С.Г · Web viewБаруун талаараа дтд 2500-3500м өргөгдсөн Монгол Алтай, Говь-Алтайн уулс, нутгийн хойд ба төв хэсгээр

Газарзүйн дасгал даалгаврууд

Дасгал даалгаврын өмнөх үг.Сургалтын арга барил, суралцагчдын бие даан суралцах арга техник жилээс жилд

хувирч бүтээлч, сэтгэлгээг хөгжүүлэх хандлагатай болж байна. Иймд газарзүйн хичээлийн

стандарт агуулгын дагуу нэгж хичээлийн багцад нийцүүлэн багш суралцагчдад дөхөм

болох, олмипиад, элсэлтийн шалгалтад бэлтгэхэд ашиглах зорилгоор энэ эмхтгэлийг

нэгтгэн гаргаж байна.

Эмхтгэлийг 2012-2014 оны хичээлийн жилүүдэд сургалтын үйл ажиллагааны явцад

хийгдэж байсан сургалтын технологийн дагуу дасгал даалгавруудыг нэгтгэлээ. Үүнд:

1. Багш миний сургалтын үндсэн арга нь Зөвлөлтийн сурган хүмүүжүүлэгч

Шаталовын тулгуур дохионы арга дээр үндэслэсэн таблиз, диаграмм,

зураглалын арга бөгөөд байнга ашигладаг “Сайн туршлага” дээр хийгдсэн

сургалтын арга, түүнийг ашиглаж буй жишээ даалгаврууд

2. “Хүүхэд нэг бүрийг хөгжүүлэх” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад хийгдсэн

“Даалгаврын сан” ба дасгал ажлууд, үнэлэх дүгнэх “Сорил”хувилбарууд

3. Суралцагчдын сэтгэх бодох чадварыг хөгжүүлэх газарзүйн бодлого

даалгавруудыг 10 хувилбараар 130 гаруй бодлогыг нэгтгэсэн.

Энэхүү зөвлөмж, дасгал даалгаврын эмхтгэл нь манай сургууль болон дүүргийн

багш сурагчдад тус нэмэр болно гэдэгт итгэж байна.

Эрдэм оюуны их мэдлэг дөрвөн зүг,

найман зовхистоо нарны цацраг лугаа гэрэлтэн цацарч,

эрдэм ухаан дэлгэрч явахыг билэгдэе.

Багануур дүүрэг “Гүн галуутай” цогцолбор

Сургуулийн газарзүйн багш С. Ганцэцэг.

1


Тулгуур дохионы аргаар сурагчдын чадварыг хөгжүүлэх нь

Чехийн их сурган хүмүүжүүлэгч Я.А. Коменский “дидактик” арга нь – юунд, яаж сургах вэ? үзүүлэн таниулах, ухамсарлуулах, дэс дарааллын, хялбар дөт ойлгуулах, мэдлэгийг бат бөх эзэмшүүлэх \анхаарал сонирхол татахуйц хялбар дөхөм, ил тод\ зарчим тулгуурласан.

Зөвлөлтийн багш Шаталовын “Тулгуур дохионы аргыг сургалтад хэрэглэх нь”-хурдан хугацаанд тэмдэглэл хөтлөх, ухагдахуун ойлголтыг хурдан хугацаанд сэргээн санахад тулгуурласан. Тэмдэглэгээний энгийн аргаар тогтоолгох чадвар.

Газарзүйн зураг сурагчдын хувьд бэлэн тулгуур дохионы хэлбэр. Зураг тэдний нүдэнд шууд танигдах мэдлэгийн эх.

Багшийн заасан хичээлийг бие даан даалгаврын гүйцэтгэлээр хангах – мэдсэн зүйлээ бататгах, ухагдахуун ойлголтыг хурдан хугацаанд сэргээн санах, бие даан чадвараа хөгжүүлэх нь хэрэгтэй гэж үздэг

“Зөв Монгол хүүхэд” – Хүүхэд нэг бүрийг хөгжүүлэх хөтөлбөр хэрэгжиж байна. Бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх аргууд нь тоон үзүүлэлт, өгөгдсөн өгүүлбэр,

даалгаврын сангаар төлөвлөгдсөн бөгөөд тэдгээрийг гүйцэтгэх замаар диаграмм, хүснэгт, зураг дүрслэлийн аргаар чадвараа хөгжүүлнэ.

Туршлага бий болох нөхцөл шалтгаанСуралцагчдад зааж байгаа хичээлийн сэдвийг бүрэн таниулах, хялбар, дөхөм,

цэгцтэй байх ямар боломж байгааг мэдэрсэн нь багшлах хугацаандаа өөртөө бий болгосон хамгийн сайн арга, туршлага гэж ойлгосон. Одоо ямар ч бүлэг сэдэв үзсэн эхний цагийн хичээл дээр бүлгийн агуулгыг схемчлэн ямар ухагдахуун, нэр томъёог судлахыг илүүд үзэж байгааг загварчлан дэвтэрт зуруулдаг болсон. Энэ нь сурагч бүрийн цаашид энэ бүлэг сэдвийн гол ойлголт аль нь вэ? гэдгийг багшийн өгөх даалгаврын чигээс мэдэж авна. Ингэснээр сурагчдыг үнэлэх арга тодорхой болдог.Миний сайн туршлага, аргачлал

Схем, диаграмм, хүснэгт, дүрслэлийн аргаар тэмдэглэх - Бүтээлч сэтгэлгээ, бүтээлч санаа нь заавал анхдагч санаа байх ёстой бус хэний ч үзэл бодол хэний ч санаа байж болно. Харин өөрийнхөө бодлыг л нэмж хэлэх, бичих нь тухайн хүний бие даасан байдал нэмэгдэхийн үндэс билээ. Бүтэц нь: А. Сэдэл – Суралцагчдад шинжлэх ухааны төсөөллийг мэддэг зүйл дээр тулгуурлан өгөх өөрөөр хэлбэл мэдэхгүй зүйлээ мэддэг зүйлтэйгээ холбон ойлгох үйл явцБ. Утгыг ойлгуулах –Өөрийн ойлгоцыг сэргээн засварлах баталгаатай болгох В. Бататгах -Шинэ мэдлэгийг хоосон чээжилж эргэн ярихад бус, хэрэглээ болгож ашиглах чадвар, түүнийг ямар ч асуулга дээр хөврүүлэн ашиглах мэдрэмж, чадвар

Сэдвийн гол агуулгыг нарийвчлан судалж эзэмшүүлэхийн тулд багшаас өгсөн даалгаврын агуулга нь дараах зарчим дээр тулгуурласан байх хэрэгтэй. Үүнд:-Тухайн бүлэг сэдэв дэх агуулгын гол ойлголт, ухагдахууныг даалгаварт бүрэн тусгах-Өгөгдсөн даалгавар бүр нь хоорондоо харилцан хамааралтай байх шинжийг хадгалах-Даалгаврын асуулга нь сурагчдад мэдлэг олгох, логик сэтгэлгээг хөгжүүлэх чиглэлтэй

2


-Даалгавар тус бүрийг тодорхой оноогоор \хамгийн ихдээ 6-8 оноотой\, оновчтой \заавал бүтэн оноогоор дүгнэх албагүй\, ялгаатай \хэт хөнгөн ба хүнд даалгаваргүй байх тохируулах\ байдлаар үнэлэх. Хичээлийг үр дүнтэй зохион байгуулахад багшийн гаршсан заах арга зүй. Эндээс үндэслэн үр өгөөжтэй заах эзэмшсэн аргаа танилцуулж байна. Хичээлийг багцлах аргаар заах нь – энэ нь суралцагчдыг сэдвийн талаар чөлөөтэй, нээлттэй сэтгэн бодоход, мэдлэгийг нэгтгэн ойлгоход, сэргээн санахад тохирсон аргачлал. Дүрслэх хэлбэр нь: Хүснэгт + тойргон хэлбэр = Ойлгож бичсэн тэмдэглэл

ЖИШЭЭ1 IX ангийн газарзүй “Зам тээврийн газарзүй” хичээлийн хүрээнд нэгдсэн багц схемчлэлийг ямар ч сурагч ойлгож мэдээллийг таних болно.

ЖИШЭЭ 2. Хүснэгтээр агуулгыг тодорхойлох дасгал даалгавар. VII болон X ангийн хичээлээр “Уур амьсгал” сэдвийннэгдсэн дүгнэлт нь өгөх боломжтой.

Хүснэгт 1.Сар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII дүнT0C 10 12 16 20 23 24 25 24 23 20 15 11 ?мм 15 41 23 58 122 246 373 345 155 38 8 3 ?

Хүснэгт 2.Сар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII дүнT0C 23 24 26 31 35 34 34 33 33 32 27 23 ?мм 0 0 10 0 14 30 77 50 20 17 0 0 ?

Даалгавар: 1. Хүснэгт 1-д өгөгдсөн уур амьсгалын нөхцөл бүхий газар нутаг хаана байж болох вэ? Сонголт хийнэ. А.Сибир Б.Балба В.Аляска Г.Антарктид Д. Шинэ газрын арал2.Хүснэгт 2-д ямар уур амьсгалын нөхцөл бүхий газар нутаг вэ? А.Мали Б.Сибир В.Аляска Г.Антарктид Д. Скандиновын хойг3.Энэ нутаг дэвсгэрт газар тариалан эрхлэх боломж ямар вэ? 1............ 2............4.Хур тунадасны нийт хэмжээ хэд вэ? Ямар бүслүүрийн нутаг вэ? 1............ 2............5.Агаарын температурын дундаж хэм хэд байна вэ? 1............ 2............

Авто замын тээвэрАвто

Усан зам тээв

Агаар тээвэр

Төмөр замДамжуулах хоолойн тээвэр

Цахилгаан тээвэр

Зам тээвэр төрөл

Зөвхөн том хотуудад

1815

40000

10000

135 км урт

Их хөрөнгө, тогтмол, их ачаа, зорчигч, алс зайд,байгалиас шалтгаалахгүй

Байгальд хоргүй

Дамжуулах шугам

Хөдөлгөөний чиглэл чөлөөтэй

50000:6700:30000Алсын зам, бага хугацаа, цаг хожих, хурдан хүргэх өртөг өндөр

3


ЖИШЭЭ 3. IX ангийн газарзүй “Хүн амын газарзүй”бүлэг шинэ нэр томьёог багтаана. Хүснэгт хэлбэрээр дүрслэе.

Нягтшилтын зураг МУ-ын хүн амын тоо, түүнд нөлөөлөх хүчин зүйл \ЕӨ=Т-НБ

эерэг ба сөрөг тал\

Пирамид байгуулахХүн амын байршилт,

нягтшилт, нутагшилт \хот ба хөдөөгийн хүн ам\

Нас хүйсний бүтэц, хүн амын шилжилт

хөдөлгөөн.Монгол Улсын хүн амын

газарзүйн

Дэлхийн хүн амын тухай МУ-ын хүн амын угсаатны ба нийгмийн бүтэц \үндэстэн – байршилт тархалт,

МУ-ын хүн амын хөдөлмөр эрхлэлт

Шинэ мэдээлэл дээр ажиллах

Тоон мэдээлэл дээр ажиллах

ЖИШЭЭ 4. IX анги “ Монгол улсын зам тээврийн газарзүй” сэдвээр авч үзье. Сэдвийг уншаад агуулыг дараах хүснэгтэд бичих. Та аль ч аргыг сонгон тэмдэглэж болно.

Зам тээвэр

ТөрөлАвто зам тээвэр

Төмөр замАгаарын

замУсан зам

Цахилгаан тээвэр

Дамжуулах хоолой

Зам км

Давуу талСул тал

Өнөөгийн байдал

Хэтийн төлөв

ЖИШЭЭ 5.VIII анги “Монгол орны гадарга уулс” сэдвээр хүснэгт нөхөн газрын зураг дээр ажиллах дадлага хичээл. Даалгавар: 1. Хүснэгтийн дагуу хариулт бичих.

2.Хамрагдах салбар уулсыг газрын зураг дээр олох, зааж сурах, тогтоох.

Уулт тогтолцооны нэр

Тухайн уулсын өндөр цэг, нэр

Тогтолцооны чиглэл. Зураглан гаргах Хамрагдах салбар уулсууд

Алтайн нуруу Таван богдын Хүйтэн уул. H=д.т.д.4374м

Алтай Таван богдоос Гичгэний

нуруу хүртэл Алтайн гол нуруу, Гичгэнээс

Хөрх уул хүртэл Говь-Алтай нуруу

Баруун хойноос зүүн урагшаа чиглэлтэй. 1800 гаруй км урт.

I эгнээ: Таван богд, Цэнгэлхайрхан, Цамбагарав, Хөх сэрх, Хар Азарга, Алаг хайрхан, Бурхан буудайII эгнээ: Баатар хайрхан. Сутай хайрханIII эгнээ: Жаргалант хайрхан, Бумбат хайрхан, ДарвиIV эгнээ: Хасагт хайрхан, Хан Тайшир, Сэрх

Говь-Алтайн нуруу

Ихбогд уул д.т.д. 3957м. I эгнээ: Баянцагаан, Ихбогд,

4


Багабогд, АрцбогдII эгнээ: Жинст, Говь гурван сайханIII эгнээ: Алтан, Нэмэгт, Сэврээ, ЗөөлөнIV эгнээ: Тост, Ноён, Номгон, Бумбын нуруу,

Хангайн нуруу Отгонтэнгэр уул. Д.т.д. 4021м

Хан-Хөхий нуруунаас баруун

урагш чиглэлтэй Ду аймгийн Дэлгэрхаан

уул хүртэл 800 км үргэлжлэнэ.

Хан-Хөхий, Булнай нуруу, Тарвагатай нуруу, Намнан, Хантай нуруу, Бүтээлийн ба Бүрэнгийн нуруу хамрагдана.

Хэнтий нуруу Асралт хайрхан уул. Дтд.2800м

Их Хэнтэй ба Бага Хэнтэй гэсэн 2

салбартай чиглэл нь зүүн хойноос баруун урагшаа чиглэлтэй

Бага Хэнтэйд: Баянбараат, Асралтхайрхан, Гэл уул, Оюутын сарьдаг, Хөх чулуу, Суваг усны сарьдаг, Харганат-Өндөр уул.

Хөвсгөлийн уулс Мөнхсарьдаг. Дтд. 3491м

Соёны нуруу улсын хил дээр БХ-ЗУ

чиглэлтэй 200 км үргэлжлэнэ.

Ерөнхийдөө хойноос урагш чиглэлтэй салангад уулсууд

Баяны нуруу \Харайтын гозгор 3130м\, Хорьдол сарьдаг \Алхайн гозгор 3083м\ 90 км-ээр Хөвсгөл нуурын баруун талаар, Улаан тайга уул. Дотроо Дээд, дунд, доод гэсэн 3 тайгыг нийлүүлнэ. Оргил нь Бэлчир уул 3351м.

Хянганы нуруу Халзан уул дтд. 1503м. Нам уулс оршино. Түмэн уул, Хавирга уул, Модот

өндөр, Салхит уул оршино.

Туршилт мэдээллээ товч бичиглэлийн аргаар илэрхийлэх – энэ нь суралцагчдын өмнөх мэдлэг дээр суурилан туршилт хийх замаар асуулгад шийдлийг өгөх нээлттэй сэтгэн бодоход, мэдлэгээ нэгтгэн ойлгоход, сэргээн санахад тохирсон аргачлал. Дүрслэх хэлбэр нь: Үг + тэмдэгтийн хэлбэр = Зөв хариултЖИШЭЭ 6. VI анги “Бодисын шинж чанар” сэдвээр авч үзвэл:Ус + Дүрдэг цай = ............Буцалсан ус + нунтаг кофе = уудаг кофе, Хийжүүлсэн ус + амтат нунтаг бодис = ундааСүү + буцалсан бор цай = сүүтэй цай г м хариулан бичих.Өгөгдсөн оноосон нэрээр агуулгыг ерөнхий нэрээр нь тодорхойлоход тэмдэгтийн аргыг хэрэглэж болно. 8-р ангийн хотгор гүдгэр сэдвээр дараах агуулгыг жишээ болгон гаргая.

1. Отгонтэнгэр + Хүйтэн уул + Асралт хайрхан + Мөнх хайрхан =2. Уул + тал + өндөрлөг + хөндий =3. Хөх сэрхийн н + Эдрэнгийн н + Говь 3 сайхан =4. Бөөрөг дэл \Увс\ + Монгол \Говь-Алтай\ + Бор Хяр \Завхан\ =5. Их нууруудын + Нууруудын хөндий + Дорнод Монгол =6. Хэрлэн + Онон + Туул + Орхон + Ховд =

5


7. Увс + Буйр + Хөвсгөл + Тэрхийн цагаан + Улаан + Толбо =8. Мэнэнгийн + Тамсагийн =9. Борзон + Шарга + Заг Сүүж + Өөш + Номин + Долоод =Хичээлийг тайлбарт схемчлэх аргаар заах нь – энэ нь суралцагчдыг сэдвийн

агуулгыг бүрэн гүйцэд ойлгоход хамгийн үр дүнтэй арга. Мөн нөгөө талаасаа сурагчдыг чөлөөтэй, , нээлттэй сэтгэн бодоход, мэдлэгийг нэгтгэн ойлгоход, сэргээн санахад тохирсон аргачлал. Дүрслэх хэлбэр нь: Схем + хүснэгт хэлбэр + шугаман хэлбэр = Ойлгож бичсэн тэмдэглэлЖИШЭЭ 7.VIII анги “Монгол улсын байрлал” сэдвийг тодорхойлох хувилбар.

Энэ хичээлийн үр дүн нь: Монгол улсын байрлалын зургийг зурна.ЖИШЭЭ 8

Аливаа судалж буй зүйлээ орон зайн хувьд ямар нэг зайд орших бусад обьекттой харьцуулан авч үзэхийг газарзүйн байрлал гэнэ.

Математик газарзүйн байрлал

Физик газарзүйн байрлал Эдийн засгийн газарзүйн байрлал

Уул нуруу, гол мөрөн – байгалийн нэрээр. Төвцэг нь

Өвөр хөшөөтийн булаг

Газар орныг өргөрөг ба уртрагаар тодорхойлно – ХӨ46052/ ба

ЗУ103050/

ЭЗ-ийн ач холбогдол бүхий обьектойхарьцуулан авч үзэх– ОХУ-БН Алтай, Тува

Дэлхийн усан мандлын үндсэн хэсэг болох ихээхэн хэмжээний өндөр давсжилттай тасралтгүй үргэлжилсэн ус. Гадаргуугийн S=178,6 сая кв км

Номхон далай

Атлант далай

Энэтхэг далай

Хойд мөсөн далай

S=178,6 сая кв км, hд=3980м, гүн хонхор нь -11022м Марианы хонхор

S=92 сая кв км, hд=3600м, гүн хонхор нь -8742м Пуэрто-Рико хонхор,

S=76,17 сая кв км, hд=3710м, гүн хонхор нь -7729м Зондын хонхор,

S=14,7 сая кв км, hд=1220м, гүн хотгор нь -5527м Гренландын тэнгис

6


Энэ хичээлийн үр дүн нь: Дэлхийн далайн тухай 7-р ангийн сурагчдын бие даалт бичигдэж бүтээлийн ном гарсан.

