dr Grzegorz Gorczyński

Katedra Prawa Cywilnego

i Prawa Prywatnego Międzynarodowego WPiA UŚ

Prawa podmiotowe: rodzaje, sposoby nabycia i utraty, realizacja i ochrona – konspekt wykładu z dnia 17.10.2016 r.

Bibliografia: Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, wyd.

13, C.H. Beck, Warszawa 2015, §§ 11-13

1. Wstęp

Prawo podmiotowe = pozytywnie oceniana (korzystna), często złożona, sytuacja

podmiotu prawa, wynikająca i chroniona przez prawo w znaczeniu przedmiotowym (przepisy

prawa) ~> «uprawnienie przysługujące komuś zgodnie z obowiązującymi przepisami»

(www.sjp.pwn.pl);

Prawo podmiotowe – element stosunku cywilnoprawnego – prawu podmiotowemu

jednego podmiotu towarzyszy obowiązek innego podmiotu (innych podmiotów)

Prawo podmiotowe składa się z jednego lub większej liczby powiązanych „uprawnień”

(roszczenia, uprawnienia kształtujące, zarzuty); w istocie zwykle prawo podmiotowe =

kompleks powiązanych funkcjonalnie uprawnień, np. na prawo najmu składa się prawo do

korzystania z przedmiotu najmu (art. 659 k.c.), ale także prawo domagania się od

wynajmującego, by przedmiot najmu znajdował się w stanie zdatnym do użytku (art. 662 § 1

k.c.), ewentualne roszczenie o obniżenie czynszu gdy przedmiot najmu ma wady (art. 664 §

1 k.c.) oraz, przede wszystkim – prawo do rozwiązania najmu za wypowiedzeniem, o ile jest

zawarty na czas nieoznaczony (art. 673 § 1 k.c.)

Prawami podmiotowymi są: własność (art. 140 i nast. k.c.); użytkowanie wieczyste

(art. 232 i nast. k.c.), prawo najmu (art. 659 i nast. k.c.) itp. – właściwe dla tych praw przepisy

regulują szczegółową treść tych praw

Niekiedy wyróżnia się tzw. „tymczasowe prawa podmiotowe”, które chronić mają

oczekiwanie (ekspektatywę) na uzyskanie prawa „ostatecznego” – np. sytuacja podmiotu,

na którego rzecz ustanowione zostało prawo pod warunkiem zawieszającym lub z

zastrzeżeniem terminu (art. 91-93, 116 k.c.)

Prawa podmiotowe klasyfikuje się ze względu na różne kryteria

1

2. Podział praw podmiotowych na „bezwzględne” i „względne”

Prawa bezwzględne = skuteczne erga omnes

Prawa względne = skuteczne inter partes

Kryterium podziału

Skuteczność wobec innych (niż uprawniony) podmiotów

Skuteczne wobec wszystkich Skuteczne tylko „między

stronami” – wobec ściśle

określonych podmiotów

Przykłady i przejawy

Przykład 1:

Prawo własności (najszersze

prawo do rzeczy; art. 140 i nast.

k.c.):

- nikt poza właścicielem nie może

(co do zasady) robić nic z rzeczą,

- właściciel może oczekiwać od

„wszystkich”, by ci nie naruszali

jego prawa

Przykład 2:

Prawa osobiste (wynikające z

dóbr osobistych; art. 23), np.

prawo do tajemnicy korespondencji:- (co do zasady) nikt poza

adresatem listu nie może go

otwierać i czytać

Przykład 3:

Prawo do patentu na wynalazek (prawo

wyłącznego korzystania z wynalazku w

sposób zarobkowy lub zawodowy na całym

obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, art. 63 i

nast. ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo

własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z

2013 r. poz. 1410 ze zm.; dalej: P.w.p.):

- nikt poza uprawnionym z patentu nie może

Właściwość praw o

charakterze zobowiązaniowym

(obligacyjnym; art. 353 i nast.

k.c.),

np. 1: gdy sprzedawca zobowiązał się, że w zamian za zapłatę przeniesie na kupującego własność rzeczy (art. 535 k.c.), tylko od

sprzedawcy (a nie od

jakiejkolwiek innej osoby)

kupujący może się tego

domagać

np. 2: gdy ktoś udzielił komuś

niezabezpieczonej pożyczki (720 k.c.), może się domagać

zwrotu pożyczki wyłącznie od

pożyczkobiorcy

np. 3: gdy pożyczka była

zabezpieczona poręczeniem (art. 876 k.c.), dodatkowo do

zwrotu jest odpowiedzialny

2

korzystać z wynalazku w sposób zarobkowy

lub zawodowy na terytorium, które objęty jest

wyłącznym charakterem ochrony

Przykład 4:

Hipoteka (art. 65 i nast. ustawy z

dnia 6 lipca 1982 r. o księgach

wieczystych i hipotece, tekst

jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze

zm.)

