouermand, εκ Παρισίων, υπολοχαγός Α' τάξεως, λοχίας, » κος Mio volisky, εκ Βενετίας, » » » κος Plenario, εκ Τεργέστης, » » » κος Blondel, Γάλλος, » » » κος Frelend, Γάλλος, υπολοχαγός Β' τάξεως, σιτιστής, » Ιππ. Fascio, εκ Πιεμόντε » δεκανενς » κος Toricella, εκ Μιλάνον, » » » κος Mamiot, εκ Σαβοΐας, » » » κος Seguin, » , ανθυπολοχαγός, τον Σώματος φιλελλήνων » κος Guichard, εκ Παρισίων, » » »

» » » » » » » » » »

» » » » » » » » » »

— 492 —

» » » » » » » »

κος Welzeler, εξ 'Αλσατίας, κος Bis tari, εκ Τονρίνον, κος Fireli, εκ Μιλάνου, κος Monaldi, εκ Ρώμης, » κος Γιώργης, "Ελλην, ανθυπολοχαγός, φιλέλλην κος Μεταξάς, "Ελλην, » » κος Λεονταράκης, "Ελλην, κος Πετροκόκκινος, κος Σεβαστόπουλος, κος Σακάτης, κος Δημητρόπουλος κος 'Ανδριάνας κος Βάσιμος κος Ζούκας, κος Χαρίλαος, » » » κος Naguel, Γερμανός, Β' ανθυπολοχαγός, φιλέλλην κος Ob erst, » » » κος Ditterlin, » κος Heben » κος Schesder, » κος Bang hula, » κος Lutzd, 'Ελβετός, κος Tafouskass, Γερμανός, κος Kuneque, Γερμανός, κος Hulmajor, Γερμανός, κος Kunlky, Πολωνός, κος Dujolky, » κος Andobrosky, » κος Lasky, » κος Calkosky, » κος Elmaijerd, Γερμανός, κος Haientslair, » » » κος Manake, Γερμανός, ανθυπολοχαγός, φιλέλλην κος Feltz, Β', » » » κος Feltz, Α'

» » » » » » » » » » » » » » »

» » » » » » » » » » » » » » »

εφονεύθη είς μάχην τοϋ Πέτα

» κος Trael, » κος Bromfaker, »

» » » εφονεύθη εις την μάχην τοϋ Πέτα

παρέμεινεν εν Μεαολογγίω » » » »

— 493 —

'Αριθμός πολεμιστών είς τ ή ν μάχη ν τον Πέτα

Φιλέλληνες αριθ. 101 εφονεύθησαν 67 Α' "Ελληνικον Σύνταγμα » 439 εφονεύθησαν 156 Κεφαλληνες » 75 εφονεοθησαν 45 Έπιτελεϊον και Πυροβολ. » 5 εφονεύθησαν 2 "Ελληνες 600 παραμείναντες εις το Γεν. έπιτελεϊον μετά τον Μαυροκορδάτου καί στρατιώται πάντες σχεδόν 'Ιταλοί εφονεύθησαν 143

Σύνολον 1220 Σύνολον 413

Τούρκοι πολεμισται εις την μάχη ν τον Πέτα

πεζικον 8.000 ίππικον 2.000

Σύνολον 10.000 νεκροί 1.300 1

1. Έκ των μνημονευομένων ονομάτων τα μέν ξενικά διετήρησα ώς έχουν èv τώ χει­ρογράφω ένφ τα ελληνικά μετέγραψα δι' ελληνικών χαρακτήρων. Σημειωτέον εν τούτοις ότι ξενικά τίνα ονόματα έχουν γραφή ανακριβώς (ώς Dania αντί Dannia), ενώ εις τα ελλη­νικά έχει γίνει ενίοτε σύγχυσις μεταξύ ονομάτων καί επωνύμων Σχετικοί παρατηρήσεις θα γίνουν κατά τήν εκδοσιν τών έγγραφων τοϋ 'Απορρήτου 'Αρχείου τοϋ Βατικανού περί τής Ελληνικής επαναστάσεως.

ΣΤΕΡ. ΦΑΣΟΥΛΑΚΗ Φιλολόγου Καθηγητού

ΑΓΓΛΙΚΟΝ ΘΕΑΤΡΟΝ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ

Θεατρικά έργα και παραστάσεις, πανοράματα

Δεν νομίζω ότι δυνάμεθα να εϋρωμεν έργα με έλληνικήν ύπόθεσιν έξ αφορμής της Επαναστάσεως εις το άγγλικον θέατρον (και γενικώτερον εις το άγγλικον θέαμα ι πολύ προ του 1828. Αί σφαγαί της Χίου (1822), ô θάνατος του λόρδου Βύρωνος (1824), ή καταστροφή τοΰ Μεσολογγίου (1826) ή άλλα γεγονότα τής ελληνικής Επαναστάσεως ασφαλώς συνεκί­

νησαν τον άγγλικόν λαόν, αλλ*, έξ όσων στοιχείων ήδυνήθην να εΰρω, τα ελληνικά γεγονότα είχον άπήχησιν εις τό άγγλικόν θέαμα κυρίως μετά τήν ναυμαχίαν τοΰ Ναβαρίνου (20/Χ/1827)2.

Τό ύλικόν τό όποιον παρουσιάζω εις τήν μελέτη ν αυτήν δεν είναι, λόγω τής φύσεως του, επαρκές προς πλήρη άπεικόνισιν τής στάσεως του αγγλικού θεάματος έναντι τής ελληνικής Επαναστάσεως (πράγμα το όποιον θα ώδήγει ϊσως εις μίαν άξιόλογον συμβολήν εις τήν γνώσιν τοϋ αγγλικοί) φιλελληνισμού κατά τήν έποχήν έκείνην), είναι εν τούτοις ενδια­

φέρον, διότι είναι σύγχρονον των γεγονότων και διότι φωτίζει αγνώστους πτυχάς, και εις τήν πλειονότητα του άγνωστον. Ή δημοσίευσίς του πιθα­

νώς θα παρακίνηση και ασφαλώς θα βοηθήση τους μελετητάς εις εύρυτέ­

ρας έρευνας. "Αν εύρεθή και άλλο ύλικόν έπί τοΰ ιδίου θέματος, τότε ή είκών θα γίνη πληρεστέρα και ό μελετητής θα δυνηθή να προβή εις γενι­

κωτέρας εκτιμήσεις 3.

1. Χρησιμοποιείται έδώ ή λ. θέαμα δια να περιλάβη εκτός τοϋ θεάτρου και το πανόραμα.

2. Έπί τής στάσεως τοΰ αγγλικού λαοϋ έναντι τής ναυμαχίας του Ναβαρίνου ΐδε C. Μ. W o o d h o u s e , The Battle of Navarino [Λονδΐνον 1965], σσ. 151­152· πρβλ. και σ. 11.

3. Περί τοΰ άγγλικοΰ φιλελληνισμού ΐδε τήν πρόσφατον έργασίαν τοΰ C. Μ. W o o d h o u s e , The Philhellenes [Λονδΐνον 1969].

— 495 —

ΤΟ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΜΕΝΟΝ ΥΛΙΚΟΝ

Α'. Θεατρικά έργα εις βιβλία. 1. Constantine Paleologus; or, The Last of the Caesars: A Tragedy,

in Five Acts. Έδημοσιεύθη αρχικώς μαζί με μίαν άλλην τραγωδίαν καί μίαν κωμωδίαν ύπο τον γενικον τίτλον Miscellaneous Plays, \ by \ Joanna Bail lie. I London: | Printed for Longman, Hurst, Pees, and Orme, Pater­ \noster­

Row, and A. Constable and Co. Edinburgh. \1804., σσ. 279­438. 2. The | Last of the Greeks ; \ or \ The Fall of Constantinople. \ A

Tragedy. \ By Lord Morpeth. \ London : \ James Ridgway, Piccadilly, | MDCCCXXVIII. [ = 1828], σσ. VIII + 80 l.

Β'. Προγράμματα θεάτρου. Είκοσι εν προγράμματα (playbills) του Caledonian Theatre (Broughton

St.) τοΰ Εδιμβούργου περί έργων του 1828. Είναι τετρασέλιδα, άλλα μόνον ή πρώτη και ή τρίτη σελίς των είναι τυπωμέναι (εις Colquhoun, Printer, 29, South Hanover Street). Αι διαστάσεις των ποικίλλουν (πρβλ. πίνακας). Κατ' άριθμητικήν καί χρονολογικήν σειράν έχουν ώς ακολούθως 2 :

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

άριθ » » » » » »

18 19 20 21 22 23 24

της » » » » » »

2/VI 3/VI 4/VI 5/VI 6/VI 7/VI 9/VI

8. 9.

10. 11. 12. 13. 14.

άριθ » » » » » »

25 44 45 46 47 51 52

της » » » » » »

10/ VI 2/VII 3/VII 4/VII 5/Vn

10/VII 11 /VII

15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

άριθ » » » » » »

53 54 55 74 75 81 84

τής » » » » » »

12/VII 14 /VII 15/VII 22/Vili 23/Vili 30/Vili

3/IX

Γ'. Περιγραφαί (οδηγοί) πανοραμάτων. Δύο περιγραφαί (descriptions), δηλαδή οδηγοί πανοραμάτων του Λον­

δίνου 3. Είναι δωδεκασέλιδοι με ενα πρόσθετον πίνακα. Έτυπώθησαν εις

1. Το άντίτυπον πού εχω υπ' όψιν μου απόκειται εις την βιβλιοθήκην Barrows του King's College, Λονδΐνον περί των χειρογράφων σημειώσεων έπί τοΰ αντιτύπου αύτοϋ ΐδε περαιτέρω.

2. Βιβλιοδετημένα μέ άλλα προγράμματα, άριθ. 15­94 (29/ V ­ 14/ΙΧ/1828), τοΰ ιδίου θεάτρου άπόκεινται εις τήν βιβλιοθήκην τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Λονδίνου. 'Από τα προγράμματα αυτά πληροφορούμεθα αμέσως περί παραστάσεων εις Έδιμβοϋργον καί εμμέσως περί παραστάσεων εις Λονδΐνον τριών θεατρικών έργων καί ενός πανο­

ράματος. 3. Άπόκεινται ακόμη εις τό Βρεταννικόν Μουσεϊον αί ακόλουθοι περιγραφαί πανο­

ραμάτων Λονδίνου μέ ελληνικά θέματα· α'. Προ τοΰ 1821 (Πανόραμα τοΰ Strand) : The View of Athens, and Surrounding Country (1818). β'. Μετά το 1828 (Πανόραμα τοΰ

— 496 —

J. and C. Adlard, 23 Bartholomew Close, και έπωλοϋντο αντί δξ πεννών. 1. Description \ of the \ Island and City of \ Corfu, \ with Part of

the | Coast of Greece, Epirus, and the \ Suliote Chain of Mountains, \ in the Distance; the Whole Representation Embellished, in the Foreground, with | a Variety of Costumes \ Worn by the Greeks, Assembled on Fort Neuf to Celebrate the \ Annual Religious Festival of «La Madonna» : Now Exhibiting in \ H. A. Barker and J. Burford's \ Panorama, \ Strand. \ London :\ ... \ 1822 l.

To κείμενον περιλαμβάνει περιγραφήν τών Έπτανήσων με σύντομον ίστορίαν των, ιδία τής Κερκύρας, και ήριθμημένας επεξηγήσεις και πληρο­

φορίας περί τών απεικονίσεων και σκηνών με μεταφράσεις εις τα αγγλικά αποσπασμάτων άπο την Όδύσσειαν. Ό πίναξ είναι σχέδιον της Κερκύρας και τών έναντι ηπειρωτικών ακτών με έπεξηγηματικάς σημειώσεις και τιτλοφορείται Explanation of the View of the Island of City of Corfu, exhibiting in the Panorama, Strand.

2. Description \ of a \ View of the Battle \ of Navarin, \ now Exhi­

biting at | the Panorama, Strand. \ Painted by the Proprietor, | Robert Burford, \ from the Official Plans and Drawings, \ by Permission and under the Patronage of \ His Royal Highness, the Lord High Admiral. \ London : \ ... \ 1828. \ ...

To κείμενον περιλαμβάνει περιγραφήν τών προ και κατά τήν ναυμα­

χίαν γεγονότων, με σύντομον σταδιοδρομίαν και τήν άναφοράν του Sir Ε. Condrington και αποσπάσματα άλλων μαρτυριών και ήριθμημένας επεξη­

γήσεις και πληροφορίας περί τών απεικονίσεων (πλοίων και τοποθεσιών). Ό πίναξ είναι σχέδιον της ναυμαχίας με έπεξηγηματικάς σημειώσεις και τιτλοφορείται Explanation of the View of the Battle of Navarin exhibi­

ting in the Panorama, Strand.

ΤΑ ΕΞΑΓΟΜΕΝΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Θεατρικά έργα.

Δύο θεατρικά έργα έξεδόθησαν εις βιβλία (Α.) Είναι έμμετρα και απο­

τελούνται άπο πέντε πράξεις. Ή ύπόθεσίς των είναι ή πτώσις τής Κωνστα­

Strand) : A View of the City of Constantinople, with its European and Asiatic Suburbs (1829 καί 1830), (Πανόραμα τής Leicester Sq.) : A View of Athens, and the Surrounding Country (1845, 1846, 1847 καί 1848) καί A View of Constantinople with its European and Asiatic Suburbs and a Great Extent of Surrounding Country (1846).

1. Διεσώθη όμοία εκδοσις τοΰ έτους 1823.

CALEDONIAN THEATRE. Γ!··:­: π­|Η.·οίΓιιΙΚ· ûltuiKitts to Π:ο inhtiiilttuits (il Kthiihiir^l·. l'i.it in ciinipl; ­nei· ν iti: tin· » fyi.es of tliivmimi­tdus !»ntrons òf llic ( " l e s l o n u ^

.a:i;l HI t . i t^xjucr .eeof Hie πψηποιίί ' iii;imu.r.iii v. hicli >!IL· h::- IJL­L­M m w .e i l . l ie . h;isvKc­Unï:iai­(KtUnt­Ek­gniii «ml (ir.icc:n' Diinc ir ,

^f,ADEàiOISSELLE ROSIER, ·ν:!ι,ι­ΛνΊΙΙ v.jîirm havf ì i io honour ot\i|>ii.­,i.­iii:r:!iis Ι·>.CI.H^.

'A­l<so Mr N O R M A N , who "is rtven'gaged ibi· a î'ew Nights IOIIÌÌXÌT.

Tills present KVCÌÌÌÌI»·, MON D A Y , J une 2. I 8 â 8 . Will he presented luliislor.k­al Meio­Draina, called, The

O R ' T H E H A V A / B I I V

MCE CAMBRIA.

ArYClICSiT B I U T O I V S . l.Itwc'lvn, I'rim·.· of CnniWia, Mr HAltlUSOX—UamloWrt of 1!, imimri», Mr HAMILTON— Multar. χ\κ C '!ικ·Γ Ilanl, Mr \V. 1ΆΙ.ΜΚΠ.

OnflVclli a|'i llhvs, .Mr CL'UUIEIt—Miiilog. Mr l'ICKEtllXd—Murçun, Mr 11 A Y X K­s­'lntlv, Mr A I.KX AX OKU—JIoil, M'. JutOTV K. • · ­ David, \ ,. ,. , , „ ( Miss Ι.! 1'ΛΙ.ΜΚ».

CidwalliuUr, J MnM.r.j.li­nvuvn, ί Μ » Κ . Ί · Λ 1 1 1 ϋ Ι . Kii»li>li Lords, Knights n<l'i)ftii­iTs,­Wcl~UAVjnri..r..:1l.,ril«,. lVn^iiilrv, St.

Elffid.i, Mrs rtUCY—l'riilt'css Ellinor, ΛΥιο­· of J.I. m­ll. n. M,·.* STUiVUT—CV. viiut­Ui, Mii­l'.AI.MKtt . . JTCNti l i lSI l .

:Edwiml L Kiug*f.E.i3land, Mr AMHEItS T—KUiiiiitnl Morti,mr, Krl of Man!,, Mr M'JIONAU)—I.or.i Au,U.­v, Mr CAMI'IJEI;!.. /Vrnjilro,·;:Mr l'AI.MKlt— Ilolloid, Mr EDMONDS.

A Garland Dance, and Medley Has. Sail, by MademukcUcUOSJEliyUndidih Mr ί'.ίΜΓΒΕΕΕ,.α SjHiniò/i Tatula­itico.

Λ Scotch Pas de Deux bv Miss PALMER.and Miss J „ L'ALMER. T h e I­liKhliiiulI lin;.­ by M:· CA. \ i r iSKI , I . .

Λ FAVOURITE SONG lì Y MISS STUART. ­After which will he exhibited a Grand PcrLfiirepliie Panorama ol'Hio.

BATTILE OF A I T A lai

¥ A l τ© lu il.e most

Containing Seven Splendid A iews. The British Elect weighing Anchor.—­II. The British'Fled, with a dislant view of

Gibraltar "Ùock.—111. The Fleet in the Bav of'Gibraltar. IV.—THE COMBINED F L E E T E N C O U N T E R I N G A, STOIVM.

The TURKISH FLEET in the form of a Crescent in Ihe BAY of NAVARINO. VI. The COMBINED FLEETS*bearing down upon the TURKISH F L E E T , cun>|i!cuuus patt of «hit l i vili be seni llie A S I A ami Ci l .XOA shins of war, mid tKiilli of the l'ilot in a Iloilt hearing a Ma;;.

of Truce, ii! consequence of H! teli the b:tttle ii commenced.

V I I . T h e JBaHle. F i r e Ships Exploding·, ; && «fee.

Πίναξ Α'. Πρόγραμμα του Caledonian Theatre Cm' αριθ. 18 τής 2/VI/1828 (0,28 Χ 0,21 μ.). Άναγγέλει ώς συμπλήρωμα τοϋ κυρίως έργου το πανόραμα The Battle of Navarino

εις επτά σκηνάς.

— 498 —

ντινουπόλεως και ή θυσία του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και τα πρό­

σωπα "Ελληνες, Τούρκοι και Γενοαται. α'. Ή τραγωδία Constantine Paleologus; or, The Last of the Caesars

(A. 1) δεν θα ενδιέφερε τήν παρουσαν μελέτην, αν δεν είχε παρασταθή κατά την περίοδον της 'Επαναστάσεως (1825). Συγγραφεύς του ή σκωτικής κατα­

γωγής ποιήτρια Joanna Baillie (1762­ 1851)ι. Είναι διαφωτιστικοί αί ακό­

λουθοι πληροφορίαι περί του έργου2 : «. . /Constantine Paleologus*, was written in the hope of being produced at Drury Lane, with Kemble and Mrs. Siddons in the principal characters ; but those great actors declined to produce it. The subject of the play was taken from Gibbon's account of the siege of Constantinople by the Turks. But more than five of her plays were produced on the stage. Amongst these was 'Constantine Paleologus', which, while declined at Drury Lane, was produced at the Surrey Theatre as a melodrama under the title of 'Constantine and Valeria' ; Valeria being an imaginary conception, intended for Mrs. Siddons. The play was also produced at Liverpool, Dublin, and Edinburgh, in every case to large houses and with much success. Of the production in Edinburg, in 1820, the writer herself, then on her last visit to her native land, was a gratified spectator». Πλέον συγκεκριμένως γνωρίζομεν ότι τούτο παρεστάθη μέ μεγάλη ν έπιτυ­

χίαν το 1808 εις Αιβερπούλην (Theatre Royal) και εις Λονδίνον (Surrey Theatre), το 1820 εις Έδιμβουργον και το 1825 εις Δουβλΐνον (Theatre Royal)3. Κάθε πράξις του έργου αύτου αποτελείται από δύο σκηνάς, έκτος της δευτέρας άπό τεσσάρας, ττ\ς τετάρτης από πέντε και της πέμπτης από τρεις.

β'. Ή τραγωδία The Last of the Greeks ; or, The Fall of Constanti­

nople (A. 2) δεν φαίνεται να παρεστάθη επί σκηνής. "Αμεσος σκοπός τοΰ συγγραφέως ήτο το έργον του να κυκλοφορηθή ως βιβλίον, άρα να εξυ­

πηρέτηση περισσότερον λογοτεχνικούς παρά θεατρικούς σκοπούς. «Ι have however been willing to hope, that the events which are now attrac­

ting so much of public attention in the East of Europe, though they did not suggest the undertaking, may confer upon it a portion of interest, which it could not have commanded by any merit of its own», συνεχίζει ô συγγρα­

φεύς εις τον πρόλογόν του. Μετά τον πρόλογον ακολουθεί ποίημα άνα­

φερόμενον εις τήν Ελλάδα, τον Βύρωνα, τον Κάννιγκα, τό Ναβαρίνον.

1. Ίδε M a r g a r e t S. C a r h a r t , The Life and Work of Joanna Baillie, (Yale Studies in English, LXIV), 1923, καί G[e o r g e ] B[a r n e 11] S[m i t h], «Joanna Baillie», Dictionary of National Biography, Β' (Λονδίνον 1885), σσ. 414­417.

2. G. Β. S [m i t h], ενθ'άνωτ., σ. 416. Πληροφορίαι τής συγγραφέως περί του έργου της αύτοϋ δίδονται εις τον πρόλογον τής α' εκδόσεως, σσ. XIV ­ XIX.

3. M. S. G r a r h a r t, μνημ. έργον, σσ. 154 ­ 157· ΐδε επίσης σσ. 78 ­ 80 καί 20.

JU.­SU. W . 4,

mmmKrwmm tmmfmamsmmi

mm MhiMi&itwwR 'tiMi ιι»[ΐι·(·ιΛι!Ιν intimates to I In· iiili:il>itanti nl' I^liiilmr^li, rtuiiju o>n>|>li:iiici­ "illi lilt Η Mifi i / t fl .t iiimiirim.­i. l':iii­i>ns of l!n? Caloi lonlvi .

.1. .t iu tc>ii»ci|fitfi(,L· ni' tin­ M|i!urmis tii:inii<.r in wliitli she­ tra> tiit'ii rtciivi­il, In­ IKIS liu­f'.ii­iusSii! Ι?ι»ι f­.If/nm nini ( ïr ire 'u l Dancer,

«WslIil^fSOISEgjlsE ROSIER, Also Mr ΧΟΙΙΜΛΝ, who is re­engaged for a few Nights,longer.

Tin's present Evening, T H U R S D A Y , June 5. 1 8 3 8 . Will be presented air interesting Melo­Drama, e;ille<l, The

•f Greece am GREEKS.

Mwmele ' Arc)»>n of Alhcn»), Mr W. ΓΛΙΛΙΕΠ—I.yaruW, (an »lh«n.ii Chief,) Mr MAItRISOS". Agi. mid Ni.i·­ . 'LMMICTI. of the linuiKiiit.) Jd«<r. J i D O N A L l ) and CC'KKlKlt—Ma, (the M.id of Alliens,) Mr· I'EKCY, Officers Sailers l\.tri»ls *».

TURKS. lluv^n, ;« (Uhnroar.,) Mr ALEXANDEIt—Abuul Aclimvt. (Governor of AtWns,) Mr ΙΙΑΜΙΙ . ΐϋΚ.

Ii!io«!s, > ( Mr L'AMPIIE!.·.. 11. mie I, V (Soldier* of the Cnunt,; Ì Mr AMU KIIST. MllaC, J f.Mr KUMOKDS.

Haul«c (Clwnberlain of the heutfhoM,) Mr BAYS E—/xllti!i»Tirs SiW.lieri, Slare», *e, l.y a numeroui iniiiuf AuiiLu·'­' Zobiedc (djughWf <rf Hie lV­li/O Min* STUART—Fetaati,' (Haswii Ί Wife,) Miu.AlllXUTOM.

In die Course ol" the Evening, the following Sorigs nhU Dances. M I N U T E B E L A COVto, AND B B O A B 8 W O H I D H t t f t t f P I P J * M E D L E Y ,

B Y M A D K M O ^ K I L E UtOàl l i lft, 7' ί ίΌ FAVOURITE SONGS UYMISS S'lVAHT.

A Sailors Hornpipe by Mademoiselle Rosier. An Irish Jig by Mr CAMPBELL.

Alter which will be exhibited a Grand Purist rephie Panorama of the

BATTLE OF

Πίναξ Β'. Πρόγραμμα του Caledonian Theatre ύπ' αριθ. 21 τής 5/VI/1828 (0,26 χ 0,21 μ.). 'Αναγγέλλει το μελόδραμα The Maid of Athens... και ώς συμπλήρωμα το πανόραμα

The Battle of Navarino.

— 500 -

Tò άντίτυπον πού έχω υπ' όψιν μου φέρει είς την σελίδα του τίτλου ίδιό­

χειρον άφιέρωσιν εις τήν Ly Gertrude Stanley With the author's best love. Περί του συγγραφέως, των συγγενών του καί τών σχέσεων του με τον Βύ­

ρωνα είναι διαφωτιστική ή ακόλουθος χειρόγραφος σημείωσις τής δωρή­

τριας (1936) κ. F. Stroud Read (εις προσθέτους δεμένας εις το τέλος τοΰ βιβλίου σελίδας) : «The author 'Lord MORPETH' was George William Frederick HOWARD [1802­1864], by courtesy Viscount HOWARD of MORPETH, later (1848) 7th earl of CARLISLE, K.G., P.C.

The dedicatee, eLy Gertrude Stanley*, was Lord Morpeth's aunt, Lady GERTRUDE SLOANE ­ STANLEY, born Lady Gertrude HOWARD, (t 1870) ; the youngest sister of his father, George [Howard] (1773 ­ 1848), sixth Earl of Carlisle ; and the third dau. of Frederick [Howard] (1748 ­1825), 5th earl of Carlisle, by (mar. 1770) Margaret Caroline, 2nd daughter of Granville [Leveson ­ Gower], 2nd marquess of Stafford (1721­1803). Lady Gertrude Howard married in 1806, William SLOANE (later, 1821, SLOANE ­ STANLEY) of Paultons, in Hampshire, M.P. (f 1860), of the family of Sir Hans Sloane, baronet of Chelsea. By him she had two sons and three daughters.

In connection with the reference to BYRON in the Prologue, it is interesting to remember that Lord Morpeth's grand­father, Frederick, 5th earl of Carlisle had been Byron's guardian ; and that Lady Gertrude SLOANE ­ STANLEY was Augusta Leigh's great friend. Byron thought her 'a sweet girl'». Κάθε πράξις του έργου αποτελείται άπο δύο σκηνάς, έκτος της τρίτης άπο τρεις και της πέμπτης από μίαν.

"Αν και ή β' τραγωδία άπο τάς ώς άνω είναι όλιγώτερον θεατρική, έν τούτοις είναι περισσότερο ν πιστή προς τήν ίστορίαν άπο τήν α'.

'Αγνώστους πληροφορίας περί τριών έργων με ελληνική ν ύπόθεσιν παρασταθέντων εις το θέατρον μας δίδουν τα προγράμματα θεάτρου (Β.). Δυστυχώς αί πληροφορίαι αύται δέν εκτείνονται πολύ πέρα του τίτλου του έργου, τής διανομής τών ρόλων, καί τής ημερομηνίας παραστάσεως. Τα έργα αυτά είναι :

γ ' . Το μελόδραμα The Maid of Athens or, Greece and Liberty. Τα πρόσωπα του έργου ήσαν "Ελληνες (μέ αρχαία ελληνικά ονόματα) καί ΤοΟρκοι. Παρεστάθη εις το Έδιμβοΰργον τετράκις (Β. 4, 6, 20 καί 21). Ό τίτλος του ενθυμίζει τό όμώνυμον λυρικόν ποίημα 1 του Βύρωνος, άλλα

1. Το ποίημα έγράφη το 1810 καί έδημοσιεύθη τό 1812· πρβλ. C. G. B r o u z a s , «Teresa Macri, the "Maid of Athens", 1797 ­1875», Philological Papers, E' (West Virginia 1947), σσ. (ανατύπου) 1 [+ Ια]­ 31. Έλληνικήν μετάφρασιν ϊδε είς Δ. Γρ. Καμπού­ρ ο γ λ ο υ , 'Αττικοί έρωτες, 'Αθήναι, 1921, σ. 118. Το θέμα τής «Κόρης τών Αθηνών»

h.4.S. W . 8 . CALEDONIAN THEATRE,

TRIUMPHANT SUCCESS 01 the New Mclo­Drama of " T H E . S I E G E OF ^ i lSSOLONGHr," wliidi.vas.JastrNigîit re­

ceived (.for the First time) by a respectable audience .with brilliant testimonials of approbation, and the fall of the curtain greeted by unanimous plaudits equal to any of:the former successful r„» ])resenta'.ions at this Theatre, under the Present. .Managements

mmammtmmmatmmmmmmmmmmmmmmÊmÊmeKmÊmmmmmÊmÊÊmmmmmÊÊÊammÊmÊmÊÊmHÊÊÊÊiÊÊmÊÊm This present livening, THUÏÎSDAY, July 3 . 1 8 2 8 .

W'lii be presented (far the second uni e in tliis Citv.) a new Grami; Melo­Dramatic Sjtictnrle founded on fUets, jnKToriginnlIy performed at' Astlry** Amphi­

tlw:«re, LowJmi, «ituU­d, T i l Κ

SIEGE O F

EOISSOLONGHI OK, Tin·:.

MASSACRE OF T H K

%m WJLWJ WÂ 14, S Willi Ne»­ ami ΛΙΙ[>ΓΟ|>Π»Κ· Sccm­ry, SpKudiJ Drcssis ami Dccoi.iiiuns.

TURKS. It .nlam IVI . · , Μι Λ1.Γ.Χ ΛΝΤΙΓ.!!—Svrrm, I,;., Son, Mr Κ INC—Mulinar, η Ι.Ι­ιι­k, Mr Μ'ΠΟΝ AMI—Omar, Mr IIHOWN—X.nmii!, Mr EDMOND.­ .

l i i w , Mr IIΛΜ II.TUN—.M.IIIIIUPIIJ, Miss STL" A UT— Kmima, α Tiirli­li b . U . M i » l'ALMEU—ZuiiguJ», an Anmiiiiin intr, Mrs SKYTDN.