Газарзүйн мэдээлэл ашиглан дасгал даалгавар гүйцэтгэх мэдлэгийг бэлэн өгч байгаа мэт харагдавч энэ мэдээлэл нь хичээлийн сэдвийн агуулгыг \багц\ багтаасан түүнд хамаарагдсан дасгал даалгаврыг анги харгалзахгүй хийхэд дөхөмтэй болно.

ЖИШЭЭ 9.Сэдэв: Монгол орны газарзүйн байрлал. Давуу тал, Онцлог.

Багшийн үйл ажиллагааны бэлтгэл Сурагчийн үйл ажиллагаа1. Монгол орны газрын зураг2. Хэвлэсэн газрын зураг тараагдсан3. Цэгийн солбицлолыг тодорхойлох4. Хөрш орнуудын хилийн шугамууд заах

1. Карт ашиглан байрлал тодорхойлох2. Дэвтэрт зурах, тэмдэглэх3. Тодорхой цэгийн солбицлол тооцоолох4. 3 улсын уулзвар цэгийг тогтоох

Мэдээлэл: Монгол орон Тав Азийн умард хэсэгт ХӨ41035' – ХӨ52009' хүртэл, ЗУ87044' -

ЗУ119056' хооронд 1.564.000 кв км нутгийг эзлэн оршино. Нутаг дэвсгэрийн 1564116 га бөгөөд хэмжээгээр дэлхийд 17, Ази тивд 8 байр, нэг хүнд ногдох талбайгаар 1-р байрт орно. Б-З захын цэг хүртэл 1259 км, Дундаж өндөр нь 1580м өргөгдсөн, гадаргын хувьд уул, тал, хөндий хонхор хосолсон ой, тайга, хээр, говь, цөл бүхий байгалийн бүсүүдтэй, хамгийн өндөр цэг нь Алтай нурууны ноён оргил Хүйтэн \4374м\ нам цэг нь Монгол орны Дорнод тал дахь Хөх нуурын хотгор \560м\ юм.

Баруун талаараа дтд 2500-3500м өргөгдсөн Монгол Алтай, Говь-Алтайн уулс, нутгийн хойд ба төв хэсгээр дтд 2000-2500м өргөгдсөн Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн ой модаар баялаг уулсууд, зүүн ба өмнөд хэсгээр дтд 1000-1500м өргөгдсөн Дорнод Монгол, Халхын дундад өндөрлөг, намхан дов толгод бүхий говь нутгаас тогтоно. Өндөршилтийн байдлаас үзэхэд нутгийн 87,7% 1000 метрээс дээш өргөгдсөн байна.

Монгол оронд хэдэн хэдэн онцлог газрууд байршина. Үүнд:1. Төв Азийн элсэн цөлийн хойд зах \Хан-Хөхий нуруу\ Бөөрөг дэлийн элс оршино.2. Сибирийн их тайгын урд хил Богд хан уулаар төгсөнө.3. Дэлхийн мөнх цэвдэгийн урд хил Баянхонгорын Шаргалжуут байрлана.4. Азийн эсрэгциклоны төв \их даралт\ бүс Увс, Хяргас нуурын хөндийд байрладаг.

Гадарга өндөр, далай тэнгисээс алслагдсан, уур амьсгал хуурай, сэрүүн байх бөгөөд өвөрмөц байршил бүхий байгалийн бүс бүслүүрүүдийг үүсгэж, байгалийн нөхцөл, нөөц орчны төлөв байдалд харилцан адилгүй нөлөөлж байна.

Даалгавар: 1. Дараах тоонуудын учрыг зураглалын аргаар тайлбарлах. 41035', 52009', 87044', 119056'

1564116 кв км, 1259км, 1580м, 4374м, 560м2. Дараах солбицлол олж ямар газар болохыг тодорхойлох. ХӨ46052' ба ЗУ103050' 3. Дараах газар нутаг ямар солбицлол дээр оршин буйг зураг ашиглан тодорхойлох. Тарваган дах овоо, Замын үүдийн боомт, Алтанбулагийн боомт хот4. Дараах зураг ашиглан Монголын онцлох газруудыг зураг дээр тэмдэглэж тогтоох.

7


5. Дараах асуултад хариулна уу. А. Байгалийн ямар ямар бүсэд Монгол орон хамаарагдаж байна вэ?Б. Монгол орны өндөр ба нам цэгийн хооронд хэдэн км-ын зөрүү байна вэ?В. Монгол орны захын цэгийн солбицлолыг ашиглан төв цэгийг тодорхойлсон.

Математикийн энгийн аргаар тооцоолон бодож гаргасан. Хэрхэн гаргасанг баталана уу.

Бодолт: Баруун ба зүүн захын цэгийн уртрагийн солбицлолыг, хойд ба өмнөд захын цэгийн солбицлолын хооронд нь нэмээд дундаж гаргахад өргөрөг ба уртрагийн дундаж нь төв цэг болно. Манай захын цэгүүд нэг өргөрөг, уртраг дээр оршдог учир олоход амархан.

ЖИШЭЭ 10 Дараа зураг болон мэдээлэл уншин Улаанбаатар хотын түүх болон байрлалын тухай мэдлэг бүтээх.

Нийслэл хот нь Төв аймгийн Сэргэлэн, Алтанбулаг, Аргалант Баянцогт, Батсүмбэр, Эрдэнэ сумтай хиллэнэ. Хангай говийн зааг Богд, Чингэлтэй, Сонгино, Баянзүрх уулсаар хүрээлэгдсэн. Туул, Улиастай, Сэлбэ голуудын бэлчир, Хойд өргөргийн 47º55' градуст, Зүүн уртрагийн 106º55' градус солбилцолд далайн түвшнээс дээш 1351метрийн өндөрт 470444 га талбайг эзлэн оршдог. Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, хүйтэн өвөл, зун сэрүүн баруун хойд зүгийн салхи зонхилно.

8


ЖИШЭЭ 11 Сэдэв: 9-р ангийн сурагчдад “Монгол орны хүн амын тоон үзүүлэлт”“Дэлхийн хүн амын өдөр”-т Нийгмийн хамгааллын сайд С.Эрдэнийн хийсэн интернетын сайтаас авсан мэдээлэлээс

Монголын хүн ам 1918 оноос хойшхи 45 жилийн хугацаанд нэг саяар нэмэгдсэн ба харин 2 сая болоход ердөө 26-хан жилийн хугацааг туулсан байдаг.

Монгол Улсын хүн ам 2000-2010 оны хоорондох 11 жилийн хугацаанд 16.1 хувиар өсч, жилийн дундаж өсөлт нь 1.5 хувьтай байна. 2000–2010 оны хооронд Монгол Улсад нийтдээ 583.8 мянган хүүхэд төрж, 179.4 мянган хүн нас барж, ердийн хөдөлгөөний цэвэр өсөлт 404.5 мянга байна.

Төр засгаас хэрэгжүүлж байгаа нийгмийн халамжийн арга хэмжээний дүнд 2006 оноос хойш төрөлт өмнөх жилүүдээс нэлээд нэмэгдсэн нь хүн амын өсөлтөд эерэгээр нөлөөлсөн. 2012 оны байдлаар нийт хүн амын 27.7 хувийг 0-14 насны хүүхэд, 66.5 хувийг 15-59 насныхан, 5.8 хувийг 60 ба түүнээс дээш насныхан эзэлж байна.

Манай Улсын таван хүн тутмын нэг нь 15-24 насны залуучууд, нийт хүн амын 37,5 хувийг 15-34 насныхан эзэлж байна.

Хүн амын хэтийн тооцооллоор Монгол Улсын хүн ам 2015 онд 3 сая болох тооцоололтой байгаа. 2012 онд нийт хүн амын 27.7 хувийг эзэлж байсан хүүхэд насны хүн ам 2040 онд 21,4 хувь болж бага зэрэг буурахаар, хөдөлмөрийн насны хүн ам буюу 15-59 насныхны эзлэх хувь 66.5 хувиас 55.4 хувь болж буурахаар, хөгшин насны хүн ам буюу 60-аас дээш насныхны хүн амд эзлэх хувийн жин одоогийнхоос 3 дахин нэмэгдэж 16.7 хувьд хүрэхээр байна.

Энэ тооцооллоос харахад 2040 он гэхэд Монгол Улсын хүн ам нэлээд хөгшин бүтэцтэй орон болсон байна.

Даалгавар: 1.Мэдээллээ ашиглан тооцоолон хүснэгтийг нөхөж бичнэ.

1918 он Х - ? он Х - ? он 2015 он647,5 мян 1 сая хүн 2 сая хүн 3 сая хүн

Хариулт 1. 1963 он, 1989 онАсуулт 2. Бодлого. 2000–2010 оны хооронд Монгол Улсад нийтдээ 583.8 мянган хүүхэд төрж, 179.4 мянган хүн нас барсан бол энэ хугацааны ердийн хөдөлгөөний цэвэр өсөлт олно уу? Бодолт хийсэн байх. Хариулт 2. ЕцӨ= Т-НБ гэж бодож олно.

Асуулт 3. 2012 оны байдлаар нийт хүн амын 27.7 хувийг 0-14 насны хүүхэд, 66.5 хувийг 15-59 насныхан, 5.8 хувийг 60 ба түүнээс дээш насныхан эзэлж байна. Мэдээллийг зурган хэлбэрээр харуулж дүгнэлт хийнэ үү.

28%

67%

6%2012 он. Монгол улсын хүн амын насны бүтэц

0-14 нас15-55 нас60- дээш нас

9


Хариулт 3. Дүгнэлт: Нийт хүн амын дийлэнх нь хөдөлмөрийн насны хүн ам байгаа нь НЭЗ-ийн хөгжилд нөлөөлнө. Хүн амын 80-с илүү хувь цаашдаа хүн ам өсөх боломжтой гэсэн дүгнэлт өгч болно.

Асуулт 4. 2040 онд Монгол улсын хүн амын бүтэц харьцангуй өөрчлөлтөд орно гэжээ. Хүүхэд насны хүн ам 2040 онд 21,4 хувь болж, хөдөлмөрийн насны хүн ам буюу 15-59 насныхны эзлэх 55.4 хувь болж буурахаар, хөгшин насны хүн ам буюу 60-аас дээш насныхны хүн амд эзлэх хувийн жин одоогийнхоос 3 дахин нэмэгдэж 16.7 хувьд хүрэхээр байна. Диаграмм хэлбэрээр зураглаж харьцуулсан дүгнэлт гаргах.

23%

59%

18%

2040 оны үеийн МУ-ын хүн амын бүтэц

ХүүхэдХөдөлмөрийн насТэтгэвэр нас

Хариулт 4. Дүгнэлт: Хүн амын дундаж наслалт нэмэгдсэн байх ба төрөлт харьцангуй буурсан ч МУ-ын хүн ам 4 саяд хүрсэн байх магадлалтай. Хөдөлмөрийн насны хүн 20 жилийнхээс нэмэгдсэн хандлагатай байна. 5. Зөв бүтэцтэй орон гэж яагаад үзсэн бэ? Мэдээллээс дүгнэлт хийн хариулна.

ЖИШЭЭ 12. 11-р ангийн сурагчдад. “Дэлхийн хүн амын газарзүй”2050 он гэхэд дэлхийн хүн ам 10,7 тэрбум хүнд хүрнэ.

“Дэлхийн хүн амын өдөр”-т Нийгмийн хамгааллын сайд С.Эрдэнийн хийсэн интернетийн мэдээллийн сайтаас

НҮБ-аас жил бүрийн долдугаар сарын эхний хагасыг “Дэлхийн хүн амын өдөр” болгон тэмдэглэж байх санаачилга гаргажээ. 1987 оны долдугаар сарын 11-нд манай гаригийн таван тэрбум дахь хүн мэндэлсэн байдаг. 1960-аад оны үеэс хүн амын өсөлтийн тухай асуудлыг НҮБ-ын төвшинд яригдах болжээ.

Хүн амын өсөлтийн талаар бяцхан тоо баримт дурьдахад, 1960-1990 оны хооронд дэлхийн хүн ам хоёр дахин нэмэгдсэн ажээ. 1999 оны аравдугаар сард дэлхийн хүн ам 6 тэрбумд хүрчээ. Харин 2000 онд дэлхийн хүн ам 6,06 тэрбум боллоо. 2001 онд дэлхий дээр 6,1 тэрбум хүн амьдарч байв. 2007 оны нэгдүгээр сарын 1-нд манай гариг дээр 6 589 115 982 хүн амьдарч байсан аж.

НҮБ-аас гаргасан “Хүн амын өсөлтийн чиг хандлага” илтгэлдаравдугаар сарын 31-нд дэлхийн долоон тэрбум дахь иргэн мэндэлнэ хэмээн мэдэгдсэн билээ. Тиймээс дэлхийн 7 тэрбум дахь иргэнийг хаана төрөхийг тааж ядан байсан. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах “Plan International” байгууллагын мэдэгдсэнээр дэлхийн долоон тэрбум дахь иргэн Энэтхэгт төрсөн тухай ВВС агентлаг мэдээлж байлаа. Наргис нэртэй охин Энэтхэгийн Уттар Прадеш мужийн Молл тосгонд орон нутгийн цагаар 07.25 цагт төрсөн

10


байна. Дэлхийн долоон тэрбум дахь иргэн хаана, хэдийд төрснийг яв цав мэдэх боломжгүй ч Наргис охиныг тэр азтай иргэн хэмээн “Plan International” үзэж байсан юм.

Түүнчлэн манай улсын хувьд 2011 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нд буюу аравдугаар сарын 31-ний шөнийн 01 цаг 50 минутад төрсөн Орхон аймгийн иргэн Шарав овогтой Цэндийн хүү, Улаанбаатар хотын иргэн Б.Насанжаргалын хүү тус тус Монголын хувьд 7 тэрбум дахь иргэнээр тодорсон. Тухайн үед эдгээр хүүхдүүдэд Үндэсний статистикийн хорооноос батламж гардуулсан.

Германы хүн амын сангаас гаргасан тооцоогоор манай дэлхий дээр нэг секундэд 2,6 хүн мэндэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, долоо хоногт 1 сая 500 мянган хүн шинээр мэндэлж байна. Харин хүн төрөлхтөн жилд 80 саяар нэмэгдэж байна гэсэн үг юм. Энэ нь Германы хүн амтай тэнцэж байна.

НҮБ-ын тооцоогоор 2050 он гэхэд дэлхийн хүн ам 7,3-аас 10,7 тэрбум хүрэх юм байна. 2050 онд дэлхийн хүн амын 90 хувь нь “гурав дахь ертөнцийн” орнуудад амьдрах юм байна. Харин 2075 онд бид 9 тэрбум болно. Гэвч энэ мянганы сүүлээр дэлхийн хүн ам буурч 8,4 тэрбум болно.

Энэ үед хөгжингүй болон хөгжиж байгаа орнуудын хооронд хүн амын өсөлт тэгш бус байх асуудал хурцаар тавигдах болно хэмээн мэргэжилтнүүд үзсэн байна. Эдгээрт:

1. Цагаачлалын урсгалыг тодорхойлогдоно.2. Мэргэжилтнүүдийн саналаар бол Африкийн зүүн өмнөд хэсгийн хүн амын тоо

одоогийн 611 саяас 1,5 тэрбум хүрнэ. Аж үйлдвэржсэн орнуудад 50 жилийн дараа ч амьдарч байгаа хүний тоо төдийлөн

нэмэгдэхгүй байх төлөв ажиглагдаж байна. Одоо 1,2 тэрбум хүн амьдарч байна. Япон, Орос, Германы хүн ам өсөхгүй. Харин ч буурах янзтай. Ер нь дэлхийн хүн ам

хөгширч байна. Сүүлийн хагас зуун жилд 60 аас дээш настай хүний тоо эрс нэмэгдэх нь. 2007 оны байдлаар манай гариг дээр 60 -аас дээш настай 705 сая хүн амьдарч байв. Гэтэл 2050 онд 60 аас дээш настнууд 2 тэрбум байх болно.

Хөгжиж байгаа орнуудад төрөлт буурч, хотын хүн амын тоо улам өснө. Өнөөдөр ч хөгжингүй орнуудад эмэгтэйчүүдийн төрөлт буурчээ. НҮБ аас 2007 оны 6 сарын сүүлээр гаргасан баримт сөхөж харах юм бол ийм дүр зураг харагдаж байна.

2008 онд хот, хөдөө орон нутагт амьдарч байгаа хүний тоо яг эн тэнцүү болсон юм. 1950 оноос эхлэн хотын тоо өсч эхэлжээ.

2050 он гэхэд манай гариг дээр 3,2 тэрбум хот тоологдох болно. Цаг хугацааны хувьд арай наахна нь, бүр тодруулах юм бол 2030 онд хотод амьдардаг хүний тоо 5 тэрбум хүрэх нь гарцаагүй гэнэ.

Дэлхийн хүн амын өдрийг тохиолдуулан дээрх тоо баримтыг дурьдлаа.

Даалгавар: 1. Хөгжингүй ба хөгжиж буй оорны хүн амын тоон харьцааг тоймлон гаргах.

2.Яагаад Африкийн ЗӨ бүсийн хүн ам өсөх хандлагатай байна вэ? Ямар хүчин зүйлүүдтэй холбон тайлбарлах вэ?

3.2007 оны байдлаар манай гариг дээр 60 -аас дээш настай 705 сая хүн амьдарч байв. Гэтэл 2050 онд 60 аас дээш настнууд 2 тэрбум байх болно гэжээ. Энэ өгүүлбэрээс та ямар дүгнэлт гаргаж болох вэ?

4. Хүн ам өсөхийн хэрээр хотуудын тоо ямар хамааралтай байна вэ? Хариулт: Шууд хамааралтай. Хотын төвлөрөл улам эрчимжинэ.

Хариулт 1: дэлхийн нийт хүн ам 7 тэрбум. Үүнээс Хөгжингүй орнуудад 1.2 тэрбум хүн амьдарч байна гэвэл хөгжиж буй орнуудад ............. хүн амьдарч байна.

11


Хариулт 2: Энд амьдралын хамгийн таатай орчин бүрдэнэ. Уур амьсгал, байгалийн гамшигт байдлын үзэгдэл бага нөлөөлнө. ӨХ гадаргын тавцан тогтуун. Нэгж талбайд ногдох хүний тоо харьцангуй одоогийнхоос байга зэрэг нэмэгдэх байх. Мөн улс орнуудын НЭЗ-н хөгжил.

Хариулт 3: Хүн амын дундаж наслалттай холбоно.

Газарзүйн зураг ашиглан дасгал ажил хийх Хичээлийн үр дүн нь суралцагчдын хэрэглээний чадвар. Энэ чадвар нь газрын зургийн мэдлэг. Зураг дээр ажиллах чадвар эх газрын зураг дээр ажиллахаас эхэлдэг.