- właściciel może dochodzić

zaspokojenia z nieruchomości

bez względu na to, czyją stała się

własnością (przeciwko

każdoczesnemu właścicielowi

nieruchomości; art. 65 ustawy o

księgach wieczystych i hipotece)

poręczyciel, ale już nie inne

osoby

Prawo podmiotowe a roszczenie

Dopiero w razie naruszenia

prawa pojawiają się – jako

instrument ochrony – określone

roszczenia (roszczenie),

np. 1: roszczenie windykacyjne (o

wydanie rzeczy; art. 222 § 1 k.c.)

lub tzw. roszczenie negatoryjne

(o przywrócenie stanu zgodnego

z prawem i zaniechanie

naruszeń; art. 222 § 2 k.c.)

np. 2: roszczenie o zaniechanie

niedozwolonego działania, o

usunięcie skutków naruszenia, a

niekiedy – o zapłatę

zadośćuczynienia (art. 24 k.c.)

np. 3: roszczenie o zaniechanie

naruszania (art. 287 ust. 1 P.w.p.); żądanie

Zwykle wraz z powstaniem

prawa o charakterze

względnym pojawia się

roszczenie (może nie być

„wymagalne”).

Niekiedy w określonym

roszczeniu wyczerpuje się

określone prawo podmiotowe.

Mimo to, należy odróżnić

„prawo podmiotowe” od

samego roszczenia, bo

np. 1. Uprawniony do renty

(art. 903 k.c.) ma „prawo do

renty” oraz roszczenia o

zapłatę poszczególnych

świadczeń rentowych, przy

czym „prawo podmiotowe” do

renty nie podlega

3

orzeczenia o będących własnością

naruszającego, bezprawnie wytworzonych

wytworach, środkach i materiałach (art. 286

P.w.p.); żądanie podania do publicznej

wiadomości całości lub części orzeczenia lub

informacji o orzeczeniu (art. 287 ust. 2

P.w.p.); roszczenie o wydanie bezpodstawnie

uzyskanych korzyści (art. 287 ust. 1 P.w.p.);

roszczenie odszkodowawcze (art. 287 ust. 1

P.w.p.); roszczenie o zapłatę odpowiedniej

sumy pieniężnej (w określonych wypadkach –

art. 287 ust. 3 P.w.p.).

przedawnieniu; przedawnieniu

natomiast podlegają

poszczególne świadczenia

rentowe (art. 117 k.c.)

Relacja do obowiązujących przepisów

Z uwagi na intensywną

ingerencję w prawa innych

podmiotów, nie ma „swobody”

kreowania praw bezwzględnych –

istnieją tylko takie typy praw

bezwzględnych, które „stworzył”

ustawodawca - zasada numerus

clausus (zamkniętej liczny) praw

bezwzględnych

W prawie zobowiązań

obowiązuje zasada swobody

umów (art. 353[1] k.c.)

Sytuacje gdy następuje „zacieranie się podziału”

tzw. zobowiązania realne (których strony wyznaczone są

przez określoną sytuację prawno-rzeczową – np.

zobowiązania między współwłaścicielami – art. 200, 203,

205 i in. k.c.)

tzw. rozszerzona skuteczność wierzytelności, np.

– ochrona niektórych uprawnionych z praw względnych

„jak” własności, tj. przy „odpowiednim” zastosowaniu

przepisów o ochronie takich praw – tj. przeciwko każdemu

naruszycielowi (np. art. 690 k.c. dot. najemcy lokalu)

– „przejście stosunku najmu na nabywcę” (art. 678 k.c.),

czy

– ujawnienie określonych praw obligacyjnych w księdze

wieczystej (art. 16-17 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o

księgach wieczystych i hipotece, tekst jedn. Dz.U. z 2016 r.

poz. 790 ze zm.)