GREEKS. MM!»«, Mi'HAKItlSON—TTr.itis a«,l i.»r.in. I.!s S...1·., Mi « H I ­ S E . ΓΛΙ.ΜΚ— Νηιι,Ικ», ·»Ν«·»ι­ο. Mr W. t'AS.MKR—Ζπικ­Ιι·­, >Η· Cov. mur, Jlr l i . W : , : : .

Μ.Λ.1,, an ι.,,'.ιί SmVI>. Mr l'A I.M ÌM—TM>lcn, ilîr Λ MHF.It.ST— Att.in. Mr Y()i:XC — Pali in vk, Mr Λ'«'tlKKV, ;;. M6nsiM.rKimilU­,Mi;CV»Ml'i;KI.I^­Kuil<rsi», Mrs­l'KUCY— Xarinii, Mi.·.; AIIINCTOX—3i.iiU;Hr Fr.i.nfti, Μι.» Ι» ΓΛΙ.ΜΙΠ!.

TulLisli un.) « r u b l i OQarvri, IIH»IIIT Pi ...vr„, HOIIIHIS M" :in lite 5Ul Siene <rf die 1st ."Act,.will bc |irc.iciilLil 1» GUANI) MOOM.KiMT VIEW in MISSOLON'UIII, aiij tu' tli'= l.iV. '; lU­nc ι!:­_·

Fortress, l'jiiiud by .MrHA V Ν Κ.

In the Course of the Evening the following Songs and Dances. Τ1ι&φη»<! Sword Hornpipe and an Irish Lilt by M A D E M O I S E L L E ROSIER.

.AJ'uvoHvitc Souiï by Mm STVART. Tlic Scuttli Diintc (from Hob Hov,) by Mr ami Mis CAMl'IiUl.L.

Λ COMIC DANCE BY MR CAMP HELL.

Πίναξ Γ'. Πρόγραμμα τοΟ Caledonian Theatre ύπ' αριθ. 45 ττ\ς 3/VII/1828 (0,26 χ 0,20 μ. Αναγγέλλει το μελόδραμα The Siege of Missolonghi...

33

— 502 —

δεν υπάρχουν στοιχεία πού να οδηγούν εις συσχετισμόν της υποθέσεως τοΰ έργου με την γνωστήν περιπέτειαν του Βύρωνος και της Τερέζας Μακρή.

δ'. Το μελόδραμα The Siege of Missolonghi or, The Massacre of the Greeks. Τα πρόσωπα του έργου ήσαν Τούρκοι και "Ελληνες (μερικοί με αρχαία ελληνικά ονόματα). Παρεστάθη εις Λονδίνο ν (Astley's Amphi­

theatre) προ της 2 'Ιουλίου 1828 και έπανελήφθη εις το Έδιμβοΰργον τε­

τράκις (Β. 9, 10, 11 και 12). Τα προγράμματα δεν παραλείπουν να προσθέ­

τουν δτι «In the 5th Scene of the 1st Act, will be presented a GRAND MOONLIGHT VIEW in MISSOLONGHI, and the last Scene the For­

tress. Painted by Mr Bayne ». ε'. Tò δράμα Britons at Navarino: Or, The Destruction of the

Turko­ Egyptian Fleet. To έργον άπετελεΐτο άπο δύο πράξεις (άναλυο­

μένας εις το πρόγραμμα εις πολλάς επί μέρους σκηνάς) και τα πρόσωπα ήσαν Τούρκοι, "Ελληνες και Σύμμαχοι. Το κείμενον έγράφη ύπό τοΰ Η. M. Milner, τα σκηνικά ήσαν τού Bayne" μεταξύ τών ηθοποιών συγ­

κατελέγετο ό Diddear, τοΰ Theatre ­· Royal τοΰ Covent Garden. Παρε­

στάθη εις Λονδΐνον (Royal Cobourg Theatre) προ της 10 'Ιουλίου 1828 και έπανελήφθη εις Έδιμβοΰργον πεντάκις (Β. 13, 14, 15, 16 και 17) *.

Πανορόματα. Το πανόραμα ήτο λαοφιλές θέαμα κατά τα τέλη τοΰ 18. και καθ' όλον

σχεδόν τον 19. αιώνα. Ήτο μία ζωγραφική άναπαράστασις τόπων ή γεγονότων, σχετικών με τήν επικαιρότητα, ή οποία δια τεχνικών μέ­

σων έδιδε τήν ψευδαισθησίαν της πραγματικότητος. Δύναται να θεωρηθή ό πρόγονος τοΰ κινηματογράφου, παρά τοΰ οποίου και παρεμερίσθη 2.

Τα σχετικά μέ τήν Ελλάδα θέματα, τα όποια είναι γνωστόν (Β. και Γ.) ότι παρουσιάσθηκαν εις τό άγγλικόν πανόραμα, είναι ή Κέρκυρα και ή ναυ­

μαχία τοΰ Ναβαρίνου. α'. Ή «άναπαράστασις» τοΰ πρώτου έβασίσθη εις τα έγχρωμα σχέδια

ήτο τόσον λαοφιλές εις τήν Άγγλίαν, ώστε έκυκλοφορήθησαν και λιθογραφίαι μέ τον Βύρωνα και τήν Μακρή και δύο στροφάς από το Maid of A thens.

1. To Caledonian Theatre τοΰ Εδιμβούργου άναμορφωθέν ήνοιξε τον Δεκέμβριον τοΰ 1823. Ό διευθυντής του J. Η. Alexander, δράσας εις Έδιμβοΰργον, Γλασκώβην, Dumfries και Carlisle, ήτο ηθοποιός και μετά έμίσθωσε τό θέατρον αυτό είς διαφόρους περιόδους κατά τα ετη 1827 ­1829.

2. Περί τοΰ πανοράματος και τής ιστορίας του πρόχειρος ΐδε τήν λ. «panorama» είς τήν Encyclopaedia Britannica (.[1970], ΙΖ', σσ. 230­231) ή τό Nouveau Larousse illustré (Παρίσιοι, F', σσ. 644 ­ 645), ή «πανόραμα» είς τήν Μεγάλην Έλληνικήν Έγκυ­

κλοπαίδειαν, (ΙΘ', σσ. 542 ­ 543).

1 C ALERONI AN THEATRE.

.ilEt. DI From the Theatre­Royal, CoveiU. Garden.

Fourth Night of"the interesting New Melo­Drama of the TWO DROVERS, which, continues Xtghtly to be received with the most unbounded shouts of approbation : And secondi­epresenta­lion of the FARMER'S KNIFE, received last night with distinguished applause.

This pi­e­eiit lâvciûug, T H U R S D A Y , Jtaly IO. 1828 . , Scentry­, Machinery, àc. Called m*t*, with N*w Musi

H B B

Or The Destruction of the Turko­Egyptian Fleet·

As performed at the Royiri Cobourg. Theatre» London, with distinguished success. The Scenery by Mr B'AYNE—The Picce v.rillcn by Mr H. M. MILNEli.

TUUKS.—Tlirnhii Ki­.l .­Ag. Capta,,,

Parh·, Commands in Chief of Πια Ottoman Iorce. in «ree.*, Mr W. IMI.MI.IU ml o« the Morva, Mr H.WtRISON—The Capitana liev. or Admiral .il the TurlisH l­'Uet. Μι A M ) l i l­'.W:­:.

rkish Fire­atii», Air Κ 1KG—Mourad, an Egyptian Mariner, Mr Il KOWN—Turkish Sailor, Mr EDMOND.·. SJ.­iuii­.cl, Mr YOUNO—Noon'a, a Black Slave, Mi.­s 1'AL.MEIL

Ο KEEKS.—Sbracio, tin­ Arehoti, or Chief, Mr HAMILTON—.Wander, Mr SMITH— Cyprion, Mr WILLIAMS. Zeli!, daughter of Soraclo, M.s l ' iUCY— B.­it«,Wif,. of CV.rion, Mr» SÌK ΥΤΟΛ—Nina, her .lauglitcr, Miss STO \ UT.

ALLIES.—.Vice'Admiral, Sir E. Codrington, Mr DIIXDEAR, his fouvm appearance heir. Admiral de Ri»nv, Commanding the l'rcruh Fleet. Mr CAMPIIKLI Count l inden, tlie Rlu­.­lan Admiral. Mr AM HKItST.

Captain Hamilton, of the Cambrian, UT M'OOS A i.D—Tom Bowline, Guui.er ot- ditto, Mr Μ Ι Ι.Ι.Γ.Π. Theophiliii Tapi­sty, Esq. a Gentleman on hie travels, Mr BAYNK—Theodore Tramuvr, Ins companion, Μι Λ l.l'.XA.v DEH.

la ACT ì—t VIEW r­f the PLAIN of the MOUE A, with CHEEK­VILLAGE in If.A.MES. Distress and Terr.rnfthi· Iiiluiiilnms.—Doastallni; hire •f th» Turks. Splendid Salio.r. in the Ki:.lar­\Ba'. IVace. SLEEP1 NO APAUTMENT of the Κ ISLAit­ΑϋΛ. A Greek Chiefs ­Reu­nge. . HAM.I.

OK CAVE UNS. H ivre «nil eruelty of Ibrhim Pacha, who rnolve·. on.the total extenniiinli.in of fie Greets. 1 uteri's" einv of the English, Explosion of lite Cavern, and Massacre of the Greet» by tin.· Turks.

ACT II. I B R A H I M ' S ΊΤ.ΝΤ. Celebrated and· Important coafrreiife between f'ie Allied Admirals aiul Ihraliim. I ' A s S IN T U Κ M O U N T A I N S . Humanity. Courage, l'crsevereiiee, :»«d Dexterity of a Brhr­,|i Sailor in behalf ol llic perishi.ij; Greeks.

Last Retreat of the Gree'.s in tl«" Mountains. Dreadful spectacle of their ev irane distress, ihu wh»lc of tlie I'alriots perishing «itti lutti· mer, they are preserve··! I>v rite bviiovotouce and resolution ot the tar,— TruacherK. of the Egyptian,—the «hole of the Greeks oil the

\>o\i\t ot* becoming Victims­of POisot>,—providential escudo. QUARTER D E C hi oi the ASIA. Résolution of the Uriti ili Adntir.,1 tu put a stop tu the atrtteuius­of lite Turks, preparitions for Action·.

B»y of Nuvarino, with Turkish Fire­Ship at Anchor. Approach oi'the Enyfsh 1'Utj of 'Truce, Treacherously Tired on hy the Turk.'·.. Attack on the Turkish Ship by the Dartmouth Frigate.

C O M M E N C E M E N T Ol· T H E A C T I O N . B E T W E E N D E C K S O E T H E ASIA. New» of the Treacherous Murder of the Pilot.—Orders for the General At.acW.

The PORT of NAVARINO, with the Turko­Egyptian and Allieti Fleets at pndior itr order o­f Battle.—General attack by the British, French, and Russian Fleets, when after prodigies of vaf­our performed by the Allies, the Entire Ottoman Fleet is DESTROYED^ and Britain and her allie* obtain a Glorious Triumph is behalf of Preedom, over Cruelty, Treacliorjir^i t^apressiop

Πίναξ Δ'. Πρόγραμμα του Caledonian Theatre ύπ' αριθ. 51 ττ\ς 10/VII/1828 (0,28 χ 0,20 μ.). 'Αναγγέλλει το δράμα Britons at Navarino...

— 504 —

καί τάς προσωπογραφίας τοΰ J. Cartwright. Γνωρίζομεν (Γ. 1) ότι εξετέθη εις το πανόραμα των Η. Α. Barker καί J. Burford του Λονδίνου κατά το 1822 καί το 1823.

β'. Δια το δεύτερον μανθάνομεν άπό το πρόγραμμα του (Γ. 2) επίσης ότι τό έζωγράφισεν ό καί Ιδιοκτήτης του Robert Burford επί τη­ βάσει επισήμων στοιχείων, με την άδειαν καί τήν αιγίδα του Ναυαρ­

χείου. 'Εξετέθη είς το Λονδίνο ν το 1828. Πανόραμα με τό ίδιον θέμα παρουσιάσθη εις τό Έδιμβοΰργον. 'Από το υπ* όψιν μας ύλικόν φαίνε­

ται ότι τό πανόραμα του Εδιμβούργου (εις το Caledonian Theatre) ήτο διάφορον, ίσως μίμησις, αύτοΰ τοΟ Λονδίνου (Panorama, Strand). Δια τό πανόραμα τοΟ 'Εδιμβούργου (Β. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 18 καί 19) μανθάνο­

μεν ότι τοΰτο παριστάνετο, ως συμπλήρωμα τών θεατρικών παραστάσεων, άπο 2 μέχρι 10 'Ιουνίου καί άπο 22 μέχρι 23 Αυγούστου 1828 συνεχώς (συνολικώς ημέρας δέκα).

Άνακεφαλαιώνοντες βλέπομεν ότι κατά τήν περίοδον τής 'Επανα­

στάσεως καί συγκεκριμένως κατά τα ετη 1822­1823, 1825 καί ιδία 1828 παρουσιάσθηκαν είς τήν Μεγάλην Βρεττανίαν τέσσαρα θεατρικά έργα μέ έλληνικήν ύπόθεσιν, άπο τα όποια τα τρία εϊχον σαφώς ύπόθεσιν άπο τήν Έπανάστασιν, καί τρία πανοράματα, από τα όποια πάλιν τα δύο (μέ τό ϊδιον θέμα) εϊχον ύπόθεσιν επίσης άπο τήν Έπανάστασιν εξε­

δόθη ακόμη εν θεατρικόν έργον είς βιβλίον, τό όποιον δέν γνωρίζο­

μεν αν παρεστάθη άπο σκηνής, άλλα τό όποιον είχε ν έντονο ν φιλελλη­

νικον χαρακτήρα. Τό εύρεθέν ύλικόν δέν δίδει τήν δυνατότητα, λόγω ελλείψεως τών κειμένων, να διακρίνωμεν τυχόν δεσμούς του αγγλικού θέματος μέ τό φιλελληνικόν κίνημα, επιτρέπει όμως να συμπεράνωμεν ότι τα ώς άνω θέματα έδημιουργήθησαν ώς συνέπεια καί άνταπόκρισις είς τό δημόσιον αίσθημα. Εϊναι χαρακτηριστικό ν ότι τα περισσότερα ενεφανίσθησαν τό 1828, μετά τήν ναυμαχίαν τοϋ Ναβαρίνου (ή οποία απετέλεσε καί θέμα των), όταν ή στάσις καί τής επισήμου 'Αγγλίας £κλι­

νεν υπέρ τής Ελλάδος ι.

Λονδΐνον, 1971.

1. Επιθυμώ να ευχαριστήσω τάς βιβλιοθήκας τοϋ Πανεπιστημίου τοϋ Λονδίνου, τοΰ King's College καί τοΰ Βρεταννικοϋ Μουσείου δια τήν παρασχεθεΐσαν φιλοξενείαν προς σύνταξιν τής παρούσης μελέτης.

ΔΗΜ. Ν. ΚΟΥΤΡΑ Δ.ρος Φιλοσοφίας

ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΗΘΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

Τρείς δρόμους και τρεις προοπτικός ανοίγει το άνθρώπινον πνεΰμα. Δια του δρόμου προς τα εξω ατενίζει τον κόσμον, ό όποιος τον περιβάλλει και διαλέγεται με τήν φύσιν. "Οταν στρέφεται προς τα εσω το πνεϋμα ανοίγει τον δρόμον τής γνώσεως έαυτοϋ, τήν αύτογνωσίαν. Γίνεται «θεωρη­

τικός νους» 1, όστις δια τοϋ έσωτερικοΰ αύτοϋ όμματος θεαται τήν ούσίαν τών εξω καί εντός αύτοϋ πραγμάτων και θεμελιώνει τάς έπί μέρους έπιστήμας. Ό τρίτος δρόμος, τον όποιον ανοίγει τό πνεύμα τοϋ άνθρωπου, είναι ό δρόμος τής πράξεως. Είναι ό δρόμος τοϋ δέοντος. Ένώ δια της στροφής προς τα εξω ό άνθρωπος θέτει ερωτήματα περί τής φύσεως καί τοϋ Εϊναι τοϋ κόσμου, ό όποιος ϊσταται επιβλητικός έναντι αύτοϋ, δια τής επιστροφής προς εαυτόν συλλαμβάνει θεωρητικώς τήν ούσίαν τοϋ κόσμου καί δια τής θεωρίας λαμβάνει απαντήσεις εις τήν έρώτησιν περί τής αληθείας τών όντων καί τής πνευματικής αύτοϋ ουσίας. Δια τής πράξεως δμως τό πνεΰμα τοϋ άνθρωπου δέν έρχεται εις αύτοθεωρίαν, δεν επιζητεί τήν γνώσιν καί τήν μεταφυσικήν αρχήν τών όντων και τοϋ κόσμου, άλλα προβληματίζεται με αυτήν ταύτην τήν ϋπαρξιν καί τήν μοΐραν τοϋ άνθρωπου, όστις τώρα δέν θέτει τό ερώτημα, τί δύναμαι να γνωρίζω, αλλά τό πρωταρχικής σημασίας και σπουδαιότητος ερώτημα, τί οφείλω να πράξω.

Ό πρακτικός λόγος εν αντιθέσει προς τον θεωρητικόν ασχολείται με τα ηθικά προβλήματα τοϋ άνθρωπου ώς ήθικοΰ συνειδέναι, τα όποια αντι­

μετωπίζει ούτος εις παν βήμα τής ζωής του. Τό ηθικόν συνειδέναι ώς αρχή καί τέλος τής πράξεως είναι μία άλλη μορφή καί ενέργεια τοϋ πνεύματος, ή οποία δέν έχει ώς άντικείμενόν της τήν γνώσιν, άλλα τήν βούλησιν καί τήν έλευθερίαν τοϋ άνθρωπου.

Ό άνθρωπος ώς σύνθετόν τι εκ πνεύματος καί ΰλης, ώς πολίτης δύο κόσμων, νοητοϋ καί αίσθητοϋ, εμπίπτει εις τήν αιτιότητα τοϋ κόσμου, εις τον όποιον ζή. Ζών έν μέσω ενός κόσμου πλήρους αντιθέσεων καί αντεγκλή­

σεων απειλείται διττώς. 'Απειλείται έξωτερικώς άπό τό περιβάλλον, είς τό

1. Άριστ. Περί Ψυχ. Γ, 9, 432 β 27 κέξ.

— 506 —

όποιον εϊναι τοποθετημένος, άλλα και εκ τών εσωτερικών αύτου παθών, τα όποια κατατείνουν εις την διάσπασιν τής ηθικής του ένότητος και τον θρυμματισμόν αύτου ύπό του κόσμου τών αισθήσεων. Ώς ηθικόν συνειδέναι και αρχή τοΟ πράττειν ό άνθρωπος πασχίζει να αύτονομηθή ηθικώς, δια να δώση ηθικόν νόημα και λόγον εις τάς πράξεις του. Προσπαθεί από έτερο­

νομία να γίνη αυτονομία. Ή ηθική κατά ταύτα δύναται να νοηθή και έρμη­

νευθή ακριβώς ως αέναος και συνεχής πάλη του ανθρώπου, δια να συμπέση τό δέον αύτου με τό Είναι, να έπιτελεσθή ή επί μέρους πράξις συμφώνως, και κατά τό δυνατόν καθ' όμοίωσιν, προς τον ηθικόν νόμον και τον λόγον, ô όποιος τήν υπαγορεύει. "Ενεκα τούτου καταβάλλεται ύπό του ανθρώπου προσπάθεια να απαλλαγή από τάς έξωτερικάς περιστάσεις και τήν νομο­

τέλειαν τής φύσεως και δια τών νόμων της ηθικής ελευθερίας να δράση ως ηθική προσωπικότης.

'Ενωρίς ή ελληνική φιλοσοφία διέκρινε τάς διαφόρους κατευθύνσεις και περιοχάς, εις τάς οποίας κινείται ό στοχασμός του άνθρωπου. Ό Ξενο­

κράτης ι, ώς παρατηρεί και ό K a n t 2 , διαιρεί τήν φιλοσοφίαν εις τρεις κλάδους, τήν φυσικήν, τήν ήθικήν και τήν λογικήν. Ό Σωκράτης πρώτος ήσχολήθη συστηματικώς με τα ηθικά προβλήματα και τήν επιμέλειαν τής ψυχής του ανθρώπου. Ώ ς λέγει ό Κικέρων \ ό Σωκράτης κατεβίβασε τήν φιλοσοφίαν άπό τους ουρανούς εις τήν γήν, διότι δεν ήσχολήθη ώς οι προ αύτου κοσμολόγοι με τάς αρχάς τής φύσεως και του κόσμου, άλλα με τον άνθρωπον και τα ηθικά του προβλήματα. Ή διαπίστωσις όμως αυτή, ώς γνωστόν, εγινεν αρκετά ένωρίτερον υπό του 'Αριστοτέλους 4.

Εις τήν άρχαίαν έλληνικήν φιλοσοφίαν διαπιστούται ενωρίς ή διά­

κρισις τών φιλοσοφικών τούτων κλάδων. Τό γεγονός επισημαίνεται μέσα άπό αυτήν τήν ζωήν τής τότε ελληνικής πραγματικότητος. Έκ τών μαρτυ­

ριών, αί όποϊαι παρέχονται εις ημάς, φαίνεται ότι ιδρυτής του θεωρητικού βίου δ πρέπει να ήτο ό Πυθαγόρας, ό όποιος μετά τοΟ κύκλου τών μαθητών αυτού έπεδόθη είς τον θεωρητικόν βίον, τήν vita contemplativa του Μεσαίωνος.

Ό Πλάτων εις τήν Πολιτείαν αύτου διακρίνει τρία γένη ανθρώπων, τό

1. Heinze, Fr. i. 2. Ι m m. K a n t , Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, (6κδ. Karl Vorlànder),

Hamburg 19653, σ. 3 (367). 3. Κικέρ. Tusc. Disput. V, 4, 10 : «Socrates autem primus philosophiam devocavit

e caelo et in urbibus collocavit et in domus etiam introduxit et coègit de vita et moribus rebusque bonis et malis quaerere».

4. Άριστ. Μετά τα Φυσ. A, 6, 987 β 1 ­ 2 : «Σωκράτους δέ περί μεν τά ηθικά πρα­

γματευομένου περί δέ τής όλης φύσεως ούθέν...». 5. Βλ. Ίαμβλ. Περί του Πυθαγορ. βίου, 12, 58.

507 —

«φιλόσοφον» ι, το «φιλόνικον» καί το «φιλοκερδές», τα όποια εις τήν περί πολιτείας διδασκαλίαν του θεωρεί ώς προβολήν, προέκτασιν και μεγέ­

θυνσιν τών τριών αντιστοίχων μορίων της ψυχής, του λογιστικού 2, τοϋ Θνμοειδοϋς και τοϋ επιθυμητικοϋ. Τήν τριμερή αυτήν διάκρισιν τών βίων, τών τρόπων δηλαδή ζωής τών ανθρώπων εν τή κοινωνία, παραλαμβάνει ό 'Αριστοτέλης άπ' ευθείας εκ του Πλάτωνος και τροποποιών κατά τι τήν παραδεδομένην όνομασίαν καλεί αυτούς αντιστοίχως : «βίος θεωρητικός»3, «βίος πολιτικός» και «βίος απολαυστικός».

Ό 'Αριστοτέλης, μέγας μαθητής μεγάλου διδασκάλου, παρά τήν κρι­

τικήν, τήν οποίαν ήσκησε κατά της περί ίδεών θεωρίας τοϋ Πλάτωνος, παρά τήν τάσιν να χειραφετηθή και να άπαλλάξη τήν γόνιμον και κριτικήν σκέψιν του εκ της διδασκαλίας εκείνου, εν τούτοις σέβεται και άγαπα τον διδάσκαλον. Έκτος αύτοΰ ή φιλοσοφική αύτοϋ σκέψις κινείται εις τήν αυτήν σφαΐραν τών προβλημάτων, τα οποία εθεσεν ή σκέψις τοϋ Πλάτωνος. Ή διαφορά μεταξύ των έγκειται εις τήν διαφοράν τών φιλοσοφικών συστη­

μάτων αυτών, τα όποια μοιραίως όδηγοΰν εις διαφορετικός απαντήσεις. Δια της κριτικής, τήν οποίαν άσκεΐ ό 'Αριστοτέλης εις τήν θεωρίαν τών

ίδεών τοϋ Πλάτωνος 4, διακρίνει τήν όντολογίαν άπό της γνωσιολογίας. Δια της κριτικής, τήν οποίαν κάμνει εις τήν ΐδέαν τοϋ άγαθοϋ τοϋ Πλάτω­

νος, ώς παρατηρεί και ό J a e g e r 5 , διαχωρίζει το Είναι άπό τήν άξίαν. Ή ιδέα τοϋ άγαθοϋ παρά Πλάτωνι είναι κατά τήν γνώμην τοϋ 'Αριστοτέ­

λους κενή και γενική έννοια6, ένώ κατά τήν προσωπικήν αύτοΰ άποψιν το αγαθόν λέγεται οπλλαχώς, όπως ακριβώς και τό όν. 'Αξιοσημείωτον είναι προσέτι τό έξης· ενώ εις τα 'Ηθικά Εύδήμεια ή ηθική τοϋ 'Αριστοτέλους έχει εις τήν κορυφήν τοϋ συστήματος τό θείον, αντιθέτως εις τα 'Ηθικά Νικομά­

χεια ή ηθική πραξις απομακρύνεται εκ της μεταφυσικής επιρροής τοϋ θεοΰ και αυτονομείται. Γίνεται έργον προσωπικόν τοϋ άνθρωπου, όστις δια τοϋ όρθον λόγου και τής προαιρέσεως κατευθύνει τάς πράξεις του, αί όποΐαι ού'τω λαμβάνουν έκ τούτου τό ηθικόν των κΰρος.

Δια τής καταργήσεως τής θεωρίας τών ιδεών τοϋ Πλάτωνος ή οντολο­

γία τοϋ 'Αριστοτέλους ευθυγραμμίζεται προς τήν νέαν μέθοδον, τήν οποίαν

1. Πλάτ. Πολιτ. Θ, 581 e 3 ­ 4. Δια τον θεωρητικον βίον εις Πλάτωνα βλ. καί Φαΐδρ. 249 e 1 ­ 5. Θεαίτ. 172οκέξ.

2. Πλάτ. Πολιτ. Θ, 580 de. 3. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 4, 1095 β 14­19. Ό πολιτικός βίος καλείται καί «πρα­

κτικός βίος», Άριστ. Πολιτ. Η, 2, 1324 α 27. Ήθικ. Εύδ. Α, 4, 1215 α 36 ­1215 β 5. 4. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 6, 1096 α 11 ­1097 α 14. 5. Βλ. W e r n e r J a e g e r , Aristoteles. Grundlegung einer Geschichte seiner

Entwicklung, Berlin 19552, σ. 85. 6. Άριστ. Ήθικ. Εύδ. A, 8, 1217 β 1 ­1218 β 27.

— 508 —

εφαρμόζει ό φιλόσοφος. Ή σκοπιά, άπό τής οποίας εξετάζει ό 'Αριστοτέ­

λης πάντα τα προβλήματα της φιλοσοφίας του, είναι ή φύσις και το τέλος. Επηρεασμένος έκ του πατρός του, ιατρού Νικόμαχου, και της φιλοσοφίας τής 'Ιωνίας βλέπει τα πάντα υπό το πρίσμα τών φυσικών οργανισμών και τής βιολογίας. Τα πάντα είναι ένδοθεν όργανικώς ηνωμένα και κινούνται προς καθωρισμένον τίνα τελικόν σκοπόν, ό όποιος τα ολοκληρώνει, την εντελέ­

χειαν. Οϋτω τα είδη έχουν ένυπάρχοντα χαρακτήρα και όχι ύπερβατικόν ως εις τον Πλάτωνα, δια τοϋτο ως ή εντελέχεια εν τη φύσει, κινούνται προς ëv τέλος 1. Φύσις a τώρα εις τον 'Αριστοτέλη σημαίνει ούσίαν τών πραγμάτων.

Έν αντιθέσει προς τον Πλάτωνα, ό όποιος βλέπει τα όντα μεταφυσι­

κώς, εις τήν γενικήν και καθαράν μορφήν τής ιδέας, ό 'Αριστοτέλης εξετά­

ζει τα όντα εις τήν συγκεκριμένην αυτών μορφήν. Ή φιλοσοφία έν γένει τοϋ 'Αριστοτέλους δεν είναι μεταφυσική, άλλα οντολογική, δια τοϋτο ανατέμνει το ον εις πασαν εκφανσιν αύτοϋ. Είναι επιστήμων ανατόμος τής επί μέρους λεπτομέρειας τοϋ συγκεκριμένου όντος, δια τον λόγον αυτόν διάκειται έχθρικώς προς πασαν γενίκευσιν και γενικήν θεώρησιν τής πρα­

γματικότητος. Πιστεύει εις τήν ποικιλίαν καί πολυωνυμίαν τοϋ όντος και τοϋ άγαθοϋ. Προσπαθεί είς εκαστον κλάδον τής φιλοσοφίας και τής επι­

στήμης να προσδιορίση τό όν, καί έν συνεχεία αναλόγως τής φύσεως αύτοϋ εφαρμόζει τήν ανάλογο ν μέθοδο ν 3 έρευνήσεώς του.

