Dodatek: pyta DVDz filmem Oni szli Szarymi Szeregami

N R 5 6 ( 1 1 4 1 1 5 )m a j c z e r w i e c2 0 1 0

B I U L E T Y NB I U L E T Y NI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E JI N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

cena 8 z (w tym 0% VAT)

numer indeksu 374431nakad 10000 egz.

ODDZIAY IPN ADRESY I TELEFONY

ul. Warsz ta to wa 1a, 15-637 Biaystoktel. (0-85) 664 57 03

ul. Witomiska 19, 81-311 Gdyniatel. (0-58) 660 67 00

ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowicetel. (0-32) 609 98 40

ul. Reformacka 3, 31-012 Krakwtel. (0-12) 421 11 00

ul. Szewska 2, 20-086 Lublintel. (0-81) 536 34 01

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 dtel. (0-42) 616 27 45

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznatel. (0-61) 835 69 00

ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszwtel. (0-17) 860 60 18

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecintel. (0-91) 484 98 00

ul. Chodna 51, 00-867 Warszawatel. (0-22) 526 19 20

ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocawtel. (0-71) 326 76 00

BIAYSTOK

GDASK

KATOWICE

KRAKW

LUBLIN

D

POZNA

RZESZW

SZCZECIN

WARSZAWA

WROCAW

ODDZIAY IPN ADRESY I TELEFONY

BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJKolegium: Jan aryn przewodniczcy,

Marek Gazowski, ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Agnieszka uczakFilip Musia, Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wjtowicz, Piotr ycieski

Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.plBarbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.plPiotr ycieski fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat Maria Winiewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt gra czny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak; amanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, WarszawaAdres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Krakw

ROZMOWY BIULETYNUW subie Bogu, Ojczynie i blinim. O skautingu i harcerstwie

z Wojciechem Hausnerem rozmawia Barbara Polak .......................... 3

KOMENTARZE HISTORYCZNELeszek Rysak Pocztki harcerstwa ................................................................. 18Sebastian Pitkowski Harcerstwo polskie

w okresie okupacji 19391945 .............................................................. 29Wojciech Hausner Harcerstwo wobec rzeczywistoci PRL ......................... 36Jacek Wooszyn Tajny Zwizek Harcerstwa Polskiego.

Pierwsza Trawnicka Druyna Harcerska ............................................. 43Marcin Kapusta Harcerski Ruch Antykomunistyczny ................................. 49Przemysaw Bartkowiak, Daniel Koteluk Cel: socjalistyczna mentalno.

Indoktrynacja modziey w szeregach OH ZMPna terenie wojewdztwa zielonogrskiego ........................................ 56

Marek Jedynak Zwizek Wolnego Harcerstwa PolskiegoSzare Polwki ........................................................................................ 62

Tomasz Podkowiski Od Ruchu Zawiszackiego do Skautw Europy ........ 72Bogusaw Wjcik Stajemy do walki o sprawiedliwo.

Niepodlegociowe zmagania modzieyna Rzeszowszczynie w latach 19441956 ......................................... 79

Dariusz Misiejuk czya nas nienawi do ZSRR.Organizacje modzieowe w Gubczycach (19461955) .................. 93

Andrzej Ropelewski Poakowski oddzia zbrojny Trupia Czaszka ....... 100Filip Musia Wolno w obozie dla modocianych ................................... 104Joanna elazko Katy przykadem konspiracji modzieowej ........ 111Artur Ossowski Stalinie, ty mordowa Polakw w Katyniu!.

Retoryka antykomunistyczna konspiracji modzieowej na przy-kadzie ulotek odnalezionych w aktach Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego w odzi ................................................. 115

Pawe Skorut Rozpracowanie dziewczcej organizacji Orlta ......... 118

B I U L E T Y NN R 56 ( 114115 )MAJCZERWIEC

2 0 1 0SPIS TRECI

I N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J

Marek Wierzbicki Niezalene ugrupowania modzieowew Polsce (19801989) ............................................................................ 124

SYLWETKIRafa Sierchua Poznaska pitka historia wojenna ....................... 136Andrzej W. Kaczorowski Autor wiersza Wszystko, co nasze.

Ignacy Kozielewski (18821964) ........................................................ 144Wojciech Jerzy Muszyski Harcmistrz RP

Stanisaw Sedlaczek (18811941) ...................................................... 151Ewa Celiska-Spodar Mam szczer wol caym yciem

peni sub. Andrzej Romocki Morro (19231944) ........... 159Iwona Spaek, Robert Spaek Koszmary, ktre ni si po nocach.