4

3. Prawa wolne, akcesoryjne i związane

Większość praw podmiotowych funkcjonuje niezależnie od innych praw (tzw. prawa

wolne)

Niektóre prawa podmiotowe wykazują związek (zależność) od innych praw (oczywiście

funkcjonują także prawa, które takich związków nie wykazują) - rozróżniamy tu prawa:

- akcesoryjne

- związane

Prawa akcesoryjne Prawa związane

Istota skonstruowane dla

umocnienia innych

praw

ich istnienie i treść

zasadniczo zależy od

istnienia i treści tego

prawa, któremu

„służą” (prawo

główne)

ich podmiotem może

być tylko podmiot

innego prawa

prawa związane nie

mogą być

przedmiotem

samodzielnego

obrotu – „dzielą los”

prawa z którym są

związane

Przykłady - poręczenie (art. 876 i nast.

k.c.)

- zastaw (art. 306 i nast. k.c.)

- hipoteka (art. 65 i nast.

ustawy o księgach

wieczystych i hipotece)

wszystkie wskazane

prawa mają

charakter służebny

(są akcesoryjne)

wobec

wierzytelności, którą

zabezpieczają

prawa akcesoryjne

mogą mieć charakter

bezwzględny

- własność budynków i

innych urządzeń, jako

prawo związane z

użytkowaniem wieczystym

(art. 235 § 2 k.c.)

- współwłasność

„nieruchomości wspólnej”

jako prawo związane z

prawem własności lokalu

(art. 3 ust. 1 ustawy z dnia

24 czerwca 1994 r. o

własności lokali, tekst jedn.

Dz.U. z 2015 r., poz. 1892

ze zm.)

- służebność gruntowa jako

5

(zastaw, hipoteka)

lub względny

(poręczenie)

prawo związane z prawem

własności nieruchomości

(art. 285 § 1 k.c.)

4. Prawa majątkowe i niemajątkowe

Prawa podmiotowe dzieli się też na majątkowe i niemajątkowe, ze względu na

„typowy interes”, jakie one realizują (związane z ekonomiczną stroną jego interesów

lub nie):

Prawa majątkowe Prawa niemajątkowe

Przykłady - (wszystkie) prawa

rzeczowe

- wierzytelności opiewające

na świadczenie majątkowe

- prawa majątkowe

małżeńskie

- prawa autorskie majątkowe

(w odróżnieniu od praw

autorskich osobistych)

- prawa własności

przemysłowej

- prawa osobiste

(wynikające z dóbr

osobistych; art. 23 k.c.)

- prawa rodzinne

niemajątkowe (np.

prawo do pomocy ze

strony małżonka; art. 23

Kodeksu rodzinnego i

opiekuńczego)

- członkostwo w

stowarzyszeniu

Problemy Bynajmniej nie chodzi to o to czy konkretne prawo ma

jakąś wartość majątkową – prawo własności ma charakter

majątkowy bez względu na to, czy jego przedmiotem jest

cenny brylant czy mający wartość jedynie sentymentalną

„pukiel włosów”.

Z kolei roszczenie pieniężne, choćby służyło ochronie dóbr

niemajątkowych (np. roszczenie o zadośćuczunienie za

wyrządzoną krzywdę), ma charakter majątkowy.

6

Konsekwencje podziału W przypadku sporów o

prawa majątkowe o tym

czy w pierwszej

instancji właściwy jest

sąd rejonowy czy

okręgowy decyduje

wartość przedmiotu

sporu – art. 17 pkt 4

k.p.c.)

Prawa majątkowe są

(co do zasady)

- zbywalne i

- dziedziczne

Roszczenia

majątkowe podlegają

przedawnieniu (art.

117 § 1 k.c.)

Zgodnie z art. 17 pkt 1

k.p.c., do właściwości

sądów okręgowych (a

nie rejonowych) należą

sprawy o prawa

niemajątkowe i łącznie z

nimi dochodzone

roszczenia majątkowe

Prawa niemajątkowe

są:

– niezbywalne,

- niedziedziczne (nie

przechodzą na

spadkobierców),

Roszczenia

niemajątkowe nie

podlegają

przedawnieniu

Problemy na tle „przenikania się” elementów osobistych i

majątkowych w przypadku:

- praw na dobrach niematerialnych (własności

intelektualnej)

- praw korporacyjnych (udziały w spółkach, w

spółdzielniach)

5. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne

Podział praw (i roszczeń) na przenoszalne i nieprzenoszalne jest częściowo związany

z w.w. podziałem na prawa majątkowe i niemajątkowe – „przenosić” można tylko

prawa majątkowe, o ile nie ma regulacji która ich „przenoszalność” by wyłączała lub

ograniczała;

7

Zbywalność oznacza możliwość przeniesienia danego prawa na inny w drodze

czynności prawnej (zasadniczo: umowy), np. przeniesienie własności (art. 155 i nast.

k.c.), przelew wierzytelności (art. 509 i nast. k.c.)