Ή θεωρία4 καί αί θεωρητικαί έπιστήμαι5, κατά τον 'Αριστοτέλη, ώς ή θεολογία ή ή πρώτη φιλοσοφία, τουτέστιν ή μεταφυσική, ή μαθηματική καί ή φυσική, ασχολούνται με τό αίώνιον είναι καί τήν ούσίαν τών άφθαρ­

των καί άΐδίων άρχων τών πραγμάτων, τα οποία υφίστανται κατ' ανάγκην καί έχουν καθολικότητα. Ή θεωρητική επιστήμη γενικώς ασχολείται μέ τήν άκίνητον καί αίώνιον ούσίαν τών πραγμάτων 6. Προς τοϋτο έχει ώς υπό­

δειγμα τήν μέθοδο ν τής μαθηματικής επιστήμης 7, ή οποία αποτελεί τό

1. Ή φύσις «ουδέν μάτην ποιεί». Βλ. Άριστ. Περί Ούρ. Α, 4, 271 α 33. Β, 11, 291 β 13. Περί Ψυχ. Γ, 9, 432 β 21­25.

2. Πρβλ. A u g u s t e M a n s i o n , La notion de nature dans la Physique ari­

stotélicienne, εις Annales de l'Institut Supérieur de Philosophie, τ. 1 (1912), σσ. 471 ­ 567, ίδία σ. 472.

3. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2, 1139 α 8 κέξ. 4. Δια τήν διαίρεσιν τών επιστημών βλ. Άριστ. Τοπ. Ζ, 145 α 15­18. 5. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Ε, 1, 1026 α 18 ­19 : «ώστε τρεις αν εϊεν φιλοσοφίαι θεω­

ρητικαί, μαθηματική, φυσική, θεολογική». 6. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Ε, 1, 1026 α 10­11 : «ει δέ τί έστιν άΐδιον καί άκίνητον

καί χωριστόν, φανερον δτι θεωρητικής τό γνώναι...». 7. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 7, 1098 α 26 ­ 32.

— 509 —

πρότυπον τής αρχαίας επιστήμης δια τήν άκρίβειαν και την μεθοδικό­

τητα της. Αί θεωρητικαί επιστήμαι άποσκοποΰσαι εις τήν γνώσιν των αντικειμέ­

νων αυτών άναζητοϋν τήν αλήθειαν ι τοΰ όντος και τήν αιτιώδη σχέσιν τών πραγμάτων. Προς τον σκοπον αυτόν άρμόδιον είναι το «επιστημονικόν» 2, το «λόγον έχον» μέρος τής ψυχής, το όποιον καταγίνεται με τήν αλήθειαν τοΰ επιστητού.

Ή θεωρητική διακρίνεται της πρακτικής επιστήμης ποικιλοτρόπως. Διαφέρει αυτής κατά το άντικείμενον τής έρεύνης, τους σκοπούς, τήν μέθοδον και τήν γνωστικήν δύναμιν, με τήν οποίαν εξετάζει3 τα θέματα της.

Το πνεΰμα τοΰ άνθρωπου δεν αρκείται μόνον εις τήν θεωρίαν τών μετα­

φυσικών αρχών και τήν άνεύρεσιν τής λογικής αληθείας μέσω τής διανοίας και τής κρίσεως. Ό άνθρωπος ενδιαφέρεται αμέσως και πρωτίστως δια τήν προσωπικήν του υπαρξιν και τήν θέσιν του έν τω κόσμω. Εϋλογον εϊναι κατά ταΰτα ότι ή φιλοσοφία τοϋ 'Αριστοτέλους άπτεται καί τών άλλων πραγματικοτήτων τής ανθρωπινής δραστηριότητος. Πέρα τής θεωρητικής επιστήμης διακρίνει ό 'Αριστοτέλης τήν ποιητικήν 4 και πρακτικήν έπι­

στήμην, τήν ποιητικήν και πρακτικήν φιλοσοφίαν. Ή ποιητική και πρακτική φιλοσοφία κατά τον 'Αριστοτέλη διακρίνον­

ται βασικώς άπό τής θεωρητικής. Το άντικείμενον των δεν εϊναι τό «ον» 5, αλλά τό «έσόμενον» και τό «ενδέχεσθαι άλλως εχειν»6. Ή μεν ποιητική επιστήμη ασχολείται με τό «έργον», δ,τι δηλαδή παράγει ή τέχνη, ή δε πρακτική με τό «άνθρώπινον αγαθόν» 7.

Ή ποιητική επιστήμη 8 έχει ως άντικείμενον πάν έργον, τό όποιον ανα­

φέρεται εις τήν παραγωγικότητα τής ανθρωπινής δραστηριότητος. Ή τέχνη ως ποιείν, ώς εφευρετική καί παραγωγική ικανότης του ανθρωπίνου πνεύ­

ματος, κατ' αρχάς κατατείνει να καλύψη τάς βιοτικάς άνάγκας τοϋ άνθρωπου καί είτα ώς πνευματική παιδιά να τέρψη τό πνεΰμα αύτοΰ. Ή τέχνη κατά τήν φιλοσοφίαν τοΰ 'Αριστοτέλους προέρχεται εκ τής σοφίας, τής διανοη­

1. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2, 1139 α 27­29 : «τής δέ θεωρητικής διανοίας καί μή πρακτικής μηδέ ποιητικής τό ευ καί κακώς ταληθές έστι καί ψεύδος (τοϋτο γάρ έστι παντός διανοητικοϋ έργον)».

2. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2, 1139 α 4 ­12. 3. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2. 4. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Ε, 1, 1025 β 25 : «.. .πάσα διάνοια ή πρακτική ή ποιητική

ή θεωρητική...». 5. Άριστ. Άναλ. Ύστ. Β, 19, 100 α 8 ­ 9. Περί ζφων μορ. Α, 1, 640 α 3 ­ 4. 6. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2, 1139 α 6­ 8. 4, 1140 α 1 ­14. 7. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 3, 1094 β 7. 8. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Θ, 2, 1046 β 2­4 . Ήθικ. Νικ. Ζ, 7, 1141 α 9 κέξ.

— 510 —

τικής αρετής. Είναι κατά ταΰτα άντανάκλασις του πνεύματος και καθολική γνώσις *, ως ή επιστήμη. Φωτίζεται έκ του νου και δεν είναι εμπειρία, διότι γνωρίζει το «διότι»2 των αντικειμένων της και ώς έκ τούτου είναι διδακτή 3.

Ή πρακτική φιλοσοφία ώς «πρακτική διάνοια» καταγίνεται μέ το «άνθρώπινον αγαθόν». Είναι ή «περί τα ανθρώπεια φιλοσοφία» é, ή οποία ασχολείται μέ το «πρακτον» 5 και έχει ώς τελικόν σκοπόν τήν εύδαιμο­

νίαν του ανθρώπου. Το πράττειν ώς ενέργεια και έκδήλωσις τοϋ άνθρω­

που δέν έχει ώς αρχήν του τήν θεωρητικήν διάνοιαν, άλλα τήν πρακτι­

κήν,!. Δέν έχει ώς άρετήν τήν σοφίαν, άλλα τήν φρόνησιν7. Δια της φρονή­

σεως ό άνθρωπος ώς αρχή του πράττειν και τοϋ πρακτον επιλαμβάνεται πάντων των καθ" έκαστα προβλημάτων, τα όποια εμπίπτουν εις τήν σφαίρα ν της ηθικής.

Κοινόν σημείον επαφής της πράξεως και της ποιήσεως είναι το ότι αρχή 8 αμφοτέρων των αντικειμένων, του πρακτον και του έργου της ποιή­

σεως είναι ό άνθρωπος. Είναι ό νους του άνθρωπου. Ή αρχή αντιθέτως της φύσεως κείται πέρα τοϋ άνθρωπου ώς ένυπάρχον εις τήν φύσιν είδος 9. Ή διαφορά επίσης της ποιήσεως προς τήν πράξιν είναι ή έξης : το τέλος τής ποιήσεως, δηλαδή το έργον, είναι μεταβατικόν. Ευρίσκεται επί του καλ­

λιτεχνήματος 10. 'Αντιθέτως το τέλος τής πράξεως ώς ενέργεια παραμένει εντός Π αυτής τής αρχής, δηλαδή τοϋ πράττοντος. Ή πραξις ώς ηθική ενέρ­

γεια είναι αυτοσκοπός 12, διότι τό ηθικόν κϋρος και αξία αυτής άντανακλοϋν αυτομάτως εις τό πρόσωπον τοϋ πράττοντος, όστις αποτελεί τήν αρχήν και τό τέλος τοϋ πράττειν.

Πρώτος ό 'Αριστοτέλης επιχειρεί να αποδέσμευση τον πρακτικόν άπό τον θεωρητικόν, τον καθαρόν λόγον τής θεωρίας και τής γνώσεως και να κάμη τήν ήθικήν αύτόνομον πρακτικήν έπιστήμην. Εις τον Πλάτωνα ό

1. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Α, 1, 981 α 16. Ρητορ. Α, 2, 1356 β 28­29. 2. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 4, 1095 β 6 ­ 7. Άναλ. Ύστ. Α, 14, 79 α 23 ­ 24. 3. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Α, 1, 981 α 24 β 9. 4. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Κ, 9, 1181 β 15. 5. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2, 1139 β 3. 6. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2, 1139 α 26­36. 7. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 13, 1145 α 4 ­ 5. 8. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Ε, 1, 1025 β 22­24 : «.. .των μεν γαρ ποιητών έν τφ

ποιοϋντι ή αρχή, ή νους ή τέχνη ή δύναμίς τις, των δέ πρακτών έν τφ πράττοντι, ή προαίρεσις».

9. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Δ, 1, 1013 α 19 ­ 21. Ε, 1, 1025 β 18 ­ 20. 10. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Β, 4, 1105 α 26­33. 11. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Θ, 6, 1048 β 22­23. 8, 1050 α 21­23. 12. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 12, 1139 β 1 ­4.

— 511 —

θεωρητικός συμπίπτει μέ τον πρακτικόν λόγον. Ό Πλάτων έταύτιζε τήν θεωρίαν μέ τήν πράξιν. Εις τήν Άκαδημίαν διδάσκει τους μαθητάς του περί τής ίδέας, ή οποία μελλοντικώς εις τήν πολιτικήν έπρεπε να συμπέση μέ τήν πόλιν ­ κράτος. Ή ιδέα εις τον Πλάτωνα έχει συγχρόνως όντολογικήν και ήθικήν άξίαν. Ό μϋθος του Φαίδρου, μέ τήν άναγωγήν τής ψυχής εις τον ύπερουράνιον τόπον των ιδεών και τον μΰθον τής Πολιτείας 1 μέ τήν έκ μέρους των Μοιρών άπονομήν τών βίων τών ανθρώπων και τής ελευθε­

ρίας, εκφράζει σαφώς τήν εν τω νοητώ κόσμω τών ιδεών της σύμπτωσιν υψίστης θεωρίας μέ τήν ύψίστην πράξιν. Κατά τον Πλωτϊνον 2 και τον K a n t , ό πρακτικός λόγος ταυτίζεται μέ τον καθαρόν λόγον 3 εν τη θεω­

ρία του νου. Εις τήν φιλοσοφίαν του K a n t ό καθαρός λόγος, συμπίπτων μέ τον καθαρόν πρακτικόν λόγον 4, θεμελιώνει τήν αρχή τής ηθικής εις τον λόγον, ό όποιος καθορίζει τήν βούλησιν και τάς ήθικάς εννοίας, αΐτι­

νες ώς γνωστόν είναι a priori. Εις τον H e g e l νόησις και βούλησις είναι δύο όψεις τής θεωρητικής και πρακτικής συμπεριφοράς και όχι δύο διά­

φοροι δυνάμεις. Ή βούλησις είναι ιδιάζουσα μορφή τής νοήσεως. Βούλη­

σις κατά βάθος είναι ή μετατροπή του νοεΐν εις πράξιν. Ή πράξις είναι συγκεκριμένη παρουσία του πνεύματος και προέρχεται από τήν νόησιν 5.

Ή συμβολή τοϋ 'Αριστοτέλους εϊς τήν πρακτικήν φιλοσοφίαν, έν συγ­

κρίσει προς τους προγενεστέρους αύτοϋ και ιδία προς τον Σωκράτη G και τον Πλάτωνα, έγκειται εις τήν ριζικήν αντίθεσιν του προς αυτούς δσον άφορςί εις τάς αρχάς τής πράξεως. Ό 'Αριστοτέλης απορρίπτει διαρρήδην τήν γνωστήν περί αρετής θεωρίαν τοϋ Σωκράτους, συμφώνως προς τήν οποίαν ή αρετή είναι γνώσις, διότι ή έξις και όχι ή γνώσις είναι προϋπό­

θεσις τής αρετής. Ή ηθική κατά τον 'Αριστοτέλη υπάγεται εις τήν σφαΐ­

1. Πλάτ. Πολιτ. Ι, 617 β 7 ­ 621 β 7. 2. Πλωτ. Ένν. VI, 8, 6, 32­41 : «Ό δέ θεωρητικός νους και πρώτος ούτω το

εφ' αύτω, ότι το έργον αύτοϋ μηδαμώς έπ' αλλω, άλλα πάς έπέστραπται προς αυτόν και το έργον αυτού αυτός και έν τφ άγαθω κείμενος άνενδεής και πλήρης υπάρχων και οϊον κατά βούλησιν ζών ή δέ βούλησις ή νόησις, βούλησις δ' ελέχθη, ότι κατά νουν και γαρ (ή) λεγομένη βούλησις το κατά νουν μιμείται. Ή γαρ βούλησις θέλει το αγα­

θόν το δέ νοεΐν αληθώς έστιν έν τφ άγαθφ. Έχει ούν εκείνος, όπερ ή βούλησις θέλει και ου τυχούσα αν ταύτη νόησις γίνεται».

3. Ι m m. K a n t , Kritik der praktischen Vernunft, (εκδ. Karl Vorlânder), Leipzig 1929, σ. 49 (70) και σ. 85 (128).

4. I m m. K a n t , Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, (εκδ. Karl Vorlânder), Hamburg 19653, σ. 70 (445).

5. G e o r g Wilh. F r i e d r. H e g e l , Grundlinien der Philosophie des Rechts, εις Sâmtliche Werke, τ. 7 (εκδ. H. Glockner), Stuttgart ­ Bad Cannstatt 1964, σσ. 51 ­ 52.

6. Άριστ. Ήθικ. Εύδ. A, 5, 1216 β 2 ­ 25.

— 512 —

ραν τής πράξεως1. Ή αρετή επομένως κατά τον φιλόσοφον δεν είναι γνώσις, άλλα «έξις» 2 καί μόνιμος διάθεσις τοϋ άνθρωπου. Ή ηθική δέν θηρεύει τήν θεωρητικήν γνώσιν καί τήν άλήθειαν τών αντικειμένων τής πράξεως, άλλα θεωρεί τήν εξιν καί τήν άρετήν δια τήν πραγματοποίησιν τοϋ πρακτοΰ άγαθοϋ.

Ή αριστοτελική μέθοδος έρεύνης τών προβλημάτων της ηθικής είναι επαγωγική 3. Τα συμπεράσματα του ό 'Αριστοτέλης δέν τα συνάγει έκ γενικών άρχων, άλλα έκ τών ενδόξων, τών γενικών δηλαδή περί ηθικών προβλημάτων γνωμών τών ανθρώπων4. Ή πρακτική επιστήμη έξ άλλου δέν αποβλέπει εις τήν γνώσιν, ή οποία προφανώς δεν τήν άφορα, άλλα λογίζεται τα μέσα, δια τών οποίων θα εναρμόνιση τα εξωτερικά αντικεί­

μενα καί γεγονότα προς τάς αρχάς τής ηθικής συνειδήσεως. Κατά τον 'Αριστοτέλη δέν σπουδάζομεν τήν άρετήν δια τήν γνώσιν, άλλα δια να γίνωμεν ενάρετοι5. Ή πρακτική επιστήμη επομένως δέν έχει ώς σκοπόν τήν γνώσιν δια τήν γνώσιν, άλλα δια τήν πρακτικήν έφαρμογήν. Ή πραξις κατ' ούσίαν είναι στροφή τής ανθρωπινής βουλήσεως προς πραγματοποίη­

σιν ώρισμένων σκοπών έν δεδομένη στιγμή. Ή ανωτέρω ρήσις τοϋ 'Αριστοτέλους ότι σπουδάζομεν τήν άρετήν

δια να γίνωμεν ενάρετοι δέν σημαίνει ότι ούτος ηθικολογεί κατά τά πρότυπα τής χριστιανικής φιλοσοφίας τών μεταγενεστέρων εποχών. Ουδέποτε ό 'Αριστοτέλης παροτρύνει τον άναγνώστην του ούτε θέτει κατηγορηματι­

κώς κανόνας ήθικοΰ βίου. Όπως όλη ή ελληνική φιλοσοφία βλέπει τήν ήθικήν τελείωσιν τοϋ άνθρωπου ώς έλευθέραν καί άβίαστον υπό του λόγου διαμόρφωσιν τοϋ ήθους. Έπειτα ô 'Αριστοτέλης είναι βασικώς όντολόγος καί εις τήν περιοχή ν τής πράξεως εξετάζει τον άνθρωπον όντολογικώς.

Έκ τών μέχρι τοϋδε ρηθέντων συνάγεται τό συμπέρασμα ότι τό άντι­

κείμενον τής πρακτικής επιστήμης, ή δια νά εϊπωμεν καλύτερον τής έπι­

1. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 3, 1095 α 5 ­ 6 : «.. .τό τέλος εστίν ού γνώσις άλλα πραξις».

2. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Β, 6, 1106 β 36 ­1107 α 2 : «Έστιν άρα ή αρετή έξις προαι­

ρετική, έν μεσότητι οόσα τη προς ημάς, ώρισμένη λόγω καί φ αν ό φρόνιμος όρίσειεν».

3. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 6, 1095 α 28 ­ β 8. 8, 1098 β 27 ­ 31. 4. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 3, 1094 β 19­22. Ρητορ. Α, 1, 1355 α 17­18. Τοπ. Α, 1,

100 β 21­23. 5. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Κ, 9, 1179 α 35 ­ β 4 : «.. .ουκ εστίν έν τοις πρακτοΐς τέλος

το θεωρήσαι έκαστα καί γνώναι, άλλα μάλλον το πράττειν αυτά· ουδέ δή περί αρετής ίκανόν το είδέναι, αλλ' εχειν καί χρήσθαι πειρατέον, ή ει πως άλλως αγαθοί γινό­

μεθα».

— 513 —

στήμης της πράξεως, δεν είναι ή γνώσις, άλλα το ήθος, ό χαρακτήρ δηλαδή του άνθρωπου ως αρχή και ένότης σκοπών. Ώς αρχή και ένότης σκοπών το ήθος τοϋ άνθρωπου είναι και αυτοσκοπός, δια τοϋτο και το σύνολον τών ηθικών αύτοϋ πράξεων κρίνονται εν συναρτήσει προς αυτόν τον πράτ­

τοντα. Το άντικείμενον συνεπώς της πρακτικής επιστήμης και της ηθικής είναι αυτός ό άνθρωπος, όστις επιδιώκει να γνωρίση τον εαυτόν του μέσω τοϋ πράττειν, διότι προβληματιζόμενος περί τοϋ πρακτέου, όταν δηλαδή έρωτα περί τοϋ τί πρέπει να πράξη εν δεδομένη στιγμή, έρωτα ακριβώς εαυτόν.

Κύριοι συντελεσταί της πράξεως κατά τον 'Αριστοτέλη είναι ή «δρεξις» ι και ô «νους». Ή όρεξις είναι ή άλογος δύναμις και εφεσις τής ψυχής, ήτις δια τοϋ νοΰ μορφουμένη γίνεται «προαίρεσις» Ό νους άνευ τής άλογου ορμής τής ορέξεως μένει αδρανής. Ή «προαίρεσις» τώρα ώς «δρεξις διανοητική» 2 ή «νους ορεκτικός» τείνει εις έπίτευξιν του πρακτοΰ, τής ηθικής δηλαδή πράξεως. 'Απαραίτητοι παράγοντες και άρχαί τής πράξεως, αί όποΐαι προσδιορίζουν το ηθικόν ποιόν αυτής είναι ή «προαί­

ρεσις»3 και τό «τέλος» 4, ό σκοπός ό τιθέμενος υπό του άνθρωπου. Το κύρος και ή ηθική αξία τής πράξεως ευρίσκεται εις αυτήν ταύτην τήν πρδ­

ξιν δ, άλλα και εις τήν προαίρεσιν 6, τό ελεύθερον δηλαδή φρόνημα τοϋ πράττοντος : «τής αρετής και τον ήθους εν τή προαιρέσει το κύριον»7. Τό τέλος και ή πραξις ενδέχεται να είναι άπό ηθικής απόψεως κρι­

νόμενα άψογα, άλλα αυτό δεν μαρτυρεί οπωσδήποτε τό ήθος και τό ελεύ­

θερον φρόνημα τοϋ πράττοντος. 'Ηθικώς τελείας πράξεις υπαγορεύει ενίοτε και ή σκοπιμότης, χωρίς αυτό νά προϋποθέτη άγαθήν προαίρε­

σιν και ήθος. Έτεραι δυνάμεις, αί όποΐαι καθοδηγοΰν τήν πραξιν και τήν ήθικήν

άρετήν τοϋ άνθρωπου είναι τό «λογιατικον» μέρος τής ψυχής, ή «φρόνησις» 8

και ό «ορθός λόγος» 9. Τό «λογιατικον» είναι ή λογική δύναμις τοϋ νοϋ, ή ασχολούμενη μέ τό ενδεχόμενον, με τα αντικείμενα δηλαδή τής πρακτι­

κής επιστήμης τα υποκείμενα εις τήν κίνησιν και τήν έν χρόνω άλλαγήν

1. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2, 1139 α 29­33. 2. Άριστ. Ήθικ. Ννκ. Ζ, 2, 1139 β 3­5. 3. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 2, 1139 α 31 : «πράξεως μέν ούν αρχή προαίρεσις...». 4. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Η, 8, 1151 α 16 : «.. .έν δέ ταΐς πράξεσι το ου ένεκα αρχή».

Μετά τα Φυσ. Α, 2, 994 β 16 : «το γαρ τέλος πέρας εστίν». 5. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Κ, 1178 α 34­35. 6. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Γ, 2, 1112 α 1 ­2. 7. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Θ, 13, 1163 α 22­23. 8. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 13, 1144 β 15­17. 9. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 13.

— 514 —

και ουχί με τα έν τώ νφ αιωνίως όντα. Ή φρόνησις ι επίσης ώς διανοητική αρετή καί γνώσις του πρακτοϋ έχει τήν ικανότητα, έν καιρώ τω δέοντι, να αντιδρά καταλλήλως εις τάς εκάστοτε παρουσιαζομένας εξωτερικός περιστάσεις καί δια της επιλογής πρωτίστως τών ορθών μέσων να χωρή εις τήν έπίτευξιν τών σκοπών του πράττοντος.

Ή φρόνησις καί ή αρετή κατά τον 'Αριστοτέλη ευρίσκονται εις άμοι­

βαίαν σχέσιν. Ή αρετή θέτει τους ορθούς σκοπούς καί ή φρόνησις τα μέσα. "Ανευ της αρετής ή φρόνησις θα ήτο δυνατόν να είναι μόνον «δεινότης» ­ή «πανουργία», ικανότης δηλαδή περί τήν έξεύρεσιν μέσων προς έπί­

τευξιν ώρισμένου σκοπού, ή οποία αδιαφορούσα δια τήν ποιότητα τών μέσων δύναται να διάπραξη καί ηθικά τερατουργήματα.

Ή φρόνησις ώς υπακούουσα εις τα κελεύσματα του ορθόν λόγου είναι ενέργεια του νου 3. Βεβαίως ό «ορθός λόγος» i είναι μία πολύ ρευστή έν­

νοια εις τήν ηθική ν του 'Αριστοτέλους. Ό 'Αριστοτέλης προς αποφυγήν της πλατωνικής ιδέας εις τήν άφηρημένην καί ίδεατήν αυτής μορφήν θέτει ώς παράδειγμα ηθικού βίου τον «σπουδαΐον» δ, τήν ηθική ν προσωπικότητα ώς θα έλέγομεν ημείς σήμερον, όστις ώς έμψυχος λόγος καί απτή ένσάρ­

κωσις τής ιδέας γίνεται ό κανών καί τό μέτρον τών πολλών. Ό «σπουδαίος» τοΰ 'Αριστοτέλους ώς ιδεώδης μορφή ηθικού βίου αντικαθίσταται βραδύ­

τερον εις τους στωικούς υπό τοΰ σοφοϋ. Δια τής καταπολεμήσεως τής περί ιδεών θεωρίας τοΰ Πλάτωνος ήτο

έπόμενον να εισαγάγη ό 'Αριστοτέλης εις το ηθικόν του σύστημα ώς υπό­

δειγμα εκ τής εμπειρικής πραγματικότητος τον «σπουδαΐον», τήν συγκεκρι­

μένην μορφήν τελείας ηθικής συμπεριφοράς. Με τον τονισμόν τοΰ ρόλου τοΰ σπουδαίου έχει βεβαίως υπ' όψιν του ό φιλόσοφος τον κίνδυνον, τον όποιον διατρέχει να παρεξηγηθή ώς σοφιστής δια τής αποδοχής τής πρωταγορείου ρήσεως τοΰ homo mensuraβ. Εις τό σημεΐον όμως αυτό μιμείται τον Πλάτωνα, όστις ομιλεί περί τοΰ βασιλέως φιλοσόφου 7. Ό «σπουδαίος» καί ό «φρόνιμος» τώρα εις τον 'Αριστοτέλη γίνεται ή κατευ­

θυντήριος γραμμή8 τής ηθικής τών πολλών εις τήν κοινωνίαν, τήν οποίαν συζούν.

1. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 5, 1140 α 24 ­ 30. 2. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 13, 1144 α 23­29. 3. Άριστ. Ήθικ. Νικ., Ζ, 5, 1140 β 20­21 : «ώστ' ανάγκη τήν φρόνησιν εξιν είναι

μετά λόγου αληθή περί τα ανθρώπινα αγαθά πρακτικήν». 4. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 1. 5. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Α, 8, 1099 α 22 ­ 24. Γ, 4, 1113 α 29 ­ 33. Ι, 4, 1166 α 12 ­13. 6. Πλάτ. Νόμ. Δ, 716 e 7. Πλάτ. Πολιτ. Ε, 473 e Νόμ. Δ, 712 α. 8. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ι, 4, 1166 α 10 ­ 23. Κ, 5, 1176 α 15 ­19.

­ 515 —

Έκ τών ανωτέρω καταφαίνεται σαφώς ή πρακτική σημασία της αρετής. Ή αρετή ώς «έξις» διαπλάσσει το ήθος, τον χαρακτήρα δηλαδή τοϋ άνθρω­

που. Δια τής φρονήσεως επίσης «αληθεύει ή ψυχή» 1, διότι αποκαλύπτεται εις τήν πράξιν ή ηθική αλήθεια. Ή φρόνησις ώς ηθική γνώσις και πρακτική σοφία εν τή επιτελέσει τής πράξεως αποκαλύπτει τήν ήθικήν ούσίαν τοϋ υψηλού ήθους. Ή φρόνησις κατά ταΰτα ώς αρετή και ικανότης ανευρέσεως τοϋ πρακτικώς όρθοϋ εϊναι ό τρόπος, δια τοϋ οποίου αποκαλύπτεται το κεκρυμμένον τής αληθείας.

Το ηθικόν φαινόμενον κατά τήν άριστοτελικήν φιλοσοφίαν προσ­

διορίζεται έκ δύο παραγόντων, τοϋ λόγου και τοϋ ήθους, καθορίζεται έκ τοϋ άτομικοΰ ήθους τοϋ πράττοντος και έκ τοϋ όρθοϋ λόγου τοϋ νοϋ. Άλλα τί είναι «ήθος» εις τον 'Αριστοτέλη; Τήν άπάντησιν δυνάμεθα να λάβωμεν έκ τής αναδρομής εις τήν ίστορίαν τής λέξεως αυτής. Εις τον "Ομηρον «ήθεα»2 είναι οί τόποι βοσκής, αϊ συνήθεις τοποθεσίαι νομής τών ποιμνίων, και το ενδιαίτημα τών ποιμένων .Εις τόνΉσίοδον και τον Ήρόδοτον ήθεα3 είναι ή κατοικία και το ενδιαίτημα τών ανθρώπων, άλλα και ή συνήθεια. Ή λέξις «'ήθη» είς τον 'Αριστοτέλη έχει τήν αυτήν εννοιαν, σημαίνουσα περίπου δ,τι και ή λέξις «νομός»4, τόπος δηλαδή βοσκής. Ό N i e t z s c h e , ό όποιος ήτο και άριστος φιλόλογος, τω 1888 εις στίχους τοϋ ποιήματος του «Dionysos­ Dithyramben» αντιλαμβάνεται τήν λέξιν «ήθος» ώς κατοικεϊν, συνήθειαν και ήθος εν τη τρεχούση έννοια. Εις το ανωτέρω μνημονευθέν ποίημα του λέγει σχετικώς : «Was urn euch wohnt, I Das wohnt sich bald euch ein : | Gewohnung wird daraus ; | Wo lang du sitzest, | da wachsen Sitten» (WW Grossoktav, τ. XII, αριθμ. 29, σ. 339).

To ήθος κατά τον 'Αριστοτέλη προέρχεται έκ τοϋ εθους 5. Ή ηθική ώς διδασκαλία περί τοϋ ήθους, τοϋ χαράκτη ρος, δηλοί τον τρόπον, κατά τον όποιον ό άνθρωπος έξοικειοΰται προς το περιβάλλον, εντός τοϋ οποίου ζή και κινείται­ εκφράζει επίσης τήν εξιν και μόνιμον διάθεσιν τής ψυχής τοϋ άνθρωπου έναντι τών ρευστών και συνεχώς μεταβαλλόμενων περιστά­

σεων εϊς τήν πρακτικήν αύτοΰ ζωήν. Αί ήθικαί άρεταί ώς έξεις και μεσό­

τητες περί τα πάθη τής ψυχής, τα όποια τήν κλυδωνίζουν, αναπτύσσονται και τελειοΰνται δια τοϋ έθισμοϋ ϋ και τής πρακτικής ασκήσεως.

1. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 3, 1139 β 15. 2. Όμήρ. Ζ, στ. 511. 3. Ήσιόδ. Έργα καί Ήμέρ. στ. 525. Ήροδ. Ίστορ. Α, 15, 20. 4. Άριστ. Περί Κόσμ. 6, 398 β 33­34. Περί τα ζώα Ίστορ. Θ, 1, 588 α 17­18. 5. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Β, 1, 1103 α 17­18. 6. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Β, 1, 1103 α 14­26.

— 516 —

Ή ηθική βεβαίως του 'Αριστοτέλους είναι διάφορος τών φιλοσοφικών συστημάτων του γερμανικού ιδεαλισμού. Ή ηθική του Αριστοτέλους ανήκει εις τον κόσμον της αρχαίας ελληνικής πόλεως, δια τοϋτο είναι κυρίως κοινωνική ηθική. Συνέβη δε τοϋτο, διότι είς τήν άρχαίαν ελληνική ν πόλιν ­ κράτος, ή ηθική είναι άρρήκτως συνδεδεμένη με τήν πολιτικήν, ή οποία δέν διακρίνεται σαφώς άπ' αυτής, αλλ' εν πολλοίς συμπίπτει. Αί άρεταί της φιλίας και τής δικαιοσύνης, αί τόσον έξυμνούμεναι υπό τοϋ 'Αριστοτέλους, ευρίσκονται ακριβώς είς τα σύνορα του ατόμου και του έτερον, του πλησίον.

Και τα τρία ηθικά έργα, τα όποια συνέγραψεν ό 'Αριστοτέλης, δηλαδή τα 'Ηθικά Ενδήμεια, 'Ηθικά Νικομάχεια και 'Ηθικά Μεγάλα, συγκεντρώνουν θησαυρόν γνωμών εκ τής αρχαίας ποιήσεως και τής λαϊκής παραδόσεως. Πολύ εύστόχως χαρακτηρίζεται υπό τοϋ H e g e l ή ηθική τοϋ 'Αριστοτέ­

λους ως ηθική τής έξ αντικειμένου ήθικότητος (Sittlichkeit) ι και όχι ήθι­

κότης τής ελευθέρας ηθικής προσωπικότητος (Moralitàt). Τα ηθικά ιδεώδη και αί ήθικαί άξίαι, τα όποϊα προβάλλονται υπό τοϋ 'Αριστοτέλους εις τήν ήθικήν συνείδησιν τοϋ άτομου είναι συγκεκριμέναι μορφαί και άξίαι τής ελληνικής κοινωνίας, ή οποία τάς παρέλαβε δια τής παραδόσεως έκ τών προγενεστέρων. Ή πραγματοποίησις ή παραβίασις επομένως τών έκ παρα­

δόσεως έπικρατουσών άξιων και ηθικών αντιλήψεων συνεπάγεται τον επαινον ή τον ψόγον έκ μέρους τής κοινωνίας. Τουναντίον είς τήν φιλο­

σοφίαν τοϋ K a n t το άτομον, ώς αυτόνομος ηθική συνείδησις και βού­

λησις2 ελευθέρα από τών φυσικών ροπών και κλίσεων, πράττει και θέτει σκοπούς συμφώνως προς τον έσωθεν ύπαγορεύοντα ηθικόν νόμον.

Ένδεικτικόν τής εξαρτήσεως τής ατομικής ηθικής και τοϋ ήθους έκ τής κοινωνίας και τής πόλεως εις τον 'Αριστοτέλη είναι τό ότι είς τήν πρα­

κτικήν του φιλοσοφίαν δέν υπάρχει σαφής διάκρισις μεταξύ ηθικής και πολιτικής. Ή ηθική εϊναι άρρήκτως συνδεδεμένη με τό δίκαιον και τον νόμον. Τό αυτό συμβαίνει και εις τήν άρχαίαν έλληνικήν πόλιν. Και εκεί δίκαιον, νόμος και ηθική είναι στενώς ηνωμένα και ή κοινωνία ταυτίζεται μέ τήν πόλιν ­ κράτος. Ή δικαιοσύνη είναι αρετή τοϋ άτομου καθ' έαυτήν και έν σχέσει προς τήν κοινωνίαν. Τό δίκαιον ρυθμίζει τάς σχέσεις τών πολιτών είς τάς παντός είδους συναλλαγάς και αποτελεί τήν προϋπόθεσιν δια τήν σύναψιν φιλικών σχέσεων. Τό δίκαιον και ό νόμος ούτως έχουν

1. G e o r g W i l h . F r i e d r . H e g e l , Vorlesungen ùber die Philosophie der Geschichte, τ. 1, σ. 153, είς Sâmtliche Werke, τ. 11 (εκδ. Glockner), Stuttgart ­ Bad Cannstatt 1961.

2.1mm. K a n t , Grundlegung zur Metaphysik der Sitten, (έκδ. Karl Vorlânder), Hamburg 1965s, σσ. 72­73 (447­448).

— 517 —

άμεσον και ούσιαστικήν σχέσιν με την ήθικήν. Ή πόλις δια του νομοθέ­

του μέριμνα δια την άγωγήν και την ήθικήν τελείωσιν του πολίτου, άλλα και ό πολίτης μόνον εις τήν πόλιν επιτυγχάνει τήν ήθικήν του έξύψωσιν. Ή αρχαία πόλις ­ κράτος επίσης δέν φροντίζει απλώς δια τό κοινόν καλόν τών πολιτών και το συμφέρον του συνόλου, δέν έχει μόνον ως σκοπόν το «ζην», άλλα και το «εδ ζήν» ι, δηλαδή τήν ήθικήν προκοπήν και εύδαιμονίαν τών πολιτών.

Ή ευδαιμονία κατά τον 'Αριστοτέλη δέν νοείται ύλιστικώς. Ή ευδαι­

μονία έγκειται εις τήν έπίτευξιν του πρακτοϋ άγαθοϋ και τήν θεωρίαν. "Εχει κατά ταΰτα πλέον ηθικόν και πνευματικόν χαρακτήρα. Ή ευδαιμονία2

ευρίσκει τήν τελείαν αυτής μορφήν όχι εις τήν πραξιν, άλλα εις τήν κατά νουν θεωρίαν, δια τούτο ό φιλόσοφος παραιτείται του πρακτικού ­ πολιτι­

κού βίου προτιμών ούτω τήν ύπό του θεωρητικού βίου προερχομένην πνευ­

ματικήν εύδαιμονίαν. Ή Θεωρία είναι ό τέλειος βίος τοΰ ανδρός φιλοσόφου, ό όποιος ζών

έν πλήρει ευδαιμονία και αυτάρκεια, δέν έχει ανάγκην του πρακτικού βίου και της περί τα ανθρώπινα ευδαιμονίας. Ό θεωρητικός βίος, βίος, τον όποιον διάγει ό φιλόσοφος, υπερέχει τοΰ πολιτικού βίου, διότι μέ τήν νόησιν τείνει να όμοιωθή προς τήν καθαράν ούσίαν τοΰ θείου, τήν «νόησιν νοή­

σεως». Οΰτως ό φιλόσοφος ζών μακράν τών αισθητών3 και τών υλικών αναγκών τής ζωής γίνεται θεωρός τής ουσίας του θείου, όπερ είναι καθαρά ενέργεια και καθαρά νόησις. Ώ ς καθαρά ενέργεια ή ζωή του νου και τής πνευματικής θεωρίας είναι υψίστη ευδαιμονία, διότι ή ευδαιμονία κατά τον Αριστοτέλη εϊναι ενέργεια, επομένως ό θεωρητικός βίος ως υψίστη ενέρ­

γεια είναι και υψίστη ευδαιμονία. Ό θεωρητικός βίος προσιδιάζει εις τήν φύσιν του θείου. Ό άνθρωπος εις σπανίας στιγμάς φθάνει εις τήν κατά­

στασιν αυτήν, τήν «θεωρίαν» 4 του θείου, ήτις ώς ενέργεια καθαρά είναι πασών ήδίστη 5.

Ή θεωρία του νοΰ αναπτύσσεται υπεράνω τής αρετής και του ήθους. Ώ ς θέα και νόησις του αιωνίου δντος είναι ανεξάρτητος πάσης πρακτικής σκοπιμότητος και χρήσεως τής γνώσεως. Γίνεται αυτοσκοπός τής γνώ­

σεως. Ή θεωρία ώς νόησις και γνώσις τοΰ νοητού κόσμου δέν εξυπηρετεί έτερους σκοπούς. Είναι γνώσις δια τήν γνώσιν.

Ή θεωρία είναι τό κύριον, χαράκτηριστικόν τοΰ αρχαίου Έλληνος,

1. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 5, 1140 α 28. 2. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Κ, 7, 1177 α 12­1178 α 8. 8, 1178 α 22­29. 3. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Λ. 7, 1073 α 4. 9, 1075 α 4. 4. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Λ. 7, 1072 β 24. 5. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Λ, 7, 1072 β 24.

34

— 518 —

ό όποιος επεδίωκε τήν γνώσιν χάριν της γνώσεως, όπως ακριβώς ό ελεύ­

θερος 1 άνθρωπος, ό όποιος σκέπτεται και δρα ελευθέρως, ανεξαρτήτως παντός συσχετισμού προς τους άλλους ή χρησιμοθηρίας. Ή γνώσις είναι το ύψιστον δια τον "Ελληνα. Ή «σοφίη» 2 δια τον Ξενοφάνη είναι το μέ­

γιστον αγαθόν. Ό Σόλων επισκέπτεται τήν άλλοδαπήν «θεωρίης εϊνεκεν» 3. "Ο 'Αριστοτέλης παρά τό ίδιαίτερον ενδιαφέρον προς τήν πρακτικήν φιλο­

σοφίαν, τήν ήθικήν δηλαδή και τήν πολιτικήν, εξυμνεί τό κάλλος του θεω­

ρητικοϋ βίου λέγων : « . . . ή δε του νου ενέργεια σπουδή τε διαφέρειν δοκεί θεωρητική ούσα, και παρ' αυτήν ούδενός εφίεσθαι τέλους, καί εχειν τήν ήδονήν οΐκείαν (αύτη δε συναύξει τήν ένέργειαν), . . . ή δε τελεία δή ευδαι­

μονία αυτή αν εϊη άνθρωπου... ό δε τοιούτος αν εϊη βίος κρείττων ή κατ' ανθρωπον ου γαρ ή άνθρωπος έστιν ούτω βιώσεται, άλλ' ή θεΐόν τι εν αυτώ υπάρχει­ . . . εΐ δή θείον ό νους προς τον ανθρωπον, καί ό κατά τούτον βίος θείος προς τον άνθρώπινον βίον. ου χρή δε κατά τους παραινοΰντας ανθρώπινα φρονεΐν ανθρωπον όντα ουδέ θνητά τον θνητόν, άλλ' εφ' όσον ενδέχεται άθανατίζειν καί πάντα ποιειν προς τό ζην κατά τό κράτιστον τών εν αυτφ· . . . τό γαρ οίκεΐον έκάστω τη φύσει κράτιστον καί ήδιστον έστιν έκάστφ· και τω άνθρώπω δή ό κατά τον νουν βίος, εϊπερ τούτο μάλιστα άνθρωπος, ούτος άρα καί εύδαιμονέστατος» 4.

Ένω με τήν φρόνησιν καί τήν άρε τήν έπιτυγχάνομεν τήν ορθότητα τών ηθικών πράξεων καί τήν κυριαρχίαν τών παθών δαμάζοντες ό,τι άφορα είς τό ψυχοφυσικόν μέρος τοΰ ανθρώπου, δηλαδή τό «σύνθετον» δ, δια τής Θεωρίας τοΰ νου αΐρόμεθα είς τό ϋψος πνευματικής θεωρίας, όπου τα ηθικά φαινόμενα καταργούνται καί τα πάντα αντιμετωπίζονται ως αντι­

κείμενα τής καθαράς νοήσεως, ώς καθαρά καί τελεία ενέργεια τής εν έγρη­

γόρσει γνώσεως καί θεωρητική ευδαιμονία °. Ή περί πρακτικής επιστήμης διδασκαλία τοΰ 'Αριστοτέλους, καίτοι

διεκρίθη υπ' αυτού τό πρώτον σαφώς από τής θεωρητικής, δέν άνεπτύχθη εντελώς εν συγκρίσει προς τήν θεωρητικήν ούτε έξητάσθη ή βαθύτερα σχέσις μεταξύ θεωρητικού καί πρακτικού λόγου. Ή πρακτική επιστήμη καί ό πρακτικός βίος είναι δευτερευούσης σημασίας έναντι τών θεωρη­

τικών επιστημών καί τοΰ θεωρητικού βίου. Μέγα χάσμα υπάρχει ώσαύ­

1. Άριστ. Μετά τα Φυσ. Α, 2, 982 β 24­27. 2. Diels ­ Kranz8, 21 Β 2, I 129, 11 κέξ. 3. Ήροδ. Ίστορ. Α, 30, 26 ­ 27. Πρβλ. καί τον ΰμνον του Εύριπίδου προς τον θεωρη­

τικον βίον (TGF, αριθμ. 910, (έκδ. Nauck), Hildesheim 1964, σ. 654. 'Ομοίως βλ. Διογ. Λαερτ. Β, 10, 12­14 καί Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 7, 1141 β 2 ­ 8.

4. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Κ, 7, 1177 β 19­1178 α 8. 5. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Κ, 8, 1178 α 20. 6. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Κ, 8, 1178 α 22 ­ β 32.

— 519 —

τως μεταξύ σοφίας καί φρονήσεως, τό όποιον δυστυχώς δέ?ν επεδίωξε να κάλυψη ο Αριστοτέλης. Ένω, φέρ' ειπείν, ό K a n t υπογραμμίζει την άνεξαρτησίαν του πρακτικού λόγου εκ παντός περιορισμού της ανθρωπι­

νής φύσεως και κηρύσσει τον ύπερβατικόν αύτοϋ χαρακτήρα, ό 'Αριστο­

τέλης αντιθέτως θέτει εις τό κέντρον της φιλοσοφίας του ώς όρον άπα­

ραίτητον της ηθικής τήν εκάστοτε δεδομένην έξωτερικήν περίστασιν καί την φρόνησιν του ανθρώπου. ""Ως κύριον έργον τής φρονήσεως θεωρεί τήν συγκεκριμένην μορφήν αντί του γενικού καί τήν έφαρμογήν αύτοϋ εις τήν εν καιρώ τω δέοντι παρουσιαζομένην εις τον ανθρωπον έξωτερικήν περίστασιν ή ανάγκην. Ό 'Αριστοτέλης δέν ήδυνήθη να συλλαβή κατά βάθος τήν εννοιαν του ηθικού συνειδέναι, δια τον λόγον αυτόν, ώς λέγει ό R. Gauthier ι, ή ηθική του είναι ηθική τής φρονήσεως.

Ή πράξις κατά τον 'Αριστοτέλη έν σχέσει προς τήν θεωρίαν έχει άνεξάρτητον καί εντελώς ϊδιον τρόπον άποκαλύψεως τής ηθικής αληθείας, ή οποία άναφένεται εκ τών έργων καί του τρόπου ζωής του πράττοντος : «. . .τό δ' αληθές έν τοις πρακτικοΐς έκ τών έργων καί του βίου κρίνεται­

έν τούτοις γαρ τό κύριον» 2. Ή πρακτική αλήθεια, ή αλήθεια δηλαδή τής ηθικής, αποκαλύπτεται τοιουτοτρόπως εις τό φθαρτό ν καί πεπερασμένον Είναι τής ηθικής συμπεριφοράς του άνθρωπου.

Ό άνθρωπος ώς «ζώον λόγον έχον», τουτέστιν ώς έμψυχον ον προικι­

σμένον μέ νουν, έχει κατά τον 'Αριστοτέλη πέντε τρόπους, δια τών οποίων δύναται να φέρη εις φώς τήν άλήθειαν του όντος εις πάσας τάς εκδηλώσεις αύτοϋ: «έστω δή οΐς αληθεύει ή ψυχή τώ καταφάναι ή άποφάναι, πέντε τον αριθμόν ταύτα δ' εστί τέχνη επιστήμη φρόνησις σοφία νους» 3. Δια τών έργων τής τέχνης εκφράζει ό άνθρωπος ύψηλήν γνώσιν καί σοφίαν. 'Απο­

καλύπτει τό ον μέσω τής ποιήσεως. Ή επιστήμη εΐναι έτερος τρόπος, όπου δια τής αποδεικτικής μεθόδου αποκαλύπτεται ή γνώσις καί ή αλήθεια. Ή φρόνησις ώς αρετή καί πρακτική γνώσις εις τήν σφαϊραν τής ηθικής άγει τον ανθρωπον έπί του ασφαλούς εις τήν άνεύρεσιν τών ορθών μέσων προς έπίτευξιν του εαυτού αγαθού. Ή σοφία επίσης εΐναι ή υψίστη μορφή γνώ­

σεως εις τήν ίδεατήν αυτής μορφήν, εΐναι ό τόπος άποκαλύψεως τής καθαράς αληθείας τών θεωρητικών επιστημών καί τής φιλοσοφίας. Ό νους τέλος είναι ή ανωτέρα μορφή θεωρήσεως ύπό τής νοήσεως καί άμεσος ένορατι­

κή γνώσις τών άρχων αυτού. Καί οί πέντε αυτοί τρόποι άποκαλύψεως τοϋ όντος καί τής αληθείας προϋποθέτουν ανάλογους δυνάμεις τής ψυχής τοϋ άνθρωπου. Καί πράγματι ό άνθρωπος διαθέτει πάσας τάς γνωστικάς αύτάς

1. R. G a u t h i e r, La morale d'Aristote, Paris 19632, σ. 96. 2. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Κ, 8, 1179 α 18­20. 3. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ζ, 3, 1139 β 15 ­ 17.

— 520 —

δυνάμεις και άρετάς, δια τών οποίων έκδηλοϋται το δν και ή αλήθεια εις πάσας τάς δυνατάς μορφας και βαθμίδας αποκαλύψεων των.

Ό άνθρωπος ώς «ζωον λόγον έχον» μέ τον νουν, τον όποιον κέκτηται, ανταποκρίνεται πλήρως προς πάσας τάς ανωτέρω εκφάνσεις τής πραγματι­

κότητος, αί όποΐαι κατ' ούσίαν είναι και εκδηλώσεις του νου του, του πνεύ­

ματος του, όπερ αποτελεί και τήν πραγματικήν αύτοϋ ούσίαν 1.

1. Άριστ. Ήθικ. Νικ. Ι, 8, 1168 β 34­35.

Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗ Δ.ρος Φιλολογίας

ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ! ΕΡΕΥΝΑΣ

Ι

Το παραμύθι είναι άπο τα κατάλοιπα ενός κόσμου ό όποιος σιγά σιγά σβήνει. Μπορεί πια σήμερα να έξάπτη τό ενδιαφέρον μονάχα τών μικρών παιδιών, των πολύ μικρών παιδιών — γιατί κι αυτά, αν λίγο μεγαλώσουν, αφήνουν τα παραμύθια για να πιάσουν τα πολυποίκιλα και πολυώνυμα φαν­

ταστικά αναγνώσματα πού τα διαβάζουν με απληστία" οί επιτεύξεις της τε­

χνικής, προπάντων ή έρευνα του διαστήματος και ή τεχνολογία τών ρομπότ και τών ηλεκτρονικών εγκεφάλων, κατέχουν ενα μεγάλο μέρος σ' αυτή τή νέα μυθολογία, πού όχι σπάνια τέρπει και τους μεγάλους. Ή μυθολογία αυτή τών μηχανών και τών μηχανικών ανθρώπων τείνει να άντικαταστήση τα παλαιότερα παραμύθια, γιατί ό άνθρωπος, όπως φαίνεται, είναι φύσει «μυ­

θοποιός», έχει πάντα τήν ανάγκη να τρέφη τήν ψυχή και τό πνεύμα του με τό μαγικό και τό υπεράνθρωπο. Εμάς όμως τώρα δε θα μας απασχόληση τό θέμα τούτο της μεταβολής του παραδοσιακού παραμυθιού και της μετο­

χετεύσεώς του, κατά κάποιον τρόπο, στις σύγχρονες κατηγορίες τών φαντα­

στικών διηγήσεων, θέμα σπουδαίο, πού πρέπει να απασχόληση τήν έρευνα άπό πολλές πλευρές ι. Τό ενδιαφέρον της μελέτης αυτής στρέφεται στο παλαιό, στο παραδοσιακό παραμύθι.

II

Ένας κόσμος πού δέν υπάγεται στις κατηγορίες τοΰ χρόνου, του χώρου και της αιτιότητας κυριαρχεί μέσα στα μαγικά παραμύθια, ένας κόσμος αγέ­

ραστος και αθάνατος, απόλυτα ωραίος και απόλυτα άσχημος, ανάλογα μέ τις προτιμήσεις τοΰ λαϊκού αφηγητή, χτισμένος και κατασκευασμένος κατά κανόνα άπό χρυσάφι και ασήμι και πολύτιμες πέτρες· ή «μεταφυσική»

1. Πρβλ. σχετικά H e r m a n n B a u s i n g e r , Strukturen des alltàglichen Er­

zâhlens, Fabula, 1 (1958), σ. 239­254.

— 522 —

του παμυθιακοϋ τοπίου : «Στο απάνω σκαλοπάτι ήτανε μια μεγάλη γλάστρα, όλο από μάλαμα, και μέσα στη μαλαματένια γλάστρα ήτανε ενα δέντρο σαν ιτιά, όλο διαμάντι και κοράλι ( . . . )· Έκαθίσανε στο τραπέζι. 'Από πάνω έφεγγε ένας διαμαντένιος ωραίος πολυέλεος. Το πιάτο της βασιλο­

πούλας πού έτρωγε και το πιρούνι της, το κουτάλι της, δλα ήτανε όλο δια­

μάντι και ρουμπίνι» '. Ό θάνατος έχει γίνει κάτι πού εύκολα πολεμιέται : αρκεί να ραντίση κάποιος έναν πεθαμένο με μερικές σταγόνες αθάνατο νερό, για νά τον άναστήση. Μια σταγόνα λάδι μεταμορφώνεται, αν ή μα­

γοπούλα τό θελήση, σε αδιάβατη λίμνη, ενα κομμάτι σαπούνι σε ψηλό γλιστερό βουνό, μια χτένα τών μαλλιών γίνεται αδιαπέραστος άγκαθό­

τοπος ή και πυκνό δάσος. Άλλα και οι ϊδιοι οί ήρωες μπορούν νά μεταμορ­

φώνονται σ' αυτό πού θα θελήσουν, ή και νά μεταμορφώνουν άλλους, γιά νά τους προστατέψουν ή, αντίθετα, νά τους τιμωρήσουν και νά τους εκδι­

κηθούν : οί άνθρωποι γίνονται πουλιά και ζώα κάθε λογής, ή και κάθε λο­

γής πράγματα. "Ενα παραμυθιακό επεισόδιο, όπου τονίζεται ιδιαίτερα ή μεταμόρφω­

ση, είναι ή λεγόμενη «μαγική φυγή»· δύο νέοι εραστές, στην προσπάθεια τους νά γλυτώσουν από τή μητέρα της νέας, εκτελούν μια σειρά άπό μετα­

μορφώσεις, πού έχουν σκοπό νά παραπλανήσουν ή νά εμποδίσουν τή διώκ­

τριά τους" γιά τήν ακρίβεια τις μεταμορφώσεις αυτές τις εκτελεί ή νέα, πού είναι κόρη μάγισσας. Εκείνη γίνεται π.χ. μιά εκκλησιά και ό νέος ενα καλογεράκι πού χτυπάει τήν καμπάνα, ή μιά λίμνη ό νέος και ή κόρη μιά πάπια πού σεργιανίζει μέσα.

Ό άνθρωπος μεταμορφώνεται τόσο εύκολα σέ ζώο μέσα στο παραμύθι, γιατί τό θεωρεί κάτι ισότιμο, αν όχι υπέρτερο του. Είναι πολύ γνωστό τό μοτίβο γιά τα «ευγνώμονα ζώα», πού τό απαντάμε σαν ενα Wander ­ Motiv σέ διάφορα παραμύθια : τα ζώα, πού έχουν θαυμάσιες και υπεράνθρωπες ιδιότητες, βοηθούν πολλές φορές τον ήρωα στις δύσκολες στιγμές του άπό ευγνωμοσύνη, γιατί καί αυτά έχουν εύεργετηθή από τον άνθρωπο. Ό ήρωας π.χ. έλυσε κάποτε τήν έριδα πού είχε ξεσπάσει σέ μιά ομάδα ζώων, βάζοντας σέ τάξη μιαν αταίριαστη εστίαση τους (βρήκε τό άλογο νά τρώη κόκαλα καί τό σκυλί σανό)· κάποτε άλλοτε συναντάει έναν άιτό κι ενα λιοντάρι νά μαλώνουν στή μοιρασιά ενός πτώματος : ό ήρωας τάς συμφι­

λιώνει, γιατί χωρίζει τό πτώμα έτσι, πού νά πάρη ό αϊτός τα κόκκαλα καί τό λιοντάρι τό κρέας 2.

1. Δ η μ η τ ρ ί ο υ Δ ο υ κ ά τ ο υ , Νεοελληνικά Λαογραφικά Κείμενα (Βασική Βιβλιοθήκη, αριθ. 48), 'Αθήναι 1957, σ. 63­64. Πρβλ. L u t z R ò h r i c h , Màrchen und Wirklichkeit, Wiesbaden 19642, σ. 241.

2. Πρβλ. Ν. Γ. Π ο λ ί τ η , Παρατηρήσεις εις τά Σωζοπολίτικα παραμύθια, Λαο­

γραφία, 5 (1915), σ. 479­480.

— 523 —

Άλλα σε τελευταία ανάλυση, χάρη στον παμψυχισμό πού διαπνέει το παραμύθι, ή ϊδια στενή σχέση πού συνδέει τον άνθρωπο με το ζώο υπάρ­

χει ανάμεσα στους ήρωες και τα άψυχα πράγματα, πού, συχνότατα, δεν είναι άψυχα, αλλά αισθάνονται και μιλούν, όπως οί άνθρωποι. Έτσι οι κούκλες ζωντανεύουν και γίνονται όμορφοι νέοι ή νέες. Το θέμα αυτό βρίσκουμε στις παραλλαγές ενός πολύ γνωστού στις μεσογειακές χώρες παραμυθιού, για τον «Κυρ­Σιμιγδαλένιο» ή τον «Μοσκάμπαρη» (φτιαγμένον άπό μό­

σκο). Το παραμύθι αυτό μιλάει για μια βασιλοπούλα πού, αν και ήρθε ή ώρα της να παντρευτή, δε θέλει κανέναν άπό τους γαμπρούς πού της φέρνει ό πατέρας της, γιατί ή δική της λαχτάρα είναι να πλάση ενα δικό της άντρα, όπως αυτή τον είχε φανταστή. Παίρνει μοσχοκάρυδα και γαρύφαλα, λι­

βάνι, κανέλα, κλείνεται σ' ενα δωμάτιο του παλατιού, κοπανάει τα μπαχα­

ρικά, τα ζυμώνει και με τή ζύμη πλάθει ενα νέο* κάθεται μέρες ολόκληρες (συνήθως σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες καί σαράντα μαντζαρόλες — μισές ώρες —) και τον θυμιατίζει, ξάγρυπνη όλον αυτό τον καιρό. Ό πλα­

σμένος νέος ανασταίνεται, γίνεται ό άντρας της βασιλοπούλας. Είπαμε πιο πάνω ότι ό θάνατος στο παραμύθι δεν εϊναι αυτός πού έχει

τον τελευταίο λόγο. Έκτος αν αλλιώς τό θέλη ή οικονομία του παραμυ­

θιού, όπως συμβαίνει στή γνωστή διήγηση για τή Σταχτομπούτα. Έδώ ή μάνα τής ηρωίδας πρέπει να μείνη πεθαμένη, για να άναδειχθή μια άλλη ιδέα, συνηθισμένη στή λαϊκή ποίηση γενικά, ή ιδέα τών ευγνωμόνων νε­

κρών. Ή Σταχτομπούτα, περιφρονημένη άπό τις άλλες δυο αδελφές της (πού κάποτε είναι και οί αίτιες για τό θάνατο τής μητέρας τους), μαζεύει τα κόκαλα τής νεκρής σ* ενα δοχείο καί τα φυλάει στοργικά* τους ανάβει καντηλάκι πρωί καί βράδυ καί τα λιβανίζει. 'Ανοίγοντας μιαν ημέρα τό δοχείο βρίσκει μέσα τρία ρούχα, πού ομορφότερα τους δεν υπάρχουν στον κόσμο. Κάθε ρούχο έχει καί τό δικό του όμπρελίνι, τα δικά του γοβάκια, τό δικό του μαντίλι. Καί τό υπόλοιπο δοχείο εϊναι γεμάτο φλουριά. Με τις εξαίσιες τούτες φορεσιές θα άρχίση ή όμορφη περιπέτεια τής Στα­

χτομπούτας μέ τό βασιλόπουλο, πού θα κατάληξη στο γάμο.