1. Эх газрын зураг зураг зурж байрлалыг тодорхойлох – 7-р ангид2. Монгол орны газар зүйн байрлал, Уул зүйн байрлал, гадаргын усны тархац \гол,

мөрөн, нуур\ тодорхойлох – 8-р ангид3. МУ-ын засаг захиргааны нэгжийн зураг, Хүн амын үндэстэн ба нэгж талбайд ногдох

хүн амын нягтшилтын зураг, Нүүрсний уурхайн байрлалын зураг, МАА-н аль нэг салбарйн нягтшилтын зураг, Зам тээврийн сүлжээний зураг зэргийг – 9-р ангид

4. Ахлах ангид буюу 10,11-р ангиудад шууд зураг дээр ажиллуулах даалгавруудыг өгдөг. Эдгээр даалгавруудыг сурагчид хэрхэн зурсан ба ажилладаг дасгал даалгаврыг харуулья.

ЖИШЭЭ 13. Эх газрын зургийг зурснаар тэдгээрийг газрын зураг дээр байрлалыг тодорхойлох + уул усыг тэмдэглэх тэмдэглэгээ + гадаргыг тоймлон тэмдэглэх энгийн чадвар + байрлалын ойлголт ухагдахуун + Зураг дээр бусад эх газар, тив, далайн байрлалыг харьцуулан тодорхойлох чадвартай болно.

ЖИШЭЭ 14. “Засаг захиргааны нэгж” - ийн зураг ашиглан дараах дасгалуудыг гүйцэтгэнэ.

1. Монгол орны зүүн бүсийн аймгуудыг хэдийн тоогоор тэмдэглсэн байна вэ? Нэрлэх2. 7,5,4 гэсэн тоогоор ямар аймгуудыг нэрлэсэн байна вэ?

3. Увс, Төв, Говь-Алтай, Сүхбаатар, Архангай аймгуудыг хэдийн тоогоор тэмдэглэсэн байна вэ?

4. 14,10 тоогоор ямар аймгуудыг нэрлэсэн ба эдгээр эь цагийн хэддүгээр бүсэд хамрагдах вэ?

12


5. Дугаарлагдаагүй аймгуудыг нэрлэх. Эдгээр нь 1918 оны ЗЗНД нэгжийн үед ямар аймгуудад хамрагдаж байсан бол. Бичих.

6. Монголын хамгийн гүн ба том талбайтай нууруудтай аймгууд хэдийн тоогоор тэмдэглэгдсэн байна вэ?

7. 8 гэсэн тоогоор тэмдэглэгдсэн аймаг эдийн засгийн ямар бүсэд хамрагдаж байна.8. Галбын говь хэд гэсэн тоогоор тэмдэглэсэн аймагт орших вэ?

ЖИШЭЭ15. Газрын зургийг ажиглаж, дараах асуултад хариулаарай.

Тоогоор тэмдэглэсэн уул нуруудын нэр, оргилыг бичээрэй. Уулсын оргилын өндрийн хэмжээг газрын зургаас олж харьцуулсан график

байгуулаарай. Тивүүдийн гадаргын хотгор гүдгэрийг өнгөөр ялган будаарай. Тив тус бүрийн гадаргын төрх байдлын тодорхойлолт гаргаарай.

ЖИШЭЭ 16. Дараах схемийг ашиглан даалгавруудыг хийх.1. Дэлхийн физик газарзүйн зураг ашиглан ? тэмдэг ямар газар болохыг тодорхойлох. 2. Ази ба Европ тивийг зааглаж газар орныг зураг дээр зааж тогтоох.3. Газрын дундад тэнгисийг тойрсон Эр газар, тэнгис, булан, арал хойгуудыг нэрлэх.

13


ЖИШЭЭ 17. 1. Дараах ямар агуулгатай зураг вэ? Тэмдэглэн бичих.2. Дараах зурагт 2 ба 1-ийн тоогоор тэмдэглэсэн гадаргын усны ямар ай савын ямар

үзүүлэлтийг тэмдэглэсэн байна вэ? \2 сонголт хийнэ\

А. Нийт нутаг дэвсгэрийн 20%, урсацын 15% оршиноБ. Нийт нутаг дэвсгэрийн 20%, урсацын 36% оршиноВ. Нийт нутаг дэвсгэрийн 20%, урсацын 50% оршиноГ. Нийт нутаг дэвсгэрийн 60%, урсацын 31%.оршиноД. Нийт нутаг дэвсгэрийн 70%, урсацын 15% оршино

3. 4 гэсэн тоогоор ямар газар нутгийг тэмдэглэсэн байна вэ? Ямар газар вэ? Онцлогийг тодорхойлнох.

4. 1 ба 3-ын тоогоор ямар ай савыг нэрлэсэн байна вэ?5. Хэрлэн, Онон, Улз, Балжийн голууд ямар далайн ай савын голууд вэ?6. Байдраг, Булган, Ховдын голууд ямар ай савын голууд вэ? Хэдийн тоогоор

тэмдэглэсэн байна вэ?ЖИШЭЭ 18. Дэлхийн дотоод бүтэц, тектоникийн хавтангуудын хөдөлгөөнийг тайлбарлах. Зургийг ажиглаж уншаад дараах асуултад хариулаарай.

• Тектоникийн хавтангуудыг нэрлээрэй. • Хавтангуудын холдох, түлхэлцэх, зөрөх хөдөлгөөний чиглэлийг сумаар зурж

тэмдэглээрэй. • Гималай, Анд, Кордильерийн уулс үүссэн учир шалтгааныг тайлбарлана уу. • Газар хөдлөлт, галт уул, далайн гүн хотгорын тархалт байршил тектоникийн

хавтангийн хил заагтай давхцах уу? Яагаад?

14


ЖИШЭЭ 19. Дараах зураг дээр ажиллах. 1. Энэ ямар тивийн зураг вэ?

Зургийн агуулгыг тодорхойлох. 2. Газрын зураг ашиглан 4 захын

цэгийг нэрлэнэ үү3. Арал ба эх газрын дундуур ямар

хоолой урсдаг вэ? Эх газрын зүүн ба баруун хэсэгт ямар далай оршин буй вэ?

4. Андаманы тэнгис ба Тасманы арлыг зураг дээр тэмдэглэх.

5. Зургийг 1:50 000 000 гэж үзвэл Х-Ө, Б-З зүг хүртэл 6,1 см ба 8 см урттай байна гэж хэмжвэл Австралийн нийт уртын хэмжээг тодорхойлоно уу?

ЖИШЭЭ 20. Байгалийн үзэгдэл ба нийгмийн харилцаа. Харилцан хамаарал. Дүгнэлт гаргаж тайлбарлах. Өмнөд Америкийн өмнөд хэсэгт болсон Торнадо.

1.Эх газрын аль хэсгээр болсон байна вэ?2.Байгалийн үзэгдлийн дараа хүн амд учирсан хохирол график ажиглан дүгнэх. АНУ-д 1950-2005 оны хооронд болсон торнадо-гийн тохиолдол ба нас барсан хүний тоо

3.Улсын эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх вэ? Ярилцах, дүгнэлт бичих.

ЖИШЭЭ 21. Зураг ажиглан гадаргын хэлбэр, хэв шинжид зохицуулан амьдрах газар орон болон эрхлэх ахуйгаа сонгох чадвар

Гадаргын зургийг ажиглаж уншаад У, О цэгүүдийн алинд нь барилга барих, одон орны оргил байгуулж болох газар вэ? гэдгийг сонгож олоод учрыг тайлбарлаарай.

15


ЖИШЭЭ 22. Зураг ажиглан нүүрсний уурхай тархалт байршилтын зураг зурах. Хамгаалах.

Сурагчдын номтой ажиллах чадварыг нэмэгдүүлэх. Сурагчдын бие даах, номтой ажиллах чадварыг нэмэгдүүлэх, тэдний мэдлэг чадварын үнэлгээ явцын оноог ахиулахын тулд 1 цагийн хичээлийн агуулгад тохирсон даалгавар. ЖИШЭЭ 23. Бүдүүвчийг ашиглан мэдлэгээ өргөжүүлэх

16


Дараах асуултаас санаа авч мэдлэгээ өргөжүүлэх асуултыг тавьж хариулаарай. 1. Сэцэн хан аймагт одоогийн ямар ямар аймаг хамрагддаг вэ?2. Тухайн үеийн хошууны зохион байгуулалтыг одоогийн засаг захиргааны нэгжийн

сумтай дүйцүүлэн ойлгож болох уу.

ЖИШЭЭ 24. Төмөр замын шугмын бүдүүвч зураг. Төмөр замын зогсоолт цэгүүдийг зураг дээр зааж таних. Тогтоох.

ЖИШЭЭ 25. “ДЭЛХИЙД ГАНЦХАН ТЭГ ДӨРВӨЛЖИН ТАЛБАЙ” Мэдээллийг уншин мэдлэг бүтээх

. Богдын шар ордны өмнөх Их чөлөө нь Богд Жавзундамба хутагт баяр ёслолын үед өргөн олон Монголчуудад сунтгийн адис тавьж, өглөг, хишгээ хайрладаг, Хүрээний их цам харайж, хүчит бөхийн барилдаан болдог гадуураа шөргөн хашаатай тусгай зориулалт бүхий талбай байв. Энэхүү Их чөлөө гэдэг талбайд 1911 оны 12-р сарын 29-нд Монгол улс

14 хошуу

Сэцэн хан

1921 оноос өмнөх үеийн Монголын засаг захиргааны хуваарь

23 хошуу

Түшээт хан

20 хошуу

Сайн ноён хан

24 хошуу

Засагт хан

19 хошуу

Далай хан

14 хошуу

Зоригт хан

Ховдын

хязгаар

4 хошуу

17


Манж дайчин гүрний захиргаанаас гарч тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж, Богд Жавзундамба хутагтыг Монгол Улсын шашин, төрийг хослуулан барьсан, хэмжээгүй эрхт хаанд өргөмжлөх их ёслол зэрэг болж ирсэн.

ЖИШЭЭ 26. 10-р ангид “Нарны цацраг ба нарны өндөр судлах” бие даан хийх даалгавар. Санамж: Явцын оноод хамаарагдана. Сайн унших.1.Үг нөхөж хариулах. Үг бүр 0,5 оноо А. Нарны тусгалын өнцгийг ........гэнэ. Үг нөхөх байдлаар хариулт бичнэ.

А.Нарны тогтмол Б.Нарны өндөр В.Нарны цацараг Г.Үдийн нарны өндөр

Б. Дэлхийн гадарга дээр ирэх ....... цацрагийн хэмжээ газар бүр .........адилгүй. энэ нь нарны тусгалын .......... хамаарна.

В.Нарны тусгалын өнцөг нь ХӨ23,50 ба ........, Матрын зам буюу .......-ын хооронд 900, бусад...........-дэд ямагт .......0-аас бага байна. Г.Гадарга ирж буй цацрагийн хэмжээг нэгж хугацаа \........, ........\-нд нэгж талбай \.......\ дээр ногдох дулааны хэмжээгээр ........, ........... г м илэрхийлнэ

2.Дараах тестүүдэд хариулна уу. Хариулт 1 оноо2.1.Нарны цацрагийг дулаан болгон хувиргахад агаар ба усан мандлын гүйцэтгэх үүргийг сонгоно уу? Зөвхөн нэг хариулт сонгоно.

А.Агаар ба ус нь хуваарилах үүрэгтэй.Б.Халуун ба хүйтэн агаарыг дамжуулна.В.Хийн мандал ба усан мандал нь шингээх үүргийг гүйцэтгэнэ

2.2.Альбедо гэж юу вэ? А.Нарны цацрагийн тусах өнцөгБ.Нарны цацрагийн ойх чадварВ.Гадаргын ойх чадварГ. Нарны цацрагийн сарних чадвар

2.3.Гадарга дээр ирж буй цацрагийн хэмжээ жигд биш байдаг нь юунаас хамаарах вэ? А.Нарны тусгалын өнцгөөс Б.Туулах агаарын давхаргын зузаанаасВ. Гэрэлтүүлгийн үргэлжлэх хугацаанаас Г. Дээрх бүгд

3.Бодлого. 1-р сарын 5-ны өдөр Улаанбаатар хотод үдийн нар хэдэн градусаар тусах вэ? УБ хот ХӨ480 дээр оршино. СБ-ийн хавсралтаас харна. \2 оноо\

Хариулт: Н=90°-48°-22046'гэж бодно.4.ХӨ450 дээр II/15, IV/3, XII/18 өдрүүдэд үдийн нарны өндөр ямар байхыг бодож графикаар хариулна уу. \бодолт 3 + график 2 + дүгнэлт 1 = 6оноо\

Олох өдөр 2сар 15 4 сар 03 12 сар 18Нар эгц тусах өргөрөг -13°09' +15°51' -23°23'Томьёонд оруулбал 90°-45°-13°09' 90°-45°+15°51' 90°-45°-23°23’Нарны өндөр \хариу\ 21°51' 60°51' 11°37'

IV\03

Дархан

Тавантолгой

Соловьевск

Наушка

Замын-үүд

Барихаар төлөвлөж буй зам

Төмөр замын өртөө

Сайншанд

Багахангай Айра

гЗүүнбаян

УБ Бор-Өндөр

Багануур

Мардай

Баруун-Урт

Чойбалсан

Чингисийн далан

Эрээнцав

Салхит

Шарын гол

Эрдэнэт

Төмөр толгойн хүдрийн уурхай

ЕрөөСүхбаат

ар

18


II/15

XII/18

Туйл дээр 30' өнцгөөр тусах

ЖИШЭЭ 27. Асуудал дэвшүүлэн шийдвэрлэх аргаар агуулгыг тодорхойлох.

• Тэнцвэрт үнэ бүрэлдэх : Илүүдэл нийлүүлэлтийн үед үнэ буурч, илүүдэл эрэлтйн үед үнэ өсөх хандлага бий болж эрэл нийлүүлэлтийн огтлол дээр тэнцвэрт үнэ (T) буюу зах зээл дээр жинхэнэ борлогдох үнэ бүрдэнэ.

ЖИШЭЭ 28. 10-р ангид “Хийн мандлын шинж чанарыг судлах” бие даан хийх даалгавар. Санамж: Явцын оноод хамаарагдана. Сайн унш.

1.Дараах биетүүд ба химийн тэмдэгтүүд агаарын ямар үе давхаргад хамаарагдах вэ? Ялган бичих. \5 оноо\ А.Тропосфер Б.Стратосфер В.Мезосфер Г.Термосфер Д. ЭкзосферХолбоо, пуужин, сэмжин бөөн үүл, дун цагаан үүл, сансрын станц, туйлын туяа, судагааны станцууд, шүхэр, сүүлт од, Н2, Не, О2, О3, иргэний онгоц, цэргийн онгоц.2.Нөхөж бичих. Хийн мандлын бүрэлдэхүүнд ямар бодисууд ордог вэ А. Байнгын бүрэлэдхүүн: ......................................................Б. Өөөрчлөгдөж буй хэсэг:....................................................... \2 оноо\3. Агаарын найрлагын ач холбогдлыг зөв тохируулна уу. \5 оноо\ 1.О2-ыг шингэрүүлэгч, бодисын биологийн эргэлтэд нөлөөлнө 2.Тарал бүрийн гэрэлтүүлэг чимэглэлд ашиглана. 3. Нарны хэм ягаан туяаг шингээнэ, бороо орсны дараа хэмжээ нь нэмэгдэнэ. 4.Уураг, өөх, тос, нүүрс усны найрлагад оролцоно. 5.Ургамлын фотосинтезд оролцож, урт долгионыг өөртөө шингээнэ. А. О2 Б.N B.O3Г.Ar Д. CO2

4.Сонгох тест. Зөв хариулт бүр 1 оноо.

19


4.1.Нийт агаарын 20% агуулагдана. Озон ихтэй дээшлэх тутам агаарын температур нэмэгдэнэ. Энэ ямар давхаргын гинж вэ?

А. Мезосфер Б.Термосфер В. ЭкзосферГ.Стратосфер Д. Тропосфер.

4.2. Ренетген туяаг өөртөө шингээж нарны хорт үйлчлэлээс дэлхийн гадаргыг хамгаалдаг үүрэгтэй. энэ нь ямар үе вэ?

А. Мезосфер Б.Термосфер В. ЭкзосферГ.Стратосфер Д. Тропосфер.

5.Бодлого бодох. Агаарын хэм 100м өндөрсөх тутам 0,60С буурч байдаг зүй тогтолтой. Дараах 3 уулсын үнэмлэхүй ба харьцах өндрийг олж, бэл ба оройн агаарын хэмийн градусыг олох.

Уулс Үнэмлэхүй h Харьцах h ТемпературОрой Бэл Бэлд Оройд

Килиманджаро 5200м 1000м ? 300С ?Эльбрус 5642 ? 4642м 190С ?Мөнх-хайрхан ? 2500м 1484м ? 11,10С

Бодолт: 1. Хh = H1- H2 5200-1000=42002.1000м - 6°С буурна гэвэл 4200м-т агаарын хэм хэдэн градусаар

өөрчлөгдөж болох вэ? Пропорцын аргаар бодно. Х=25,2° өөрчлөгдөнө.3. Бэлд +30° бол оройн хэм буурсан байх учир +30° - 25,2° = 5° гэнэ.

ЖИШЭЭ 29. Дэлхийн улсуудыг зөв тогтоохын тулд бүсчилэлийг сурагчийн дэвтэр дээр бүгдийг бичүүлэх хэрэгтэй. Дэлхийн улс орнуудыг бүс нутгийн хувьд ангилах. Хүснэгтлэвэл:

1. Африк тив

Хойд Африк Төв Африк Зүүн Африк Баруун Африк Өмнөд Африк

20


1.Алжир-АлжирБаруун Сахар- \Эль-Айюн\Ливи-ТриполиМарокко- \Арабат\Египет-КайрСудан-ХартумТунис-Тунис

1.Ангол-Луанда2.Габон-Либревиль3.Зайр-Киншас4.Камерун-ЯундеКонго-БразазавельСан Томе ПринсипиТөв Аф БНУ-Банге8. Чад-НжаменЭк. Гвиней-Малабо

Бурунди-БужумбурЖибутиЗамби-ЛусакаЗимбабве-ХарареКени - НайробиКоморын а.-МорониМозамбик-МапутуМалави-ЛилонгвеМадагаскар- \Антанаравиву\Маврики-Порт ЛуйЭритери-АсмараЭтиофи-Аддис АбебаРьюньон-Сент ДенисРуанда-КигалиСейшаллын арлуудСомали-МогадишоТанзани-Да ЭсСаламУганда-Кампала

Бенин-Порто НовоБуркино ФасоКабо-ВердеКот-ДивуарГамби-БанжулГана-АккраГвиней-КонакриГв.Бисау-БисауЛибери-МонровиМали-БамокоМавритани- \Наукшот\Нигер-НиамейНигери-ЛагосСенегал-ДакарСьерро-Леон- \Фритаун\Того-Ломе

Ботсван-ГаборонеЛесото-МасеруНамиб-ВиндхукӨАБНУ-КибтаунСвазиленд- \Мбабане\

Даалгавар загвар: 1. Дараах хотуулын нийслэлийг бичнэ үү.1.Латви - ....... 2.Швейцари - ............ 3.Гибралтари - ..............4.Босни-Герцеговин - .......... 5.Исланди - .......... 6.Грек - ............7.Австри - ............ 8.Словак - .......... 9.Франц - ..............