Zbywalność jest cechą, której nie można w drodze czynności prawnej „wyłączyć” ani

„ograniczyć” (art. 57 § 1 k.c.); od tej zasady istnieje wyjątek – zgodnie z art. 509 k.c.

„zastrzeżenie umowne” może wyłączyć lub ograniczyć (uzależnić od czyjejś zgody)

zbywalność wierzytelności (tzw. pactum de non cedendo; por. też art. 514 k.c.)

Brak możliwości wyłączenia (ograniczenia) zbywalności prawa niezbywalnego nie

wyklucza zobowiązania się, że się takiego zbycia nie dokona (art. 57 § 2 k.c.) – np.

zobowiązujemy się względem sąsiada, że nie dokonamy zbycia naszej

nieruchomości; naruszenie takiego zobowiązania oznaczać będzie jednak nie

nieskuteczność zbycia, a jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą za

niewywiązanie się z tego zobowiązania (art. 471 i nast. k.c.; druga strona musi jednak

m.in. wykazać, że w wyniku naruszenia zobowiązania poniosła szkodę); niekiedy nie

wolno jednak nawet zobowiązać się do niezbywania prawa (por. art. 311 k.c.)

Oczywiście nie można także w drodze czynności prawnej uczynić „zbywalnym” prawa

z natury swojej „niezbywalnego”

Niezbywalne (choć majątkowe) są – z mocy wyraźnych regulacji:

- prawo użytkowania (art. 254 k.c.)

- prawo służebności osobistej (art. 300 k.c.)

- prawo dożywocia (art. 912 k.c.)

Ograniczoną zbywalność mają roszczenia majątkowe związane z ochroną dóbr

osobistych – roszczenia odszkodowawcze za tzw. szkodę na osobie („w zdrowiu lub

życiu”) oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę – tego rodzaju roszczenia mogą

być „zbyte” o ile są już wymagalne i gdy zostały uznane na piśmie albo przyznane

orzeczeniem sądowym (art. 449 k.c.); oznacza to, że istnieje zakaz „handlu” tego

rodzaju „potencjalnymi” roszczeniami (nie można kupić za symboliczną złotówkę

takiego roszczenia, a później go samodzielnie dochodzić…)

Zwykle prawa zbywalne są zarazem „dziedziczne”, tj. ich cechą jest, że przechodzą

na spadkobierców uprawnionego po jego śmierci (por. art. 922 k.c.). Niekiedy jednak

przewidziane są odrębne normy ograniczające lub wyłączające dziedziczenie, np.

- art. 445 § 3 k.c., zgodnie z którym „roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na

spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo

zostało wytoczone za życia poszkodowanego”,

- art. 1002 k.c., zgodnie z którym „roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na

spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten

należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy”

8

Z kolei wyjątkowo z kolei, prawo pierwokupu jest niezbywalne, ale dziedziczne (art. 602 k.c.)

6. Nabycie i utrata prawa podmiotowego

Nabycie/utrata prawa podmiotowego to powstanie/ustanie powiązania prawa

określonej osobie (bycia przez nią podmiotem uprawnionym)

Zwykle nabycie prawa przez jedna osobę będzie równoznaczne z jego utratą przez

kogoś innego (np. nabycie od kogoś własności rzeczy = utrata własności rzeczy

przez zbywcę), ale nie będzie tak zawsze

Niekiedy jednak prawo „gaśnie”, co dotyczy np. praw podmiotowych, które (jako

niedziedziczne) wygasają wraz ze śmiercią uprawnionego, np. użytkowanie, którego

podmiotem jest osoba fizyczna (art. 266 k.c.) czy służebności osobiste (art. 299 k.c.)