Rys biogra czny Stefanii Szantyr-Powolnej..................................... 164

POLEMIKIAdam Hlebowicz Historia czy ideologia? ................................................... 172

ZMARLIKrzysztof A. Tochman Zdzisaw Luszowicz Szakal (19142010) ......... 175Zginli w drodze do Katynia ..................................................................... 178

RECENZJEMarta Kubiszyn wiadectwa z lat 19391989 ........................................... 182

WYDARZENIABeaty kacja ksidza Jerzego. Homilia abp. Angelo Amato .............. 187

Na okadce: str. I fot. Piotr ycieski; str. IV De lada harcerek przed marszakiem Edwardem migym-Rydzem, Krakw 1938 r., fot. ze zbiorw Wojciecha Muszyskiego.

3RO

Z MO

WY B

IU LE TY N

U

W SUBIE BOGU,OJCZYNIE I BLINIMO SKAUTINGU I HARCERSTWIE Z WOJCIECHEM HAUSNEREMROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. Powstae na pocztku XX w. harcerstwo jest pierwowzorem wszelkich p-niejszych organizacji modzieowych, ktrych celem byo wychowanie i ksztatowa-nie modziey nawet jeli ich twrcy ideowo odcinali si od niego. Ale i harcer-stwo, a wczeniej skauting tra y na przygotowan gleb ju w XIX w. istniay we wszystkich zaborach organizacje, stowarzyszenia i tajne zwizki modzieowe.

W.H. Tak, harcerstwo tra o na podatny grunt, a jego zaoyciele stworzyli pewn syntez wczeniej-szych koncepcji. Aleksander Kamiski w swojej trzy-tomowej pracy Polskie zwizki modziey bardzo do-kadnie analizuje okolicznoci i warunki dziaania dziewitnastowiecznych organizacji. Miay one wspl-ny rys wszystkie byy ukierunkowane na spraw od-zyskania niepodlegoci. Najczciej byy niewielkie, powoane na terenie jednego miasteczka, szkoy czy rodowiska. Na og miay charakter samoksztace-niowy, tworzc formacyjny fundament dla modziey, ktra potem wchodzia w dziaalno konspiracyjn w rnych czciach dawnej Rzeczypospolitej.

W pewnym uproszczeniu zwyko si mwi, e har-cerstwo jest syntez dziaa Sokoa, abstynenckiego Eleusis i niepodlegociowego Zarzewia. W Krako-wie oprcz tych niewielkich ograniczonych do terenu jednej szkoy organizacji, istniay take due, obej-

mujce sw dziaalnoci cae miasto. Do nich naleaa Organizacja wiczebna mo-dziey szk rednich Krakowa i Podgrza z uznawan przez wadze nazw, ktrej celem byo wychowanie nie tylko zyczne, ale i narodowe. Istnia te Zwizek Modzie orga-nizacja abstynencka, ktr zakada m.in. Andrzej Makowski przeksztacona nastpnie w Zwizek Nadzieja. Miay one wiele elementw, ktre potem ujawniy si w metodzie harcerskiej praca z maymi grupami, wasna obrzdowo, obyczaje, kadzenie nacisku na sprawy moralne i wychowawcze.

B.P. Co na to zaborcy?

W.H. Chocia w Galicji Polacy cieszyli si wzgldnie najwiksz wolnoci, to wadze szkolne generalnie nie akceptoway ruchw czy stowarzysze, ktre przychodziy z zewntrz, a taki charakter mia skauting, kiedy powstawa na ziemiach polskich. I to by pewien ko-pot w pierwszym roku jego istnienia. Sytuacja zmienia si wiosn 1912 r., kiedy to Rada Szkolna Krajowa wyrazia zgod na dziaanie druyn skautowych w szkoach.

Fot.

P. y

cie

ski

4RO

ZMO

WY

BIU

LETY

NU B.P. Jak tworzya si koncepcja skautingu?

W.H. Robert Baden-Powell przez znaczn cz swego ycia by onierzem. By o cerem armii brytyjskiej, przebywa m.in. w Indiach. Uczestniczy we wszystkim, co armia brytyjska tam robia. Do swoich myli wychowawczych dojrza de facto po wojnie burskiej, czyli tak naprawd u schyku swej wojskowej kariery, podsumowujc dowiadczenia dobre i ze.To, co mia do powiedzenia o wychowaniu, przede wszystkim chopcw, opierao si gw-nie na dowiadczeniach wojskowych, na kontaktach z Brytyjczykami mieszkajcymi w ko-loniach i chopcami, ktrzy jako synowie wojskowych funkcjonowali gdzie na obrzeach garnizonw, oraz na obserwacjach, ktre poczyni, przebywajc w domu, w Anglii, ju po wojnie burskiej. Jego ksika Scouting for Boys powstaa w 1907 r., po pierwszym, ekspe-rymentalnym obozie skautowym. Zebra w niej wszystkie swoje dowiadczenia.