2.Европ тивийн талбайн харьцаагаар секторын диаграммыг байгуулах. А.Зүүн Европ – 5.4 сая км2 Б. Өмнөд Европ – 1.8 сая км2

В. Хойд Европ – 1.3 сая км2 Г.Баруун Европ – 1.5 сая км2

3.Дараах товчилсон нэрлэлийг бичнэ үү.БНУкУ, БНМакУ, БНМУ, ХБНШвУ, БНЛатУ, ХБНГУ.

4.Хорват, Эстон, Орос, Ватикан, Ирланд, Гибралтар улсууд газарзүйн байршилтыг аль болох олон талаас нь тодорхойлох. 5. Газрын зургийн мэдлэгээ баталгаажуулан зааж сурах.Тэнгис – БАРЕНЦ, НОРВЕГИ, ХОЙД, ГАЗАР ДУНД, ИОНОЧ, ТИРРЕН, АДРИАТ, ЭГ, ХАР, АЗОВ, БАЛТ, ЦАГААН, МРАМОР.Арал – САРДИН, СИЦИЛЛ, КОРСИК, ШПИЦБЕРГЕН, КРИТ, ИСЛАНД, ГРЕНЛАНД, ИРЛАНД, ИХ БРИТАНИ.Булан- БИСКАЙН, РИЖ, ФИН.Хоолой – ГИБРАЛТАР, БОСФОР, ДАРДАНЕЛЛ, ЛА-МАНШ, ПА-ДЕ-КАЛЕ.Хойг – БАЛКАН, АПЕНИН, БРЕТЕАНЬ, ЮТЛАНД, КОЛЬ, ПИРЕНЕЙН, СКАНДИНОВ.

ҮНЭЛЭХ ДҮГНЭХ СОРИЛ ХУВИЛБАРЫН АРГА.

Сурагчдыг үнэлэх үр дүнтэй, тогтсон хэвшмэл хувилбаруудыг бид хэрэглэдэг. Гэхдээ заасан хичээлийн үр өгөөжийг тандах байдлаар шалгах хувилбарыг туршиж үзлээ. Энэ аргыг хэрэгжүүлээд 2 жил болсон бөгөөд сурагчдын сонирхолыг татсан хувилбар хэдий ч багшийн өөрийн бичгийн ажлыг зохиох чадварыг, агуулгыг оновчтой тодорхой, хөнгөвчилсөн байдлаар сургах ойлгуулах аргатай тохирч байна.

21


Энэ арга нь сурагчдын оюун ухааны хөгжлийг тандах сорилын арга бөгөөд:I сорил нь суралцагчийн мэдлэгийн ерөнхий түвшин, юмс үзэгдлийн гол ба гол бус шинж чанарыг олох чадварыг тодорхойлдог. Энэ нь үг нөхөж өгүүлбэрийг гүйцээн бичих аргатай дүйцнэ. II сорил нь Юмс үзэгдлийн холбоо хамаарлыг холбогдох сэдэв, ойлголттой нь хамааруулан мэдэх сэтгэхүйн үйлдлийн төвшинг тодорхойлох байдлаар шалгана. Жишээ нь: Агуулга бүхий 5 холбоос нь сэдвийн агуулгыг гаргах бөгөөд нэг үг нь тэдгээртэй холбогдохгүй. 4 үг нь ерөнхий шинжээрээ хоорондоо холбоотой. Тэр үгийг олж бичнэ үү. Нягшилт, байршилт, тархалт, хотжилт, сийрэгжилт гэвэл хотжилт гэсэн үг холбогдохгүйIII сорил нь Ухагдахуун хоорондын логик хамаарал холбоог илэрхийлэх дасгал бөгөөд сурагчдын мэдлэгээ өөр нөхцөлд ашиглах чадварыг тандан шалгаж болно. 1 ба 2 үгийн хооронд ямар нэг зүй тогтолд хамаарал холбоо бий. Тэдгээрийг харьцуулан жиших замаар 3-р үгтэй холбогдох үгийг хаалтанд байгаа үгнүүдээс сонгох. Энэ нь агуулгыг илэрхийлэх товч тэмдэглэгээний аргатай дүйцнэ. Жнь: АНУ–олон = Нэг үндэстэн ........ \Япончууд, Австраличууд, Их британчууд, Аравууд\ - АНУ олон үндэстэний орон бол дийлэнх нь нэг үндэстнээс бүрдсэн улс аль нь вэ? гэсэн даалгавар болно. IV сорил нь суралцагчдын хийсвэрлэх ерөнхийлөн дүгнэх чадварыг оношлох зориулалтаар боловсруулагдсан. Хос үг өгөгдсөн байна. Эдгээрт ерөнхий нэр оноож өгөх. Жнь: Төрөлт өндөр + нас баралт бага = Ердийн өсөлт, хүн амын үзүүлэлт. Камчатка + Мадагаскар = хуурай газар, гадаргын хэлбэр, арал, хойг гэх мэт хариулна. Татагч хүчин зүйл + түлхэгч хүчин зүйл = хүн амын шилжилт хөдөлгөөн.

VIII анги Сорилт даалгавар “Монгол орны хотгор гүдгэр”

Сорилын зорилго нь: Сурагчдын мэдлэг чадварыг үнэлэх. Зөв хариулт бүр 1 оноо. Сайн уншиж даалгаврыг гүйцэтгээрэй. Цөөн асуулт гол мөрөн нуураас оруулсан. I сорил. Дутуу өгүүлбэрийг гүйцээх. Тохирох үгийг нөхөж бичих. Аливаа зүйлийн гол ба гол бус чанарыг олох.1.Монгол улс дэлхийн ............. хэсэгт оршдог. \баруун, зүүн, зүүн хойд, хойд, өмнөд\2.МО өмнөд хэсгээрээ ......... хил залган оршино. \ОХУ, БНХАУ, БНКазУ\3. МО-ны зүүн захын цэг ...... \Орвог гашууны бор толгой, Монгол шарын даваа, Мааньт уул, Модтой хамар\4.Монгол орны төв цэг нь ........ \Таван богд, Өвөр хөшөөт, Тарвагадах овоо, Улаанбаатар\5.Дарьганга үндэстэн ...... аймагт амьдардаг. \Хэнтий, Сүхбаатар, Дорноговь, Завхан\6. 1:1000000 М зургийг үндэслэн зурдаг зургийг ..... гэнэ. \План, байр зүйн, жижиг, уран\7. МО-ны гадарга өндөрлөг гэдгийн баталгаа нь гадаргын дийлэнх хэсэг нь .......м дээш өргөгдсөн байдаг. \1500м, 1000, 1800м\8.Алтайн уулсын ноён оргил нь ........ болно. \Асралтхайрхан, Халзан, Отгонтэнгэр, Хүйтэн\9.Газрын зураг дээр өндөрлөг газрыг ..... өнгөөр тэмдэглэдэг. \шаргал, шар, хүрэн,ногоон\10.МО-ны уулсын систем нь ихэнхдээ ..... чиглэлтэй тогтсон.\ЗХ, БӨ, Х-У, БХ\II Сорил: Агуулга бүхий 5 холбоос нь сэдвийн агуулгыг гаргах бөгөөд нэг үг нь тэдгээртэй холбогдохгүй. Тэр үгийг олж бичнэ үү. Нар, Сар, Од, Гараг, Экватор

1. Өндөрлөг, тал, нам дор, уул, намгархаг2. Төмөрлөг, эрдэс баялаг, шингэн түлш, эрдэнэ баялаг3. Налуу, бэл, тахирлалт, хажуу, оргил

22


4. 1580м, 1503м, 4374м,1580м, 800м, 560м, 5. Борзон, Галба, Монгол, Хүйс, Долоод6. Халхын дундад, Ганга, Их нуур, Мэнэн, Тамсаг7. Нэрлэл, зургаа, Том М, таних тэмдэг, сургууль, тусгаг, газрын зураг8. Булнай, Тарвагатай, Сутай, Бүтээл, Бүрэн\9. Хайрга, Элс, Шохой, Будаг, Хадаас10. Алтай, Хангай, Хянган, Хэнтий, Хяргас, Хөвсгөл

III Сорил:Харьцуулан жиших замаар 3 дах холбоо бүхий үгийг сонгоно. Ухагдахуун хоорондын холбоо логик хамаарал, сэтгэхүйн харьцуулах, жиших үйлдлийн төвшинг тогтооно. 1. Тал – Дорнод = Уул - ? \Хүйс, Дархад, Булнай, Мэнэн\

2.Уул – Таванбогд = Галба - ? \цөл, тал, говь, өндөрлөг\3.Үзэмчин – Сүхбаатар = Цаатан - ? \Архангай аймагт, Завхан, Хөвсгөл, Ховд\4.Хөвсгөл – Баяны нуруу = Хангай - ? \Дэлгэрхаан, Соёлз, Гичгэн, Тарвагатай\ 5.Өндөр цэг – Хүйтэн = Нам цэг - ? \Буйр, Хөх, Хар, Тосон\6.Нуур – Буйр = Тал газар - ? \Тамсаг, Мэнэн, Чандган\7.Өндөрлөг – Халхын дундад = Хотгор хөндий - ? \Эдрэнг, Эрээн, Их нуурууд\8.Хан Хэнтий уул – Хэнтэй нуруу = Хан-Хөхий - ? \Хөвсгөл, Хангай, Алтай\

IV сорил.Хос үг өгөгдсөн байна. Эдгээрт ерөнхий нэг нэр оноох.1. Отгонтэнгэр + Хүйтэн уул + Асралт хайрхан + Мөнх хайрхан =2. Уул + тал + өндөрлөг + хөндий =3. Хөх сэрхийн н + Эдрэнгийн н + Говь 3 сайхан =4. Бөөрөг дэл \Увс\ + Монгол \Говь-Алтай\ + Бор Хяр \Завхан\ =5. Их нууруудын + Нууруудын хөндий + Дорнод Монгол =6. Хэрлэн + Онон + Туул + Орхон + Ховд =7. Увс + Буйр + Хөвсгөл + Тэрхийн цагаан + Улаан + Толбо =8. Мэнэнгийн + Тамсагийн =9. Борзон + Шарга + Заг Сүүж + Өөш + Номин + Долоод =

Хариулт: I сорил – ЗХ, БНХАУ, Модот хамар, Өвөр хөшөөт, Сүхбаатар, Байрзүйн зураг, 1000м, Хүйтэн, Шаргал, БХ-БӨ. II Сорил – намгархаг, эрдэнэ баялаг , тахирлалт – голын хэлбэр , 1503 Хянганы өндөр, Монгол элс, ганга нуур, сургууль, Сутай - Алтай нурууны нэг уул, хадаас, Хяргас нуур.III Сорил –Булнай, говь, Хөвсгөл, Тарвагатай, Хөх, Тамсаг, Мэнэн, Чандган, Их нуурууд, Хангай. IV сорил – Уулсын оргил, хотгор гүдгэрийн хэлбэр, Говь-Алтайн нурууны уулс, үргэлжилсэн их элс, тал хөндий, гол мөрөн, нуурууд, Дорнод Монголын тал, говь нутаг.

X анги сорил. СЭДЭВ: “Дэлхий гараг мөн”

Сорилын зорилго нь: Сурагчдын мэдлэг чадварыг үнэлэх ба хэрхэн өгөөжтэй заагдсанг тандах. Зөв хариулт бүр 0.5-1 оноо. Сайн уншиж даалгаврыг гүйцэтгээрэй. I.Дутуу өгүүлбэрийг гүйцээх. Тохирох үгийг нөхөж бичих. 1. Экваторын шугам дээр жилд .....удаа нар эгц тусна \хоёр, нэг, гурав\2.Дэлхийн хэлбэр яг .....бус тул “....” хэлбэртэй \бөмбөрцөг, геоид, бөмбөг\

23


3.9 сарын 22 нь “....өдөр шөнийн тэнцлийн өдөр” юм \хавар, намар, зун\4.Дэлхийн нийт гадаргын талбай.....сая кв км \610, 510, 530, 256\ 5.Далайн хаяа хуурай газартай холбох 200м гүн газрыг.......... \гүехэн, шельф,залгаа\6.Хойд Америкийн өндөр цэг Мак-Кинли бол Өмнөд Америкийн өндөр уулс .......... юм \Климанджаро, Винсон, Аконкагуа\7. Дэлхийн хамгийн гүн хонхор нь Сөнөсөн тэнгис бол Африкийн гүн хонхор нь ....... газар мөн. \Чад н, Ассаль н, Эйр н, Үхлийн хөндий\8.Нар бол манай дэлхийн хамгийн ойрхон орших.............. \дагуул,гараг,од,биет\9.Дэлхийг нэг бүтэн тойрох хугацааг ....сар гэнэ \нэг, хоёр, гурав\10.Орчлон ертөнцөд олон .... галактик орших бөгөөд үүний нэг нь...... хэмээх манай ... мөн

\Сүүн зам, сая, тэрбум, галактик, эрхис\II.өгөгдсөн 5 үгний 1 нь тэдгээртэй холбогдохгүй үгийг олно уу

1. Илүү сар, сар, нар, билгийн тоолол, 11 хоног2. Жил, улирал, хазгай, тойрох, эгц3. туйлын цагираг, эгц, тусгал, экватор, матар4. Бүс, цаг, 24, хоног, 150, уртраг5. Битүүн, тэргэл, тал, хавирга, 15 6. Өнгөт мандал, титэм, дөл, гялга, од7. Од, гараг, дагуул, аймаг, солир8. Гэрлийн жил, одон орны жил, сая км, зай, өргөн9. Атлант, Еврази, Африк, Антарктид, Австрали10. Стадий, тусгалын өнцөг, геоид, хазгай, зай

III. Харьцуулан жиших замаар 3-р үгтэй холбогдох үгийг сонгоно уу1.Өмнөд Америк +Эх газар = Энэтхэг - ? \арал, тив, далай, тэнгис\2.Гараг + Сугар = Тэнгэрийн гох -? \Галактик, од, тэнгэрийн биет, эрхис\3.Дэлхий төст + Ангараг = Аварга -? \Сугар, Санчир, Тэнгэр ван\4.Баруунаас зүүн + Бархасбадь = Зүүнээс баруун -? \Сугар, Буд, Далайван\5. 1 о.о.н + 150 сая км = 1 г.ж - ...км\сек? \3000,30000, 300000,3000000\6.Гэрлийн жил + зай = Гипсометр -? \өргөн, урт, гүн, өндөр\7.Нэгж хугацаанд туулах хурд+шугаман хурд=Өнцгөн хурд-? \нэг цэг эргэлт, 150, 3600, 2400\8. ЗУ120057'\Манила хот\ +1000 = ЗУ05°20' - ? \0804, 0156, 115037'\ Бодох\9. БУ 161° + Өнөөдөр = ЗУ 107° - ? \Өчигдөр, өнөөдөр, маргааш\10. Н-Д-С + сарны хиртэлт = Нарны хиртэлт -? \Д-С-Н, Н-С-Д, Д-Н-С\ IV. Ерөнхий нэрийг оноож өгөх. Ж нь: Х.Колумб + А.Веспуччи = Америк нээсэн аялагчид, судлаачид, гадаадын хүний нэр, тойрон аялагчид гэх мэтээр хариулна.

1.ХӨ66,50 + ЗУ450 =2. Мэлхийн зам + Матарын зам =3. 9 сарын 23 + 03 сарын 23 =4. 12 сарын 22 + 06 сарын 22 =5.Эргэлтэд бие хазайх + Салхины чиглэл БХ=6.Хавирган сар + тэргэл сар =7. Сүүн зам +Тэнгэрийн заадас =8. Эратосфен + 158 стадий = 9. Бархасбадь + Санчир =10. Токио хотод ЗУ1350 дээр 1500цаг болж байхад = ЗУ310 - Хцаг = бодох

24


Энэ хувилбараар суралцагчдыг үнэлсний үр дүн, дүгнэлт:1.Багшийн сурагчдаа сонирхолтой хэлбэрээр шалгах шинэ хувилбар 2. Өөрийн хичээлийн үр өгөөжийг тандах арга3. Сурагч нэг бүрийн мэдлэг чадвар дадлыг үнэлэх нэг хувилбар4. Сурагчид өөрсдийн чадвараа ямар байгааг үнэлэх \аливаа мэдсэн зүйлээ нэгтгэх, задлах, жиших, харьцуулах чадвар ямар байгаа\ хувилбар болж байна.

10-р анги “Чулуун мандал” давтах сорил

Нэг. Үг нөхөж бичих. Зөв үг бүр нь 0,5 оноо. 1. Чулуун мандалын дотоод үндсэн үе давхаргыг ......, ......, ....... гэж хуваана. 2. Астенофер нь ........, .......... зэрэг гадаргын техтоникийн үйл явцад гол үүрэг гүйцэтгэнэ. 3. Амьтан, ургамал, бичил биетний нөлөөгөөр үүсэх .....................өгөршил гэнэ. 4.Магма нь .........\хүрмэн чулуулаг\, .............\боржингийн\ 2 янз бөгөөд газрын гадарга дээр ил гарч ирснийг ....... .....гэнэ. 5.Галт уулыг дэлбэрэх хугацаагаар ........ ба ......... гэж ангилна.6. Везувий галт уул нь Өм Европд орших .........улсад байрладаг.7.Газар хөдлөлтийн хүчийг .......... ба ........ гэсэн хоёр төрлийн шаталбараар ашигладаг. 8. Газар хөдлөлтийн 3 том бүс нь: А..............далайн бүс Б............дундын тэнгисийн бүс В. Далайн ...........бүс болно.

Хоёр. Агуулгын холбоосын ажиглан сондгой үгийг олно уу.1. Манти, цөм, гадарга, давхарга, ховил2. тунамал чулуу, хүрмэн чулуу, газрын тос, хувирмал чулуу3. О, Si, Fe, Al, N4. дан эрдсүүд, ислүүд, сульфадууд, молорууд, фосфатууд5.Техтоник хөдөлгөөн, газар хөдлөл, өгөршил, галт уулшил6. Наскагийн хавтан, Сан-Андреасын зөрөг, Карибын хавтан, Марианы хавтан, Энэтхэгийн хавтан7. Пангей, Гондван, Гималай, Лавразия, Африк8. Нуур, антиклиналь, горст, грабен, синклиналь.

Гурав.Харьцуулан жиших замаар үндсэн агуулгыг холбогдох үгээрхариулан бичих1. Эрдэс бутрах - физик өгөршил = хими өгөршил - ?2. Гадаргын хөдөлгөөн – техтоник = карст - ?3. Эндоген хүч – дотоод энерги = нарны энерги - ?4. Доод манти – шингэн = дотоод цөм - ?5. Давс, гөлтгөнө –химийн гаралтай чулуу= органик гаралтай-? 6. Галт уул – тогоо үүсдэг = газар хөдлөлт - ?7.Этна – Сицили арал = Кракатау - ?8. Лаав – царцсан магма = Өрх - ?

X анги “Усан мандал” сэдэвт сорил.