Zasadniczo, skoro prawo podmiotowe jest sprzężone z czyimś obowiązkiem, w

sytuacji gdy w danej osobie „zleją” się prawo i obowiązek – prawo to zasadniczo

wygasa (tzw. konfuzja; łac. confusio); może się to dokonać albo w ten sposób, że

uprawniony stanie się zarazem zobowiązanym (np. syn, któremu ojciec był winien

pieniądze, stanie się zarazem jedynym spadkobiercą – swoim własnym dłużnikiem),

albo na odwrót – zobowiązany stanie się uprawnionym (syn, który był ojcu winien

pieniądze, w wyniku dziedziczenia stanie się swoim własnym wierzycielem….); w

przypadku ograniczonych praw rzeczowych wspomniana zasada została wyraźnie

uregulowana (art. 247 k.c.), przy czym istnieje tam jeden ściśle określony od niej

wyjątek (art. 325 k.c.)

Do wygaśnięcia prawa podmiotowych prowadzić mogą także inne zdarzenia

cywilnoprawne. Na przykład prawo podmiotowe wygasa gdy ulegnie zniszczeniu jego

przedmiot (np. prawo własności rzeczy). Niektóre prawa podmiotowe wygasają z

upływem czasu (np. autorskie prawa majątkowe wygasają z upływem 70 lat od

śmierci autora lub od chwili pierwszego rozpowszechnienia utworu; art. 36 pkt 1,3

ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych);

7. Sposoby nabycia prawa podmiotowego

Powracając do nabywania praw podmiotowych - w doktrynie prawa cywilnego

klasyfikuje się sposoby nabycia prawa podmiotowego – na:

9

- nabycie pochodne i pierwotne

- nabycie pod tytułem szczególnym i pod tytułem ogólnym

- nabycie translatywne i konstytutywne

Nabycie pochodne Nabycie pierwotne

Kryterium podziału Czy nabywca „wywodzi” swoje prawo od poprzednika, w

razie odpowiedzi twierdzącej , mamy do czynienia z

nabyciem pochodnym, a w razie odpowiedzi przeczącej – z

nabyciem pierwotnym

Przykłady Przeniesienie własności, np.

jako rezultat umowy

sprzedaży, zamiany,

darowizny

Ustanowienie w drodze

czynności prawnej

ograniczonego prawa

rzeczowego (np. hipoteki)

Cesja (przelew)

wierzytelności

Dziedziczenie

Zawłaszczenie rzeczy

niczyjej i nabycie w ten

sposób prawa własności

do tej rzeczy (np.

porzuconej przez

poprzedniego

właściciela, z zamiarem

wyzbycia się, na

śmietniku; art. 181)

Stworzenie utworu i

nabycie w ten sposób

praw autorskich do

niego - np. napisanie

wiersza, czy piosenki

Konsekwencje Zasadniczo przesłanką

(„warunkiem koniecznym”)

nabycia prawa

podmiotowego jest to, by

przenoszone prawo

przysługiwało zbywcy,

zgodnie z paremią

Nemo plus iuris transferre

postest quam ipse habet

Od tej zasady istnieją jednak

ściśle określone wyjątki, np.

art. 169 k.c., który pozwala –

Brak związku z

czyimkolwiek

uprawnieniem.

Zwykle: właśnie dlatego,

że prawo wcześniej

nikomu nie

przysługiwało

Niekiedy jednak nabycie

ma charakter pierwotny,

mimo że jakiś

„poprzednik” był, np.

10

przy spełnieniu szeregu

przesłanek – skutecznie

nabyć własność od

złodzieja, pasera, znalazcy

itp.

- zasiedzenie (art. 174

k.c.)

Tylko nabycie pochodne może mieć charakter

Nabycia pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna/singularna)

Nabycia pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna)

Kryterium podziału i

konsekwencje

Czy nabywca nabywa indywidualnie oznaczone prawo, czy

też określony kompleks majątkowy – szereg praw na

podstawie jednego zdarzenia prawnego

Przykłady Nabycie własności obrazu,

choćby zbywca dokonywał

sprzedaży całej kolekcji i

choćby całość tej kolekcji

została przez jedną osobę

nabyta

Dziedziczenie (art. 922

k.c.)

Łączenie się spółek (art.