ΠΙ

Ή περιδιάβαση όμως στο μαγικό κόσμο του παραμυθιού τέλος δεν έχει. Ούτε άλλωστε τούτο εϊναι ό σκοπός αυτού του άρθρου. Σταματάμε, για να ρωτήσουμε : ήταν τό παραμύθι πάντα ένας κόσμος μαγικός, σαν κι αυτόν πού, περίπου, ή τέχνη προσπάθησε πολλές φορές να πλάση, δη­

λαδή ένας κόσμος πού συνειδητά απομακρύνεται άπό τήν πεζή πραγμα­

τικότητα, για να άναπαύη τον άνθρωπο μέ τή γοητευτική αφέλεια καί αγνό­

τητα του; Τό ερώτημα έχει ήδη τεθή, καί μάλιστα όχι άπό ρομαντικούς

— 524 —

ποιητές, άλλα από νηφάλιους επιστήμονες (εθνολόγους, ανθρωπολόγους, λαογράφους, θρησκειολόγους, ιστορικούς του πολιτισμού, φιλολόγους). Ή απάντηση πού δόθηκε, ύστερα άπό τη μελέτη διάφορων παραμυθιακών θεμάτων σε σύγκριση με υλικό πού παρέχει ή 'Εθνολογία, αλλά και δλες οι παραπάνω επιστήμες, είναι ότι : τα θέματα αυτά δεν είναι αποτέλεσμα τής ενέργειας μιδς καλλιτεχνικής φαντασίας τών λαών, αλλά α π ε ι κ ο ­

ν ί σ ε ι ς α ν τ ι κ ε ι μ ε ν ι κ ώ ν κ α τ α σ τ ά σ ε ω ν π ρ ω τ ό γ ο ν ω ν , κ α τ ά κ α ν ό ν α , κ ο ι ν ω ν ι ώ ν .

Περιοριζόμαστε στή διερεύνηση ενός από τα παραπάνω θέματα, τής συγκομιδής τών οστών τής νεκρής, με τις «θαυματουργές» συνέπειες της. Τό εθνολογικό και ανθρωπολογικό βάθος αύτοΰ τοΰ αθώου μοτίβου θα μας αποκάλυψη μιαν άλλη πλευρά τών παραμυθιών, τήν ουσιαστική τους πλευ­

ρά, πού τα μεταβάλλει σέ σημαντικές μαρτυρίες για τήν ανθρώπινη ύπαρξη και ιστορία, κατά κανόνα μάλιστα αναγόμενες σέ μια πολύ μακρινή επο­

χή, για τήν οποία μδς μιλούν μόνο τα φειδωλά παλαιοντολογικά και προϊ­

στορικά ευρήματα τών βαθιών στρωμάτων τής γής και τών σπηλαίων. Ή δ η στα χρόνια τής ελληνικής κλασικής αρχαιότητας υπάρχει μια

λ α τ ρ ε ί α τ ο υ τ ά φ ο υ , κυρίως του τάφου του ήρωα, όπου αναπαύ­

ονται τα οστά του. Ή δραστηριότητα του ήρωα (ή οποία συνεχίζεται ανεμ­

πόδιστη και μετά τό θάνατο του) δέν περιορίζεται στή μικρή ακτίνα του τάφου του, όποιος όμως τον κατέχει, αυτός έχει και τή δυνατότητα να συμ­

μετέχη στή δύναμη και στα ευεργετικά έργα του ήρωα 1. Στα χριστιανικά χρόνια ή πίστη αυτή μεταφέρθηκε στους τάφους τών αγίων 2.

Ή δοξασία αυτή βασίστηκε στην πίστη ότι όσοι πέθαναν και έγιναν ήρωες μπορούσαν, όπως είπαμε, να φανερώνουν και μετά τό θάνατο τους τή δύναμη τους, ευεργετική ή βλαπτική για τον άνθρωπο. Γενικότερα όμως υπήρχε διαδομένη ή πίστη στή δύναμη όλων τών νεκρών, πού αποτέλεσε και τή βάση τής λ α τ ρ ε ί α ς τ ώ ν ν ε κ ρ ώ ν . Στον Πλάτωνα (Νόμοι, XI 927α) αναφέρεται πώς «ai τών τελευτησάντων ψυχαί δύναμιν εχουσί τίνα τελευτήσασαι, ή τών κατ' ανθρώπους πραγμάτων επιμελούνται»3. Αυτό απηχεί (στον αριστοκρατικό Πλάτωνα!) μια πλατιά λαϊκή πίστη ότι σέ κάθε άνθρωπο ένοικεΐ ένας «δαίμων», σα μια υπερφυσική δύναμη ετοι­

μότητας για ωφέλεια ή βλάβη 4. Και πρέπει να υποθέσουμε πώς άπό τή γε­

νική αυτή δοξασία σχηματίστηκε ή εκλεκτική πίστη για τους ήρωες, οί

1. Fr . P f i s t e r , Der Reliquienkult im Altertum (RGVV, V, 2. Halbband), II, Giessen 1912, σ. 527.

2. Πρβλ. P f i s t e r , ενθ' άν., σ. 528. 3. P f i s t e r , ενθ' αν., σ. 529. 4. "Ενθ' αν., σ. 530.

— 525 —

όποιοι, και όταν ζούσαν, ξεχώριζαν επίσης από τους πολλούς : ό,τι ϊσχυε για όλους τους ανθρώπους, ϊσχυε κατ' εξοχήν για τους εκλεκτούς. Τα πρά­

γματα πού είχαν αγγίξει, οι τόποι όπου είχεν κατοικήσει, έπαιρναν κάτι άπό τή δύναμη τους, γι* αυτό τα λάτρευαν όλα τούτα oi πιστοί. Κυρίως όμως όφειλαν νά φυλάξουν, για να λατρεύουν, τα λείψανα τους, δηλαδή τα κό­

καλα τους. Οί 'Αθηναίοι π.χ. άπόδιναν μια τέτοια λατρευτική σημασία στα κόκαλα του Οιδίποδα 1. Στή χριστιανική εκκλησιαστική παράδοση όπου, όπως είδαμε, πέρασε αυτή ή πίστη (σημειώνοντας μάλιστα πολύ μεγάλη επίδοση)2, τήν ευεργετική δύναμη των αγίων δεν τήν παρείχαν πια οί τάφοι (όπως στην αρχαία Ελλάδα οί τάφοι των ηρώων), άλλα τα ίδια τα οστά, πού έγιναν οί φορείς της θαυματουργικής ενέργειας3: «ό άψάμενος όστέων μάρτυρος λαμβάνει τινά μετουσίαν αγιασμού εκ της τω σώματι παρεδρευούσης χάριτος» 4. Τότε γνώρισε πλατύτατη διάδοση τό κομμάτια­

σμα και τό μοίρασμα τών οστών των αγίων και καθιερώθηκε ή λατρεία των μ ε ρ ώ ν τών σκελετών 5.

'Υπάρχουν πολλές τέτοιες μαρτυρίες, ήδη άπό τον Ε' καί τον Δ' αιώνα (αργότερα, κατ' επέκταση, αποτελούσαν αντικείμενο λατρείας και τα ενδύ­

ματα καί άλλα αντικείμενα). Μεγάλη διάδοση, όπως ήταν επόμενο, γνώρισε ή πίστη αυτή σε όλη τή διάρκεια τού Μεσαίωνα, θεσπισμένη κατά κάποιον τρόπο από τήν 'Εκκλησία. Δογματική βάση της αποτέλεσε ή διδασκαλία τού Θωμά Άκινάτη (Summa Theologiae, part. Ill, quaest. 25, art. 6), ό όποιος, μέ τή σειρά του, υπερασπίστηκε τό εϊδος αυτό της λατρείας βασισμένος στον Αυγουστίνο (De civit. d. I 13) : «Si paterna vestis et anulus ac si quid huius modi tanto carius est posteris, quanto erga parentes est maior affectus, nullo modo ipsa spemenda sunt corpora, quae utique multo familiarius atque conjunctius, quam quaelibet indumenta, gestamus. Haec enim ad ipsam naturam hominis pertinent». Ό Θωμάς υποστήριζε πώς τα σωματικά λείψανα μένουν καί μετά τό χωρισμό τα ίδια, όπως καί όταν ήταν στή ζωή ό άγιος, καί πώς αργότερα θα ενωθούν ξανά μέ τήν ψυχή, per gloriosam resurrectionem. Τό πρώτο παράδειγμα μεταθανάτιας λατρείας στή χριστια­

νική εκκλησία συναντάμε κιόλας στο δεύτερο αιώνα, στην περίπτωση τού μάρτυρα Πολυκάρπου : όταν ό Πολύκαρπος εκτελέστηκε, στα χρόνια τού αυτοκράτορα Μάρκου, τό λείψανο του δεν παραδόθηκε στους Χριστια­

νούς — «καίπερ πολλών επιθυμούντων τούτο ποιήσαι καί κοινωνήσαι τώ

1. ΟΙδίπους Τύρανος, στ. 287, 1763. Πρβλ. P f i s t e r , ενθ' αν., σ. 531. 2. P f i s t e r , ενθ' αν., σ. 534­535. 3. ΤΕνθ' αν., σ. 610. 4. Μεγάλου Βασιλείου, Horn, in Psalm. 115, Migne, I.e., XXX, σ. 112. Πρβλ. Pfi­

s te r , σ. 611. 5. P f i s t e r , ενθ' άν., σ. 614.

— 526 —

άγίω αύτοϋ σαρκίω», άλλα κάηκε. Οι όμόφρονές του όμως δεν παραιτή­

θηκαν : «άνελόμενοι τα τιμιώτερα λίθων πολυτελών και δοκιμώτερα υπέρ χρυσίον οστά αύτοϋ, άπεθέμεθα όπου και άκόλουθον ήν. Ένθα ώς δυνατόν ήμΐν συναγομένοις έν αγαλλιάσει καί χαρά, παρέξει ό κύριος έπιτελεΐν την του μαρτυρίου αύτοϋ ήμέραν γενέθλιον, εις τε των ήθληκότων μνήμην και των μελλόντων άσκησίν τε και δοκιμασίαν». Πραγματικά σ' αυτό το πρώτο κείμενο για χριστιανούς μάρτυρες (ή περιγραφή τοϋ μαρτυρίου του Πολυκάρπου ανήκει στην παλαιότερη αγιογραφική παράδοση) βρίσκουμε κιόλας τήν αφοσίωση στα λείψανα 1. Αυτή τή λατρεία θυμίζουν, αρκετά καθαρά, και οί παραλλαγές τοϋ παραμυθιού της Σταχτομπούτας, όσες περιέχουν το μοτίβο της λατρείας τών οστών ή της στάχτης της νεκρής μάνας. Το μοτίβο αυτό, προτοϋ να μεταπέση στην απιθανότητα ενός παρα­

μυθιακοϋ στοιχείου, άποτελοΰσε λοιπόν εδραία πίστη τοϋ ανθρώπου. 'Αξίζει όμως να μή σταματήσουμε εδώ τήν ιστορική διερεύνηση τοϋ

παραπάνω μοτίβου* μπορούμε να πάμε ακόμα πιο πέρα, φτάνοντας ώς τις ρίζες της πίστης αυτής, γιατί είναι μάλλον βέβαιο πώς και οί αρχαίοι Έλλη­

νες τό π α ρ ά λ α β α ν άπό άλλους. Ή λατρεία τών οστών, στην αρχή ό λ ω ν τών νεκρών, ύστερα μόνο τών εκλεκτών, πρέπει να ένταχθή στην ομάδα τών μοτίβων πού έχουν τήν καταγωγή τους στους κυνηγετικούς λαούς, για τους οποίους τα κόκαλα είναι ή έδρα της ζωής καί ό σκελετός δεν αποτελεί το σύμβολο του θανάτου, άλλα, αντίθετα, της ζωής. Οί ανθρω­

πολόγοι, πού έχουν συλλέξει τό σχετικό υλικό, αποδίδουν τήν πίστη αυτή τών κυνηγετικών λαών στην παρατήρηση της καθημερινής ζωής, πώς τά κόκαλα, καί τών σπαραγμένων ζώων ακόμα, πού έπεσαν άπό τά θανάσιμα όπλα τους, είναι εκείνα πού μένουν καί μετά το θάνατο καί σώζονται άπό τήν αποσύνθεση. Σέ πολλούς άπό τους λαούς αυτούς υπάρχει τό υποχρεω­

τικό έθιμο να μή σπάζουν τά κόκαλα τών σκοτωμένων ζώων ούτε να τά πετάνε, ούτε να τά καίνε, άλλα να τά φυλάνε σέ ενα ορισμένο τόπο, χωρίς νά λείπη άπό τό σκελετό ούτε τό παραμικρό κοκαλάκι2, γιατί πιστεύουν πώς άπό τον ακέραιο σκελετό του θα μπόρεση τό νεκρό ζώο νά ξαναναστηθή. Ή ίδια πίστη υπάρχει καί για τον ανθρώπινο σκελετό, όπως μαρτυρεί, για νά περιοριστούμε σέ ενα πολύ γνωστό παράδειγμα, ή παράδοση γιά τον Πέλοπα, ή οποία, κατά τό γλωσσολόγο Paul Kretschmer, ανήκει στο προελληνικό ανατολικό στρώμα τοϋ αρχαίου έλληνικοΰ πληθυσμοΰ. "Οτι ή παράδοση αυτή γιά τον Πέλοπα δέν είναι ενα τυχαίο εύρημα τής φαντα­

1. Πρβλ. P f i s t e r , ενθ' άν., σ. 621. 2. Α. F r i e d r i c h , Knochen und Skelett in der Vorstellungswelt Nordasiens

(Wiener Beitrâge z. Kulturgesch. u. Ling., Bd. 5, 1943), σ. 196. Πρβλ. R ò h r i c h , ενθ' άν., σ. 69.

— 527 —

σίας πιστοποιείται π.χ. από το W. Bogoras. Ό εθνολόγος αυτός, καταγρά­

φοντας μιαν ανάλογη παράδοση άπό τη Σιβηρία (δυο σκοτωμένων άδελ­

φιών τα κόκαλα τοποθετούνται σ' ενα σακούλι, κρεμιούνται άπό ενα δέν­

τρο, αργότερα ραντίζονται με το αθάνατο νερό, και τα αδέρφια ανασταί­

νονται), αναφέρει πώς τή διήγηση αυτή τή συνάντησε, τουλάχιστον στο πρώτο της μέρος, και ώς νεκρικό έθιμο της ίδιας περιοχής : «Οί παλαιοί Jukaghiren συνήθιζαν να μαζεύουν τα οστά τών πεθαμένων τους μέσα σε σακούλες ή τα έκρυβαν σε κρυφά μέρη» ι. Ή προσθήκη του δεύτερου μέρους στή λαϊκή διήγηση μας δείχνει τί περίμεναν οί απλοί Jukaghiren άπό τό φύλαγμα τών λειψάνων τών συγγενών τους. Σε μια γερμανική παράδοση 2

ή μητέρα ενός πνιγμένου παιδιού μαζεύει τα κόκαλα του σέ ενα πανί και τα πηγαίνει στην εκκλησία. Έκεϊ τό παιδί ζωντανεύει, αρχίζει να φωνάζη, σηκώνεται και φεύγει άπό τό πανί!

Άπό τα κόκαλα της μητέρας της Σταχτομπούτας δέ σηκώνεται εκείνη ζωντανή — γιατί κάτι τέτοιο δεν υπαγορεύεται άπό τήν οικονομία της υποθέσεως —, άλλα κάνει στην κόρη της θαυμαστά δώρα ή, όπως συμβαίνει σέ πολλές παραλλαγές, της μιλάει και τή συμβουλεύει : σα ζωντανή.

IV

Συνοψίζοντας μπορούμε νά πούμε ότι υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι ή θαυμάσια πραγματικότητα του παραμυθιού ήταν κάποτε πραγματικότητα τής ζωής, αποτελούσε δηλαδή πραγματική πίστη εκείνων πού τα διηγιόν­

ταν. Όμως γενικά ή πραγματικότητα αυτή (αν εξαιρέσουμε ίσως μερικές απομονωμένες πολιτιστικά ομάδες πρωτογόνων) ανήκει σέ ενα μακρινό παρελθόν. Αυτό ισχύει και για τους "Ελληνες. Είμαστε ένας λαός, γενικά, εξελιγμένος, εκπολιτισμένος και ενα μεγάλο μέρος, τό μεγαλύτερο, άπό τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις μας τό έχομε αφήσει σέ ενα αρκετά μακρινό παρελθόν. Χαρακτηριστικό άπό τήν άποψη πού εξετάζομε εδώ είναι, ότι ό πρώτος εκδότης ελληνικών παραμυθιών διαπίστωνε ήδη τό 18643 πώς τό ελληνικό παραμύθι είχε σημειώσει μιαν αποφασιστική κάμψη. Ό Hahn έμεινε 27 χρόνια στην Ανατολή («in der Levante»). Έζησε, γιόρτασε, έφαγε συντροφιά μέ τους Έλληνες χωρικούς. «Ή συζή­

τηση, γράφει, ακολουθούσε κατά κανόνα τό ίδιο νήμα : τα γεγονότα τής ημέρας, εντυπώσεις άπό ταξίδια, αστείες διηγήσεις και βρώμικες ιστορίες, τα δυο τελευταία άφθονώτατα, αμέσως μόλις δινόταν ή αφορμή — άλλα

1. W. B o g o r a s , Tales of Yukaghir. Πρβλ. R ò h r i h c, ενθ' αν., σ. 72. 2. Deutsche Sagen d. Brùder Grimm, αριθ. 62. Πρβλ. R ò h r i c h, ενθ' av., σ. 72. 3. J. E. H a h n , Griechische und Albanesische Marcher), Leiprig 1864.

— 528 —

ούτε μια φορά ενα παραμύθι» (σ. 11). "Οπως μας πληροφορεί ό ϊδιος, χρειά­

στηκε να πλήρωση, για να βρή αφηγητές. Τότε παρουσιάστηκαν μερικοί πού έβαλαν κατά μέρος τήν ντροπή και τη βεβαιότητα «πώς με την αφή­

γηση παραμυθιών γίνονταν ολότελα γελοίοι» (σ. 12).). 'Ακροατές, πού άκουγαν με ευχαρίστηση, υπήρχαν πάντα. Κανένας όμως δεν έκανε τη σκέψη να έπαναλάβη το παραμύθι πού είχε ακούσει (αύτ.). Και ό Hahn λέει στή συνέχεια τούτο το παράδοξο : «όσο πιο χαμηλό ήταν τό επίπεδο τών άντρων, τόσο πιο μεγάλη ήταν ή ντροπή και ή συστολή τους για τα παραμύθια» (σ. 14). Ή αρχή της κάμψεως του ελληνικού παραμυθιού πρέπει να τοποθετηθή στα χρόνια της εθνικής ανεξαρτησίας, γιατί από τότε οί ανατολίτες Τούρκοι, με τήν αγάπη τους στή λαϊκή διήγηση, παύουν να ζουν δίπλα στον ελληνικό λαό και να τον επηρεάζουν στο σημείο αυτό 1. Τό παραμύθι παύει δηλαδή από τότε σιγά σιγά όχι μόνο να είναι τό άντι­

καθρέφτισμα μιας αντικειμενικής ζωής (αυτό είχε πάψει να συμβαίνη, όπως είπαμε, άπό πολλά χρόνια πρίν), άλλα και ενα διαδομένο μέσο ψυχα­

γωγίας. "Ομως αυτό ακριβώς μεταβάλλει τό παραμύθι πιο πολύ σε αντικεί­

μενο τής Φιλολογίας (άπό τότε αρχίζει και ή καταγραφή τους άπό τους λογίους και συγκέντρωση του σε συλλογές), παρά τής Λαογραφίας 2. Ό φιλόλογος, αντίθετα με τό λαογράφο, χρειάζεται κλειστές περιόδους για τήν ερευνά του, ό χρόνος του είναι τό παρελθόν άπό εκεί ξεκινά για να ερθη, αν χρειαστή, στο παρόν3. Ό λαογράφος παίρνει αντίθετο δρόμο : ξεκινά άπό τό παρόν, γιατί αυτό τον ενδιαφέρει κύρια, και καταφεύγει στο παρελθόν, όταν θέλη να παρακολούθηση τήν καταγωγή ενός λαογραφικού φαινομένου (προπάντων σέ λαούς με μακρινή παράδοση). Και τό παραμύθι εκπληρώνει αυτές τις δύο προϋποθέσεις για τήν άσκηση τής φιλολογικής έρευνας : είναι μια γραπτή μαρτυρία (ύστερα άπό τήν ολοκλήρωση σχεδόν τοΰ σταδίου τής καταγραφής του), πού αναφέρεται στο παρελθόν. Έξ άλλου είναι αξιόλογα φιλολογικά κείμενα τα παραμύθια, γιατί τα παμπάλαια ήθη και έθιμα, πού έχουν διασωθή μέσα σ' αυτά, έχουν αποκτήσει και μιαν άλλη αξία, έχουν δηλαδή με τήν αφηγηματική διαδικασία αιώνων μορφοποιηθή σέ ενα λ α ϊ κ ό ύ φ ο ς με ορισμένα ε θ ν ι κ ά , χαρακτηριστικά, πού διαφέρουν άπό λαό σέ λαό. Μελετώντας τα ίδια παραμύθια σέ διαφορετι­

κούς λαούς επισημαίνουμε διαφορές μορφής και ύφους, οί όποιες, βέβαια, οφείλονται σέ βαθύτερες διαφορές περιεχομένου και ουσίας, «Όσο πιο

1. Είναι γεγονός πώς πολλά παραμύθια τα γνώρισαν οί Έλληνες άπό τους Τούρκους.

2. Βλ. H e r m a n B a u s i n g e r , Volkskultur in der technischen Welt, Stuttgart 1961, σ. 9.

3. Πρβλ. ' Ι ω ά ν ν ο υ Σ υ κ ο υ τ ρ ή , Φιλολογία καί Ζωή, Μελέται και άρθρα, 'Αθήναι 1956, σ. 221 κ.έ.

— 529 —

πολύ, γράφει ή Elisabeth Koechlin, γίνεται πια (το παραμύθι) μονάχα ευχά­

ριστη διασκέδαση, τόσο μεγαλύτερη φροντίδα καταβάλλει ό αφηγητής για την εξωτερική μορφή και τή γλωσσική διατύπωση, για να ικανο­

ποίηση τους αυστηρούς ακροατές, πού ενδιαφέρονται ακόμα και για τις λεπτομέρειες»1. Και συνεχίζει : «'Ισχύει όμως για τό απλοϊκό λαϊκό παραμύθι ή ϊδια διαπίστωση πού άφορα και τα άρχαϊκώς αυστηρά και τα μεταγενέστερα ακμαία καλλιτεχνικά έργα της αρχαιότητας: ότι ή διαφο­

ρετική απόδοση δεν οφείλεται στην ικανότητα ή όχι του αφηγητή, άλλα στον ιδιαίτερο τρόπο του να βλέπη τον κόσμο, με άλλα λόγια σε μια διαφορετική βούληση» (αύτ.)· Με βάση τέτοιες διαπιστώσεις ή Koechlin εξέτασε συγκριτικά έναν ορισμένο τύπο παραμυθιού στο γερμανικό καί τό γαλλικό λαό, καταλήγοντας σε αξιόλογα συμπεράσματα 2.

Έτσι εξηγείται γιατί ξένοι φιλόλογοι ασχολήθηκαν μέ τό παραμύθι. 'Αναφέρουμε εδώ τήν πιο γνωστή καί πιο σημαντική περίπτωση, τή λεγό­

μενη «Φιλλανδική σχολή», όπως τή διαμόρφωσαν στις αρχές του αιώνα μας ό Kaarle Krohn και ό Antti Aarne καί τή συμπλήρωσε λίγο αργότερα ό περίφημος Γερμανός φιλόλογος Walter Anderson. Ή σχολή αυτή £βαλε σκοπό της τήν έρευνα καί τή συγγραφή μονογραφιών για κάθε παραμυθια­

κό τύπο. Στις μονογραφίες αυτές συγκεντρώνονται όλες οι προσιτές παραλ­

λαγές ενός παραμυθιού, π.χ. τοΰ παραμυθιού της Σταχτομπούτας, δημο­

σιευμένες καί αδημοσίευτες (οί τελευταίες φυλάγονται στα λαογραφικά αρχεία των διάφορων χωρών), καθαρά λαϊκές ή λογοτεχνικά διασκευασμέ­

νες. Ό Kurt Ranke 3 συγκέντρωσε τό 1934 κάπου 1000 παραλλαγές για τό

1. Ε. K o e c h l i n , Wesenzuge des deutschen und franzòsischen Volksmârchens, Diss. Basel 1945, σ. 162.

2. «Ψυχικές δονήσεις [στο γερμανικό παραμύθι] είναι σπάνιες καί δραματοποι­

ούνται μόνιμα μέ τή δράση. Γι' αυτό το σπουδαιότερο μέσο στο ύφος τοϋ Γερμανοϋ αφη­

γητή είναι ή χ ε ι ρ ο ν ο μ ί α , ή οποία, κλείνοντας μέσα της ενα μυστικό νόημα, υπο­

δηλώνει απλώς ο,τι συμβαίνει στην ψυχή του ήρωα». Μερικές λυτρωτικές «χειρονομίες» τής ηρωίδας : αποκεφαλισμός, πέταγμα τοΰ δέρματος, πάτημα τοϋ ποδιού· ή χειρονομίες αναγνωρίσεως του συζύγου πού γυρίζει άπό τήν ξενιτειά : δίνει στον ψεύτικο μνηστήρα ενα χαστούκι, τρώει αόρατος όλο τό πιάτο τής βασιλοπούλας, βάζει τα σιδερένια του πα­

πούτσια στο καλάθι της, ρίχνει τό δαχτυλίδι τοΰ γάμου στο κύπελλο της (σ. 162). Διαφο­

ρετικά γνωρίσματα βρίσκει να χαρακτηρίζουν τό γαλλικό παραμύθι : ό Γάλλος πλάθει τον κόσμο του «από εξω προς τα μέσα» καί, άπό γλωσσική άποψη, ενδιαφέρεται για τή μορφή καί τήν έκφραση «σέ βάρος τής εσωτερικής συνοχής». Γι' αυτό επιτυχημένες στιγμές άπό τήν άποψη τής μορφής τις επαναλαμβάνει πιστά. «Ή καταγωγή αυτής τής μιμήσεως βρίσκεται στή ρητή χαρά πού αισθάνεται ό Γάλλος για τή λ έ ξ η». Γι' αυτό ή συγκεκριμένη χειρονομία άντικατασταίνεται έδώ μέ δραματικούς διάλογους, γιατί το γαλλικό παραμύθι απευθύνεται περισσότερο στο νοϋ, στην καρδιά (σ. 165 ­ 166).

3. K u r t R a n k e , Die zwei Brûder. Eine Studie zur vergleichenden Màrchen­

forschung (FF Communucation No. 114), Helsinki 1934.

— 530 —

παραμύθι των Δύο 'Αδελφών, πού το γνώριζαν και οί αρχαίοι Αιγύπτιοι, ό Jan ­ Ojvind Swahn * ξεπέρασε τις 1000 στην ερευνά του για το παραμύθι του "Ερωτα και της Ψυχής, πού ήταν γνωστό και στην αρχαιότητα (και μας το διάσωσε ό Άφρικανορωμαίος συγγραφέας Άπουλήιος). Οί παραλλαγές αυτές κατατάσσονται γεωγραφικά καί, όσο εΐναι δυνατό, χρονολογικά και συγκρίνονται ύστερα προσεχτικά μεταξύ τους μέ το σκοπό, όπως υποστή­

ριζαν οί ιδρυτές της σχολής (ή όποια ονομάστηκε ακόμα, για τή μέθοδο αυτή πού χρησιμοποιεί, καί Γεωγραφική ­ ιστορική σχολή), να βρεθή ή α ρ χ ι κ ή μ ο ρ φ ή της διηγήσεως (Urform, Grundform, primary form), ένας αρχέτυπος, άπό τον όποιο προέρχονται όλες οί υπάρχουσες παραλλαγές. Ή εργασία αυτή θυμίζει, περίπου, τήν άλλη εργασία τών φι­

λολόγων για τήν κατάστρωση του λεγόμενου στέμματος κωδίκων, μόνο πού είναι πλατύτερη καί συνθετώτερη. Ό ερευνητής πρέπει να διαπίστωση τον τόπο καί το χρόνο όπου έγινε ή αρχική διήγηση καί να προσδιορίση τήν ιδιορρυθμία καί το ιστορικό γενέσεως καί διαδόσεως τών διάφορων τοπικών τύπων, πού εμφανίζονται σέ διάφορα μέρη καί λέγονται ύπότυποι ή, κατά τήν πρόταση του Σουηδού φιλολόγου καί εθνολόγου Cari Wilhelm von Sydow «οίκότυποι», καί αποτελούν αποκλίσεις άπό τήν αρχική μορφή. Στην ερευνά του αυτή ό μελετητής δείχνει, όσο τούτο εΐναι δυνατό, τους δρόμους πού πήρε το παραμύθι στή μετανάστευση του άπό τόπο σέ τόπο. Γιατί κατά κανόνα τα ίδια παραμύθια ανευρίσκονται σέ όλα τα γεωγραφικά πλάτη καί μήκη της γης, ταξιδεμένα κατά τις διάφορες ομαδικές ή όχι μεταναστεύσεις τών λαών 2. Είναι συνηθέστατο τό φαινόμενο, ενα παραμύθι πού πρωτοπλάστηκε στις 'Ινδίες να καταγραφή σέ πλήθος παραλλαγές στην 'Αμερική 3.

1. J a n ­ ô j v i n d S w a h n , The Tale of Cupid and Psyche, Lund 1955. 2. Για τις μεταναστεύσεις τών παραμυθιών πρώτος μίλησε ό σπουδαίος Γερμανός

σανσκριτολόγος T h e o d o r B e n fe y, Pantschatantra, Bd. 1., 1859. Ή θεωρία του δημιούργησε σχολή, πού ώς τώρα έχει οπαδούς στην παραμυθολογία.