25


I.Өгүүлбэр дутуу бичигдсэн. Хаалтанд байгаа үгсээс тохирох үгийг нөхөн бичих. Аливаа зүйлийн гол ба гол бус чанарыг олох. 1. Монгол улс дэлхийн ........ хэсэгт оршдог. \баруун, зүүн, хойд, өмнөд\2. Усаа цуглуулах талбайг....... гэнэ. \ай сав, гол мөрний систем, голын тэжээл\3.Голуудын системийг зааглагч өндөрлөг газрыг ......нэрлэдэг.\голын урсац, айсав, усны хагалбар\4.Голын хөндлөн огтлолоор нэгж хугацаанд урсан өнгөрч буй усны хэмжээг .........гэдэг.

\урсацын үе, усны зарцуулга, урсацын эзэлхүүн, усны өтгөрөл\5.Гол мөрний усны нөөцийг жилээр тооцох хэмжээг голын ........ гэнэ.

\зарцуулалт, урсац, хурд, эзэлхүүн\6.Нуур бол усан сан төдийгүй ........... \амьдралын орчин, хуримтлагдсан ус, усан талбай\7. Их талбайг хамран орших мөсийг .......... мөстлөг гэнэ. \өндөр уулын, бүрхүүл, үргэлжилсэн\8. Мөнх цас......... төлөв байдалд оршино. \хий, шингэн, хатуу\9. Цасны хилийн шугам ....... үүсдэг. \дундаж өндөртэй уулсад, өндөр уулсад, говийн уулсад, уулсын оройд\10.Газрын гадарга болон түүнээс доош хөлдүү байдаг хөрсийг....... гэнэ. \цэвдэг, ул хөрс, артез\

II. 5 үг өгөгдсөн. Тэдгээрээс 4 үг нь ерөнхий шинжээрээ хоорондоо холбоотой. 1 үг нь тэдгээртэй холбогдохгүй үгийг олно уу. Сэтгэхүйн үйлдлийн төвгинг тогтоох даалгавар.

1.Мөстлөг, цасны хил, цэвдэг, булаг, мөнх цас.2. Хөрсний гулсалт, карст, нуур, хөндиймж.3. Мичиган, Амазонк, Енисей, Янзцы, Хуанхэ.4. Байгаль, Каспи, Муррей, Титикака, Хөвсгөл5. Тоо, хуваах, үржүүлэх, нэмэх, хасах6. Цэнгэг, давсархаг, чихэрлэг, шорвог, давстай7. Техтоник, галт уул, цөмрөл ба карст, доод, салхи8. Хөрсний физик шинж, амьтны тархац, ургамлын бүрхэвч, чийг хангамж, гадаргын хажуу, орох тунадас.

9. Голын унал, хэвгий, усны зарцуулалт, хөндлөн огтлолын талбай, харьцангуй чийг.10. Хүлэр, хатах, ширгэх, бороо, хөвд.

III. Харьцуулан жиших замаар 3 дах холбоо бүхий үгийг сонгоно. Ухагдахуун хоорондын холбоо логик хамаарал, сэтгэхүйн харьцуулах, жиших үйлдлийн төвгинг тогтооно.1.Н1- Н2 = унал ---Хэвгий = ........\урт, өргөн, эх адаг, өндөр\2.F=2/3xBH --- Зарцуулга = ............\гүн, өргөн, урт, хурд\3.Багш = Сурагч ------ Эмч = .............\тасаг, өвчтөн, өвчин, тариа\4.Давсжилт = промилль ------ Хурд = ...........\км цаг, куб метр, кв метр\5. Намаг = Хүлэр ----- Нуур = .......... \Na2SO4, CaO, H3PO4, NaHCO3\6.Цэнгэг = Хөвсгөл ----- Давстай = ..........

\Байгаль, Танганиьик, Сөнөсөн тэнгис, Их баавгайт\7.Гол мөрөн = Конго ------ Далай = ........ \Араб, Номхон, Хуанхэ, Эйр\

26


8. Мөнх цэвдэг = Тундр, тайга ------- Намаг = .........\говь, цөл, тайга\9. Гадаргын ус = булаг ------ Гүний ус = ........... \гол, артез, мөнх цас\10. Мөстлөг = цасны шугам ------ Цэвдэг = ........... \намаг, мөсөн гол, шанд\IV. Хос үг өгөгдсөн байна. Эдгээрт ерөнхий нэг нэр оноох. Бидний хувьд тодорхойлолт. Жишээ нь: Голын систем + ус хураах талбай = ай сав. Ази+Европ=тив

1.Голын усны хэмжээ + төвшний өөрчлөлт =2.Хонхор газар тогтсон + экологийн өвөрмөц орчинтой =3.Гадаргаас доош + эхний ус тогтоогч давхаргат орших ус =4.Гадаргын гүнд орших + даралт ихтэй ус =5.2700м – 550м =6.Мөсний дундаж зузаан 1500м + 1.7 сая км2 = 7.Нэг том гол + түүнд цутгаж буй бүх гол = 8.Илүүдэл чийг + Ургамлаар бүрхэгдсэн + усны төрөл =9.Эйр нуур + Муррей мөрөн =10. Амазонк мөрөн + Титикака нуур =

XI анги “Хүн амын газарзүй” Зөв хариулт бүр 1 оноо

I Сорил: Өгүүлбэр дутуу бичигдсэн байна. Хаалтанд байгаа тохирох үгийг цэгийн оронд нөхөн бичнэ. Мэдлэгийн ерөнхий түвшинг тодорхойлно.

1.Хүн амын Ердийн өсөлтийг төрөлт, ............... үзүүлэлтээр тодорхойлно. \нас баралт, өсөлт, бууралт, хувь\

2. Угсаатны дээд хэлбэр.... мөн бөгөөд түүхийн урт удаан хугацааны үйл явц. \хэл, соёл, үндэстэн\

3. Насны бүтцийг хүйсээр нь ялган үзүүлсэн диаграммыг ............... гэнэ. \сектор, суварга, эргэлт, баяжилт\

4. Нэгж талбайд ногдох хүн амын үзүүлэлтийг ............... гэнэ.\байршилт, тархалт, суурьшилт, нягтшилт\

5. Хүний үе удмын тасралтгүй байдлын хангадаг Т ба НБ-ын харьцааг............гэнэ. \өсөлт, Нөхөн үйлдвэрлэл, тэсрэлт, хот\

II Сорил: Агуулга бүхий 5 холбоос нь сэдвийн агуулгыг гаргах бөгөөд нэг үг нь тэдгээртэй холбогдохгүй. Тэр үгийг олж бичнэ үү. Нар, Сар, Од, Гараг, Экватор1. Төвлөрсөн хэлбэр, хотын тэсрэлт, радиус хэлбэр, олон цөмт, сектор хэлбэр2. Нягтшилт, байршилт, тархалт, хотжилт, сийрэгжилт3. Эдийн засаг, соёлын, нийгмийн, экологийн, үйлдвэрлэлийн.4. Эммигрант, иммигрант, байнгын, сайн дурын, албадлагын.5. Католик, протестант, сүннит, даоизм, ламаизм6. Монгол төрхтөн, казак төрхтөн, орос төрхтөн, вьетнам ба америк төрхтөн

III Сорил: 1 ба 2 үгийн хооронд ямар нэг зүй тогтолд хамаарал холбоо бий. Тэдгээрийг харьцуулан жиших замаар 3-р үгтэй холбогдох үгийг хаалтанд байгаа үгнүүдээс сонгох. Жнь: Тив – Америк = Гималай нуруу ------------- ................\тал, өндөрлөг, эх газар, нуруу\1.Ястан – үндэстэн = Арьстан ------- ............. \турк, австрали, энэтхэг\2. Орос – Москва = Христос --------.............. \хөлгөн, ламаизм, үнэн алдартан, шийт\

27


3.Хятад–Энэтхэг=1км2 талбайд ногдох хамгийн олон хүнтэй нутаг------ ..................\Рейн мөрний хөндий, Саудын Арав, Бутанд\4.Австрали–Аброген=Англи хэл ----- ............... \Аравууд, Энэтхэгүүд, Филиппинчүүд, Ямайкачууд\5.АНУ–олон үндэстэн=Нэг үндэстэн -- ..........\Япончууд, Австраличууд, Их британчууд, Аравууд\

IV Сорил: Хос үг өгөгдсөн байна. Эдгээрт ерөнхий нэр оноож өгөх. Жнь: Шинэ газар+Гренланд=Арал.

1. Төрөлт өндөр + нас баралт бага = 2. Татагч хүчин зүйл + түлхэгч хүчин зүйл = 3. Сүннит + шийт = 4. Босваш + Токайдо = 5. Зэвсэгт мөргөлдөөн + төрөлт буурах + олныг хамарсан өвчин = 6. Европ + Монгол = 7. Нэг гэр бүл – Нэг хүүхэд =

XI анги “ОУ-ын харилцаа ба Байгаль нийгмийн холбоо”Зөв хариулт бүр 1 оноо.

I Сорил: Өгүүлбэр дутуу бичигдсэн байна. Хаалтанд байгаа тохирох үгийг цэгийн оронд нөхөн бичнэ. Мэдлэгийн ерөнхий түвшинг тодорхойлно.

1. Олон улсын харилцааны анхны хэлбэр нь ............. болно. \Дотоодын , хөршийн, нэг улстай хийх харилцаа\

2. Угсаатны дээд хэлбэр ........... мөн бөгөөд түүхийн урт удаан хугацааны үйл явц мөн. \хэл, соёл, үндэстэн, ястан, отог, аймаг\

3. Экспорт + импорт = нийлбэрийг гадаад худалдааны ............. гэнэ. \хэлбэр, суварга, эргэлт, баяжилт\

4. Олон оронд салбартай томоохон компанийг ......... гэнэ. \ҮДК, групп, нэгдэл, сүлжээ\5. Дэлхийн улс орнуудад богино хугацааны зээл тусламж олгох, хөрөнгө оруулах

хэлбэрээр хамтран ажиллан үйл явцыг ........ харилцааны хэлбэр гэнэ. \худалдааны, санхүү, аялал жуулчлалын, технологийн, ОУ-н харилцааны\

6. 20000 гаруй хүн амтай, галт уул ихтэй жижиг арал дээр 9000 зүйлийн, тэдгээрийн 30% эндемик амьтадтай ......... арал дээр экотуризм хөгжжээ. \Шинэ Зеланд, Галапогос, Сицили, Мадагаскар\

7. 1952 онд Герман, Франц, Итали, Бельги, Нидерланд, Люксембургийн вант улсууд нүүрс ба гангийн үйлдвэрлэлээр нэгдэн ажиллах гэрээ хийсэн нь ...........гэсэн нэгдлийг бий болгох үндэслэлийг тавьжээ. \Европын холбоо, НАТО, ДХБ, ОУВС, Дэлхийн банк\

8. 1947 онд байгуулагдсан, 2012 онд Черногор, Самоа, Вануату улсуудыг шинээр нэгтгэн 157 гишүүн оронтой удирдах төв нь Швейцарийн Женев хотод байрласан ............ нь улс орнуудын ард түмний амьдрал, орлогыг нэмэгдүүлэх, бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг өргөтгөх, татварыг бууруулах бодлогыг барьдаг. \Европын холбоо, НАТО, ДХБ, ОУВС, Дэлхийн банк\

9. АНУ ундны цэвэр усаа ........ улсаас, Герман Шведээс, Голланд Норвегоос, Саудын Арав ........ –улсаас авдаг байна. \Мексик, Канад, Аляска, Орос, Малайз\

28


II Сорил: Агуулга бүхий 5 холбоос нь сэдвийн агуулгыг гаргах бөгөөд нэг үг нь тэдгээртэй холбогдохгүй. Тэр үгийг олж бичнэ үү. \Төвлөрсөн хэлбэр, хотын тэсрэлт, радиус хэлбэр, олон цөмт, сектор хэлбэр\ маягаар сонголт хийнэ.

1. ОУ-н худалдаа, ОУ-ын үйлчилгээ, ОУ-ын төлбөр, ШУТХ ажиллагаа, санхүүгийн харилцаа, ОУ-н аялал жуулчлал.

2. Wall-Mart, Nestle, Coca-Cola, McDonald's3. Хөрөнгө, мөнгө, ханш, хүү, түнш4. Бага бүсийн нутаг, тив дамнасан, хөрш орнуудын, дотоодын5. Хятад, Герман, АНУ, Япон, Аргентин6. Таваарын бүтэц, үйлдвэрлэлийн төрөлжилт, Гадаад худалдааны эргэлт, ГЗ-н

хуваарьлалт7. ОПЕК, АПЕК, НАТО, АСЕАН, LAIA8. Анд Кордильер, Альп, Гималай, Их Хагалбар, Байгаль9. Турк, Сири, Ирак, Армян, Иран, Тунис10. Чек, төгрөг, рубль, юан, доллар, евро

III Сорил:1 ба 2 үгийн хооронд ямар нэг зүй тогтолд хамаарал холбоо бий. Тэдгээрийг харьцуулан жиших замаар 3-р үгтэй холбогдох үгийг хаалтанд байгаа үгнүүдээс сонгох. Ж нь: Тив - Амери = Гиталай – Нуруу \тал, өндөрлөг, эх газар, нуруу\

1. Альпийн нуруу – Бельги, Австри, Итали = Скандинов - ? \Латив, Эстон, Норвеги, Швед\

2. Өмнөд Ази – Бангладеш = Оман - ? \БӨА, Зүүн Ази, ЗӨА, Өмнөд Ази, Дундад Ази\3. Орос – Москва = Анкра - ? \Турк, Сири, Ирак, Ливи, Катар\4. Арал нуур – гамшиг = Байгаль нуур - ? \давстай, гүн, үлдэгдэл, том талбайтай\5. Замын түгжрэл – Нийгмийн асуудал = Байгалийн оорчин - ? \бэлчээрийн хомсдол,

үйлдвэрийн хаягдал, үйлчилгээний соёл, усны хомсдол\6. Борхидуулагч бодис –Хүнд металлууд= Бохиодуулагч эх үүсгэвэрүүд - ? \

Үйлдвэрийн тоос, ахуйн хаягдал, органик нэгдлүүд, СО, СО2\7. Хүчлийн бороо – Агаарын бохирдол= Гадаргын элэгдэл - ? \хөрсний орчин, усны

орчин, агаарын орчин\8. Байгаль орчны эерэг нөлөө – нүүрс түлж агаар боридуулахгүй = Сөрөг нөлөө - ? \

геоэкологийн бодлого, дулааныг багасгах, үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлэх, байр хоорондын зайг зөв тооцох\

IV Сорил: Хос үг өгөгдсөн байна. Эдгээрт ерөнхий нэр оноож өгөх. Ж нь: Татагч хүчин + түлхэгч хүчин зүйл =шилжилт хөдөлгөөн маягаар хариулт бичнэ.

1. Экспорт + импорт =2. Сансарт явах + Далайн эргээр зугаалах =3. Муж хоорондын хөдөлмөр + ОУ-ын хөдөлмөрийн хуваарь =4. Парагвай + Урагвай =5. Филиппин + Малайз + Бруней =6. Амударья + Сырдарья =7. Чад + Арал + Балхаш =8. Байгалийн харилцаа + Нийгмийн харилцаа =9. Газар хагалахгүй + ногоо тарих =10. УЦС + Газрын гүний дулаан + салхин эрчим хүч = 11. Уганда + Танзани + Замби + Зимбабве =

29


12. Итали + Грек + Болгар + Албани = 13. Мадагаскар + Мали + Куба + Фижи =

“ХҮН АМЫН ГАЗАРЗҮЙ” СЭДВИЙН ХҮРЭЭНД ХИЙГДЭХДАСГАЛ ДААЛГАВРЫН ХУВИЛБАР.

Тухайн хичээлийн эцсийн үр дүн нь суралцагчдын гүйцэтгэсэн даалгавар, түүний гүйцэтгэл, бүтээл гарсан байна.

Тоон үзүүлэлтээр диаграмм суварга байгуулах – энэ нь суралцагчдын тухайн нэгж ба ээлжит хичээлийн эцэст хэрхэн ойлгож мэдсэн багш мэдэх, өөрийн хичээлийн үр дүнг мэдрэх арга бөгөөд аргыг хэрэглэсэнээр сурагчдын мэдлэг чадварыг үнэлэхэд дөхөм болдог аргачлал. Дүрслэх хэлбэр нь: Тоо + график + тэмдэгт + диаграммын хэлбэр = Хүн амын суварга

11-р анги “Хүн амын газарзүй” сэдвийн хүрээндДаалгавар №1. Хүн амын суваргад анализ хийж ЭЗИХА-ын эзлэх хувийн жинг тооцоолж, дүгнэлт гаргаж сурах – Үнэчээ зөв тодорхойлсон бол график зурсан бол 5+5=10 оноо.Зурагдах суваргад 1,5 см-т 122000 хүн ногдохоор график байгуулна.

Нас Эрэгтэй Эмэгтэй Нийт хүн ам

Урт \см\ \мян хүн\ Урт \см\ \мян хүн\ Тоо\мян хүн\

0--4 3,45 280,6 3,3 268,4 549

05--09 3,15 256,2 3 244 500,2

10--14 2,7 219,6 2,55 207,4 427

15-19 2,85 231,8 2,4 195,2 427

20-24 5,85 475,8 3 244 719,8

25-29 10,2 829,6 4,05 329,4 1159

30-34 10,8 878,4 4,2 341,6 1220

35-39 9 732 2,7 219,6 951,6

40-44 6,9 561,2 1,95 158,6 719,8

45-49 7,1 578,2 1,2 97,6 675,8

50-54 2,7 219,4 0,9 75,2 294,6

55-59 1,7 134,2 0,6 48,8 183

60—64 0,8 61 0,3 24,4 85,4

65-дээш 41,9 0,3 28,1 70

нийт 5489,9 2482,3 7972,2

Даалгавар №2. Мэдлэгээ нэгтгэн дүгнэнэ.

А. Хөдөлмөрийн насны хүн амын хувийг тооцоолох.

1. Хүйсийн байдал, түүнд эрэгтэйчүүдийн тоо их байгаагийн шалтгааныг тайлбарлах2. Эрэгтэй хүний тоо 20-55 хүртэл эрс их болсны учрыг тайлбарлах3. Ажиллах хүчинд эрэгтэйчүүдийн гүйцэтгэх үүргийг тоймлох4. Хүйсийн харьцаа алдагдсанаар үүсэх НЭЗ-ийн үр дагаврыг тайлбарлахБ. 15--64 насны хүн амын хувьд

30


1. 0--14 насны хүүхдүүдийн эзлэх хувийн жинг тодорхойлж нийт хүн амын тоотой харьцуулах2. Хөдөлмөрийн насны хүн ам \15--64\-ын тоог нарийвчлан тогтоож нийт хүн амд эзлэх хувийн жинг олж хөдөлмөрийн насны хүн ялгааг хүйсээр нь ялган тооцоолно.3. Өндөр настай хүн амын эзлэх хувийн жинг өмнөх 2 тооцооллын үр дүнд үндэслэн гаргана.Оновчтой байдлаар дүгнэлт гаргасан бол 6 оноо “Арабын Нэгдсэн Эмират Улс.