B.P. Jak skauting dotar do Polski?

W.H. Razem z wdrujcymi po Europie modymi ludmi i docierajc z nimi literatu-r. W Polsce pierwsze pojawiy si informacje prasowe kto przywiz egzemplarz an-gielskiej gazety opisujcej dziaalno skautw. Jesieni 1909 r. w warszawskim wiecie i lwowskim Sowie Polskim ukazay si artykuy informujce o skautingu. Do Krakowa egzemplarz niemieckiej gazety Pfad nder opowiadajcej o skautingu przywiz ze l-ska jeden ze starszych uczniw Gimnazjum w. Anny. Te pierwsze informacje to nie byy teoretyczne rozwaania opisyway one konkretne dziaania. Wkrtce dotara ksika w wersji angielskiej. To by punkt wyjcia. Ksika o skautingu stanowi pewien fenomen jest tak napisana, e jeli kto nie zna skautingu i nie wie nic o tym, na czym on po-lega, ale chce pracowa z modymi ludmi, po jej lekturze moe rozpocz prac. Ba-den-Powell zacz odwiedza skautw w rnych krajach dopiero po I wojnie wiatowej, gdy ruch skautowy funkcjonowa ju niemal na caym wiecie. Powstawa w oparciu wy-cznie o lektur tej ksiki. Tak byo rwnie w Polsce. Makowski przetumaczy j i za-cz tworzy druyny skautowe. Metoda bya stosunkowo prosta, opisana w sposb jas-ny i przekonywujcy.

B.P. Uywamy zamiennie nazw harcerstwo i skauting, bo tak waciwie byo od pocztku.

W.H. Tak, ten proces rozpocz si jeszcze przed I wojn wiatow, poniewa od po-cztku Makowski i wsppracujcy z nim skautmistrze uwaali, e angielsk nazw trze-ba spolszczy i to w taki sposb, eby przybliaa polskiej modziey ide wejcia na dro-g do niepodlegoci. Stanisaw Broniewski, formuujc najkrtsz de nicj harcerstwa, mwi, e to jest skauting plus niepodlego. Ju w 1912 r. zaproponowano zmia-ny nazw: nie skauting, a harcerstwo; nie patrol skautowy, tylko zastp, potem hu ec i chorgiew, zawoanie czuwaj zamiast bd gotw to wszystko byo zaczerpni-te z polskiej tradycji rycerskiej z symboliczn dla polskiego harcerstwa postaci Zawiszy Czarnego.

B.P. Na kiedy naley datowa pocztki polskiego harcerstwa? I jak one wyglday?

5RO

Z MO

WY B

IU LE TY N

UFot. P. ycieski

6RO

ZMO

WY

BIU

LETY

NU W.H. Najpierw, w roku 1910, pojawiy si mniejsze grupy, czyli patrole i zastpy skauto-

we. Zorganizowane druyny pojawiy si w 1911 r. Za pocztek harcerstwa przyjmuje si symbolicznie dat 22 maja 1911 r., kiedy to Andrzej Makowski podpisa rozkaz powo-ujcy pierwsze druyny we Lwowie, chocia rne druyny istniay wczeniej, np. w Stryju; w Krakowie zalki druyn istniay ju na pocztku tego roku, chocia formalnie powsta-y dopiero na jesieni. Oczywicie bardzo rnia si sytuacja skautingu w poszczeglnych zaborach. W zaborze austriackim na pocztku mielimy skauting sokoli. Polskie Towa-rzystwo Sok byo legalne, wic skauting te by legalny. W zaborze rosyjskim skauting powstawa na bazie istniejcych na terenie szk organizacji modziey. Pierwsze druyny zakadane w prywatnych gimnazjach byy tajne. Wadze patrzyy na skautw z du nieuf-noci, coraz czstsze byy rewizje i aresztowania. W zaborze niemieckim, w Poznaniu, sy-stematyczn prac skautow rozpoczy organizacje samoksztaceniowe. W innych orod-kach Wielkopolski druyny skautowe ukryy si pod szyldem Towarzystwa Tomasza Zana. W 1915 r. wadze niemieckie wyday polecenie rozwizania druyn skautowych.