3. Κατά τήν έρευνα για τήν εξακρίβωση της αρχικής μορφής ενός παραμυθιού, οί διάφορες παραλλαγές του δεν εξετάζονται συγκριτικά ώς όλο, άλλα αναλύονται προηγούμενα σέ διάφορα επί μέρους στοιχεία, σέ διάφορα δηλαδή διηγηματικά τμήματα (μοτίβα), τα όποια απαρτίζουν μια διήγηση, γιατί οί λαϊκές διηγήσεις αποτελούν αρκετά χαλαρές ενότητες καί τα μοτίβα μπορούν εύκολα νά μετακινούνται άπό παραμύθι σέ παραμύθι. Τα μοτίβα λοιπόν αυτά μελετώνται ενα ενα, για νά διαπιστωθή αν ή θέση τους μέσα στο εξεταζόμενο παραμύθι ήταν άπό τήν αρχή ή αν μεταφέρθηκαν άπό άλλες διηγήσεις. Ό Walter Anderson έλεγε πώς μπορεί νά θεωρηθή ώς αρχική μορφή τοΰ μο­

τίβου εκείνη ή οποία «1. εκπροσωπείται άπό τα καλύτερα κείμενα (παραλλαγές)· 2. πα­

ρουσιάζει τή μεγαλύτερη έκταση στην εξάπλωση της· 3. εμφανίζεται στις αρχαιότερες καί 4. τις καλύτερα διατηρημένες παραλλαγές· 5. βρίσκεται στην πιο φυσική καί 6. στην πιο συνεπή σχέση μέ τα άλλα μέρη της διηγήσεως, πού επίσης θεωρήθηκαν κατά τή σχε­

— 531 —

Ή κίνηση αύτη της Φιλλανδικής σχολής βρήκε διεθνή απήχηση 1, με αποτέλεσμα τή συγγραφή διεθνών και εθνικών καταλόγων παραμυθιών και λοιπών λαϊκών διηγήσεων και μοτίβων, οι όποιοι διευκολύνουν τήν κατάταξη τοΰ ύλικοΰ σε διεθνές επίπεδο καί, κατά συνέπεια, το έργο εκεί­

νων πού ασχολούνται μέ τή σύνταξη σχετικών μονογραφιών. Γιατί όποιος άναλάβη ένα τέτοιο έργο πρέπει, όπως υποδηλώθηκε παραπάνω, να έπικοι­

νωνήση μέ όλα τα υπάρχοντα λαογραφικά αρχεία και λοιπά σχετικά κέν­

τρα, για να διαπίστωση, αν υπάρχουν παραλλαγές τής διηγήσεως πού ερευνά καί, σέ καταφατική περίπτωση, να λάβη αντίγραφα τών σχετικών κειμένων καί να τα συμπεριλάβη στή συγκριτική μελέτη του. Βέβαια το έργο αυτό είναι έπιπονώτατο (ίσως αυτό να είναι ένας λόγος τής κάμψης πού παρατηρείται στις σχετικές έρευνες), γιατί, εκτός άπό τις λογής δυσκο­

λίες τής επαφής μέ τους ξένους επιστήμονες, υπάρχει τό μέγα πρόβλημα τής γλωσσικής προσπελάσεως τών ξένων κειμένων, τα όποια, πολύ συχνά, καθώς είναι λαϊκά κείμενα, είναι γραμμένα σέ διαλεκτικά ιδιώματα, π.χ. όχι στην κοινή ιταλική ή ισπανική γλώσσα, άλλα στην τοσκανική ή τήν καταλανική. Καί κατά τούτο είναι δυσκολώτερη ή μελέτη ενός παραμυθια­

κοϋ τύπου άπό τήν κριτική έκδοση ενός κειμένου, ας πούμε του βυζαντινού χρονογράφου Κωνσταντίνου Μανασσή, τοΰ οποίου όλα τα χειρόγραφα, όσο πολλά καί αν είναι — φυσικά ποτέ δέ φτάνουν τον αριθμό τών παρα­

μυθιακών παραλλαγών —, είναι στην ϊδια γλώσσα. ΊΕτσι ή σύνταξη μιας πλήρους μονογραφίας παραμυθιού καταντά κάτι σχεδόν ανέφικτο καί όσοι τελικά τήν επιχειρούν παρουσιάζουν, μοιραία, ατέλειες. "Ετσι προκύπτει ή αναγκαία σκοπιμότητα μιας προεργασίας μέ τή συγγραφή ε θ ν ι κ ώ ν μονογραφιών, οί όποιες θα συμπληρώνουν καί — στή περίπτωση πού έχουν προηγηθή — θα αποτελούν μιαν ουσιαστική βοήθεια για τις συνθετικές μονογραφίες. Περιορίζομαι σέ ένα παράδειγμα, πού άφορα άμεσα έμας τους "Ελληνες. Ό Swahn στην παραπάνω σημειωμένη εργασία του, πού δίκαια θεωρήθηκε ώς τό έργο ενός χαλκέντερου ερευνητή, δέν μπόρεσε να συγκέντρωση παρά μόνο 35 ελληνικές παραλλαγές (κι ας κρίνεται άπό

τική έρευνα ώς αρχικά­ 7. δέν μπορεί να προέρχεται, σαν ένα δάνειο, άπό άλλο τύπο διηγήσεως· 8. οί άλλες μορφές μπορούν πολύ εύκολα να θεωρηθούν ότι προέρχονται άπό το στοιχείο αυτό, ώς έπί μέρους τοπικές παραλλαγές του· 9. στα εξωτερικά όρια τής περιοχής διαδόσεως της εκπροσωπείται σέ ικανοποιητικό βαθμό· 10. παρουσιά­

ζεται στον τόπο, ό όποιος αποδείχτηκε ώς ή κοιτίδα τής εξεταζόμενης διηγή­

σεως, μέ βάση καί άλλες ενδείξεις». Συγκεντρώνοντας τα έτσι ελεγμένα μοτίβα καί συνδέοντας τα μπορούμε να προσεγγίσουμε τήν αρχική μορφή τής διηγήσεως. Βλ. πρόχειρα M a x L u t hi , Marcher» (Sammlung Metzler, M 16), Stuttgart 19642, σ. 61 ­ 62.

1. Βλ. L i i t h i , ενθ' άν., σ. 55 ­ 67.

— 532 —

τους κλασικούς φιλολόγους ή Ελλάδα ως ή πηγή, άπό την όποια άντλησε ό Άπουλήιος το υλικό του), ενώ ό καθηγητής Γ. Α. Μέγας δημοσίεψε σε σχετική μονογραφία του 442 παραλλαγές ! ι

Οι εργασίες αυτές, έκτος άπό τή θετική συμβολή πού παρέχουν στη διεθνή έρευνα τών παραμυθιών, αποτελούν, για τους λόγους πού αναφέ­

ραμε και παραπάνω, πολύ μεγάλη συμβολή στή γνώση κάθε λάου, όπως αυτός εκφράστηκε άπό το ύφος τ ο υ καί, βέβαια, άπό μια σειρά πολιτι­

στικά και κοινωνικά στοιχεία πού είσέδυσαν στα παραμύθια. Τή σημασία μιας τέτοιας προσπάθειας εκτιμώντας καί ô Sydow έγραφε πώς «ή ανάγκη μιας εθνικής παραμυθολογίας, πού θα επεξεργαστή κριτικά το υλικό της δικής της χώρας μοναχά, είναι αυτονόητη» 2. Οι νέοι φιλόλογοι, πού πολλές φορές αισθάνονται δυσάρεστα τήν έλλειψη ενός πλούτου θεμάτων άπό τή σχεδόν εξαντλημένη περιοχή της κλασικής φιλολογίας, μπορούν να προσανατολίσουν τήν επιστημονική εφεσή τους προς τα μνημεία αυτά τοΰ λαϊκού λόγου, με τή βεβαιότητα πώς κάνουν ενα έργο πού όχι μόνο θα τους προσφέρη τή χαρά τής πρωτοτυπίας, αλλά είναι καί εθνικά χρήσιμο5. Πλατύτερα οί μονογραφίες αυτές μπορούν να έκταθοϋν και στα άλλα είδη τής λαϊκής φιλολογίας. Θυμίζω εδώ τελειώνοντας κάτι πού είχε πει ό εθνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς με τήν ευκαιρία τής εκδόσεως τών «Παροι­

μιών» τοΰ Ν. Γ. Πολίτη : «'Αξίζει να αναλυθούν οί «Παροιμίες», ώς μνη­

μεία γλωσσικά, πού μια μέρα θα ευεργετήσουν το φιλόσοφο, θα ευεργε­

τήσουν τον ποιητή. Ποιος ξέρει πόσο καί ή μελέτη τους θα βοηθήση στο χτίσιμο καμίας μεγάλης καί συνθετικής εργασίας για τήν ελληνική ψυχή, καμιάς μεγαλοφάνταστης εποποιίας»4. Καί ό ίδιος άλλου : «Σε πόσες παροιμίες τοΰ λαοΰ δε βλέπουμε χεροπιαστά τή φυλή μας σε δ,τι έχει πιο χαρακτηριστικό στή σκέψη της! Σέ πόσα παραμύθια δε βλέπουμε τα σημάδια άπό περάσματα ξένων παμπάλαιων πολιτισμών άλλασμένων παράξενα καί δουλεμένων σαν άπό τεχνίτη χέρια, άπό τον ίδιο το λαό» ! 5

1. G e o r g i o s Α. M e g a s, Das Mârchen von Amor und Psyche in der grie­

chischen Volksûberlieferung (Πραγματεΐαι τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών, τ. 30), 'Αθήναι 1971.

2. C. W. ν ο n S y d o w , Einige kritische Bemerkungen zur Wandertheorie : Zeitschrift fur Volkskunde, 46 (1936), σ. 160 κ.έ. Πρβλ. P e u c k e r t ­ L a u f f e r , Volkskunde..., Bern 1951, σ. 158.

3. Tò ότι το παραμύθι μπορεί να γίνη καί αντικείμενο εθνολογικής έρευνας (για τήν ανεύρεση στοιχείων παλαιών φάσεων τοΰ πολιτισμού) δεν περιορίζει διόλου τή ση­

μασία τής φιλολογικής έρευνας, ίσα ίσα αποδεικνύει τό πολλαπλό επιστημονικό ενδια­

φέρον τοϋ παραμυθιού. 4. Γράμματα, Β', 'Αθήνα 1907. Τώρα βλ. Κ ω σ τ ή Π α λ α μ ά , Άπαντα, τ. 6

(χ. ε.), σ. 226. 5. Ένθ' άν., σ. 259.

ΜΑΡΙΑΣ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ

ΜΙΑ ΕΠΕΤΕΙΟΣ

SALVATORE QUASIMODO (1901­1968)

ι

Κλείνουν εφέτος εβδομήντα χρόνια από τότε πού είδε το φως ό 'Ιταλός ποιητής Salvatore Quasimodo, βραβεΐον Νόμπελ, ενθουσιώδης μεταφρα­

στής τής αρχαίας ελληνικής ποιήσεως, της επικής, τής λυρικής και τής δραματικής.

Γεννήθηκε στις 20 Αυγούστου 1901 στή Modica (Σικελίας), πέρασε όμως αρκετά χρόνια στο Tindari, μικρό όμορφο κέντρο επίσης τής Μεγά­

λης Ελλάδος, στο όποιο θα αφιέρωση αργότερα ενα άπό τα πρώτα ποιή­

ματα του (Vento a Tindari). Ό πατέρας του ήταν σταθμάρχης σε μικρά κέντρα, και έτσι ό Quasi­

modo περνάει τα πρώτα του χρόνια σε μικρές επαρχιακές πόλεις και κωμο­

πόλεις τής Ιταλικής μεγαλονήσου. Τήν εγκύκλιο μόρφωσί του αρχίζει ό ποιητής στην Gela και συνεχίζει στή Μεσσήνη, όπου τό 1908 μετατίθεται ό πατέρας του.

Ή μετάθεσι αυτή συμπίπτει με τους καταστρεπτικούς σεισμούς, πού έπληξαν τότε ανελέητα τήν πόλι εκείνη, καταστρέφοντας τα πάντα. Παντού ερείπια, πού προκαλούν τή συμπάθεια και τον οϊκτο όλου του πολιτισμένου κόσμου. Ό ποιητής δέν θα λησμονήση ποτέ τήν θλιβερή εκείνη περίοδο, κατά τήν οποία ήταν αναγκασμένος να ζή σε σιδηροδρομικά βαγόνια — για τήν ελλειψι στέγης — και κατά τήν οποία γνώρισε άπό κοντά τον πόνο τών ανθρώπων, όχι δε σπάνια και τήν κακία.

1. Για τή ζωή και το έργο του Quasimodo υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, μάλιστα μετά τήν απονομή του βραβείου Νόμπελ. Περιοριζόμαστε στις τελευταίες μελέτες, όπου υπάρχει πλήρης αναγραφή τής λοιπής βιβλιογραφίας : G i l b e r t o F i n z i , Quasimodo e la critica, Arnaldo Mondadori editore, 1969. M i c h e l e T o n d o , Salvatore Quasimodo, Mursia, Milano 1970. G i u s e p p e Z a g a r r i o , Quasimodo, Firenze 1970.

35

— 534 —

'Αργότερα συνεχίζει τις σπουδές του στο Παλέρμο. Φοιτά σέ τεχνι­

κές σχολές και έπειτα γράφεται για ανώτερη μόρφωσι στο Πολυτεχνείο της Ρώμης, καθώς διακρίνεται κι όλας στο σχέδιο, πού για πολλά χρόνια θα του χρησιμεύση σαν πόρος ζωής. "Ομως οι οικονομικές στενοχώριες δέν του επιτρέπουν να ολοκλήρωση τις σπουδές και να πάρη το Πανεπιστη­

μιακό δίπλωμα. Γεγονός θλιβερό για τον ίδιο, ευτυχές όμως για τήν ποίησι, πού αλλιώς θα τον εϊχε χάσει για πάντα.

Δοκιμάζει διάφορα επαγγέλματα : Γίνεται σχεδιαστής σέ μια εταιρία οικοδομών, έπειτα εμποροϋπάλληλος, έπειτα τεχνικός σέ ένα μεγάλο κα­

τάστημα τής Ρώμης, καί, τέλος, εισέρχεται στή δημόσια μηχανική υπηρεσία. Όμως δέν εγκαταλείπει τη σπουδή. Θαυμαστής τού αρχαίου κόσμου καί τής κλασικής ποιήσεως, αισθάνεται τήν ανάγκη να προσέγγιση άπ' ευθείας τα αρχαία εκείνα λογοτεχνικά μνημεία καί γι* αυτό, μέ τή βοήθεια του σοφοϋ monsignor Mariano Rampolla del Tindaro, επιδίδεται στή μελέτη τής αρχαίας ελληνικής καί διαβάζει κλασικούς συγγραφείς, στή μετάφρασι των οποίων θα αφιέρωση έπειτα ενα σημαντικό μέρος τής ποιητικής δρα­

στηριότητος του. Έν τω μεταξύ διορίζεται στην Κάτω 'Ιταλία, στο Reggio Calabria,

όπου στις ώρες, πού δέν τον απασχολεί ή εργασία του αφοσιώνεται στην ποίησι καί γράφει στίχους, όπως, χωρίς σύστημα, έγραφε καί όταν ήταν μικρός, μαθητής ακόμη στις τεχνικές σχολές.

Γνωρίζεται μέ μερικούς νέους, πού καταπιάνονται επίσης μέ τα γράμ­

ματα : τους διαβάζει μέ κάποια αμηχανία τα ποιήματα του, τα συζητούν, τα σχολιάζουν, καί έτσι σιγά ­ σιγά ξεκαθαρίζουν αρκετά, πού θα αποτε­

λέσουν αργότερα τήν πρώτη ποιητική συλλογή του. Ένας άπό τους νέους αυτούς νυμφεύεται τήν αδελφή του ποιητοϋ και

κατορθώνει να τον καλέση στην Φλωρεντία, σημαντικό πάντοτε πνευμα­

τικό κέντρο τής 'Ιταλίας, όπου του δίνεται ή ευκαιρία να γνωρισθή καί να συνάψη φιλία μέ ανθρώπους σαν τον Montale, τον Loria, τήν Manzini καί τον Bonsanti, πού πρώτος δημοσιεύει στο περιοδικό «Solaria» τρία ποιή­

ματα τοϋ ακόμη νεαρού Quasimodo. Τον ϊδιο χρόνο (1930), μετά τήν πρώτη αυτή παρουσίασι, θα έκδοθή καί ή πρώτη συλλογή, μέ ποιήματα πού είχε γράψει σέ διάφορες εποχές καί μέ τίτλο : «Acque e terre». Ή κριτική κάνει καλή υποδοχή στή συλλογή του, χωρίς όμως να μπορή ποτέ να φαντασθή ότι ό ποιητής της, επρόκειτο μετά λίγα χρόνια να έχη τήν μεγαλύτερη διεθνή άναγνώρισι μέ τό βραβείο Νόμπελ.

Παράλληλα ό νεαρός Σικελός συνεργάζεται τώρα πλέον τακτικά στα περιοδικά «Solaria», «Circoli», «Letteratura» καί τό 1933 παίρνει τό πρώτο λογοτεχνικό βραβείο, τό «Antico Fattore».

Όμως ή υπαλληλική του ιδιότητα τον υποχρεώνει να άλλάζη τόπο

— 535 —

διαμονής : πότε στην Imperia, πότε στην Σαρδηνία καί, τέλος στο Μι­

λάνο, χάρις στην έπέμβασι του φίλου του Angiolo Silvio No varo. Έκεΐ ó Quasimodo βρίσκει τό πνευματικό κέντρο πού ζητούσε. Συμ­

μετέχει σ' ενα κύκλο λογίων καί λογοτεχνών, με τους οποίους συζητεί τα φλέγοντα πνευματικά ζητήματα : ποίησι, κριτική, μουσική, αισθητική. 'Ακόμη καί όταν ένας προϊστάμενος του, πού, όπως γράφει ό ϊδιος, «δεν υπέφερε τους ποιητάς», τον απομακρύνει άπό τό Μιλάνο για να τον έξορίση σχεδόν στην απόκεντρη Valtellina, ό Quasimodo δεν κόβει τους δεσμούς του. Με κάθε ευκαιρία «πετάει στο Μιλάνο», για να συνάντηση τους φί­

λους καί συνέχιση τις συζητήσεις του. Νέο ποιητικό υλικό έχει ωστόσο συγκεντρωθή καί ό ποιητής προ­

χωρεί σε νέες εκδόσεις. Τό 1936 εκδίδεται ή συλλογή του «Erato e Apòl­

lion», με εισαγωγή του Sergio Solmi, καί τό 1936 ή συλλογή «Poesie», με εισαγωγή τοϋ Oreste Maori, πού κεντούν γενικώτερο ενδιαφέρον.

'Εγκαταλείποντας τήν δημόσια υπηρεσία καί τήν Valtellina, εγκαθί­

σταται οριστικά στο Μιλάνο, πρώτα σαν γραμματέας τοϋ Gesare Zavattini καί, άπό τό 1939, σαν συντάκτης τοϋ «Tempo». Τό 1941 χάρις στην γενική άναγνώρισι τής λογοτεχνικής του αξίας καί της ευρύτερης μορφώσεως του, διορίζεται καθηγητής τής ιταλικής λογοτεχνίας στο Ώδεΐο «Giuseppe Verdi» τοϋ Μιλάνου καί τήν θέσι αυτή διατήρησε σχεδόν μέχρι τοϋ θανάτου του.

Τήν ίδια εποχή ετοιμάζει καί τήν πρώτη σημαντική μεταφραστική του εργασία, δηλαδή τους «Lirici Greci», τους Έλληνες κλασικούς λυρικούς, πού κυκλοφόρησε σέ πρώτη εκδοσι τό 1940, με εισαγωγή τοϋ Luciano Anceschi. Τό 1942 εκδίδεται ακόμη μία συλλογή «Ed è subito sera».

'Ακολουθεί ό πόλεμος μέ τις γνωστές περιπέτειες για τήν Ιταλία. Τό Μιλάνο γνωρίζει τραγικές στιγμές. Σκοτάδι, βομβαρδισμοί, τρόμος, άντίστασι ! Ό ποιητής διατηρεί όσο μπορεί τήν ηρεμία του καί, σ' αυτή τή γενική αναταραχή, βρίσκει παρηγοριά στην ποίησι : αφοσιώνεται κυρίως στο μεταφραστικό του έργο : άπό τον "Ομηρο καί τον Κάτουλλο στον Σοφοκλή καί τό κατά Ίωάννην Εύαγγέλιον. Παράλληλα ετοιμάζει καί τό επικό του έργο «Giorno dopo giorno» (1947) καί συνέχεια τό «La vita non è sogno» (1949), τό «Il falso e vero verde» (1956), τό «La terra impareg­

giabile» (1958). Ή κριτική τον έχει πια καθιερώσει καί τα βραβεία διαδέχονται τό

ενα τ' άλλο. Τό 1953 του απονέμεται τό βραβείο «Etna ­ Taormina», τό 1958 τό βραβείο «Viareggio» καί τό 1959, ή μεγαλύτερη διεθνής άναγνώ­

ρισι, τό βραβείο Νόμπελ. Ό ποιητής συνεχίζει πάντοτε μέ ενθουσιασμό τή μεταφραστική του

εργασία, επεκτείνοντας τώρα τα διαφέροντα του καί σέ άλλους κύκλους. Μετά τον Αισχύλο καί τον Ευριπίδη, μεταφράζει Σαίξπηρ καί μερικούς

— 536 —

σύγχρονους, τον Χιλιανό Neruda, τους 'Αμερικανούς Cummings και Ai­

ken, τον Ρουμάνο Arghezi. Γράφει επίσης κριτικές, βιβλιοκρισίες, μικρά δοκίμια, πού συγκεντρώ­

νονται σε τόμους, και το 1966 δημοσιεύει ακόμη μια ποιητική συλλογή με τίτλο «Dare e Avere». Πέθανε στή Νεάπολι στις 14 'Ιουνίου 1968.

* * *

Λίγο μετά τήν απονομή του βραβείου Νόμπελ, ό Quasimodo επισκέ­

φθηκε τήν Ελλάδα, τον 'Απρίλιο του 1960. Ήταν μια φυσική άπότισι τιμής προς τήν χώρα, πού εϊχε αναδείξει τους μεγάλους εκείνους λυρικούς και τραγικούς ποιητάς, πού αποτέλεσαν αντικείμενο της συστηματικής μεταφραστικής προσπάθειας του. Υπήρχε όμως και άλλος λόγος πού ώθησε τον ποιητή σ'αύτή τήν έπίσκεψι, ότι δηλαδή, όπως έλεγε και ό ϊδιος, στις φλέβες του έτρεχε αίμα ελληνικό, άφοϋ ή γιαγιά από τή μητέρα του ήταν Ελληνίδα, άπο τήν οικογένεια Παπανδρέου της Πάτρας, πού είχε μεταναστεύσει το 1848 στην Σικελία.

Με τήν ευκαιρία εκείνη οργανώθηκαν στην Ελλάδα πολλές εκδηλώ­

σεις. Ί ο 'Ιταλικό 'Ινστιτούτο προγραμμάτισε εϊδική εσπερίδα, κατά τήν οποία μίλησε ό ακαδημαϊκός Γ. 'Αθανασιάδης ­ Νόβας και ό 'Ιταλός κρι­

τικός Mario Donadoni, άπαγγέλθηκαν δε και ποιήματα στο πρωτότυπο και σε ελληνική μετάφρασι. Στις 5 'Απριλίου έγινε συνεστίασι μέ πρωτοβουλία του Π . Ε . Ν . Ελλάδος και συμμετοχή πολλών ανθρώπων των Γραμμάτων και τών Τεχνών. Στις 6 'Απριλίου έγινε δεξίωσι στην 'Ακαδημία 'Αθηνών, κατά τήν οποία προσφώνησαν τον ποιητή ό γεν. γραμματεύς 'Αναστάσιος 'Ορλάνδος και ό ποιητής Γεώργιος 'Αθανασιάδης ­ Νόβας.

Είδική εσπερίδα οργάνωσε τό ίδιο βράδυ ό Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, για να δοθή ή ευκαιρία στον Quasimodo να ελθη σε άμεση επαφή μέ τον πνευματικό κόσμο της 'Αθήνας. Κατά τήν εσπερίδα αυτή μετά χαιρετισμό του προέδρου του Παρνασσού θ ρ . Βλησίδη και είσήγησι του καθηγητού του Πανεπιστημίου Γεωργίου Θ. Ζώρα, μίλησε ό ίδιος ό ποιητής μέ θέμα « Ό ποιητής και ό πολιτικός». Έν συνεχεία αναγορεύτηκε αντεπιστέλλον μέλος του Παρνασσού.

Ό ποιητής επισκέφθηκε αρχαιολογικούς χώρους και διάφορες πόλεις, μεταξύ τών όποίοον τήν Πάτρα και τό Μεσολόγγι, όπου αναγορεύθηκε επί­

τιμος δημότης. * *

Ό Quasimodo συζητήθηκε και αμφισβητήθηκε όσο λίγοι, σαν άνθρω­

πος, σαν ποιητής, σαν ιδεολόγος. Ή αγγελία ότι τιμήθηκε μέ τό βραβείο

— 537 —

Νόμπελ προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις και στην 'Ιταλία και έξω από τήν πατρίδα του. Πολλοί δεν έδίστασαν να χαρακτηρίσουν τήν βράβευσι αυτή σαν μία πρόκλησν νόμιζαν πώς πρώτα άπ' αυτόν άλλοι είχαν σειρά : ένας Ungaretti, ένας Montale και τόσοι άλλοι.

Φαίνεται όμως ότι σε εποχή στην οποία ήταν ακόμη ζωντανές οί απη­

χήσεις τών δικτατοριών τοΰ άξονος και τών συντριμμάτων του πολέμου, ή αντιστασιακή ποίησι, τα ανθρωπιστικά κηρύγματα και οί ειρηνευτικές αρχές τοΰ Quasimodo έπαιξαν σημαντικό μέρος στην έκτίμησι τοΰ έργου του. Κ' έτσι ή Σουηδική 'Ακαδημία, έχοντας όλα αυτά ύπ' όψι της, διά­

λεξε τον Quasimodo, πού ως τότε ήταν άγνωστος στους πολλούς για να τον ανακήρυξη σαν ενα από τους μεγαλύτερους ποιητάς της εποχής του. Τό είπε κάπου και ό ίδιος άστεϊζόμενος : «Πρώτα άπό τό βραβείο Νόμπελ ήμουν άγνωστος, τώρα είμαι . . . παραγνωρισμένος».

Βέβαιον είναι ότι για να εκτίμηση κανείς τό έργο και τή σημασία τοΰ Quasimodo πρέπει να έχη ύπ' όψι του ότι ό πνευματικός κόσμος και ή πνευματική πορεία του είναι στενά συνυφασμένα μέ τήν εποχή και τις πνευματικές και ηθικές περιπέτειες της ζωής του, ανάμεσα σέ δύο γεωγρα­

φικούς χώρους, τή γενέτειρα του Σικελία, μέ τήν τότε βασανισμένη κοι­

νωνική της ζωή και τή μεγάλη πόλι, τό Μιλάνο, όπου καταστάλαξε αργό­

τερα, μέ τή μεγάλη βιομηχανική κίνησι και τήν ομαδική ζωή τών εργατών ανάμεσα σέ δύο εποχές, τοΰ μεσοπόλεμου τής φασιστικής 'Ιταλίας και της πολεμικής και μεταπολεμικής περιόδου, μέ τήν ενεργητική αντίστασι, καί, τέλος, ανάμεσα στην καθοδηγημένη συντηρητική κοινωνία τής προ­

πολεμικής εποχής και στα προοδευτικά μεταπολεμικά ρεύματα, στα όποια υπήρξε πνευματικός πρωτεργάτης. Γι' αυτό τήν τέχνη του χαρακτηρίζουν διάφορες κατά καιρούς ανησυχίες, πού μερικές φορές φαίνονται καί αντι­

φατικές. Πρώτη προσπάθεια ή κατάκτησι τής μορφής καί κυρίως, τοΰ μέσου

εκφράσεως, δηλαδή τής γλώσσας. Σέ εποχή πού στην 'Ιταλία έπικρατοΰσε ό βερμπαλισμός τοΰ Ντ' Άννούντσιο, ό Quasimodo θέλει να ξεφύγη άπό τα τετριμμένα καί να δώση νέο βάρος καί δύναμη στο γλωσσικό του όρ­

γανο. «Ή άναζήτησί μου — λέει — είναι τής ποσότητος τής λέξεως, τοΰ βάρους καί τής θέσεως της. Ό Ντ' Άννούντσιο αντιθέτως επέμεινε επί τής ποιότητος τής λέξεως» 1. Γι' αυτό καί καλλιεργεί ιδιαίτερα τήν καθαρή εύφωνία (vocalismo puro) καί τήν αρμονική μουσικότητα τής εκφράσεως.

Ζωηρή είναι ή έπίδρασι τής κλασικής παρουσίας. 'Αγάπησε τήν ελληνική αρμονία καί τό τονίζει πολλές φορές : Ξέρω τα αρχαία ελληνικά

1. G i u s e p p e Z a g a r r i o , Quasimodo, ενθ' αν., σελ. 2 έπ. Βλ. επίσης: G. F i n z i, Quasimodo e la critica, ενθ' αν., σελ. 43 έπ.

— 538 —

— λέει — και ζώ τους αρχαίους στίχους. Στις μεταφράσεις του δίνει το υφός του και με τη σειρά του παίρνει άπ' αυτές την κλασική καθαρότητα. 'Ομόφωνη είναι ή άναγνώρισι ότι ό Quasimodo μετέφρασε τους 'Αρχαίους "Ελληνες «κατ' εικόνα και όμοίωσιν». Ή έπιδίωξι αύτη είναι συνειδητή, καθώς μας το βεβαιούν και μερικές επιστολές του της εποχής εκείνης σε αγαπημένο του πρόσωπο, μιλώντας για μια μετάφρασί του άπο τή Σαπφώ: «Φυσικά είναι μία Σαπφώ, όπως τήν βλέπω και τήν αισθάνομαι έγώ* και νά ότι τα ίδια εκείνα λόγια ήχοΰν όπως στους ωραιότερους λυρικούς στί­

χους μου». Και άλλοτε σέ μια συνέντευξί του έτόνισε : «"Οταν μετέφρασα τους

κλασικούς έγώ έδάνεισα σ' αυτούς το λεξιλόγιο μου και όχι τό αντίθετο. Συνεπώς δεν μπορεί κανείς νά μιλά για μια καθαρότητα διατυπώσεως πού δέχτηκα, μα για μια καθαρότητα πού έδωσα. "Αν δέν ήταν έτσι, τότε γιατί οί κλασικοί δέν έδωσαν ανάλογη καθαρότητα και στους άλλους μεταφραστάς;».