Эрэгтэй Эмэгтэй

65-с дээш

60--64

55--59

50--54

45--49

40--44

35--39

30--34

25--29

20--24

15--19

10--14

05--09

0--04

366 244 122 0 0 122 244

Хүн ам \мянгаар\Насбүлэг

Хүн ам \мянгаар\

9-р ангийн "Хүн амын газарзүй" сэдвийн хүрээнд:Даалгавар 1. МУ-ын хүн амын ердийн өсөлт харьцуулан график хийж дүгнэлт өгөх.

31


Графикийг хийхдээ үнэчээ зөв гаргах, Т, НБ, ЕӨ үзүүлэлтийг тус тусад нь өнгөөр ялгаж бусдад ойлгомжтой харагдахуйцаар гаргана. Авах оноо 8 Дүгнэлтийг 1-3 үзүүлэлтээр гаргасан байна.

Хүн амын тоо \

мянгаар\

1918 1935 1944 1956 1963 1969 1979 1989 2000 2010

647 738 759 845 1017 1197 1595 2044 2373 2755

Т

1000

19,8 26,1 32,3 43,2 40,2 39,2 35,5 20,5 25,5

НБ 16,7 21,8 14,2 10,5 12,3 10,8 8,4 6,5 6,2

ЕЦӨ 3,1 4,3 18,1 32,7 27,9 28,4 27,1 14,0 19,3

Даалгавар 2. Сурах бичгийн хуу 30. Зураг 3.3 МУ-ын хүн амын 2009 оны суваргыг уншиж, тоон харьцааг хүснэгтийн хэлбэрт оруулан, нэгтгэн анализ хийн, дүгнэлт гаргах. Цуглуулах оноо 8.Даалгавар 3. Сурах бичгийн хуу 30. Зураг 3.3 МУ-ын хүн амын 2025 оны тоон хүснэгтийг ашиглан, тооцоолон, суварга байгуулах. Цуглуулах оноо 8. 1см=50000 хүнээр тооцоно.Суварга байгуулахад дараах зөвлөмжийг өгч байна.1. Насны үечлэлээ 0-4, 5-9, 10-14 гм 4 насаар ба 70-с дээш насны хүн авна.2. Хэвтээ тэнхлэг дээр хүн амын тоог мянган хүнээр тооцон 1см=50000 багтаан зурна.3. Босоо тэнхлэгт насны үечлэлээр, тэнлэгийн хоёр талд эрэгтэй эмэгтэйн тоон үзүүлэлтээр өнгөөр ялган хэмжээг гарган зурна.4. суварга байгуулсны дараа хүн амын тоо, насны үечлэлээр хүйсний харьцаа, насны бүтэц, өсөлтийн харьцаа, хэтийн төлөв, амьжиргааны байдал зэргээр дүгнэлт гаргана.

Насны бүтэц

Эрэгтэй Эмэгтэй Дүн

0-4 130 130 2605-9 140 140 28010--14 150 145 29515--19 145 140 28520--24 125 125 25025--29 120 110 23030--34 150 145 29535--39 155 150 30540--44 140 145 28545--50 120 125 24520--24 125 125 25025--29 120 110 23030--34 150 145 29535--39 155 150 30540--44 140 145 28545--50 120 125 245

32


Дүн 1700 1760 3460

Даалгавар 4.9-р ангийн сурагчид “МУ-ын хүн амын нягтшилт”-ын зургийг зурсанбие даалт. Энэ сэдэвт хичээлийг 2-р улиралд үздэг бөгөөд 1-р улиралд зурсан “ЗЗНД-ийн нэгж хуваарь”-ийг зурах чадвартай харьцуулан ахицыг үнэлж болно.

Даалгаврыг хийлгэхийн тулд сурагчдад маш сайн тайлбарыг өгөх хэрэгтэй.Зурах дараалал байх бөгөөд даалгавар бүрийн хажууд санамж, үйлдлийн дараалал, зааврыг бичих хэрэгтэй. Үүнд:

1. Нэгж талбайд ногдох хүний тоог ашиглан хүснэгт нөхөх байдлаар аймаг бүрийн нягтшилтыг гаргана.

2. Бодсон тоон үзүүлэлтээ зураглалд оруулахын тулд нэгж талбайд хэдэн хүнээр ногдуулж зурах аргаа хамтран төлөвлөнө.

3. Аймаг бүрээр нь тусгай зураасан таних тэмдэгтээр илэрхийлж зурах.4.Зургийн бичилтийг хар үзгэн балаар хийнэ.5. Үнэлгээг оноогоор гаргана. Авах оноо 10.6. Тайлбараа зургийн баруун ба зүүн доод хэсэгт бичихийг зөвлөнө7. Ямар ч зураглал, дадлага хийсний дараа 2-5 өгүүлбэрээр дүгнэлт

өгөх хэрэгтэй. Жнь: хамгийн хүн ихтэй бүс нутаг, аймаг, цөөн хүнтэй аймаг, бүс нутаг аль нь болохыг бичүүлэх гэх мэт. Таних тэмдэг: Дүрслэх хэлбэр Тоо + дүрс зураас

2,5-аас их 2-2,5 1,5-2 1-1,5 0,5-1

Монгол Улсын хүн амын нягтшилтын хүснэгт:

Д.д Аймгийн нэр S=Мян. Кв км Хүн ам тоо. \Мян хүн\

Бодолт. Нягтшилт

1 Архангай 56,3 83,8 1,52 Баян-Өлгий 45,8 84,43 Баянхонгор 116,0 75,44 Булган 48,7 59,0 1,25 Говь-Алтай 141,4 55,4 0,46 Говьсүмбэр 5,5 13,0 2,47 Дархан-Уул 3,3 90,18 Дорноговь 109,5 51,0 0,59 Дорнод 123,5 68,8 0,6

10 Дундговь 74,7 38,611 Завхан 82 76,6 0,912 Орхон 8,4 86,2 1013 Өвөрхангай 62,3 112,1 1,814 Өмнөговь 165,1 56,9 0,315 Сүхбаатар 82,9 29,216 Сэлэнгэ 41,2 95,2 2,317 Төв 74,1 83,7 1,118 Увс 69,6 75,719 УБ хот 4704 1,1сая 243

33


20 Ховд 76,1 72,621 Хэнтий 80,3 70,0 0,922 Хөвсгөл 100,6 69,2 0,723 Нийт дүн 1,8

S=1.564.115. 2.668.934 1.8

Энэ хичээлийн үр дүн нь: Монгол улсын хүн амын нягтшилтын зургийг зурсан ба хүн амын суварга дээр дүгнэлт хийх чадвартай болсон. МУ-ын хүн амын нягшилт тархалт байршилтын зураг зурагдсан.

БОГИНО ХУГАЦААНД СУРАГЧДЫН МЭДСЭН ЗҮЙЛИЙГ ҮНЭЛЭХ ХУВИЛБАР. Суралцагчдын мэдлэг чадварыг богино хугацаанд таних шугмын арга нь

бататгалыг хийхэд ашиглах ба хичээлийн ерөнхий дүгнэлтийг хийж болдогоор онцлогтой. Тухайн хичээлд заасан агуулгыг зөв ба буруу өгүүлбэрээр өгөөд сурагчдаар дараах хүснэгтэд тэмдэглүүлнэ. Зөв бол стандарт бус үнэлгээний дугуй тэмдэгтээр, буруу өгүүлбэр бол Х тэмдэгтээр үнэлэх ба хамгийн сүүлийн хүснэгтэд өөрийн хичээлийн үнэлгээг мөн стандарт бус үнэлгээний 4 хэлбэрээр авч болох юм.

х х

Шугмын аргыг хэрэглэснээр сурагчид дараагийн унших сэдвээ нухацтай уншиж сурахад дөхөм болдог аргачлал. Дүрслэх хэлбэр нь: Өгүүлбэр + тэмдэгт + хүснэгтийн хэлбэр = Үнэлгээ, дүгнэлт

Жишээ 1. “Хөгжлийн ялгаа” 11 анги авах хурдавчилсан даалгавар. 10 минутад хариулна. Хүснэгтэд дүрсээрзөв ба буруу өгүүлбэрийг тэмдэглэнэ.

1. Дэлхийн улсууд газарзүйн байрлал, засаглал зэргээсээ үл хамааран хөгжлийн төвшингөөр өөр өөр байдаг.

2. Хөгжиж байгаа орнуудыг хөгжсөн, буурай, нэн буурай гэж ангилах ба гол үзүүлэлт нь хоол хүнсний хангамж, аюулгүй цэвэр ундны усны хангамж, нэг хүнд ногдох эмчийн тоо ба ДНБ, боловсрол бичиг үсэг сургалт, дундаж наслалт, хүн амын өсөлт зэрэг үзүүлэлтүүд болно

3. “Хойд” ба “Өмнөд”-ийн орнууд гэж ангилах болсон гол үзүүлэлт нь тухайн улс орнуудын үйлдвэржсэн байдал, нэг хүнд ногдох орлогод тулгуурлажээ.

4. Хөгжингүй орнууд хүн амын өсөлтөөр II хэв шинжид орох ба аж үйлдвэрт нь боловсруулах үйлдвэр хөгжсөн

5. ХХИ-ыг 3 үзүүэлтээр дундажлах бөгөөд 1-0 гэсэн оноогоор дүгнэн 0-д ойр бол хөгжлөөр сайн гэж ойлгоно.

6. Дэлхийн хамгийн ядуу орны тоонд Либери, Зимбабве, Катар, Конго зэрэг 10 гаран орж байна.

Жишээ 2. “Хүн амын газарзүй” сэдвээр 11-р ангид .Буруу ба зөв өгүүлбэрийг ялгах. Зөв хариултыг таних тэмдгээр буруу мөн таних тэмдгээр.

1. Дэлхийд хүн амын дундаж наслалтаар тэргүүлэгч оронд Япон 80 настай орж байна. Дэлхийн дундаж наслалт 66 нас мөн.

2. Хүн амын нас хүйсний бүтцийг харуулсан диаграммыг пирамид гэнэ.

34


3. Хүн ам нь гол төлөв нэг үндэстэнээс бүрдсэн улсууд Европт Франц, Их Британи, Латин Америкт Венесуэл, Бразил үэрэг орнууд болно.

4. Хүний арьс нь түүний оюун ухаан, сэтгэхбодох, хөдөлгөх чадвартай холбоотой болохыг эрдэмтэд нотолжээ.

5. Дэлхийн хүн амын хүйсийн харьцаа нь байгалийн жамаараа жилд дундажаар 100 охин, 104-17 хүү төрдөг бөгөөд 15 жилийн дараа ойролцоо болдог байна.

6. Дэлхийд 3 том шашны урсгал байх бөгөөд катологи, протестанд, шарын шашин болно.

7. Үйлдвэрийн хэрэгслийг хувьдхх өмчлөх болж улмаар баян хоосны ялгаа буй болсноос газар сайгүй хот үүсжээ.

Жишээ 3.VI анги “Бодисын шинж чанар” сэдвээр авч үзвэл:1.Ус + давс = давсны уусмалүүснэ2.Хатуу бодисууд усанд харилцан адилгүй уусдаг.3.Шингэнийг хооронд нь холиход харилцан адилгүй уусна4.“А” уусмал + “В” уусмал = уусмал А ба В5.Мөхөөлдөс нь холимог уусмал бөгөөд бодисын нэгэн төлөвт оршиж байна.6.Сахарын уусмалаас тунгаах аргаар сахарыг ялгаж авч болно.

7. Хоёр грамм ёотон + 100 мл устай холивол = ёотон нь уусгагч, ус нь уусагч бодис 8.Механик бодис бүхэн усанд уусдаг.9.Бодисын усанд уусах хурд, хэмжээ уусгагчийн температураас хамаарна.

Хариулт: Үнэлгээг сурагчид өөрсдөө болон хажуу найз ч үнэлгээ өгөх боломжтой.

1 2 3 4 5 6 7 8 9О О О О О Х Х Х О

Жишээ 4. IX ангид “МУ-ын байрлал, ЗЗНД-ийн нэгж” сэдвээр авах хурдавчилсан шалгалт.10 минутад хариулна. Хүснэгтэд дүрсээр

1. Газар нутгийн хэмжээгээр Монгол Улс дэлхийд XVII-XVIII байр, нэг хүнд ногдох хэмжээгээр тэргүүлдэг.

2. МУ-ын нийт хилийн шугмын урт нь 8251 км, ОХУ-тай 3485 км-ээр хиллэдэг.3. Гурван улсын уулзвар цэг нь зүүн талдаа 5 богд, баруун талдаа Тарваган дах овоо

болно.4. Монгол орон далайд гарцгүй 60 гаруй орны нэг бөгөөд БНХАУ-ын ЗГ-ын

тохиролцсоны дагуу Хятадын Тяньжин боомтын газар нутгийг түрээсээр ашигладаг.5. МУ-ын байрлалыг төвийн байрлал талаас нь авч үзвэл манай улсын нутаг

дэвсгэрээр Ази ба Европыг холбосон төмөр зам, Дундад ба Зүүн Азийг холбосон хөндлөн зам өнгөрдөг.

6. Завхан аймгийн төв нь Мөрөн хот, Сүхбаатар аймгийн төв нь Баруун-Урт хот юм.7. Арвайхээр хот нь Өвөрхангай аймгийн төв, Сэлэнгэ аймгийн төв Сүхбаатар хот

мөн.8. Газар тариалангийн гол бүс нутаг нь Орхон, Сэлэнгэ, Онон, Халх голын сав, Их

нууруудын хотгор газрууд.Хариулт:

1 2 3 4 5 6 7 8О О Х О О Х Х О

35


ГАЗАРЗҮЙН БОДЛОГО 1990 оны үеэс газарзүйн хичээлийн агуулгад орсон бөгөөд математикийн энгийн аргаар бодох боломжтой. Үндсэндээ бодлогыг бодохдоо тухайн үзүүлэлтийг тодорхойлох томьёог тогтоосон байх нь чухал. Мөн тодорхой хэмжигдэхүүн, нэгжийг мэдэх хэрэгтэй.

Нэг. Нарны аймаг. Дэлхий ба гариг.

1. Дэлхий нарны хоорондох зай 150 сая км. Үүнийг 1 одон орны нэгжийн зай гэж үздэг. Тэгвэл 778 сая Бархасбадь, 1427 сая км Санчир хэдэн о.о.н зайд оршиж байна вэ?

1 о о н = 150 сая км \нар дэлхийн хоорондох зай\2. Дэлхий нарыг тойрох хугацаа 365 хоног ба 1 жил гэвэл Тэнгэр ван нарыг 84 жил

тойрдог. Тайлбар бичнэ үү. Хариулт бичих.3. Манай гарагийн хамгийн өндөр уулс нь Ангараг гараг дах Олимпус Монс 24000м бол

манай гарагын өндрөөс ямар харьцаатай байгааг тодорхойлно уу. 4. Дэлхийгээс 40 гэрлийн жилийн зайд орших нэгэн од “сөнөсөн” гэж төсөөлөе. Бид

түүнийг хэзээ мэдэх вэ? Гэрлийн жилийн хурдыг санах хэрэгтэй.5. Галактикийн жил гэж юу вэ? – 150 млрд орчим оддыг багтаасан галактикийн нэг од

болох нар түүний төвөөс 30 000 гэрлийн жилийн зайд орших бөгөөд 200 сая жилд нэг удаа галактикийн төвийг тойрон бүтэн эргэлт хийх хугацааг хэлнэ.

6. Дэлхийн тэнхлэг орбитын хавтгайд 68° өнцөг үүсгэх бол матарын ба мэлхийн зам хэдэн градусд үүсэх вэ?

7. Кеплерийн II хуулиар Дэлхийн гарагийн хувьд хэрхэн биелдэг болохыг тайлбарла. Хариулт: Кеплерийн 1 ба 2 хууль нь Гарагууд эллипс замаар эргэх ба 1 фокус дээр нар байрлана. Гарагууд тойрохдоо тодорхой хурдтай байх ба наранд нэг ойртож нэг холдоно. Нараас холдох үед хурд багасна.

8. Далай ван нарнаас алслах зай нь 30.06 о.о.н зайтай бол гарагийн нарыг тойрох орбитын хугацаа нь дэлхийн хэдэн жил вэ?

Бодолт: t1

2

t22=d1

3

d23 өгөгдсөн нь: t 1

2=1 , d13=1 ,d2

3=30,06олох нь t 22=?

t1

2

t22=d1

3

d23 эндээс t 2

2=t1

2 ∙d23

d13 орлуулах. Х=√30.063=√27162=164.80

9. Германы Франкфурт хотоос АНУ-ын Сан-Франциска хүрэх нислэгийн зам муруй замаар явж хүрдэг. Франкфуртаас хойш чиглэн Скандиновын хойгоор дайрч, Гренланд, Канадын дээгүүр нисч өнгөрнө. Мөн Торонто ба Токиогийн хооронд нисч буй онгоцны замнал тойруу замаар нисдэг. Яагаад ингэж нисч байна вэ? Тайлбарлахад: Хөдөлж буй бие чиглэлээсээ хазайх явдал өргөрөг ихсэх тутам улам бүр ихсэнэ. Тайван байгаа бие хазайх уу.

10. Эквадорын нийслэл Кито хот, Оросын мурманск хот, Туйл дээгүүр нисч буй онгоцнуудын хазайлт хаана их, бага байх вэ? Бүх онгоцны хурд 820 км\ц ба онгоцны масс 46 тн. Эдгээр хотуудын орших өргөргийг тодорхойлох. ХӨ33°-Кито хот, ХӨ70°-мурманск хот, ХӨ0° хойд туйл оршино.

36


E=2∙m∙ω∙ sinφ ∙U \Королисын хүчний томьёог ашиглана\

m – хөдөлж буй биеийн масс =46тн буюу 46000кг ω - өнцөг хурд = 15º тайван байгаа биед өнцөг хурд байхгүй 0º \туйл дээр\

sinφ-өргөрөг. sin 90 °=1 \хойд туйл\ sin 0°=0 \кито хот экваторт оршино\sin 70 ° =0.93 Мурманск \математик өгөгдлийг ашиглана\

U−хөдөлжбайгаабиеийн хурд = 820км\цБодолт: Екито=0 Е=0 Емурманск =1052388 Етуйл=1131600 Хариу: 0°<70°<90° ихсэж байна. Хазайлт хойшлох тутам.

Хоёр. Масштаб ба зайг тодорхойлох бодлогууд.

11. 1см=3,5км, 1см=600км гэсэн М –уудыг тоон ба шугаман хэлбэрт шилжүүлэн ямар М зураг болохыг тд-л. Масштабыг 100 000 ихэсгэх багасгах 1:100 00 00 гэдэг нь 1 см нь 100 00 00 см хэмжээтэй тэнцүү учир шилжүүлгэ хийхдээ сүүлийн 100см=1м дараагийн 1000=1 км гэж си нэгж болно.

12. 1:1500000 М зурагт 450 км зурагдсан зай 1:3200000 М зураг дээр хэдэн см зурагдах вэ? Бодолт:1см=15км.бол 450 км зайд –х см гэж бодох.