494 § 1 Kodeksu spółek

handlowych)

Konsekwencje Skuteczność nabycia

oceniana jest indywidualnie

w odniesieniu do każdego z

nabywanych praw

Nabywca albo nabywa

wszystkie objęte

sukcesją uniwersalną

prawa, albo żadne z

nich (nie dotyczy to

oczywiście sytuacji gdy

tylko wydawało się

komuś, że jakieś prawo

w skład nabywanej

masy majątkowej

wchodzi)

Sukcesja uniwersalna

musi wynikać z

11

wyraźnych przepisów

Zwykle w ramach

sukcesji uniwersalnej

nabywca wstępuje nie

tylko w prawa, ale i

obowiązki.

Nabycie prawa podmiotowego (nie tylko pochodne, o czym niżej) może mieć

charakter translatywny i konstytutywny

Nabycie translatywne Nabycie konstytutywne

Kryterium podziału Czy prawo to przysługiwało komuś w tym samym

kształcie (o tej samej treści)?

W razie odpowiedzi twierdzącej, mamy do czynienia z

nabyciem translatywnym; w razie odpowiedzi

przeczącej (tj. kiedy nabywane prawo dopiero powstaje

z chwilą jego nabycia) – z nabyciem konstytutywnym

Przykłady Przeniesienie własności

rzeczy, Cesja (przelew)

wierzytelności – typowe

przykłady nabycia

pochodnego i

translatywnego zarazem

Ale także: zasiedzenie

(nabycie własności rzeczy,

która przecież była „czyjąś”

– komuś przysługiwało

prawo własności o ściśle

określonych granicach) –

nabycie translatywne, choć

pierwotne

Napisanie wiersza, czy

piosenki, Zawłaszczenie

rzeczy niczyjej – typowe

przykłady nabycia

pierwotnego i

konstytutywnego

zarazem

Ale także: ustanowienie

hipoteki przez jej

właściciela (nabycie

konstytutywne, choć

pochodne)

12

8. Wykonywanie (realizacja) praw podmiotowych i „nadużycie” prawa podmiotowego

Wykonywanie prawa podmiotowego = czynienie z niego użytku, tj. np.

- używanie przez właściciela z rzeczy, np. sianie trawy na własnej działce (czynność

faktyczna)

- obciążanie rzeczy przez właściciela – np. ustanawianie hipoteki na rzecz banku (czynność

prawna)

- domaganie się spłaty długu (realizacji wierzytelności) na drodze pozasądowej lub sądowej

Zwykle możliwe jest zarówno wykonywanie prawa podmiotowego przez

uprawnionego osobiście, jak i za pomocą innych osób (np. zatrudnienie kogoś do siania

trawy; posłużenie się przy czynności prawnej – np. przy obciążaniu nieruchomości hipoteką,

pełnomocnikiem)

Jest oczywistym, że o „wykonywaniu” prawa można mówić wyłącznie gdy realizujemy

je zgodnie z jego „treścią”, np. 1) mamy prawo siać trawę na naszej działce, ale już nie na

działce sąsiada; np. 2) mamy prawo domagać się zwrotu długu pieniężnego (ewentualnie

wraz z dozwolonymi odsetkami) w określonej wysokości, a nie w dowolnie wysokiej (jak to

się niekiedy widzi w filmach gangsterskich)

Niekiedy jednak nawet wykonywanie prawa „formalnie” zgodnie z jego treścią budzi

wątpliwości (natury moralnej itp.). Takich sytuacji dotyczy art. 5 k.c., zgodnie z którym:

Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze

społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami

współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego

nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Przykład z najnowszego orzecznictwa Sądu Najwyższego: Zgodnie z art. 10 ust. 1

ustawy z dnia 8 marca 2013 r. o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (Dz.U. z 2013

r. poz. 403 ze zm.), wierzycielowi z takiej transakcji od każdej niezapłaconej w terminie

faktury przysługuje od dłużnika, bez wezwania, równowartość kwoty 40 euro, jako

rekompensata za koszty odzyskiwania należności. W uchwale z 11 grudnia 2015 r., III CZP

94/15. Sąd Najwyższy wskazał, że roszczenie takie przysługuje wierzycielowi bez

konieczności wykazania, że koszty te zostały poniesione (kwestia ta była sporna). W

uzasadnieniu do tego orzeczenia wskazał jednak Sąd Najwyższy, że „mając na uwadze

dolegliwość dla dłużnika takiej sankcji, do sądu orzekającego w sprawach o przyznanie

równowartości 40 euro, należy zbadanie, czy w okolicznościach konkretnej sprawy wierzyciel

13

nie nadużył przyznanego mu prawa, biorąc pod uwagę art. 5 k.c.”. Gdyby zatem skala

opóźnienia była bardzo nieduża (np. kilka dni), a zarazem kwota wierzytelności niewielka

(np. kilkadziesiąt złotych), jest oczywiste, że domaganie się kwoty 40 euro za niezapłacenie

takiej faktury w terminie byłoby nadużyciem prawa podmiotowego.