Pierwsze druyny skautowe powstaway w duych rodowiskach miejskich, m.in. we Lwowie, w Krakowie, Warszawie i Poznaniu, w Wilnie nieco pniej. To byo bardzo dyna-miczne zjawisko, rnice w dacie powstania druyny w nowym miejscu liczyy si w tygo-dniach, wystarczyo, e dotara tam literatura skautowa. Przed I wojn w harcerstwie byo kilkanacie tysicy modych ludzi, pocztkowo to byli tylko chopcy, cho niebawem zacz-y powstawa druyny eskie. Ruch skautowy adresowa swoj ofert do modziey gim-nazjalnej, czyli starszych klas dzisiejszego liceum. Powstao take wiele akademickich dru-yn skautowych.

Struktura wiekowa organizacji bya znacznie bardziej spaszczona, rnica wieku i mentalnoci midzy skautem a skautmistrzem (czyli instruktorem w harcerstwie) bya sto-sunkowo niewielka. Na pocztku by to zatem bardziej spontaniczny ruch spoeczny ni organizacja.

B.P. Bardzo szybko pojawiy si zewntrzne oznaki przynalenoci organi-zacyjnej.

W.H. Wzorowano si na skautingu brytyjskim. Wprowadzono wic mundury khaki i ka-pelusze skautowe. Na zdjciach z tamtego czasu wida, e do stroju nie przywizywano zbyt wielkiej wagi byy druyny jednolicie umundurowane i wyposaone, a w innych cywil-ne ubrania byy troch podrasowane do typu skautowego. Pojawiy si odznaki, najpierw wymylane czy ustalane lokalnie. Niemal od pocztku, czyli od 1911 r., zaczo wychodzi pismo Skaut redagowane przez Andrzeja Makowskiego, ktre ju na pocztku 1912 r. ogosio konkurs na odznak skautow. Wrd nagrodzonych prac by pomys ks. Kazimie-rza Lutosawskiego, aby wykorzysta Krzy Virtuti Militari, co stanowio nawizanie do idei niepodlegociowej. Tak zrodzi si Krzy Harcerski, ktry w prawie niezmiennej formie prze-trwa do dzisiaj. U nasady ramion umieszczono okrg symbolizujcy jedno ideow skau-tingu, czyli harcerstwa. Krzy spow a wieniec z lici laurowych i dbowych, z czasem na nich pojawio si haso Czuwaj!, a w wle Krzya symbol oglnoskautowy lil ka, w harcer-stwie wzorowana na lilii andegaweskiej, z literami ONC (Ojczyzna, Nauka, Cnota). Na ramionach Krzya pojawiy si drobne kropeczki symbolizujce dobre uczynki, ktre skaut i harcerz mia spenia. W tradycji polskiej Krzy Harcerski ma ogromn warto. Prawdziwy harcerz musi na niego zapracowa i by dopuszczonym do Przyrzeczenia Harcerskiego.

7RO

Z MO

WY B

IU LE TY N

U

B.P. Jakie byy zaoenia wychowania skautowskiego i harcerskiego?

W.H. W pracy druyny skautowej istniay trzy obszary. Pierwszy to spotkania, czyli zbirki; koczyy si one pogawdk gawd na tematy historyczne o charakterze ideowym, ktra miaa na celu przekazywanie wartoci wynikajcych z Prawa i Przyrzeczenia Harcer-skiego. Zadaniem harcerzy i skautw byo angaowanie si w toczce si wok ycie.Posugujc si przykadem Krakowa, mona zauway, e modzi ludzie pojawiali si wsz-dzie tam, gdzie co si dziao o czym czytamy w wczesnych kronikach szkolnych lub kronikach druyn od odsonicia Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie, zlotu sokolego, sypania krakowskich kopcw po wydarzenia o charakterze patriotycznym. Zaangaowa-nie we wszystkie akcje spoeczne byo integraln czci wychowania skautowego. Bardzo istotne byo powizanie skautingu z przyrod, co praktycznie przejawiao si w dziesitkach wicze, wycieczek, biwakw, zaj terenowych, ktre w tamtym czasie wprost przekaday si na wiczenia o charakterze wojskowym, chocia nie obejmoway one nauki strzelania. Cz harcerzy rwnolegle uczestniczya w dziaalnoci szk wojskowych, ktre na terenie Galicji tworzy Jzef Pisudski. W momencie powstania Legionw tacy skautmistrze ujaw-nili si jako o cerowie bd podo cerowie legionowi. Z krakowskiego skautingu wyrs m.in. Juliusz Ulrych, legionista i pniejszy minister. Skautmistrzem by Wadysaw Smolar-ski, pukownik, we wrzeniu 1939 r. dowdca piechoty dywizyjnej 17. wielkopolskiej DP. Ta-kich byy dziesitki. Do tego, e byli skautami przed I wojn wiatow, m.in. przyznawali si Stefan Grot-Rowecki i Witold Pilecki. W wielotomowym Maopolskim sowniku uczestnikw walk o niepodlego w latach 19391956 s biogramy dziesitkw ludzi, ktrzy byli zaan-gaowani jako wojskowi w II wojnie wiatowej, a przedtem byli harcerzami.