13. 1:200 00 00 харьцаатай зурагт 150км зай хэдэн см зурагдах вэ?14. 15 см зурагдсан гол 1:300 00 00 М-тай гадарга дээр хэдий хэмжээтэй вэ15. 1:1500 000 М зурагт 4550 км2 талбайтай нуур хэдэн кв см зурагдах бол. (1см)2=

(15км)2 = 225 км2гэж бодно. 16. 1:3500 000 М зураг дээр 10 кв см зурагдсан талбай бодит байдал дээр хэдэн кв км

вэ?17. 1:1500000 М зураг дээр 7,5 см х 5,6 см харьцаатай зурагдсан талбай 1:6000000 М

зураг дээр ямар харьцаатай зурагдах вэ18. 2500000М зураг дээр 7,3 см зурагдсан зай гадарга дээр хэдэн км зайтай тэнцүү вэ?19. 1:1800000 М зураг дээр 803 км зай хэдэн см-р зурагдах вэ?20. Жиших: 1800000 .... 180000 1см=2,3км.....1:23000021. Жиших: 1:30000 ..... 1:3000000 1см=2,5см .... 1:250000022. 1:3000000 М-ыг 5 дахин ихэсгэх. Бодолт: 1 см=30км бол х 5 = 150км. 1:150 000 00М. 23. 1:22000000 тоон М-ыг нэрлэсэн ба шугаман хэлбэрт оруулах 7, 1:60000 М-ыг 3 дахин

багасгах.24. Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээрх хамгийн урт үргэлжилдэг зэргэд аль нь вэ?

Зургийн хэмжээ нь 1:6000000. 25. 1:200000М газрын зураг дээр “С” ба “О” хотын хооронд 6 см зурагджээ. 2 хотын

хооронд хэдэн км вэ?26. 1:300000М газрын зураг дээрх 15 см зайг 1:500000М зурагт хэдэн см-р зурагдах вэ?27. Улаанбаатар хот Экватораас хэдэн км зайтай вэ? Санамж: 1°-д тулсан өргөргийн

нумын урт хаана ч адилхан 111.1км = 1°. Мөн Улаанбаатар хот Өргөргийн хэдэн градус байгааг олж бодолт хийгдэнэ.

28. Мөн Багануур хотоос туйл хүртэлх зайг тооцоолох. Газрын зураг дээрээс өөрийн хотын өргөргийн солбицлолыг тодорхойлох хэрэгтэй.

37


29. ХӨ40° орших Америкийн Филадельфи хотын дэлхийн тэнхлэгээ эргэхэд үүсэх шугаман хурдыг олно уу. \ХӨ40° = 1° = 85.4км урт\

Санамж: U=L∗360°t томьёогоор бодно. U= 85.4км ∙360 °

24цаг буюу 86400сек = 355.8 км

30. 1:200000М зураг дээр 21 см зурагдсан зай 1:1000000М зураг дээр хэдэн см болсон байх вэ? аль зураг нь том М зураг вэ?

31. Хойд туйлын цагирагаас ХӨ430 хүртэлх зайг бодож гаргах. 32. Монгол орны төв цэгийг газарзүйн солбицлол захын цэгүүдийн солбицлолыг ашиглан

бодож гарга. А. Хойд захын цэг – ХӨ52009/ Өмнөд захын цэг - ХӨ41035/ Б.Баруун захын цэг ЗУ119056/ баруун захын цэг ЗУ87044/ солбицлолыг олох. Нэрийг тодруулах.

33. ХӨ45°-ын зэргэд, ЗУ90°-ын шугам манай орныг дайран өнгөрдгөөс үүдэн ямар дүгнэлт гаргаж болох вэ? Хариулт: Хойд туйл ба Экваторын дундах, Анхны 0° голдожоос өдөр гөнө солигдох уртрагийн 180° хоорондох дундаж шугмууд манай орныг дайран өнгөрөх тул дэлхийн бөмбөрцгийн ЗХ хагас, Ази тивийн төв хэсэгт оршдог баталгаа болно.

34. ХӨ480-ын дагуу ЗУ98-1020 хоорондох зайг ашиглан 1:1500 000 зурагт 19 см зурагдсан зайг бодож гарга. 480 зэргэдийн дагуу 10 дах нумын урт 74.6км-тэй тэнцүү.

35. 1:25000 М бүхий байр зүйн зурагт Заг голын өргөнийг 14-р км-н шугмын дагуу хэмжих. Бодолт: 1:25000М нь L-48-5-B-a нэрлэл бүхий номинклатуртай. 1см=250м. Хэмжсэн зай 0.5 см бол Х=0.5х250см=125м болно.

36. Нэгэн аялагч Торонто хотод 8-ны өдөр онгоцноос буужээ. Оройн 17 цагийн онгоцоор Шанхайгаас хөөрсөн ба Торонто хотод оройн 20 цагт буусан байна. онгоц 3 цаг нисээд буусан нь зөв уу. Баталгааг гаргана уу. Хариултыг гарахад тусламж: Канадын Торонто хот нь дэлхийн баруун хагасд оршино. Шанхай 9-р уагийн бүсэд, Торонто хот 20-р цагийн бүсэд хооронд 11цагийн зөрүүтэй.

Гурав. Байр зүйн бодлого

37. Нэг өргөрөг дээр орших 2 өөр уртрагийн хоорондох зайг олох. “А” хот нь ХӨ51° ЗУ15°50' оршино. “С” хот нь ХӨ51° ЗУ90°53' солбицлол дээр оршдог гэвэл 2 хотын хоорондох зайг олох. Бодолт: нэг ижил уртраг дээр орших учир хоорондох зөрүүг олно. ЗУ90°53' -ЗУ15º20' = 75º33'

ХӨ51°д тулсан нумын урт 70.2 км учир 75°× 70.2 км = 5265км зай

33' хэдэн км байгааг ¿70.2x33 '

60 ' гэж бодно. 33' = 38.6км зай

5265 + 38.6 км = 5302.6 км зайтай байна. Монгол улсын нутаг дээрх уртрагийн нэг градусын өнцөгт тулах зэргэдийн нумын уртаар зайг тодорхойлж болдог. Хүснэгт дэх тоон үзүүлэлтийг ашиглана.

Зэргэд \градус\

1° зэргэдийн нумын урт км

Зэргэд \градус\

1° зэргэдийн нумын урт км

40 85.4 46 77.541 84.1 47 76.142 82.9 48 74.643 81.5 49 73.2

38


44 80.2 50 71.745 78.8 51 70.2

38. ЗУ960 ЗУ1020 Байр зүйн зургийн К-47 трапецийн талбайг олох.

ХӨ480 S=а+ y2хh томьёогоор олно.

a =ХӨ44° дах уртрагийн нумын урт 80.2 кмy=ХӨ48° дах уртрагийн нумын урт 74.6 км

h=трапецийн өндөр тогтмол 444.08 км ХӨ440 Хариу: 34371.792 км2

39. Зургийн нэрлэлийг ажиглаад 1 см зайд хичнээн метр бодит зай багтаасанг тооцолно уу. Сонголт хийж хариулна.

А. 10000м Б. 250м В. 100м Г.500м Д. 1000м Е. 300м

ЗУ103°00' ЗУ103°07'30''

ХӨ47°00'

L-48-39-A-c

ХӨ46º55'

40. Дараах байр зүйн зураг дээрээс Москва хотын байрлалын тодорхойлно уу.

41. О-36 нэрлэл бүхий байрлалын 4 талын хуудасыг нэрлэнэ үү

42. R-38 ба К-34 гэсэн байрлалын солбицлолыг градусаар тодорхойлно уу.

43. Энэ байр зургийн Масштаб ба нэрлэлийг тодорхойлон бичнэ үү

44. Лом.... хотын байрлалыг тодорхойлно уу. Хариу: N-36 хуудасанд ба ХӨ52°-56° ба ЗУ30°-36° солбицлолд оршиж байна.

К-47

39


45. Рязань хотын байрлалын нэрийн хуудсыг бичих. Хариу: N-37-56

46. N-37-77 гэсэн хуудасны 4 тал хуудасыг нэрлэнэ үү.

47. Хоёр зургийг харьцуулан ХӨ54° ба ЗУ40° дагуу орших хуудасны дугааруудыг ялган бичих.

48. N-37 гэсэн хуудасны талбайг олох. ХӨ52°дах уртрагийн нумын урт 68.7км ХӨ56° дах уртрагийн нумын урт 62.6км

Дөрөв. Агаарын температур ба даралт, чийглэгийг тодорхойлох.

49. Уулын бэлийн агаарын хэм +210, уулын харьцангуй өндөр 4374м бол уулын оройн температурыг ол.

50. Уулын бэл дэх агаарын даралт Р1=976гПа уулын харьцангуй өндөр 400м бол уулын оройн даралтын Р2 хэмжээг ол.100 м тутамд даралт 10мм буурна.

51. Газрын гадарга дээр +200С байхад 3500м-ын өндөрт агаарын хэм хэд байх вэ?52. 12000м ба 3000м өндөрт нисдэг 2 онгоцны хувьд аль нь цаг агаараас болж их саатаж

болох вэ. Гадаргаас дээш агаар 1000м тутамд 6°С буурна.53. Бидний байгаа хотод агаарын хэм 200С бөмбөрцгийн баруун зүгт орших Сент-Луис

хотод 84OF байгаа бол 2 хотын температурын зөрүүг цельсийн хэдэн градус байх вэ?

54. Температурыг 3 төрлийн нэгжээр хэмжинэ. Хүснэгтийг ажиглана уу.

Хэмжигч нэгж Ус буцлах хэм Ус хөлдөх хэм ХэрэглээЦельс 100°С 0°C Азийн орнуудад

Фаренгейт 212°F 32°F Англи хэлтэй орнуудад

40


Кельвин 273°K 373°K Лабраторын нөхцөлд

Бодлого: УБ хотод +25ºС Буэнос-Айрес хотод 104°F бол 2 хотын температурын зөрүүг бодож гаргана уу.

Температураар бодох

Фаренгейт бодох

Бодолт Хариу

Т=5\9*(F-32) F=9\5*(T+32) Т=0.5x(104-32)=36°C0.5x72=36°C

36°C - 25°С = 11°C зөрүүтэй.

55. Бидний амьдарч буй нутагт 50С байхад Чикаго хотод 76F байгаа бол 2 хотын хоорондох агаарын хэмийн зөрүүг тодорхойлоно уу.

56. Ангийн агаарын хэм +200С ба тухайн градус. Байх ёстой агаарын үнэмлэхүй чийглэгийн багтаамж \Үчб\ нь 17,5 гр. Тасалгааны агаарын харьцангуй чийг \Хч\ нь 60% бол ангид байх агаарын үнэлэхүй чийгийн \Үч\ хэмжээ хэд байна вэ?

57. Өнөөдөр цаг агаарын мэдээгээр агаарын хэм +200С харьцангуй чийг 80% гэж зарласан. Агаарт байх Үнэмлэхүй чийгийн хэмжээ хэд байх вэ? Хариулт: 14гр чийг

58. Цэцэрлэг хотод 336мм тунадас унасан ба уурших чадвар нь 632мм харин Даланзадгад хотод 130мм, чийглэгийн итгэлцүүр нь 0.01 буюу маш хуурай бол Цэцэрлэг хотын чийглэгийн итгэлцүүрийг олно уу. Дүгнэлт ба санамж: .....> 0.3 > 0.6 > …….. \чийг хангалттай, чийг хангалттай биш, хуурай байсан\ Цэцэрлэг хот Чк=0.5 > 0.6 учир хангалттай төвшинд

Даланзадгад хот 0.01 > 0.3 учир хэт хуурай төвшинд байна. 59. Уулын харьцах өндөр нь 430м, бэлийн агаарын даралт нь 976 гПа бол энэ уулын

оройн даралтыг тооцоолж олно уу. 60. Багануур хотод өнгөрсөн жилийн турш орсон тунадасны хэмжээ 237мм, уурших

чадварын хэмжээ нь 622мм бол манай нутгийн чийглэгийн коэффициент ямар байсан бол. Дүгнэлт хийнэ үү. .....> 0.3 > 0.6 > …….. \чийг хангалттай, чийг хангалттай биш, хуурай байсан\

61. Уулын бэлд дулаан байснаа орой болоход сэрүүсдэг. Дтд 1351м өндөрт орших Улаанбаатар хотод зуны нэгэн өдөр агаарын температур +170С дулаантай байсан бол хотын өмнө орших Богдхан уулын оройд хэдэн хэм байх вэ? Богд ханы оройн өндөр нь дтд 2266м өндөр болно. Санамж: харьцах өндрөө олж бодно.

62. Мөнх цасны хил нь Монгол Алтайд 3300м дээш, Хархираа Түргэний уулсад 3400м, Хангайн уулсад 3500м-д оршино. Ийм ялгаатай байгаагийн учрыг тайлбарлана уу. Хариулт: Байгалийн бүстэй холбож тайлбарлах.

63. Монгол орны мөсөн голын нийт талбай 540 км2 хүрэх ба Алтай таван богдын зүүн хойд хажуу уруу буусан 20 км урт Потанины мөсөн гол хамгийн урт гэж үздэг. Мөсөн голын урт яагаад нэмэгддэггүй вэ? Хариулт: Жилийн дундаж 00С температурынизотермийн шугам дайрч өнгөрдгөөс, хайлах цэгээс цааш мөсөн гол нэмэгддэггүй.

64. Хүснэгт ашиглан бодлого бодож хариултыг бичих.

Уулс Үнэмлэхүй h Харьцах өндөр

Температур Агаарын даралтОрой Бэл Бэл Орой Бэл Орой

41


Таван богд 4374м 1000м ? -200С ? 1055мм ?

Богд уул 1842 1340м Х м -? ? 50С ? 989мм

Соёлз уул ? 1200м 200м 150С Х -? 0С 770мм Х мм

муб

65. УБ-аас Сеул нисэх онгоц 8000м өндөрт аялна. Энэ үед гадарга дээрх агаарын хэм 12°С байгаа бол тухайн үед нисэх онгоцны гаднах хэм хэдэн градус байж болох вэ?

66. Говь гурван сайхан уулын бэл нь дтд 1600 м өндөртэй ба энэ өдөр +25℃ дулаан байв. Оройн өндөр нь дтд 2800 м гэж үзвэл уулын оргил дах агаарын хэм хэд байх вэ?

67. Тухайн үеийн агаарын хэм -20°С чийглэгийн багтаамж 1.05 гр\м3 үнэмлэхүй чийгийн хэмжээ 0.63 гр бол харьцангуй чийгийн хэмжээг олох.

Тав. Голын унал, усны зарцуулалт ба далайн гүнг тодорхойлох бодлогууд.

68. Туул гол Хэнтийн нурууны 2100 м өндрөөс эх авч 819 км урсан Орхон голын дтд 900м өндөрт очин цутгана. Туул голын хэвгий ба уналыг тодорхойл.

69. Хэрлэн гол нь Хэнтий хан уулын өвөр д т д 2100 м өндрөөс эх авч 1090 км урсан д т д 550 м өндөрт орших Далай нуурт цутгана. Хэрлэн голын хэвгий тодорхойл.

70. Хэрлэн гол нь дтд 2750м-ээс эх авч дтд 530м орших Далай нуурт цутгах ба хамгийн өргөндөө 15м, гүн нь 3,5м, урсгалын хурд нь 4км\цаг бол тухайн голын, усны зарцуулалт, хэвгий ба уналыг олох. Томьёо: Унал=Н1-Н2

J(хэвгий)=У/L (голын урт) Q= өргөн * гүн * хурд бодох ба хурдаа м\с шилжүүлэх.

71. “О” голын өргөн 30м, гүн нь 0,5м, урсгалын хурд 1,7 м\с бол усны зарцуулалтыг ол.72. Голын унал ба хэвгийг олох. Өгөгдөл. Голын эх 3000м, цутгалын адаг 1030м, голын

нийт урт 808 км. 73. Туул голын өргөн 150м, Гүн нь 2.5м, голын хурд 5м\с бол голын усны зарлагыг олох.74. Усан онгоцноос дуут дохио өгөхөд 7,5 сек-н дараа хариу өгсөн бол тухайн орчны гүнг

тодорхойлно уу.75. Далайн гүнг 5750м байна гэж хэмжсэн бол тэр онгоц дээрээс хэдэн минутын өмнө

дуут дохиог өгсөн байх вэ?76. Далайн онгоцон дээрээс дуут дохио өгөхөд 7.3 секунтын дараа хариу өгсөн бол

тухайн орчин дах далайн гүнг бодох. Бодолт: Н=1\2(1500*t)H=5475м77. Дтд 3000м өндрөөс эх авч дтд 500м өндөрт очиж цутгасан голын унал хэд байх вэ?78. Завхан гол дтд 3000м өндрөөс эх авч дтд 1030м-т цутгадаг. Голын урт нь 808 км бол

энэ голын унал ба хэвгийг тодорхойлно уу. Хариу: У=1970м, Хэвгий 2.438м\км79. Монгол орны томоохон голуудын хэвгий ба уналыг тодорхойлох.

Голын нэр Эх авсан гадаргын өндөр

Цутгаж буй газрын өндөр Гол мөрний урт

Завхан 3000м 1030м 608кмТуул 2100м 1000м 819км

Хэрлэн 2000м 500м 1090км

42


Сэлэнгэ 1600м 600м 593кмХовд 4200м 1150м 516км

80. Дээрх хүснэгтийг ашиглан бодлого зохион бодож болно. Ж нь: Завхан голын урт нь 808 км бол У1=3000м, У2=1030м усаа цутгадаг бол энэ голын унал ба хэвгийг олох.

81. Дараах хүснэгт дэх тоон мэдээллийг ашиглан бодлого зохион бодох боломжтой.

Голуудын дундаж хурд

Эрдэс зөөвөрлөх үйл ажиллагаа хурд Дүгнэлт өгөх зөвлөмж

Хэрлэн гол-1.2кмОнон гол-2м секУлз-0.6м\сХалх гол 1м\сСэлэнгэ 3.2м\сОрхон 0.5-3м\сХануй 3.5м\сХүнүй 2м\сХовд 2.3м\сБулган 2-2.5м\сТуул 2 м\с

Жижиг элс – 0.15 м\сТом элс – 0.2 м\сТом харйга – 0.5-0.7 м\с22 мм хайрга – 0.9 м\с50 мм хайрга – 1.5-1.95 дм чулуу – 2.25м\с50 дм чулуу – 4.5 м\с500 дм дээш – 11-12 м\с

-Голын унал их бол голын урсгалын хурд их байна.- Талын голын урсгалын хурд байга уулын голын урсгалын хурд их. Энэ нь гадаргын налуу ба урсацтай холбоотой.- Унал ихтэй голд УЦС байгуулж болно.

Ж нь: Хэрлэн гол нь 3.2 км\цаг хуртайгаар 1090 км урсан Дтд 500м өндөрт очин Далай нуурт усаа юүлдэг бол голын усны зарцулалтыг олох. Тухайн орчинд голын өргөн нь 15м, гүн нь 2.5м байна. Голын усны зарцуулалтыг дараах томьёогоор Q=F*U нэгж нь м3\С бодож олно. Голын хөндлөн огтлолын талбайг F=2/3*гүн*өргөн олно.

82. Орхон голын усны зарцуулалт 75м3\с урсгалын хурд 1.5 м\с бол голын хөндлөн огтлолын талбайг олох.