Na tle art. 5 k.c. można mówić o dwóch konkurencyjnych „teoriach” – „zewnętrznej” i

„wewnętrznej”. Teoria „zewnętrzna” zakłada, że osoba, która „nadużywa” prawa jest jednak

„uprawniona” (tak zresztą się ją art. 5 k.c. w zdaniu 2. określa). Właściwa jest jednak teoria

„wewnętrzna”, zgodnie z którą „wewnętrzne” granice każdego prawa podmiotowego

wyznaczone są m.in. przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa i zasady

współżycia społecznego. W istocie zatem ktoś, kto działa w sposób o którym mowa w art. 5

k.c., nie tyle „nadużywa” prawa, co wykracza poza przysługujące mu prawo (jak czytamy na

końcu art. 5: jego „działanie lub zaniechanie […] nie jest uważane za wykonywanie prawa i

nie korzysta z ochrony”. Osoba taka działa zatem bezprawnie.

Należy mieć na uwadze, że art. 5 k.c. jest pomyślany jedynie jako środek obrony

(zarzut) – na podstawie tego przepisy żadne prawa w sposób samodzielny nie powstają (np.

osoba głodna nie może w oparciu o „zasady współżycia społecznego” i „społeczne

przeznaczenie prawa” nabyć własności cudzej rzeczy i ją sobie zabrać, przywłaszczyć –

pieniędzy, żywności itp.). Jednak odmowa leku osobie umierającej mogłaby być

potraktowana jako nadużycie prawa podmiotowego.

Działanie w ramach „nadużywania prawa podmiotowego” jest jednak bezprawne, co

oznacza, że może jednak stanowić element innego stanu faktycznego i uzasadniać np. tzw.

deliktową odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 415 k.c.). Gdyby ktoś odmówił np. leku

osobie umierającej, takie działanie mogłoby być uznane za nadużycie prawa (własności) i

uzasadniać nie tylko odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 415 k.c.), ale być

potraktowane jako przestępstwo nieudzielenia pomocy (art. 162 Kodeksu karnego);

Art. 5 k.c. to najbardziej znany przykład tzw. klauzuli generalnej – regulacji, które

mają za zadanie „uelastycznienie” porządku prawnego, który przecież składa się z norm

prawnych o charakterze generalnym i abstrakcyjnym; takie normy siłą rzeczy uwzględniają

sytuacje typowe – mogą nie być gotowe na przypadki zupełnie wyjątkowe, do których

instytucja „nadużycia prawa podmiotowego” może być zastosowana; nie można na

podstawie art. 5 k.c. podważać, czy modyfikować wyraźnych dyspozycji norm prawnych

8. Ochrona prawa podmiotowych

14

Zagadnienie ochrony prawa podmiotowego pojawia się w przypadku naruszenia lub

zagrożenia naruszeniem prawa podmiotowego, np. 1 ktoś zabiera właścicielowi jego

rzecz; np. 2 ktoś nie płaci wierzycielowi długu, np. 3 ktoś nie wykonuje umówionej

usługi;

Teoretycznie rzecz biorąc można wyróżnić dwa „sposoby” ochrony:

- ochronę sądową;

- ochronę własną (pomoc własną)

Ochrona sądowa polega na tym, że uprawnionemu przysługuje kompetencja do

zwrócenia się do właściwego organu państwowego (zasadniczo są to sądy - zgodnie

z art. 2 k.p.c., „Do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, o

ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych, oraz Sąd Najwyższy”);

w typowych sytuacjach sądy orzekają, że określona osoba jest zobowiązana coś

zrobić (np. 1 zwrócić rzecz właścicielowi; np. 2 zapłacić; np. 3 zapłacić

odszkodowanie w związku z niewykonaną usługą), a wykonywanie orzeczenia

sądowego powierzone jest komornikom sądowym; zagadnienie sądowego

dochodzenia praw i ich przymusowej realizacji (egzekucji) reguluje odrębna gałąź

prawa – prawo o postępowaniu cywilnym

Wyjątkowo, tzw. zobowiązaniom naturalnym (niezaskarżalnym), nie towarzyszy

kompetencja do zwrócenia się o ochronę sądową – np. zobowiązanie z gry lub

zakładu (np. dług karciany), a jedynie w przypadku dobrowolnego spełnienia

świadczenia, nie można się domagać jego zwrotu; nie dotyczy to gry lub zakładu

realizowanego na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego (np.