Fot.

P. y

cie

ski

8RO

ZMO

WY

BIU

LETY

NU B.P. Jaki by wkad harcerstwa polskiego w dziaania I wojny wiatowej?

W.H. Jednym z gwnych celw skautingu byo przygotowanie kadr przyszej armii. W wikszoci silnych dotd rodowisk skautowych w pierwszych latach wojny (19141916) rozpaday si struktury, druyny znikny. Na przykad w Krakowie tu przed wojn istniao dwanacie druyn mskich, a po dwu latach z wielkim trudem odtworzono z nich zaledwie dwie czy trzy. Reszta skautw posza albo do Legionw, albo zaangaowaa si w inne for-my dziaania na rzecz niepodlegoci. Potem oczywicie odtwarzano druyny. Skauci tra a-li do wojska jako ochotnicy. Warszawscy druynowi byli w Batalionie Warszawskim POW. Okazuje si, e wrd o cerw legionowych bya znaczna grupa takich, ktrzy przed woj-n byli skautami.

Rwnie skautki dziaay na zapleczu frontu, organizujc szpitale dla rannych, orodki dla rekonwalescentw wojennych i ochronki dla dzieci.

B.P. Jest taki obraz Wojciecha Kossaka Stra nad Wis, namalowany w 1925 r., ukazujcy skauta z karabinem podczas wojny polsko-bolszewickiej.

W.H. Jest bardzo znany. Skauta zobaczymy rwnie na obrazie Stanisawa Kaczora-Ba-towskiego przedstawiajcym wejcie strzelcw Jzefa Pisudskiego do Kielc w roku 1914. Najlepszym potwierdzeniem docenienia zaangaowania modziey harcerskiej w walk o niepodlego w latach 19141921 jest specjalny rozkaz Pisudskiego z 1921 r. z po-dzikowaniem dla harcerzy polskich za zaangaowanie w wojn. Krzy Harcerski sta si jedynym cywilnym znakiem, jaki wojskowy mg nosi na mundurze, co te zostao wpro-wadzone w ycie rozkazem Marszaka.

W okresie walk o granice w latach 19181921 pojawiy si harcerskie formacje woj-skowe (wczeniej do jednostek wojskowych skauci tra ali indywidualnie). Batalion Harcer-ski, uczestniczcy w rozbrajaniu Niemcw w Warszawie, wszed w czci w skad I Dywi-zji Piechoty Legionw, a w czci tworzy oddzia przyboczny Naczelnego Wodza. Gdy bya tworzona ochotnicza armia Jzefa Hallera, formujca si na innych zasadach ni wcze-niej tworzone regularne wojsko, powstao kilka formacji harcerskich; zreszt Haller by wte-dy przewodniczcym ZHP. W 1920 r. Jzef Grzesiak Czarny wyprowadzi z Krakowa pod Warszaw ca swoj druyn jako oddzia harcerski, ktry stanowi fundament 201. pp Armii Ochotniczej. Po zakoczeniu dziaa bojowych sta si 6. pukiem harcerskim. Po kampanii niemeskiej jego czonkowie znaleli si w Wilnie i tam pozostali. Niemal wycz-nie harcerze tworzyli 205. i 236. pp. Harcerki zorganizoway szpital i dwie czowki sani-tarne Czujka i Czuwaj.

Jest te bardzo ciekawa, ale jeszcze niezbadana historia uczestnictwa harcerzy w struk-turze wywiadowczej. Wywiad bardzo chtnie ich wykorzystywa. W 1917 r. oddziay wy-wiadowcze tworzyy polskie druyny skautowe z K owa. Organizacje skautowe powstaway przecie na terenie zaborw, poza tym istniao take legalnie dziaajce Harcerstwo Pol-skie na Rusi, obejmujce tereny od K owa po Petersburg i Moskw. To byy druyny har-cerskie tworzce zwart struktur organizacyjn. Powstay w Rosji jeszcze przed przewrotem bolszewickim. Prowadzili t organizacj ludzie, ktrzy po 1919 r. stali si czowk ZHP np. Roman Bniski, Olgierd Grzymaowski, Stanisaw Sedlaczek, Henryk Glass i caa gru-pa instruktorw ideowo (ale nie politycznie i partyjnie) mocno zwizanych z Ruchem Naro-dowym. W Rosji harcerstwo przestao istnie po przejciu wadzy przez bolszewikw. Cz