Зургаа. Цаг тодорхойлох бодлогууд. 83. ЗУ 1540 дээр 13.30 болж байхад БУ ба ЗУ 450 дээр тус тус хэдэн цаг болж байх вэ?84. Цагийн VII бүсэд 14.00 болж байхад Цагийн Х бүсэд хэд болох вэ. Бүсийн цагийг

бодохдоо Гринвичийн 0° түүнээс зүүн баруун тийш 7°:7°=15°=1цаг хуваан бүсчилнэ. Зүүн зүгт цаг түрүүлэх учир цагийг нэмж олно. Чамаас баруун зүгт цаг хоцрох учир хасж олно. Бодолт: X бүс – VII бүс = 3 цагийн зөрүүтэй. X цагийн бүс зүүн зүгт 14.00 + 3 цагийн зөрүү = 17.00

85. Цагийн V бүсэд 17.00 болж байхад Цагийн Х ба II, XII бүсүүдэд хэд болох вэ86. ЗУ1200-д 15 цаг болж байхад ЗУ 600 дээр хэдэн цаг болж байх вэ?87. 180 дугаар голдожийн зүүн талд “Ням гараг” болж байхад баруун талд ямар гараг

байх вэ? Сонголт хийх. А.Даваа гараг Б.Мягмар В.Бямба Г. Ням гараг88. Та АНУ-ын Чикаго хотод суралцаж буй найзтайгаа интернетээр ярилцахаар Лхагва

гарагийн 09 цагийг сонголоо гэвэл энэ нь тухайн нутаг дэвсгэрийн хэд дэх өдрийн хэдэн цаг вэ? тооцоолох.

89. Дорнод уртрагийн \ЗУ\ 35° голдож дээр өглөөний 07 цаг болж байхад ЗУ120° ба БУ77° шугмууд дээр тухайн үед хэдэн цаг болж байх вэ?

90. БУ45°-ын шугам дээр өдрийн 11 цаг болж байхад ЗУ45 ба БУ112 дугаар шугмуудад хэдэн цаг болж байх вэ? Санамж: Хоёр өөр уртраг дээр цагийг болоход голдож шугмын градусыг хооронд нь нэмж бодлогыг үргэлжлүүлнэ.

43


91. Хөвсгөл аймгийн төв Мөрөн хотод 11 цаг 23 минут болж байхад ЗУ110° дээр хэдэн цаг болж байх вэ?

92. Зүүн Уртрагийн 86°44' Монголын төв цагийн солбицлол дээр өглөөний нар 05 цаг 45'-ад мандсан бол ЗУ125°44' ба БУ88°32'-ууд дээр цаг хэд болж байх вэ?

93. Цагийн XII бүсэд 15°° цаг болж байхад V ба XV бүсүүдэд хээн цаг болж байх вэ?

Долоо. Газрын гадарга ба Хавтангийн зайг тодорхойлох.

94. Жилд 5-6 см холдож буй 2 хавтан 1 ба 5 сая жилийн дараа хэдэн км-ээр шилжсэн байх вэ? 1 жил – 5.5 см холдох бол 500 000 сая жилд хэд вэ?

95. Жилд 8 сая см-ээр холдсон 2 хавтан 1,5 сая жилийн дараа хэдэн км зайтай холдсон байх вэ? Бодно уу.

96. Монгол орны хамгийн өндөр ба хамгийн нам цэг, тэдгээрийн хоорондох өндрийн зөрүүг, мөн дэлхийн хамгийн өндөр ба нам цэгүүдийн зөрөөтэй харьцуулан тооцоолж тайлбар гаргана уу. Бодолт: Өндөр цэг Таван богд дтд 4374м,

МО-ны нам цэг Хөх нуур дтд 560м, Д өндөр цэг 8848м ДжомолунгмаД хамгийн нам цэг -402м байна.

Монголын өндөр нам 4374м-560м=3814м зөрүүДэлхийн өндрөөс 8848-4374=4474м намДэлхийн нам цэгээс 8848-(-402)=9250м өндөрМонгол орны нам цэг дэлхийнхээс 560-(-402)=962м өндөрт байна. Иймээс Монголын дундаж өндөр нь 1580м байна.

97. Байгалийн Каледон, Герцины ба Альпийн уул тогтох хөдөлгөөн хэдэн сая жил үргэлжилдгийг тооцоол. Бодолт: Байгалийн: Архей 1500 сая + Проторезой 1995 сая = 3495 сая жил

Каледон: Кембри 70 сая + Ордовик 60 сая + Силур 35 сая = 165 сая жилГерцины: Дебон 55 сая + Карбон 65 сая + Пермь 45 сая = 165 саяАльп уул тогтох хөдөлгөөн: Неоген 25 сая + дөрөвдөгч 2 сая = 27 сая жил

98. Хөрсний эзэлхүүний 45%-ийг эрдэс чулуулаг, 5%-ийг органик бодис, 25%-ийг ус, 25% нь газрын хий эзэлнэ. Диаграмм байгуулж дүгнэлт хий. Дүгнэлтийг дараах байдлаар хийж болно – Хөрсний усны хэмжээ багасч, бүтэц нь эвдэрснээр хуурайшилт болж цөлжилт явагдсаар байна. Монгол орны хөрс элэгдснээр далайн зүүн бүсийн орнуудад “Шар шороон түйрэн” болон хийсэж очсоор байгаа явдал.

99. Манай улсын нийт газар нутгийн 80% нь ХАА эдэлбэр газар бөгөөд 125 сая га нь бэлчээрийн талбай, 2 сая га нь тариалангийн талбай эзэлдэг. Энэ тоон үзүүлэлтийг ашиглан зохих диаграммыг байгуулж дүгнэлт хийнэ үү.

100. Дэлхийн хамгийн том Анхелийн хүрхрээ 1054 м өндөр. Энэ нь Монгол орны хамгийн өндөр Арсайн хүрхрээ \71м өндөр\ -нээс хэд дахин өндөр байна вэ?

101. Африк тивийн нийт талбай 30.3 сая км2 талбайтай. Африкийн саванн газар нутгийн 40% эзэлдэг бол талбайн хэмжээг тодорхойлно уу.

Найм. Нарны өндөр тодорхойлох бодлого.

44


102. Өнөөдөр 05 сарын 13 өдөр +18010/ дээр эгц тусж байвал ХӨ47033/нар ямар өнцгөөр тусгах вэ? Бодолт: Н=900- 47033\+18010/89060\- 47033\= 42027/

42027/+18010/=60037/ өнцгөөр тусна. 103. Дэлхийн хойд хагасын 65º30' өргөрөг дээр 7 сарын 22-ны өдөр нарны өндөр хэдэн

градусаар тусах вэ? Санамж: Энэ өдөр нар хаана эгц тусах вэ гэдгийг бодох.

104. Өгөгдсөн томьёогоор бодож дадлагажих. Н=90º-φ±∝ бодох арга орлуулах.

Өргөрөг\өдөр\ 3 сарын 21 6 сарын 22 9 сарын 23 12 сарын 22Нар эгц тусах өргөрөг шугам

Экваторын шугам

Мэлхийн зам ба ХӨ23.5º

Экваторын шугам

ӨӨ23.5° ба матар шугам

Бодох томьёо Н=90°-φ±0° H= 90°-φ+23° 30 ' Н=90°-φ±0° H= 90°-φ−23 °30 'Мөрөн хот ХӨ49° 90° - 49°=41 ? ? ?

Улаанбаатар ХӨ48° ?

90°-48 °+23 ° 30 '=65 ° ? ?

Даланзадгад ХӨ44° ? ? ?

90°-43 °−23° 30'=24 °

105. ХӨ48° дээр өвлийн нар 08 цаг 04 минутад мандаж, орой 17 цаг 10 минутад жаргажээ. Үд дундын нарны мандалтын цагийг тооцож олох. Бодолт: Өглөөний мандах нар ба жаргах үеийн цагийн зөрүүг олох 1710 - 0804 = 906 энэ нь өдрийн үргэлжлэх хугацаа. Гарсан цагийн дундажийг олох 906 : 2 = 433. 433 + 0804 =1237. 12 цаг 37 минут.

Өглөөний нар мандсан цагийн хугацааг нэмэхэд тухайн өдрийн үдийн нарны өндөр. 106. Өглөө 05 цаг 30 минутад нар мандаж орой 21 цаг 40 минутад нар жаргасан бол энэ

өдрийн үд дундын нар мандалтын цагийг тодорхойлно уу. Хариу: 13 цаг 35 минут.

Ес. Эдийн засгийн газарзүйн бодлогууд. Хүн ам зүй.

107. Монгол Улсын хүн ам 2000-2010 оны хоорондох 11 жилийн хугацаанд 16.1 хувиар өсч, жилийн дундаж өсөлт нь 1.5 хувьтай байна бодлого зохиох

108. 2014 онд дэлхийн хүн ам 7 тэрбум. Жилийн дундаж өсөлт 1.35 бол 2019 онд хүн амын тоо хэдэ болох вэ? Сонголт хийх. \тооцоолох арга: Pn=Po(1+(R\100)*t)\

A.7.1тэрбум B. 7.5 тэрбум C. 8 тэрбум D. 8.5 тэрбум109. 2014 оны байдлаар МУ-ын хүн ам 2.9 сая. Жилийн дундаж өсөлт 1.2% байсан бол

хүн амын тоо хэдэн жилийн дараа 2 дахин өсөх вэ? тооцоолох арга: 70-ын дүрмээр бодно.

Хүн ам 2 дахин өсөх хугацаа= 70

жилийн дундажөсөлт%

110. Герман улсын хүн амын тоо 2014 оны байдлаар 82 652 000, жилийн дундаж өсөлт -0.09% бол 2020 онд хүн амын тоо хэд болохыг тооцоолж олоорой. Pn=Po(1+(R\100)*t)

111. Сэлэнгэ аймагт өнгөрсөн онд нийт хүн ам нь 74000 байсан ба 1327 хүүхэд төрж, 553 хүн нас барсан бол цэвэр өсөлтийг гаргана уу. Тоон үзүүлэлтэд дүгнэлт өгнө үү.

45


112. 19..... оны дунд үед МУ-ын хөдөлмөрийн насны хүн ам 1 577 000 хүн байгаа бөгөөд үүнээс ЭЗИХА 1001200 бол ажиллагсад 968300, бүртгэлтэй ажилгүйчүүд 32900 хүн байна. МО-ы ажил эрхлэлтийн түвшин, ажилгүйдлийг бодож ол.

113. Усны хэрэглээг тооцох. Ашиглах мэдээлэл:

Хэрэглээний төрөл Зарцуулагдах усны хэмжээ

Шүдээ угаахад \гоожуураа хаахгүй\ үед 1 минут шүршүүрт ороход Гараа угаахад Машин угаахад Онгоцонд усанд ороход Угаалгын машинаар юм угаахад нэг

эргэлтэндээ

4 л20 л5 л

100-200 л100-200 л

200 л

Нэг хүн хоногт 2 удаа шүдээ угаадаг гэж үзвэл танайх нийт хэдий хэмжээний ус зарцуулах вэ? Тооцоолорой.

114. Хэрэв гэрт амьдардаг гэвэл 1 аяга ус хэдэн мл билээ тооцоолоорой.115. 1900 онд колончлогч орнуудын газар нутаг 73 сая км2, хүн ам 530 сая байв. Тэр үед

хүн амын тоо 1.6 тэрбум байсан бол газар нутаг ба хүн амын хэдэн хувь колони байсныг тооцоолж, дүгнэлт гаргах. \дэлхийн хуурай газрын талбай хэд вэ?\

116. Тоон хүснэгтийг ашиглан Бразилийн хүн амын Лорензийн муруйг байгуулж дүгнэлт бичээрэй.

Муж Газар нутаг Хүн амЭзлэх хувь нийлбэр Эзлэх хувь нийлбэр

Зүүн өмнөд 11% 11 43 43Өмнөд 7 18 18 61

Зүүн Хойд 18 30%Төвийн ба баруун 22% 5%

Хойд 42 4100 100

117. Дорнод аймгийн хүн амын тоо 73400 бөгөөд хотын хүн ам 53.6%-ийг эзэлнэ. Хөдөөгийн хүн ам суурьшиж буй талбай 115000 кв км бол хөдөөгийн хүн амын дундаж нягтшилтыг тодорхойлох.

118. МУ-ын хүн амын жилийн дундаж өсөлтөөр зохих диаграммыг байгуулж дүгнэлт хийнэ.

Он Өсөлт % Он Өсөлт %1918-1935 0.77 1963-1969 2.761935-1944 0.3 1969-1979 2.911944-1956 0.98 1979-1989 2.51

46


1956-1963 2.6 1989-2000 1.42000-2010 1.9

Арав. Тодорхой хувь ба тооцоолох бодлогууд.

119. МУ 1815 км төмөр зам, 48000 км урт авто замтай бол замын сүлжээний нягтшилтыг тооцоол. Харьцуулан дүгнэх.

120. Багануур УБ хооронд 130 км зайтай, 12 хүний суудалтай микро автобусаар сард 15 удаа тээвэр хийдэг бол автобусны зорчигч эргэлттйг олоорой. ЗЭ=Зам х Зорчигч

121. Багануур УБ хооронд 130 км зайтай, 12 хүний суудалтай микро автобусаар сард 15 удаа тээвэр хийдэг бол автобусны зорчигч эргэлийг олох.

122. 2010 оны байдлаар нийт мал сүргийн дотор адуу 5.8%, Үхэр 6.7%, хонь 44.1%, Ямаа 42.5%, тэмээ 0.8%-ийг эзэлдэг бол дараах өгөгдлийг хүснэгтэн мэдээлэл болгон боловсруулна уу. Дараах хүснэгтийг ашиглана.

123. Дээрх боловсруулсан хүснэгтэн мэдээллээ дугуй диаграмм болгоно уу. Дараах диаграммыг ашиглаарай.

124. Монгол орны бэлчээрийн даац нь 80 сая малыг тэжээлээр хангах боломжтой гэж эрдэмтэд үздэг. 2012 оны байдлаар бүх малыг хонин толгойд шилжүүлснээр 592033000 толгой мал байна гэж үзвэл бүх малын тоог хонин толгой шилжүүлж нийт дүнг тохируулна уу. Хонин толгойд Тусламж:

Адуу – 1 920 000 Адуу - ............ 7 хонь = 1 адууҮхэр – 2 176 000 үхэр - ............ 5 хонь = 1 үхэрХонь – 14 400 400 Хонь - ............. 6 хонь = 1 бодЯмаа – 13 883 200 Ямаа - ......... 1 ямаа = 0.9 хоньТэмээ – 269 000 Тэмээ - ........... 9 хонь = 1 тэмээ

125. Өгөгдсөн малын тоог бодод шилжүүлэх. Малын Төрөл Малын тоо Нэмэлт мэдээлэл Бодолт:

Адуу 2995 300 1 адуу = 1 бод ……………Үхэр 3 412 800 1 үхэр = 1 бод …………Хонь 23 209 500 6 хонь = 1 бод ................Ямаа 22 003 600 8 ямаа = 1 бод .................Тэмээ 349 300 1 тэмээ = 1.5 бод ................

126. 1 аймгийн хонин сүргийн өгөх жилийн ашиг шимийг бодож ач холбогдлыг тодорхойлно уу. Үнийн дүнг тухайн үеийн нутгийн ханшаар тооцоолоорой.

47


Амьд жин 40 кг Махны гарц 53% 1 289 500 хонь Хэдэн кг мах бэлтгэх ?

20 000 тн ноос \1хонь 1.5 кг\

Хэдэн хониноос бэлтгэх вэ? Нийт үнийн дүн - ? ?

1 289 500 хонь Махны гарц - ? Арьс - ? Ноос - ?

127. Монгол хонины амьдын жин 40кг, махны гарц 53%, ноосны гарц дундажаар 1.5кг гэж байдаг бол 135 хоньтой энэ айл жилд дундажаар хэдэн кг ноос авах вэ? 25 хонийг борлуулбал нийт хэдэн төгрөгний орлоготой байж болох вэ?

128. Ямааны амьдын жин 30кг, махны гарц 45%, саалийн хугацаанд 50л сүү өгнө. Ноолуурын гарц 250гр байдаг бол хүснэгт дэх бодлогыг бодно уу.

Тоо толгой Мах Сүү Арьс зах зээлийн үнээр

Ноолуурын гарц

200011155

129. Тэмээний ашиг шимийг тооцоолох аргад суралцая. \1 тэмээ\

1 тэмээнээс Өгөгдөл Бодолт5 кг ноос өгдөг 200 тэмээний ноосМахны гарц 200 кг Жилд 9 мян толгой240 кг ачаа даана. 25 тэмээ

60 тн буюу 1 вагон ачааг хэдэн тэмээнд ачих вэ?

130. Нэгэн отог айл 300 эх малтай. Тэдгээрийн 140 эм хонь, 45 гүү, 58 үнээтэй. Жилд дундажаар хурга 79, тугал 45, унага 35-ийг бойжуулдаг бол 5 жилийн дараа энэ отог айл хэдэн толгой малтай болох вэ? Хорогдолыг тооцож үзээрэй.

131. Дараах мэдээллийг ашиглан эдийн засгийн Төвийн болон Зүүн бүсийн хүн амын нягтшилийг олж, дүгнэлт бичээрэй.

ЭЗ бүсүүд Нутаг дэвсгэр хэмжээ

Хүн амын тоо

Бодох нягтшилт Дүгнэлт бичих

1 Баруун бүс 415251 кв км 3573252 Хангайн бүс 384390 кв км 5211683 Төвийн бүс 473551 кв км 4361184 Зүүн бүс 286209 кв км 186697

132. Шүд угаахад 5л, гараа угаахад 4л, шүршүүрт усанд ороход 20л, онгоцонд усанд ороход 100-150л, угаалгын машинаар юм угаахад нэг эргэлтэндээ 200л, машин угаахад 500л\цаг, ус зөөж угаахад 50л ус тус тус зарцуулдаг байна. Эвдэрхий цоргоор 1 минутад 25 дусал ус дусдаг бол цагт 0.54л гэж үзээд гүйцээн бодох. – Хоногт .....л, 7 хоногт .......л, Жилд .........л цэвэр ус алдагддаг. Энэ нь үр ашиггүйгээр цэвэр усыг асгаж байгаагаас гадна 3 807 972 төгрөг үрж байгаа хэрэг.

133. Улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийг хамгаалсан онцлогоос нь хамаарч 4 бүсээр ангилдаг. Тэдгээрийн талбайн хэмжээгээр диаграам байгуулж дүгнэлт гаргах.

48


№ Тусгай хамгаалалттай газар нутаг Талбайн хэмжээ Нутаг дэвсгэрт

Эзлэх хувь1 Дархан цаазат газар 10544529 га 168%

2 Байгалийн цогцолбор газар \БЦоГ\ 9229805 га 146%

3 Байгалийн нөөц газар 1956264 га 30%4 Дурсгалт газрууд 101723 га 16%

49

Documents

С.Г · Web viewБаруун талаараа дтд 2500-3500м өргөгдсөн Монгол Алтай, Говь-Алтайн уулс, нутгийн хойд ба төв хэсгээр