Όσον άφορα στα θέματα πού απασχολούν τον Quasimodo είναι γνωστό, πώς άπό τα νεανικά του χρόνια ξεκίνησε άπ' τον περιωρισμένο χώρο τής γενέτειρας του για νά περάση αργότερα στις μεγάλες πολιτικές και κοινω­

νικές περιπέτειες τής εποχής του. Ό ίδιος, χωρίς νά λησμονήση ποτέ τήν καθαρή τέχνη, παρακολούθησε αυτές τις εξελίξεις, μένοντας πάντοτε κοντά στον άνθρωπο, κοντά στον πόνο τών ταπεινών, κοντά στις ανη­

συχίες ενός νέου κόσμου, πρόθυμος πάντοτε υπερασπιστής τής χριστια­

νικής αγάπης και τής πανανθρώπινης ειρήνης, μέ τήν ελπίδα ενός κόσμου ήθικώτερου και δικαιότερου. Γράφει χαρακτηριστικά ό Zagarrio : «Λέ­

γοντας Quasimodo είναι σα νά πή κανείς — σέ επίπεδο ποιήσεως — τό δράμα του συγχρόνου άνθρωπου, τόσο αντιθετικό στις βλέψεις, στις προ­

τιμήσεις, στον πόθο νά πραγματοποίηση μια ανθρώπινη κοινωνία πιο δί­

καιη και πιο ευγενική. Όλη ή ποίησι του Quosimodo ζή μ έ σ α σ τ ή και γ ι α τ ή ν κοινωνική «κρίσι», πού συνταράζει τήν ανθρωπότητα άπό τον καιρό του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και σιγά­σιγά αυξάνει ως πού νά φθάση στο κατακόρυφο στις ήμερες μας. Μέ αυτή τήν έννοια ό «λόγος» τοΰ Quasimodo δέν είναι μόνον ή ενδόμυχη ιστορία του ίδιου του ποιητού, άλλα και ή καθολική ιστορία τοΰ αιώνος μας, μια άπό τις πιο σημαντικές εκδηλώσεις της, ένας χαρακτηριστικός τρόπος εκφράσεως μέ μόνιμη και τελειωτική μορφή. Σ' αυτό ακριβώς αναφέρονται οί διαστά­

σεις τής παγκοσμιότητος, τήν οποίαν δικαίως διεκδικεί ή ποίησι του Quasimodo.

»Όπωσδήποτε ή παγκοσμιότητα αυτή τοΰ ποιητοΰ έχει τις ρίζες της σέ μία ειδική οριακή κατάστασι : δηλαδή τής Σικελικότητος (sicilianità),

— 539 —

τοΰ να εϊναι δηλαδή παιδί της Σικελίας. Χωρίς το σύνορο αυτό, δεν θα εί­

χαμε ϊσως τήν παγκοσμιότητα, πού στον Quasimodo πραγματοποιείται όχι με τήν προσπάθεια αφαιρέσεως, δηλαδή λογοτεχνικής επεξεργασίας ή τουλάχιστον όχι μόνο με αυτή, άλλα με τήν προσπάθειαν μιδς συνεχούς αναζητήσεως μέσα σε μια μοίρα, πού είναι ολοκληρωτικά συνδεδεμένη με τήν βαθειά καί τη μυστηριακή πραγματικότητα τής γενέτειρας του καί του λαού της. Αυτή ή ενότητα με τήν επαρχία του (provincialismo) επέτρεψε στον Quasimodo να μή κλεισθή στα αφηρημένα σύνορα του έρμητισμοϋ, άλλα στην συνάντησι καί στή σχέσι μ' αυτόν να ξανάβρη τήν φωνή του, τό λόγο του καί τήν ποίησί του, δηλαδή ακριβώς τήν παγκοσμιότητα» Χ.

Κατά τον Quasimodo, ό ποιητής πρέπει να προσηλώνεται στα μεγάλα προβλήματα τής ανθρώπινης ψυχής, μένοντας ανεπηρέαστος άπό τίς πο­

λιτικές καί κοινωνικές καταστάσεις τής στιγμής καί όταν εϊναι ανάγκη να άναζητή τήν αλήθεια στή σιωπή καί τον εσωτερικό του κόσμο. «Ό γνή­

σιος ποιητής — τονίζει στή μελέτη του " Ό ποιητής καί ό πολιτικός" — δεν μπορεί ν' άνεχθή ποτέ τή δέσμευσι, πού γεννάει ή προσκόλλησι σε μια παράταξι ή ιδεολογία. Ό ποιητής ανήκει στή δική του τήν παράδοσι καί τον αυθόρμητο εσωτερικό του κόσμο* πουθενά άλλου. Ή ποίησι δεν δέχεται τίς ιεραποστολικές δήθεν προσπάθειες του πολιτικού, ούτε τήν έπέμβασι πού ξεκινάει καί κατευθύνεται άπό μια οποιαδήποτε φιλοσοφία. Δέν πρέπει να υπόκειται σε εξωτερικούς επηρεασμούς. Γι' αυτό σέ ώρισμένες περιόδους ή μοναξιά του εϊναι διπλή : άπό τον κόσμο καί άπό τίς φιλολογικές παρα­

τάξεις. Ή μοίρα του ποιητοϋ, τονίζει, είναι να μίλα απροκάλυπτα μόνο στα διαλείμματα τής βαρβαρότητος» 2.

Για τον ποιητή μας τό κύριο πρόβλημα εϊναι να ξαναπλάση τον άνθρωπο. «Τό να ξανακάνουμε τον άνθρωπο αυτό εϊναι τό βασικό μας πρόβλημα», τονίζει στο δοκίμιο του για τή σύγχρονη ποίησι. Εϊναι φανερό ότι για τον Quasimodo ή ποίησι πρέπει να ταυτίζεται μέ τή ζωή. Ή προσ­

πάθεια αυτή βρίσκεται στο άγχος μέ τό όποιο ό ποιητής κοιτάζει άπό τό παρατηρητήριο του πολέμου καί τής μεταπολεμικής εποχής τήν τραγωδία του νεώτερου άνθρωπου «τοΰ άνθρωπου, πού δικαιολογεί τό κακό σαν μια ανάγκη, μια ανάγκη άπό τήν οποία δέν μπορεί να ξεφύγη καί ό όποιος χαμογελά ακόμη καί στο κλάμα, γιατί τό κλάμα αυτό εϊναι θεατρικό, αυτός ό άνθρωπος πού περιμένει τήν ευαγγελική συγγνώμη κρατώντας στην τσέπη του τα βρωμισμένα άπό αίμα χέρια» 3.

1. G i u s e p p e Z a g a r r i o , Quasimodo, ενθ' αν., σελ. 7 ­ 8 . 2. Άπό τήν μελέτη τοϋ Quasimodo «Il poeta e il politico ed altri saggi». 3. Άπό τήν μελέτη τοϋ Quasimodo «L'uomo e il politico» (σελ. 24). Βλ. καί G i u

s e p p e Z a g a r r i o , Quasimodo, ενθ' av., σελ. 84 ­ 85.

— 540 —

Για τον Quasimodo ή ποίησι πρέπει νά παραμένη πάντοτε υψηλή, μιλώντας στην καρδιά και στο αίσθημα του ανθρώπου, αλλιώς γίνεται πεζή. «Όταν τήν ζεστασιά της ζωής αντικαθιστά ή ζεστασιά πού παράγει ή τριβή της μηχανής, αν εχη μεγαλύτερη αξία το αντικείμενο της βιομη­

χανίας, πού δημιουργούν πολλά χέρια άπο εκείνο πού δημιουργεί το πνεύμα τών ολίγων παραγνωρισμένων ανθρώπων, πού είναι ακριβώς εκείνοι, πού δημιουργούν τον πολιτισμό, τότε οί ποιηταί απομακρύνονται άπό τή γη σαν τήν φοβερή χολέρα για νά άκολουθήση ή εποχή της σιωπής. Κατά τον ϊδιο τρόπο ή άμμος έκάλυψε πολλούς πολιτισμούς» ι.

Σ' αυτό τον κόσμο ονειροπόλο μαζί και μαχητικό, γεμάτο άγχος και ελπίδες, όπου ό ποιητής διαπιστώνει τήν τραγωδία του άνθρωπου και προσπαθεί με κόπο νά άνευρη τήν άπελευθέρωσι, κινείται ή ποίησι του Quasimodo. Φεύγοντας πτωχός, με σχισμένο παλτό, όπως γράφει ό ίδιος, άπ' τή μικρή του ταλαιπωρημένη Σικελία, σέ μια εποχή, πού οί γύρω συνθή­

κες επέβαλαν τή συγκέντρωσι και τή σιωπή, ξανοίγεται στο μεγάλο κέν­

τρο, στους αγώνες τών συνανθρώπων του, για τα μεγάλα προβλήματα, πού ταλαιπωρούν τήν ανθρωπότητα. "Ισως ακριβώς αυτός του ό πόνος συγκίνησε τους κριτάς του, πού τον βράβευσαν μέ το ανώτατο βραβείο. Ό Quasimodo έμεινε πάντα ό θλιμμένος και ανικανοποίητος ποιητής, ό άνθρωπος πού γνώρισε τον πόνο και έζησε τήν απαισιοδοξία.

Μια μοίρα, χωρίς φώς καί χωρίς ελπίδα, αποτελεί τήν συνισταμένη της όλης ποιητικής καί πνευματικής ουσίας του Quasimodo.

Ognuno sta solo sul cuor della terra trafitto da un raggio di sole : ed è subito sera 2.

* * *

Tò έργο του Quasimodo δέν είναι βέβαια πολύ εκτεταμένο. Μπορούμε νά το χωρίσουμε κατά κύριο λόγο στο ποιητικό καί έπειτα στο πεζό, πού είναι μάλλον περιωρισμένο.

Τό ποιητικό του έργο ξεχωρίζει στο καθαρά δημιουργικό, στις μετα­

φράσεις καί στίς ανθολογίες. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οί συλ­

λογές του :

Acque e terre (Νερά καί χώματα), Φλωρεντία 1930. Oboe sommerso (Tò βουλιαγμένο "Ομποε), Γένουα 1932.

1. G i u s e p p e Z a g a r r i o , Quasimodo, ενθ' αν., σελ. 85. 2. Άπο τήν συλλογή του Quasimodo «Ed è subito sera» (ποίημα πρώτον).

— 541 —

Odore di Eucalyptus ed altri versi (Μυρωδιά του ευκαλύπτου και άλλα ποιήματα), Φλωρεντία 1933.

Erato e Apòllion (Ερατώ και Άπολλύων), Μιλάνο 1936. Poesie (Ποιήματα), Μιλάνο 1938. Ed è subito sera (Είναι κι ολας βράδυ), Μιλάνο 1942. Con il piede straniero sopra il cuore (Με το ξένο πέλμα πάνω στην καρδιά),

Μιλάνο 1946. Giorno dopo giorno (Μέρα με τή μέρα), Μιλάνο 1947. La vita non è sogno (Ή ζωή δεν εϊναι όνειρο), Μιλάνο 1949. Il falso e vero verde (Το ψεύτικο και το αληθινό πράσινο), Μιλάνο 1953. La terra impareggiabile (Ή ασύγκριτη γη), Μιλάνο 1958. Poesie scelte (Εκλογή άπο τα ποιήματα), Πάρμα 1959. Tutte le poesie («"Απαντα» τα ποιήματα), Μιλάνο 1960. Dare e avere (Δούναι και λαβείν), Μιλάνο 1966, καθώς και μερικά μουσικά

λιμπρέττα.

Στην δεύτερη κατηγορία, στίς μεταφράσεις, ανήκουν :

Lirici Greci ("Ελληνες Λυρικοί), Μιλάνο 1940. Il fiore delle ((Georgiche» (Απάνθισμα άπο τα «Γεωργικά» [Βεργιλίου]),

Μιλάνο 1942. Catulli Veronensis, Carmina (Κατούλλου άπο τή Βερόνα, Τραγούδια),

Μιλάνο 1945. Dair«Odissea» ('Από τήν 'Οδύσσεια [Όμηρου]), Μιλάνο 1945. Il Vangelo secondo Giovanni (Tò κατά Ίωάννην Εύαγγέλιον), Μιλάνο 1946. J. Ruskin, La Bibbia d'Amiens (Ή Βίβλος της Άμιένης), Μιλάνο 1946. Sofocle, Edipo re (Σοφοκλέους, Οιδίπους τύραννος), Μιλάνο 1947. W. Shakespeare, Romeo e Giulietta (Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ίουλιέττα),

Μιλάνο 1948. Eschilo, Le Coefore (Αισχύλου, Ai Χοηφόροι), Μιλάνο 1948. W. Shakespeare, Riccardo III (Σαίξπηρ, Ριχάρδος 6 Γ'), Μιλάνο 1952. Ρ. Neruda, Poesie (Π. Νερούδα, Ποιήματα), Τορίνο 1952. W. Shakespeare, Macbeth (Σαίξπηρ, Μάκβεθ), Τορίνο 1953. Sofocle, Elettra (Σοφοκλέους, Ηλέκτρα), Μιλάνο 1954. Canti di Catullo (Κατούλλου, Ποιήματα), Μιλάνο 1955. W. Shakespeare, La tempesta (Σαίξπηρ, Ή θύελλα), Τορίνο 1956. Molière, Tartufo (Μολιέρου, Ό Ταρτούφος), Μιλάνο 1957. Il fiore dell'Antologia palatina ('Απάνθισμα εκ της Παλατινής 'Ανθολο­

γίας), Πάρμα 1957. E. E. Cummings, Poesie scelte (Κάμμινγκς, 'Εκλογή ποιημάτων), Μιλάνο

1958.

— 542 —

W. Shakespeare, Otello (Σαίξπηρ, Όθέλλος), Μιλάνο 1959. Dalle «Metamorfosi» di Ovidio ('Από τις Μεταμορφώσεις τοΰ Όβιδίου),

Μιλάνο 1959. C. Aiken, Mutevoli pensieri ("Αϊκεν, Ευμετάβλητες σκέψεις), Μιλάνο 1963. Euripide, Ecuba (Εύριπίδου, Εκάβη), Μιλάνο 1963. W. Sakespeare, Antonio e Cleopatra (Σαίξπηρ, 'Αντώνιος και Κλεοπάτρα),

Μιλάνο 1966. Euripide, Eracle (Εύριπίδου, Ηρακλής), Μιλάνο 1966. Τ. Arghezi, Poesie (Άργκέτσι, Ποιήματα), Μιλάνο 1966. Dall'Antologia Palatina (Άπο τήν Παλατινή Ανθολογία), Μιλάνο 1968. V. Lecompte, Il gioco degli astragali (Λεκόμπτ, Το παιγνίδι των αστραγά­

λων), Μιλάνο 1968 (μετά θάνατο). Iliade ­ Episodi scelti ('Εκλογή εκ των επεισοδίων τής Ίλιάδος [Όμηρου]),

Μιλάνο 1968 (μετά θάνατο). Leonida di Taranto (Ό Λεωνίδας τοΰ Τάραντα), Manduria 1969 (μετά

θάνατο).

Στην τρίτη κατηγορία των ανθολογιών ανήκουν :

Lirici minori del XIII e XIV secolo ("Ησσονες λυρικοί του 13ου και 14ου αιώνος), Μιλάνο 1941.

Lirica d'amore italiana ('Ιταλική ερωτική ποίησι), Μιλάνο 1957. Poesia italiana del dopoguerra ('Ιταλική μεταπολεμική ποίησι), Μιλάνο

1958.

"Οσον άφοροι τα πεζά, ό Quasimodo έδημοσίευσε κατά καιρούς διά­

φορα άρθρα, μελέτες καί κριτικές. 'Αναφέρουμε σαν σπουδαιότερα τα έξης :

Il poeta e il politico e altri saggi ( Ό ποιητής και ό πολιτικός καί άλλα δοκί­

μια), Μιλάνο 1960. Scritti sul teatro (Μελετήματα για το θέατρο), Μιλάνο 1961.

"Εκδοσι «'Απάντων» τοϋ Quasimodo έγινε άπο τον εκδοτικό οίκο Mondadori του Μιλάνου.

Ρώμη, 'Ιούνιος 1971.

— 543 —

ΕΚΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΤΟΥ QUASIMODO

ΕΤΟΣ ΚΥΡΙΟΥ MCMXLVII

'Έχετε πιά τελειώσει να χτυπάτε στους ορίζοντες πένθιμα ταμπούρλα πίσω από φέρετρα σφιγμένα με σημαίες, ν' ανοίγετε πληγές, και βρύσες από δάκρυα σ' ερειπωμένες πόλεις πού δεν έμεινε πέτρα πάνω στην πέτρα. Καί πια κανένας δε φωνάζει : «Θεέ μου, γιατί με εγκατέλιπες ;». Και πια δεν τρέχει γάλα ούτ αίμα στο τρυπημένο στήθος. Καί τώρα πού κρύψατε τα πυροβόλα μέσα στις μανόλιες άφίστε μας μια μέρα πάνω στη χλόη δίχως όπλα στο φλοίσβο τον νερού πού ρυακίζει στα πράσινα καλάμια πού θροΐζουν ανάμεσα από τα μαλλιά μας, καθώς κρυφά φιλούμε εκείνη πού μας αγαπάει.

"Ας μη χτυπήσει ξαφνικά προτού νυχτώσει συναγερμός. Χαρίστε μας μια μέρα μια μόνο μέρα, ώ κύριοι τής γής, προτού σφυρίξει πάλι ό αέρας και το σίδερο και κάποιο βλήμα καταμέτωπα μας βρει.

(μτφ. Ρ. Μπ. ­ Π.)

ΑΝΘΡΩΠΕ ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΜΟΥ

Κείνος τής πέτρας, τής σφεντόνας εϊσ' άκο^α, άνθρωπε τού καιρού μου. Στού βομβαρδιστικού την πλώρη σ είδα με τα φτερά τά μοχθηρά, τά μεσημέρια τού θανάτου, μέσα στο άρμα τής φωτιάς, μπρος στις κρεμάλες και στους τροχούς των βασανιστηρίων. Σ' είδα, ήσουν εσύ με μια επιστήμη αλάθητη πού έπεισες νά εξολοθρεύει, δίχως αγάπη καί Χριστό. Καί σκότωσες καί τώρα, σαν πάντα,

— 544 —

καθώς σκότωναν οι πατέρες μας, καθώς σκότωσαν τ αγρίμια που σε είδανε πρώτη φορά. Κι amò το αίμα αχνίζει καθώς τη μέρα κείνη που δ πρώτος αδερφός είπε στον άλλο : «Σήκω να πάμε στα χωράφια». Και κείνη ή ηχώ κρύα κι επίμονη έφτασε ως σε σένα, τη μέρα σου να βαλαντώσει.

ΤΩ γυιοί, ξεχάσετε τα σύννεφα του αίμάτου πού ανεβαίνουν απ τη γη, ξεχάστε τους πατέρες. Οι τάφοι τους βουλιάζουν μέσ' τη στάχτη, μαϋρα πουλιά και άνεμος σκεπάζουν την καρδιά τους.

(μτφ. Ρ. Μπ. ­ Π.)

ΜΕΡΑ ΜΕ ΤΗ ΜΕΡΑ

Μέρα με τη μέρα : λόγια καταραμένα και το αίμα καϊ το χρυσάφι. Σας αναγνωρίζω όμοιοι μου, ώ τέρατα της γης. Στο δάγκαμά σας κατέπεσε ή συμπόνοια κι δ γλυκός σταυρός μας έχει αφήσει. Δεν μπορώ πια να επιστρέψω στα 'Ηλύσια μου. Θα υψώσουμε τάφους στην όχθη της θάλασσας, πάνω

στους κομματιασμένους κάμπους μα δχι μια άπ τις σαρκοφάγες που σημαδεύουν τους ήρωες. Μαζί μας, πολλές φορές έπαιζε δ θάνατος' ακουγόταν στον αέρα ένα μονότονο χτύπημα φύλλων, όπως μέσα στα ρείκια δταν με το σορόκο ή νερόκοτα των βάλτων ψηλώνει στα σύννεφα.

(μτφ. Ζ. Κ.)

ΧΡΩΜΑ ΒΡΟΧΗΣ ΚΑΙ ΣΙΔΕΡΟΥ

"Ελεγες : θάνατος, σιωπή, μοναξιά, σαν αγάπη, ζωή. Λόγια τών πρόσκαιρων εικόνων. Κι' δ άνεμος σηκώθηκε λαφρύς κάθε πρωί, κι δ χρόνος χρώμα βροχής και σίδερου πέρασε πάνω στις πέτρες, πάνω στο κλειστό μας βούϊσμα καταραμένων.

— 545 —

'Ακόμα ή αλήθεια είναι απόμακρη. ΚαΧ πες μου, άνθρωπε σπασμένε στο σταυρό σον, κι εσύ, με τα χέρια τα βαρεμένα από αίμα, πώς ν' απαντήσω σ' αυτούς πού ρωτάνε ; τώρα, τώρα : πριν άλλη σιωπή μπει στα μάτια, πριν άλλος άνεμος σηκωθεί κι άλλη σκουριά ανθήσει.

(μτφ. Μ. Β.)

ΓΥΝΑΙΚΑ ΔΡΟΣΕΡΗ ΜΕΓ ΣΤ ΑΝΘΗ ΞΑΠΛΩΜΕΝΗ

"Η μυστική εποχή προμαντεύοταν απ των βροχών τήν αγωνία στις νύχτες, απ" το άλλαγμα τών σύγνεφων στα ουράνια, τις λαφριές κυματένιες αυτές κούνιες, κι εγώ ήμουν πεθαμένος.

Μιά πόλη κρεμαστή μες στον αέρα ήταν ή τελευταία μου εξορία και με καλούσαν από γύρω άλλου καιρού οι ευχάριστες γυναίκες, κ" ή μάνα μου, πούχε γενεί πιο νέα, το χέρι το γλυκό διαλέοντας ρόδα, μοϋ έζωνε με τά πιο άσπρα το κεφάλι.

"Εξω ήταν νύχτα και τ άστρα ακολουθούσαν ορισμένους άγνο^στους δρόμους με χρυσές καμπύλες και τά γύρω, πού γίναν φευγαλέα, με σέρνανε σ' απόκρυφες γωνίες για νά μοϋ πουν για διάπλατα περιβόλια και για το νόημα της ζωής' μά εμένα το τελευταίο χαμόγελο λυπούσε

γυναίκας δροσερής μες στ' άνθη ξαπλωμένη 1. (μτφ. Ν. Ν.)

1. Αί μεταφράσεις τών ποιημάτων τοΰ Quasimodo ελήφθησαν άπο τήν εκδοσιν «Αύσονία», Γράμματα και Τέχναι εις τήν σύγχρονον Ίταλίαν (1900­1950), επιμέλεια Bruno Lavagnini, Έκδοσις 'Ιταλικού 'Ινστιτούτου 'Αθηνών, 1961, σελ. 195 έπ.

Χ ρ ο ν ι κ α

ΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ Σνμφώνως προς την από τοϋ πρώτου τεύχους τον έτους τούτου εξαγγελθείσα» άπό­

φασιν, το περιοδικον «Παρνασσός» συνεχίζει την δημοσίευσιν ποικίλων μελετών, άφορωσών αμέσως ή εμμέσως είς την Έλληνικήν 'Επανάστασιν και τα συναφή πολιτικά και εθνικά προβλήματα.

Ούτω εις το μετά χείρας τεύχος δημοσιεύονται μελέται τον ακαδημαϊκού Δ. Ζακυ­

θηνοϋ περί τον 'Ελληνισμού της διασποράς κατά την περίοδον της Τουρκοκρατίας, της καθηγήτριας τοϋ Πανεπιστημίου Σοφίας Άντωνιάδου περί τού τύπου εν 'Ελλάδι κατά τους χρόνους της 'Επαναστάσεως και της βασιλείας τού "Οθωνος, τοϋ καθηγητού τού Πανεπιστη­

μίου Κ. Κωνσταντινίδου περί της 'Ελευθερίας και της Πατρίδος, τοϋ καθηγητού τοϋ Πανε­

πιστημίου Γ. Θ. Ζώρα περί της εν ετει 1827 μάχης τοϋ Πέτα κατ' άνέκδοτον χειρόγραφον τον 'Απορρήτου 'Αρχείου τοϋ Βατικανού, τον καθηγητού φιλολογίας Άλεξ. Καρανικόλα περί των νοτίων Σποράδων (με άγνώστονς σελίδας άπα την ιστορίαν των προνομίων αυτών), τοϋ φιλολόγου καθηγητού Στ. Φασουλάκη περί τοϋ αγγλικού θεάτρου και της 'Ελληνικής 'Επαναστάσεως.

Δημοσιεύονται επίσης μελέται τοϋ επιτίμου αντιστράτηγου Άχ. Τάγαρη περί της Έθνότητος της ανθρωπότητας, Πρ. Σαλμανίδη περί άγνωστου Κυπριακού «προσκυνηταρίου» τοϋ δεκάτου έκτον αιώνος, τοϋ καθηγητού Β. Λαζανά περί της παρουσίας τών κωφαλάλων είς την Νεοελληνικήν ποίησιν, τοϋ δ.φ. Δ. Κούτρα περί της θεωρίας και τοϋ ήθους κατά τον 'Αριστοτέλη, τοϋ δ.φ. Μ. Μερακλή περί τοϋ παραμυθιού ώς αντικειμένου φιλολογικής ερεύ­

νης, τής φιλολόγου 'Ελένης Ψυχογιού ­ Ίωαννίδη περί τών ιστορικών δημοτικών τραγουδιών τής 'Ηλείας, τοϋ Ιστοριοδίφου Β. Βανδώρου περί τής μαθητείας τοϋ Έρμάνου Αονντζη είς τον ίδεοκρατικον εκλεκτικισμον και, τέλος, τής φιλολόγον Μαρίας Μαντουβάλου περί τοϋ ελληνικής καταγωγής 'Ιταλού ποιητοϋ Salvatore Quasimodo, επ' ευκαιρία τής έβδομη­

κονταετηρίδος άπα τής γεννήσεως του. Καταχωρίζονται ακόμη το χρονικον τής Συντάξεως νπο Γ. Θ. Ζ., σνμπλήρωμα

παλαιοτέρας μελέτης νπο Γ. Πεντόγαλον, το χρονικον τής μουσικής κινήσεως νπο τοϋ τακτικού συνεργάτου Γ. Σκλάβου, το υπ' αριθ. 9 Δελτίον πνευματικής κινήσεως τοϋ Συλλό­

γου «Παρνασσός» υπό μ.μ. και κατάλογος νέων βιβλίων άποσταλέντων προς την διεύθυνσιν τοϋ περιοδικού.

Γ. Θ. Ζ.

— 547 —

Μία Συμπλήρωσις

ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΝ ΣΥΝΤΑΞΕΩΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Προς συμπλήρωσιν ώρισμένων σημείων εις την δημοσιευθείσαν ήδη μικράν μελέτην μου δια τον Ήλίαν Μηνιάτην (τεΟχ. 3 τοϋ IB' τόμου), παρακαλώ να ληφθοΰν υπ' όψιν τα εξής:

1. Περί τοϋ μνημονευομένου εν σημειώσει α τοϋ πρώτου έγγραφου, βρέβιου τής εκκλησίας τοϋ 'Αγίου Νικολάου τών Μηνιατών, ό Μαρίνος Γερουλάνος εις το εν έτει 1956 εκδοθέν βιβλίον του «Το Ληξούρι», ποιείται μνείαν βρέβιου τής εκκλησίας, όπερ έσώζετο μετά τους σεισμούς τοϋ 1953, άνευ έτερου τινός στοιχείου κατατοπίζοντος ποϋ εϋρηται τοΰτο (Μ. Γ ε ρ ο υ λ ά ν ο υ , «Το Ληξοΰρι», έν 'Αθήναις 1956, σελ. 129).

2. Ό έν τή σημειώσει α τοϋ δευτέρου έγγραφου μνημονευόμενος κώδιξ, ανήκων κατά Πετρόπουλον είς τήν συλλογήν Ευαγγέλου Μπλέσσα, δέν ανευρίσκεται εις τον Φά­

κελον Κ. 72 ε ­ στ' τών Γενικών 'Αρχείων τοϋ Κράτους, ένθα ανεζήτησα τοϋτον, κατά τήν δοθεϊσάν μοι πληροφορίαν, δι' ελεγχον σημείων τινών τής αναγνώσεως τοϋ χειρογρά­

φου. Έν αύτώ εΰρηται ή έτερα ομάς έγγραφων τής συλλογής Ευαγγέλου Μπλέσσα, ή περιεχόμενη έν τω τόμώ «Νοταριακαί Πράξεις Κεφαλληνίας» ύπο τό στοιχεΐον Γ. Ή τύχη τοϋ προαναφερθέντος κωδικός παραμένει έπί τοϋ παρόντος άγνωστος.

3. Έν σημειώσει ιδ' τοϋ τρίτου έγγραφου ό νοτάριος 'Ιωάννης Μαλακής έγένετο, ελέω τυπογραφείου, 'Ιωάννης Μαζάκης. Έν τώ εγγράφω υπάρχει ή ορθή αναγραφή.