9RO

Z MO

WY B

IU LE TY N

Uharcerzy wrcia do Polski, ktra wanie odzyskaa niepodlego. Mieli okazj poznania Rosji w wydaniu bolszewickim, dlatego dla wywiadu byli bezcenni. Wielu z nich miao do-wiadczenie przedzierania si przez fronty, konspirowania i ukrywania si przed bolszewi-kami. Tam jeszcze mieli rodziny, doskonale znali te tereny, znali rosyjski, wic wykorzysty-wano ich. Wylicza si, e w oddziaach Armii Ochotniczej cznie uczestniczyo ok. 15 tys. harcerek i harcerzy. W dziaania wywiadowcze na pewno bardzo gboko by zaangao-wany Glass. Tak gboko, e w 1929 r. Sowieci wydali na niego wyrok mierci, ktry pr-bowali wykona w Polsce. Na szczcie im si to nie udao. Zmar po wojnie na emigra-cji w Londynie.

B.P. Zarwno skauting, jak i harcerstwo bardzo silnie podkrelaj pierwiastek re-lig ny w swoich dziaaniach.

W.H. Baden-Powell mwi, e dla penego wychowania skauta, poza dbaoci o wy-chowanie zyczne, o rozwj intelektualny, spoeczny, musi by wychowanie relig ne. Dekla-racja suba Bogu w Przyrzeczeniu Harcerskim bya od pocztku. Oczywicie, tocz si takie dyskusje, czy od pocztku Makowski zamierza wprowadzi ten element do wycho-wania harcerskiego. Po pierwszych latach pracy organizacyjnej deklaracj o wychowaniu relig nym zawarto w Przyrzeczeniu z roku 1914. Ani twrcy harcerstwa, ani te instruktorzy harcerscy przez cay okres II Rzeczypospolitej nie podwaali idei tak rozumianej integral-noci wychowania. W przedwojennych druynach harcerskich jako druynowi i instruktorzy funkcjonowali take komunici. W Krakowie by np. hm. Mieczysaw Lewiski, przedwojen-ny druynowy, ktry nie kry si ze swoimi pogldami, a potem nalea do wsptwrcw PPR. Cae grupy instruktorw skupiay si w lewicowych krgach, rozwaajcych zmiany spoeczne w Polsce. Kamiski, piszc swoje podrczniki dla zuchmistrzw, mocno podkre-la wag relig nego wychowania zucha. Wychowawcy tamtych czasw uwaali, e wia-ra i religia s bardzo wanymi elementami ksztatowania charakteru czowieka. I niezale-nie od ich osobistych pogldw byli przekonani, e modemu czowiekowi na te wartoci trzeba wskazywa.

B.P. Jakie byy przejawy ycia relig nego w polskim harcerstwie?

W.H. ycie relig ne w harcerstwie miao szczeglny wymiar. Z jednej strony Statut ZHP tworzy struktur kapelanw. Naczelny Kapelan by czonkiem Naczelnictwa. Byli kapela-ni okrgw, chorgwi, hufcw. Z drugiej strony, za wychowanie relig ne w druynie odpo-wiedzialni byli druynowy i druynowa. Druyny harcerskie uczestniczyy w uroczystociach relig nych lub patriotyczno-relig nych. Nowe sztandary byy czsto powicane przez lo-kalnych biskupw. Poranna i wieczorna modlitwa na obozie przy zbudowanej przez harce-rzy lenej kapliczce bya zjawiskiem naturalnym. Na trwae w historii zapisay si postacie kapanw-instruktorw harcerskich. Byli wrd nich: ks. Kazimierz Lutosawski, ks. Antoni Bogdaski hm., ks. Marian Luzar hm., ks. Jan Mauersberger hm. RP, o. Jacek Woroniecki OP hm., ks. Jan Zieja, ks. Zdzisaw Peszkowski hm.

B.P. Wiele przedwojennych instruktorek czy komendantek harcerskich nigdy nie zaoyo rodziny. Rzetelne wypenianie zobowizania suby Bogu, Ojczynie i lu-dziom byo ich powoaniem yciowym.

10

RO

ZMO

WY

BIU

LETY

NU W.H. Takimi byy wsppracowniczki Olgi Makowskiej z lat trzydziestych, z Dworku Ci-

sowego czy z Zakopanego. Istniaa te caa grupa instruktorek, ktre cakowicie odday si pracy z dziemi, tworzeniu szkoy czy orodka leczniczego w Kocielisku. To byo cae ich ycie.

B.P. Po zakoczeniu I wojny wiatowej polskie harcerstwo wczyo si w budow niepodlegego pastwa.