zobowiązanie kasyna do wypłaty wygranej – takie zobowiązanie jest w pełni

zaskarżalne) (art. 413 k.c.)

Specyficznie przedstawia się także ochrona praw niemajątkowych, wynikających z

prawa rodzinnego, gdzie z jednej strony nie sposób wyobrazić sobie ich przymusowej

realizacji, a nawet nie wchodzi w grę odpowiedzialność odszkodowawcza (np. w

braku wywiązywania się małżonka z obowiązku wzajemnej pomocy i wierności; art.

23 k.r.o.)

O ile podmiotom prawa cywilnego przysługuje szeroka kompetencja do ochrony ich

praw w sądzie (prawo do sądu jest prawem człowieka, chronionym konwencjami

międzynarodowymi i konstytucją), o tyle tzw. ochrona (pomoc) własna, tj.

samodzielne egzekwowanie sprawiedliwości jest dopuszczalne zupełnie wyjątkowo –

to państwo ma bowiem monopol na stosowanie środków przymusu. Samodzielne

wymierzanie sprawiedliwości jest bowiem niebezpieczne – grozi chaosem prawnym.

(co by było gdyby np. roszczenia reprywatyzacyjne w Warszawie były realizowane tak

15

jak robił to Hrabia z „Pana Tadeusza”, tj. w drodze „zajazdu”?) Pomoc własna

przybierać może postać:

- obrony koniecznej, kiedy to uprawniony broni się przed naruszeniem (art. 343 § 1

k.c., art. 423 k.c.)

- samopomocy, kiedy to uprawniony własnym działaniem przywraca stan sprzed

naruszenia; w istocie takie działanie jest nielegalne; wyjątkowo nasze prawo pozwala

chronić w drodze dozwolonej samopomocy posiadanie, jako określony „stan

faktyczny” – właśnie przed ewentualnym samodzielnym wymierzaniem

sprawiedliwości (art. 343 § 2 k.c.)

- gdy uprawniony w inny sposób samodzielnie realizuje, czy zabezpiecza swoje

prawa (art. 432 k.c., art. 496 k.c., art. 497 k.c., art. 671 k.c.)

Wyjątkowość ochrony (pomocy własnej) oznacza, że w każdym przypadku należy

precyzyjnie przestrzegać przesłanek jej dopuszczalności; każde „wyjście” poza te

przesłanki oznacza bezprawność działania.

9. Kolizja praw podmiotowych – wzmianka

Niekiedy powstaje kwestia „kolizji” praw podmiotowych, kiedy wykonanie jednego

prawa podmiotowego wyłączy realizację drugiego, np. 1 co do tej samej

nieruchomości zawarto dwie umowy przedwstępne sprzedaży; np. 2 ten sam lokal

został wynajęty kilku różnym podmiotom; np. 3 dłużnik jest winien określone

pieniądze wielu wierzycielom, przy czym majątek dłużnika nie pozwala na

zaspokojenie ich wszystkich; np. 4 nieruchomość jest obciążona kilkoma hipotekami,

których łączna wysokość przekracza wartość nieruchomości;

Brak jest jednolitych reguł rozstrzygania takich niejednokrotnie bardzo

skomplikowanych konfliktów – istnieją natomiast normy szczególne, które w ściśle

określonych sytuacjach wprowadzają określone rozwiązania, które mogą się opierać

na dwu tzw. systemach, tj.:

- na systemie preferencji (jedno prawo uzyskuje pierwszeństwo przed innymi; art.

249 § 1 k.c.; art. 1025 § 1 k.p.c.), niekiedy przy uwzględnieniu konieczności ochrony

dobrej wiary (art. 59 k.c.)

- na systemie redukcji (poszczególne prawa podlegają „redukcji” tak, by wszystkie

one uzyskały, choćby ograniczoną, ochronę; np. art. 1026 k.p.c.).

16