Και τέλος ό τελευταίος τών αδελφών Μηνιάτη, ό Ευάγγελος Μηνιάτης, μνημονευό­

μενος και υπό παλαιοτέρων και προσφάτως μέ τήν ιδιότητα τοϋ υπαλλήλου έν Νοσοκο­

μεία) τής Βενετίας, βεβαιοΰται πλέον ότι έτύγχανεν ΐατρός. Τοΰτο κατά πληροφορίαν δοθεΐσαν εις έμέ ύπό τοϋ πολλά υποσχόμενου νέου Φιλολόγου κ. Άθαν. Καραθανάση 'Υποτρόφου Έρευνητοΰ έν τώ Έλληνικώ Ίνστιτούτω Βενετίας, όστις, κατά τήν ερευνάν του δια το Φλαγγινιανον Έκπαιδευτήριον, άνεΰρεν εις Πάδοβαν και άντίγραφον τοϋ Ίατρικοΰ διπλώματος τοϋ Ευαγγέλου Φραγκίσκου Μηνιάτη.

Μετά τιμής ΓΕΡ. Η. ΠΕΝΤΟΓΑΛΟΣ Δρ. Ϊατρ.

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Η Είς tò Ήρώδειον

Προ τής επισήμου ενάρξεως τοϋ έφετεινοΰ Φεστιβάλ (15 Ιουλίου), εδόθησαν, προ­

εισαγωγικούς, είς τό «Ήρώδειον» τρεις συναυλίαι τής Κρατικής 'Ορχήστρας 'Αθηνών. Τήν πρώτην έξ αυτών (28 Ιουνίου) διηύθυνεν ό 'Ανδρέας Παρίδης, ό όποιος, παρά τό συνήθως νευρώδες τής ιδιοσυγκρασίας του, απέδωσε μέ γαλήνην και ήρεμίαν τήν ώραιο­

τάτην 35ην «Συμφωνίαν» τοϋ Μότσαρτ, τήν γνωστήν υπό τήν προσωνυμίαν «Haffner Συμ­

φωνία». Μέ ανωτερότητα, ωσαύτως, ήρμήνευσε τήν «Συμφωνίαν τοϋ Νέου Κόσμου» τοϋ Ντβόρζακ. Παραλλήλως, ώς καταπληκτικόν φαινόμενον ενεφανίσθη ό αόμματος δεξιο­

τέχνης τοϋ πιάνου Γεώργιος θέμελης, ό όποιος ένεθουσίασε κυριολεκτικώς τό κοινόν, μέ τον τρόπον μέ τον όποιον επαιζεν άψόγως — τυφλός αυτός — τό φοβερόν είς δυσκο­

λίας «Κοντσέρτο αρ. 2, σέ Λα μεΐζ.» τοϋ Λίστ. Τήν συναυλίαν τής 5ης 'Ιουλίου διηύθυνεν ό Γάλλος μαέστρος Gerard Devos,

ό όποιος άπέδωσεν έν αρχή τήν «Σουΐταν σέ ρε μεΐζ.» τοϋ Ίω. Σεβ. Μπαχ, μέ τήν προσή­

κουσαν αυστηρότητα ΰφους, τήν έπιβαλλομένην είς έργα τοϋ είδους αύτοΰ. — Έχει

— 548 —

γίνει παγκοίνως δεκτον ότι ό Jòrg Demus είναι υπό τους μεγαλύτερους συγχρόνους δεξιο­

τέχνας του πιάνου και ότι κανείς δεν ημπορεί να τον φθάση εις τήν έρμηνείαν έργων Μό­

τσαρτ. Αυτό το απέδειξε και κατά τήν ανωτέρω συναυλίαν, εις τήν οποίαν ενεφανίσθη με το «Κοντσέρτο για πιάνο σέ Σι ΰφ.» του μεγαλοφυούς συνθέτου, καταπλήξας το ακροα­

τή ριον με τήν άφθαστον εύαισθησίαν, πού διακρίνει το παίξιμόν του. — Δεν παρηκο­

λούθησα το δεύτερον μέρος της συναυλίας. Άπό πάσης απόψεως ήτο ενδιαφέρουσα ή συναυλία της ΚΟΑ της 12ης 'Ιουλίου.

Και αυτά διότι παρουσιάσθησαν δια πρώτην φοράν εις το «Ήρώδειον» δύο καλλιτέχναι, οί όποιοι, παρά το νεαρόν τής ηλικίας των, κατέπληξαν τό κοινόν. Ό 'Ιταλός διευθυντής ορχήστρας Gabriele Ferro, με τήν θέρμην της ιδιοσυγκρασίας του, με τάς νευρώδεις κινήσεις του, πού αντικατοπτρίζουν τό πνεύμα τοϋ έργου, με τήν άφθαστον μουσικό­

τητα του, άπέδειξεν ήδη, ότι, εις τήν άνθησιν της ηλικίας του, όχι μόνον δεν υστερεί των ωρίμων και πεπειραμένων διευθυντών ορχήστρας, αλλ' εν πολλοίς τους υπερβάλλει. Καί τούτο έφάνη, κυρίως, μέ τον τρόπον μέ τον όποιον ήρμήνευσε τό δυσκολώτατο μπαλ­

λέτο «Chout» (ό Γελωτοποιός), τοΰ Προκόφιεφ, έργο μέ συνεχή έναλλαγήν ρυθμικών σχημάτων, μέ πλοΰτον ένορχηστρώσεως άνευ προηγουμένου, μέ αρχιτεκτονική ν ίδιορ­

ρυθμίαν σπανίως άπαντώσαν. — Άρίστην έντύπωσιν έπροκάλεσεν επίσης ή Εισαγωγή άπό τό κωμικόν μελόδραμα τοΰ Ροσσίνι «Ή Μεταξένια Σκάλα», πού έξετελεΐτο δια πρώτην φοράν άπό τήν Κρατικήν Όρχήστραν. — Κατάπληξιν έδημιούργησεν, ομοίως, ό μόλις δεκαεννέα ετών "Αγγλος βιολιστής Gilbert Varga, όστις απέδωσε τό «Κοντσέρτο για βιολί» τοΰ Μπετόβεν, μέ άκρίβειαν άνευ προηγουμένου, μέ μίαν κατανόησιν πού προκαλεί έντύπωσιν, λόγω τοϋ νεαροΰ της ηλικίας τοΰ δεξιοτέχνου.

* * *

Ή πρώτη επίσημος συμμετοχή της Κρατικής 'Ορχήστρας εις τό έφετεινόν Φεστιβάλ έγινε μέ ενα πραγματικόν μουσικόν αριστούργημα : μέ τό «Ρέκβιεμ» τοΰ Βέρδι. Τό έργον αυτό εΐχεν ήδη παρουσιασθή εις 'Αθήνας, προ αρκετών ετών, εις δύο περιόδους. Δεν υπάρ­

χει όμως αμφιβολία ότι ή έφετεινή έκτέλεσις τοΰ ωραιότατου αύτοΰ έργου ύπερέβαλε τάς προηγουμένας. Καί τοΰτο οφείλεται, κατά πρώτον λόγον, εις τον Άνδρέαν Παρίδην, ό όποιος κατώρθωσε — διευθύνων έκ μνήμης — να υποσημείωση κατά τον πλέον κατα­

πληκτικόν τρόπον, τάς τόσον μεγάλας ήχητικάς αντιθέσεις, πού είναι βασικόν χαρακτη­

ριστικόν της υπέροχου αυτής μουσικής δημιουργίας τοΰ μεγάλου Ίταλοΰ συνθέτου. Ή υπό τον Παρίδην ορχήστρα επέτυχε μοναδικά «πιανίσσιμα», παραλλήλως δέ ήχητικάς εκρήξεις, άνευ προηγουμένου, ιδίως εις τό περίφημον «Die irae», εις τό όποιον ή δραμα­

τική ιδιοφυΐα τοΰ Βέρδι ευρίσκει εύκαιρίαν να έκδηλωθή κατά τρόπον ύπενθυμίζοντα ότι μία ιδιοφυΐα άναλώσασα ολην της τήν ζωήν εις τήν δημιουργίαν λυρικοδραματικών έργων, δεν είναι εΰκολον, εις ήλικίαν έξήκοντα ετών — όταν έγράφη τό «Ρέκβιεμ» — να άπομακρύνη τάς επιδράσεις αύτάς άπό τήν θρησκευτικήν μουσικήν.

Εις ενα έργον όπως τό «Ρέκβιεμ», βασικός παράγων της επιτυχίας είναι ή χορω­

δία. Καί ευτυχώς ή ύπό τόν Μιχ. Βούρτσην «Χορωδία τής Λυρικής Σκηνής» (εξαιρέσει μικροΰ τμήματος, εις τήν αρχήν τοΰ έργου) ύπήρξεν όχι μόνον συντονισμένη, αλλά καί έχρωμάτισε κατά τρόπον έξαιρετικόν. Άπό τους σολίστ — καί οί τέσσαρες ήσαν Έλλη­

νες — εις πρώτην γραμμήν πρέπει ν' άναφερθή ή μεσόφωνος Κική Μορφονιοΰ, όχι μόνον δια τήν ώραίαν της φωνήν, άλλα καί δια τήν άνωτάτην έρμηνείαν έν τώ συνόλω, έρμη­

νείαν ίδιάζουσαν εις έργον θρησκευτικού περιεχομένου. 'Εξαιρετική ήτο καί ή ΰψίφω­

νος Καλλιόπη Καφετζή, επιβληθείσα μέ τό ωραίο «τέμπρο» τής φωνής της. Νομίζω, μόνον, ότι μεγαλύτερος όγκος φωνής θα ήτο εις όφελος τοΰ έργου. Πολύ καλοί επίσης

— 549 —

και ό τενόρος Θάνος Πετράκης ώς και ό βαθύφωνος Ευθύμιος Μιχαλόπουλος. Έν τω συνόλω ή μουσική αύτη έκδήλωσις ήτο προς τιμήν τής Κρατικής 'Ορχήστρας και τοϋ Φεστιβάλ 'Αθηνών.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΚΛΑΒΟΣ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» (Δελτίον αριθ. 9, 1970­1971)

ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΙΔΡΥΤΩΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ. — Συμφώνως προς τήν καθιερωθεΐσαν αρχήν και εις έφαρμογήν σχετικής διατάξεως τοϋ Κανονισμού του Συλλόγου, τήν 27ην 'Ιουνίου έ.ε., έτελέσθη, τη συμμετοχή τής Εφορείας και πολλών μελών του Συλλόγου, έτήσιον μνημόσυνον υπέρ των ιδρυτών, δωρητών και αποθανόν­

των μελών τοϋ «Παρνασοΰ» έν τω ίερώ ναω τοϋ 'Αγίου Γεωργίου Καρύτση.

ΤΕΛΕΤΗ ΑΠΟΝΟΜΗΣ ΒΡΑΒΕΙΩΝ ΕΙΣ ΜΑΘΗΤΑΣ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ. — Κατά μακράν παράδοσιν, έγένετο και εφέτος ή επίσημος τελετή τής λήξεως τοϋ σχολι­

κού έτους και τής απονομής βραβείων εις τους έπί έπιδόσει και διαγωγή διακριθέντος μαθητάς τών Νυκτερινών Σχολών τοϋ Συλλόγου. Ή συμμετοχή τών μελών και γενικώτε­

ρον τοΰ κοινού υπήρξε σημαντική και λίαν συγκινητική ή όλη έκδήλωσις. Τό γεγονός οφείλεται κυρίως είς τήν έμφάνισιν, τό πρώτον, μαθητών τών δύο νέων κύκλων, ήτοι τοϋ Γυμνασίου και τοϋ Φροντιστηρίου Ξένων Γλωσσών. Τήν προεδρίαν τής εκδηλώσεως, παρακληθεΐσα, άνέλαβεν ή κόρη τοΰ εκ τών ιδρυτών τοϋ «Παρνασσοΰ» Σπ. Λάμπρου κ. Λίνα Τσαλδάρη. Μετά χαιρετισμόν τοΰ αντιπροέδρου κ. Ματάλα, ό Έφορος τών Σχολών κ. Βρανόπουλος εξέθεσε κατ' αρχάς μεν τό γενικώτερον έκπαιδευτικόν πρόγραμμα τοΰ Συλλόγου και έν συνεχεία τα Πεπραγμένα ενός έκαστου κύκλου, ήτοι τοΰ Δημοτικοΰ σχο­

λείου, τοΰ Γυμνασίου και τοΰ Φροντιστηρίου Ξένων Γλωσσών. Καταλήγων έξέφρασεν έκ μέρους τής Εφορείας και τής Κοσμητείας προς τό διδακτικόν προσωπικόν τών Σχολών συγχαρητήρια δια τα έπιτευχθέντα αποτελέσματα. Έν συνεχεία μαθηταί εκπροσωπούν­

τες ενα εκαστον κύκλον διετύπωσαν τήν ευγνωμοσύνη ν των προς τον «Παρνασσόν» δια τάς υπέρ τής μορφώσεως αυτών καταβαλλόμενος προσπάθειας και ύπεσχέθησαν ότι θα φανούν αντάξιοι τών προσδοκιών αύτοΰ. Ή ύπό τον καθηγητήν κ. Μποτετζάγιαν μαθητική χορωδία έψαλε μετ' επιτυχίας σχολικά και δημοτικά ςίσματα. Τέλος άπενεμήθησαν τά ορισθέντα χρηματικά βραβεία είς τους διακριθέντος τροφίμους τών Σχολών.

ΔΕΞΙΩΣΙΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ ΣΧΟΛΩΝ. — Μετά τό πέρας τής ώς άνω εορτής, ή Εφορεία, παρουσία και τής Κοσμητείας, έδεξιώθη τό διδακτικόν προσωπι­

κόν είς τά Γραφεία τής Εφορείας, ίνα ούτω δοθή ευκαιρία είς τά μέλη αυτής να γνωρί­

σουν και έκ τοΰ πλησίον τους διδάσκοντας και επαναλάβουν τά συγχαρητήρια αυτών δια τό υπέρ τών μαθητών έπιδειχθέν ενδιαφέρον.

ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΥ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ». — Εξεδόθη ή ύπ'αριθ. 4186/1971 απόφασις τοΰ Πολυμελοΰς Πρωτοδικείου 'Αθηνών, δι' ης έπεκυρώθησαν αί γενόμενοι ύπό τής Γενικής Συνελεύσεως τών μελών τοϋ Συλλόγου, κατά τήν Συνεδρίαν τής 30ής Νοεμβρίου 1969, τροποποιήσεις τοΰ Κανονισμού τοΰ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός».

— 550 —

ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΜΗΧΑΝΗΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΠΡΟΒΟΛΩΝ. — Συμπληρω­

θεισών τών εργασιών της διαρρυθμίσεως τοϋ θαλαμίσκου και τής εγκαταστάσεως του μη­

χανήματος προβολών, την 8ην 'Ιουνίου 1971 έγένετο πανηγυρική εναρξις των κινηματο­

γραφικών προβολών, εις τα πλαίσια τών υπέρ τών μελών καλλιτεχνικών καί κοινωνικών εκδηλώσεων του Συλλόγου. Προ της ενάρξεως της προβολής τής ταινίας, ό καθηγητής κ. Γ. Θ. Ζώρας ηύχαρίστησεν εκ μέρους τής Εφορείας τους παριστάμενους πρεσβευτήν τής 'Ιταλίας κ. D'Orlandi, ώς καί τον διευθυντήν τοϋ 'Ιταλικού 'Ινστιτούτου κ. M. Mon* tuori δια τήν ευγενή παραχώρησιν τής μηχανής προβολής ώς καί δια τήν πρόθυμον φρον­

τίδα προμηθείας καταλλήλων ταινιών. Άπό τοϋ προσεχούς έτους θέλει καθιερωθή τακτή ήμερα κινηματογραφικών προβολών.

ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ. — Τήν 30ήν 'Απριλίου έ.ε. εληξεν ή προθεσμία υποβολής έργων εις τον υπό τοϋ Φιλολογικοΰ Συλλόγου «Παρνασσός» κατά το τρέχον έτος προκηρυχθέντα διαγωνισμόν Διηγήματος. Μετέσχον υποψήφιοι, κατά τους όρους τοϋ διαγωνισμοΰ, ηλικίας μέχρι τών τριάκοντα ετών. Τα υποβληθέντα έργα άνήλ­

θον εις 201.

ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΣ ΘΕΑΤΡΙΚΟΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ. — Τήν 30ήν 'Ιουνίου έ.ε. εληξεν ή προθεσμία υποβολής έργων εις τον 51ον Καλοκαιρίνειον θεατρικόν διαγω­

νισμόν. Τα υποβληθέντα έργα άνήλθον εις 59 καί περιλαμβάνουν τραγωδίας, δρά­

ματα καί κωμωδίας. Ή κριτική επιτροπή καί τών δύο διαγωνισμών, συγκειμένη εκ τών ακαδημαϊκού

Πέτρου Χάρη, καθηγητού Πανεπιστημίου Γεωργίου Θ. Ζώρα, λογοτέχνου Χρήστου Σολομωνίδη, ήρχισεν ήδη τήν μελέτην τών υποβληθέντων εις αμφότερους τους διαγωνι­

σμούς έργων, τα δέ αποτελέσματα θα έκδοθοΰν εντός τοϋ τρέχοντος έτους.

ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΕ ΑΚΙΝΗΤΟΥ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΥ». — Υποβληθέντων ήδη τών σχετικών μελετών δια τήν άξιοποίησιν τής ακινήτου περιουσίας τοϋ «Παρ­

νασσού», ή 'Εφορεία άπεφάσισεν όπως προβή τό ταχύτερον εις τήν συμπλήρωσιν τών λοιπών προκαταρκτικών εργασιών, ίνα ούτω καταστή προσεχώς δυνατή ή εναρξις τής κατεδαφίσεως τών προβλεπομένων πεπαλαιωμένων κτηρίων, αρχής γινομένης από τοϋ εις τήν όδόν Τσιμισκή 2 ακινήτου.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΣΧΟΛΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΡΟΣΕΧΕΣ ΕΤΟΣ. — Ή 'Εφορεία λαμβάνου­

σα υπ' όψιν όσα ήδη κατά τό παρελθόν έτος ελέχθησαν περί σταδιακής αναπτύξεως τοϋ σχολικού προγράμματος τοϋ «Παρνασσού», άλλα καί τάς οίκονομικάς δυσχέρειας τάς οποίας προσεχώς θα αντιμετώπιση ό Σύλλογος, ένεκα τής άρξαμένης άνοικοδομήσεως παλαιών ακινήτων αύτοϋ, αποφασίζει : α) να λειτουργήση το δημοτικόν σχολεΐον, β) να ίδρυθή δευτέρα τάξις Γυμνασίου, όλοκληρουμένου τοϋ τριταξίου κύκλου κατά τό προσεχές έτος καί γ) να ίδρυθή καί δευτέρα τάξις τοϋ Φροντιστηρίου Ξένων Γλωσσών δια τήν άγγλικήν γλώσσαν.

ΕΥΠΡΕΠΙΣΜΟΣ ΜΕΓΑΡΟΥ ΝΥΚΤΕΡΙΝΩΝ ΣΧΟΛΩΝ. — Κατόπιν εισηγήσεως μεικτής επιτροπής εκ μελών τής 'Εφορείας καί Κοσμητείας, απεφασίσθη όπως κατά τήν διάρκειαν τοϋ θέρους ληφθή μέριμνα δι' έκτέλεσιν εργασιών προς εύπρεπισμον τοϋ κτη­

ρίου τής όδοΰ Θεμιστοκλέους καί Κατακουζηνοϋ, ένθα στεγάζονται αί Νυκτερινοί Σχο­

λαί τοϋ «Παρνασσού». μ.μ.

— 551 —

Ν Ε Α Β Ι Β Λ Ι Α Α κ α δ η μ ί α ς ' Α θ η ν ώ ν , Έπετηρίς τοϋ Κέντρου Έρεύνης τής 'Ελληνικής Λαο­

γραφίας, τόμ. Κ'­ΚΑ' (1967­1968), Έν 'Αθήναις 1970. ' Α θ η ν ά , Σύγγραμμα περιοδικον της έν 'Αθήναις Επιστημονικής'Εταιρείας, τόμ. 71,

Έν 'Αθήναις 1970. B a l k a n S t u d i e s , Ίδρυμα Μελετών τής Χερσονήσου τοϋ Αίμου, τόμ. 11, Θεσσαλο­

νίκη 1970. Β ι β λ ι ο θ ή κ η τ ή ς Β ο υ λ ή ς τ ώ ν ' Ε λ λ ή ν ω ν , 'Αρχέτυπα και 'Εκδόσεις ΙΕ'

και IT ' αιώνος, τόμ. Α', 'Αθήναι 1971. Β υ ζ α ν τ ι ν ά , Έπιστημονικον όργανον Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής

Σχολής 'Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, τόμ. 2ος, Θεσσαλονίκη, 1970. Γ ε ν ι κ ή Σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή Έ π ι θ ε ώ ρ η σ ι ς , περίοδος Β', έτος Δ', 1971. ' Ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ό ς Φ ά ρ ο ς , Έπιστημονικον Θεολογικον περιοδικον σύγγραμμα

τοϋ Πατριαρχείου 'Αλεξανδρείας, τόμ. ΝΓ', 1971. Έ π ε τ η ρ ί ς ' Ε τ α ι ρ ε ί α ς Β υ ζ α ν τ ι ν ώ ν Σ π ο υ δ ώ ν , τόμ. 37, 'Αθήναι 1969­

1970. Έ π ε τ η ρ ί ς ' Ε τ α ι ρ ε ί α ς Κ υ κ λ α δ ι κ ώ ν Μ ε λ ε τ ώ ν , τόμ. Η', Έν 'Αθήναις

1970. Θ η σ α υ ρ ί σ μ α τ α , Περιοδικον τοΰ 'Ελληνικού 'Ινστιτούτου Βυζαντινών και Με­

ταβυζαντινών Σπουδών, τόμ. 7 (1970), Βενετία 1970. Λ α ο γ ρ α φ ί α , Δελτίον τής Ελληνικής Λαογραφικής 'Εταιρείας, τόμ ΚΓ', Γενικόν

εύρετήριον τών τόμων Α' ­ Κ', Έν 'Αθήναις, 1970. R i v i s t a di S t u d i B i z a n t i n i e N e o e l l e n i c i , Istituto di Studi Bizantini e

Neoellenici, Università di Roma, diretta da G. Schirò e G. Zoras, voi. 6­7 (16­17), Roma 1970.

Σ ε ρ ρ α ϊ κ ή Π ρ ο σ ω π ο γ ρ α φ ί α , εκδ. Σερραϊκής Πολιτιστικής 'Εταιρείας, Σέρραι 1971.

U n i v e r s i t a d de C h i l e , Bizantion­Nea Hellas, Chile 1970. U n i v e r s i t à di P a d o v a , Studi Bizantini e Neogreci, diretti da F.M. Pontani, Omag­

gio a Seferis, Padova 1970. A n a l e c t a H y m n i c a G r a e c a e codicibus eruta Italiae Inferioris, Ioseph Schirò

Consilio et ductu edita, V Canones Iannuarii, Alcestis Proiou collegit et instruxit, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, Università di Roma, Roma 1971.

A n a l e c t a H y m n i c a G r a e c a e codicibus eruta Italiae Inferioris, Ioseph Schirò Consilio ed ductu edita, VII Canones Martii, Eutychius Tomadakis collegit et instru­

xit, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, Università di Roma, Roma 1971. A n a l e c t a H y m n i c a G r a e c a e codicibus eruta Italiae Inferioris, Ioseph Schirò

Consilio et ductu edita, Vili Canones Aprilis, Constantinus Nikas collegit et instruxit, Istituto di Studi Bizantini e Neoellenici, Università di Roma, Roma 1970.

Η π ε ι ρ ω τ ι κ ή ' Ε σ τ ί α , 'Ιωάννινα, έτος Κ', 1971. O r i e n t a l i a C h r i s t i a n a P e r i o d i c a , Commentarli de re orientali aetatis

Christianae sacra et profana, editi cura et opere Pontificii Instituti Orientalium Stu­

diorum, volumen XXXVII, Fasciculus I, Roma 1971. H e r b e r t H u n g e r , Johannes Chortasmenos Briefe, Gedichte und kleine Schriften

Einleitung, Regesten, Prosopographie, Text. Wiener Byzantinische Studien, Band VII (Òsterreische Akademie der Wissenschaften. kommission fur Byzantinistik. Insti­

tut fur Byzantinistik der Universitât Wien). Wien 1969

— 552 —

Ε υ θ υ μ ί ο υ Σ ο υ λ ο γ ι ά ν ν η , Ό Δαπόντες περί Εκάβης, 'Εταιρεία Ευβοϊκών Σπου­

δών, Άνάτυπον έκ τοϋ ΙΤ ' /1970 τόμου τοΰ «'Αρχείου Ευβοϊκών Μελετών». ' Α ν ά λ ε κ τ α , 'Εκδόσεις τοϋ 'Ινστιτούτου τών 'Ανατολικών Σπουδών τής πατριαρχι­

κής Βιβλιοθήκης 'Αλεξανδρείας, αριθ. 19, τεΰχ. Α', Επιμελητής Θ. Α. Μοσχονας, 'Αλεξάνδρεια 1970.

Ε μ μ α ν ο υ ή λ Κ ρ ι α ρ ά , Λεξικό τής Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμμα­

τείας 1100­1669, τόμ. Β', Θεσσαλονίκη 1971. Γ Ά θ ά ν α , Άστέγνωτο δάκρυ, 'Αθήναι 1971. J v a n D u j i e v , Medioevo Bizantino ­ Slavo, vol. Ili, Edizioni di Storia e letteratura,

Roma 1971. Λ. Κ ο τ σ έ τ σ ο υ , Πορτραίτα Λογοτεχνών μας, τόμ. Β', 'Αθήνα 1971. Ε ι ρ ή ν η ς Δ ε ν δ ρ ι ν ο ΰ , Ή Κερκυραϊκή Σχολή, Προλεγόμενα Κ. Δαφνή, «Κερκυραϊ­

κά Χρονικά», τόμ. Γ', Κέρκυρα 1971. Γ ε ρ Ko ν ι δ ά ρ η, Ή άρσις τοϋ Βουλγάρικου Σχίσματος έν τώ πλαισίω τής καθολικής

ορθοδοξίας τοϋ Έλληνισμοΰ, 'Αθήναι 1971. Ν τ ί ν ο υ Κ ο ν ό μ ο υ , Το Ζακυνθινό ράσο στην 'Εθνεγερσία, 'Αθήνα 1971. Δ η μ Μ ι χ α η λ ί δ ο υ , Βιβλιογραφικό σημείωμα για τον 'Ανδρόνικο NoÓKto, 'Ανάτυπο

από το περ. «Ό Ερανιστής», 'Αθήνα 1970. D. M i c h a i 1 i d i s, Trois notules sur des Saints de Lesbos, Analecta Bollandiana, Bru­

xelles 1971. Ε. Μ ο υ τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Ai αίσθητικαί κατηγορίαι, 'Αθήναι 1970. Σ τ ε φ Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , "Εγγραφα τοΰ 'Αρχείου Καποδίστρια αναφερόμενα στην

ιστορία τοΰ 'Αγίου Όρους κατά τήν Επανάσταση 1821, Άνάτυπον έκ τοΰ Γ τόμου τών «Μακεδόνικων», Θεσσαλονίκη 1970.

Ν P h o t i n o s , Marin de Tyr, grand géographe grec et dessinateur de la carte marine actuelle, Athènes 1960.

G i o v a n n i S i d e r i s, La fortuna di Carlo Goldoni in Grecia 1791­ 1969, Venezia, Casa di Goldoni 1970.

Χ ρ ή σ τ ο υ Σ ο λ ο μ ω ν ί δ η , Ό Σμύρνης Χρυσόστομος, τόμ. Α', 'Αθήνα 1971. Μ ι χ. Σ τ α σ ι ν ό π ο υ λ ο υ , Τα πρώτα βήματα τής 'Ανωτάτης Παιδείας μετά τήν

άπελευθέρωσιν, 'Αθήναι 1971. E r i c h T r a p ρ, Digenes Akrites, Synoptische Ausgabe der âltesten Versionen, Oster­

reichische Akademie der Wissenschaften, Kommission fur Byzantinistik, Institut fur Byzantinistik der Universitât Wien, Wiener byzantinische Studien, Band VIII, Wien 1971.

Γ. Χ ι ο ν ί δ η , "Αγνωστοι Βεροιεΐς άγωνισταΐ τοΰ 1821, Βέροια 1971. Χ. Δ. Φ α ρ ά ν τ ο υ, Ό ναός τής Θεοτόκου είς θέσιν «Μαραθιας» τής Αΐδηψοΰ,

Άνάτυπον έκ τοΰ ΙΤ'71970 τόμου τοΰ «'Αρχείου Ευβοϊκών Μελετών».

ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ : ΓΕΩΡΓΙΟΣ β. ΖΩΡΑΣ

Α'. «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ»

Περιοδικών σύγγραμμα κάνα τριμηνίαν έκδιοόμβνον Έκαστος τόμος σβλ. 650.— 'Εττισία συνδρομή : δρχ. 120.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ

Έξβδόθησαν: 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος,'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμά, 'Ιούλιος Τυπάλδος,'Αθήναι 1970. 3. F. Τ σ ο κ ο κ ο ύ λ ο υ , ΟΙ αδελφοί Σούτσοι καΐ ή πολιτική κοίησις tod 'Οθωνος,

Αθήναι 1970. 4. θ. Β β λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκορβς καΐ ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

5. Ι ω ά ν ν ο υ Ζερβο0 , 'Ανδρέας Αασκαρ&τος,'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Σ τ β φ ά ν ο υ, Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971

Έκαστον τεΟχος δρχ. 20.

Γ. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΏΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

Ύ π ό έ κ τ ύ π ω σ ι ν : 1. Μ. Μ α ν τ ο υ β ά λ ο υ , Τά έν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα του 1862 καΐ τα έν τφ

­ «Παρνασσφ» κατάλοιπα τοΟ Δ. Βούλγαρη. 2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η , Τα δημοσιεύματα των Έλλήνωνσπουδαστών τοϋ Πανεπιστη­

μίου τής Πάδοβας τον 17ον καΐ 18ον αΙωνα.