W.H. W Lublinie 1 listopada 1918 r. odby si Zjazd zjednoczeniowy harcerstwa, powo-ano Zwizek Harcerstwa Polskiego, chocia tak naprawd jednoczenie harcerstwa trwa-o jeszcze trzy lata. Granice pastwa nie byy jeszcze utrwalone, toczyy si walki i cz in-struktorw nie moga uczestniczy w Zjedzie; ale zaczy ju powstawa struktury. Zwizek utworzyli przedstawiciele harcerstwa, wywodzcy si z trzech zaborw, chccy uczestniczy w wychowaniu nowego pokolenia obywateli niepodlegego pastwa. Wszystkie dotych-czasowe programy harcerstwa dotyczyy walki i przygotowania do niej. Nowa rzeczywi-sto budowa pastwa w warunkach pokoju troch je przerosa. Wyrazio si to m.in. w do ostro zarysowanym kon ikcie. Grupa instruktorw uwaaa, e harcerstwo powin-no wycofa si z aktywnoci spoecznej i publicznej, i wrci, jak to mwiono, do rde puszczasko-skautowych i z tego czerpa si ideow. Sprzeciwiano si biurokratyzmo-wi i centralizacji. Na takim tle powsta na pocztku lat dwudziestych najpierw ruch Wolne-go Harcerstwa. Wok niego skupili si instruktorzy zwizani m.in. z Adamem Ciokoszem i Alojzym Pawekiem. To by krtki epizod. Powstae w roku 1923 Zjednoczenie Wolnego Harcerstwa bardzo szybko przestao istnie. Wkrtce potem zaczy pojawia si pierwsze gromady Czerwonego Harcerstwa, zwizane z OM TUR i PPS. Liczbowo by to jednak mar-gines. Dominowa Zwizek Harcerstwa Polskiego, a napicia z tych pierwszych lat owoco-way ciekawymi pomysami programowymi. Po tym pocztkowym sporze sytuacja w orga-nizacji ustabilizowaa si.

B.P. Pojcie patriotyzmu w midzywojennym ZHP miao charakter narodowy czy bardziej pastwowotwrczy?

W.H. W latach dwudziestych by to zdecydowanie patriotyzm w wydaniu narodowym. W harcerstwie zawsze si tak dziao, e jeli nie wpyway na nie zewntrzne czynniki, to rozw ao si zgodnie z pogldami ludzi, ktrzy je tworzyli. W latach dwudziestych we wa-dzach ZHP dominowali instruktorzy, ktrzy byli zwizani z harcerstwem zaoonym w Ro-sji i na Rusi. To oni byli przewodniczcymi, naczelnikami, nadawali ton harcerstwu. Uzna-wano, e ZHP nie moe by cile powizany z pastwem, ma natomiast wychowywa dla ojczyzny. Nie byo wane, kto i jaki tworzy rzd Polska jako ojczyzna bya priorytetem. Zmiana nastpia na pocztku lat trzydziestych. Zdecydowanie najwaniejszy sta si ww-czas kierunek pastwowego wychowania obywatelskiego.

B.P. Czy bya jaka konkurencja dla harcerstwa?

W.H. Nie byo innej tak masowej organizacji liczcej kilkaset tysicy modych ludzi ktra byaby konkurencyjna. Poza tym, co wynikao z pewnych wiadomych posuni, har-cerstwo byo mocno powizane ze szko. Ju w 1919 r. w Ministerstwie Wyzna Relig -

11

RO

Z MO

WY B

IU LE TY N

Unych i Owiecenia Publicznego powoano Inspektorat Harcerski, a w kuratoriach jego odpowiedniki dla okrgw szkolnych. Miao to zapewni wychowawcze w sensie wspl-nych idei i wartoci powizanie szkoy i harcerstwa. Zreszt znakomita cz instrukto-rw to nauczyciele. Droga do powoania nauczycielskiego wioda przez harcerstwo. Cz-sto nabierao to wymiaru wrcz misji instruktor-nauczyciel z duego miasta wyjeda do pracy w maej miejscowoci, by tam prowadzi take dziaalno wychowawcz. Poza tym harcerstwo (zwaszcza harcerki) bardzo mocno rozwino nie tylko struktury zajmujce si wychowaniem i ksztaceniem wychowawcw, ale take myl pedagogiczn. To jest wtek sabo znany wielkie zasugi harcerstwa dla myli wychowawczej. Inicjatywy i pomysy in-struktorek harcerskich w tamtym czasie byy niesamowite, myl, e i dzisiaj byyby atrakcyj-ne. Mwiem o Dworku Cisowym. To by taki pomys harcerskiej szkoy dla ubogich dzie-ci gralskich. Jej program by dostosowany do konkretnych lokalnych potrzeb. Powstaa szkoa powszechna, a potem gimnazjum. Powsta orodek rehabilitacyjno-leczniczy w Ko-cielisku, stworzony i prowadzony przez harcerki. Miejsc tego typu aktywnoci byo w Pol-sce bardzo wiele. Zbierane przy tym dowiadczenia byy potem prezentowane przez instruk-torki w dyskusjach na poziomie uniwersyteckim, a take w kontaktach midzynarodowych. Polskie harcerki co trzeba podkreli byy uznawane w skautowym ruchu wiatowym za wybitne specjalistki od pedagogiki. W tym kontekcie trzeba wymieni naczelniczki: Ma-ri i Zo Wocalewskie, Helen Sakowicz, Mari Uklejsk, Zo Wilczysk, Jadwig Fal-kowsk, Hann Dydysk.

Naladowali je harcerze. Ich dorobkiem jest wprowadzenie specjalistycznych umiejt-noci i zainteresowa do pracy ze starszymi chopcami. Nie mona pomin prac Alek-sandra Kamiskiego, ktry stworzy odmienn od baden-powellowskich wilczkw meto-d pracy z najmodszymi z zuchami. Staa si ona wzorcem dla wspczesnych metod nauczania dzieci w pierwszych klasach szkoy podstawowej.

B.P. W harcerstwie cay czas funkcjonoway grupy instruktorw o rnych pogldach.

W.H. Gdy w 1926 r. zmieni si w Polsce ukad wadzy, nastpiy rwnie zmiany w re-lacjach midzy wadzami a ZHP. Harcerstwo miao odtd mie zdecydowanie charakterpropastwowy. Koncepcj t mona byo zrealizowa pod warunkiem wymiany osb decy-dujcych o obliczu harcerstwa. Podobnie jak w innych obszarach ycia w Polsce, rwnie w harcerstwie dziaali instruktorzy zwizani ideowo z szeroko rozumianym obozem Jze-fa Pisudskiego. Za ich spraw na Zjedzie ZHP w Krakowie w roku 1931 przewodnicz-cym Zwizku zosta Micha Grayski, wtedy ju wojewoda lski. Naczelniczk Harcerek zostaa Jadwiga Wierzbiaska, a Naczelnikiem Harcerzy Antoni Olbromski. Po nich funk-cje te objli Maria Krynicka i Tomasz Piskorski. Gwna Kwatera Harcerzy i Gwna Kwa-tera Harcerek realizoway swoje programy i staray si sta z boku tych napi. Nie zawsze to si udawao.

Ta zmiana w ZHP uruchomia ciekawe zjawisko wysypay si krgi instruktorskie i krgi starszoharcerskie, ktre skupiay instruktorw i harcerzy w wieku studenckim. Wcze-niej byo ich zdecydowanie mniej, a poza tym powstaway w oparciu o inne mechanizmy. Byy np. krgi puszczaskie, tworzone przez tych, ktrzy opuszczali druyny, przechodzc do dorosego ycia, a tworzyli je po to, eby wspiera swoj druyn w przypadku, gdyby miaa kopoty. Byo ich sporo, ale niewiele o nich mwiono, bo one istniay troch poza

12

RO

ZMO

WY

BIU

LETY

NU formalnymi strukturami. Taka bya Gromada Wczgw wileskiej Czarnej Trzynastki,

czy Krg Dziada Pay krakowskiej Pitki. W latach trzydziestych uruchomi si mecha-nizm tworzenia krgw osadzonych w strukturze miay swj regulamin, byy przewidziane w statucie i budowano je wedug ideowych kryteriw. Powsta np. Krg witego Jerzego. Skupia tych instruktorw, ktrym najblisze byy wartoci Ruchu Narodowego. Nastpnie powstay krgi lewicujce, m.in. Krg im. Mieczysawa Bema, Krg Zota Strzaa. Powsta-y krgi akademickie w Warszawie i Poznaniu. Byo Zrzeszenie Krgw Kunica, bardzo krytyczne wobec ZHP. Pojawiy si take kon ikty, ktrych wczeniej nie byo, rodowiskowe i instruktorskie. Najbardziej znaczcy by kon ikt midzy instruktorami warszawskimi, ktrzy stanli murem za swoim niedawnym komendantem chorgwi Wadysawem Ludwigiem, odsunitym od penienia funkcji, a Naczelnikiem Harcerzy Zbigniewem Trylskim, ostatnim naczelnikiem przed wojn. rodowiska miay coraz wikszy problem z dogadywaniem si. Trzeba powiedzie, e nie przeszkadzao to w podejmowaniu wsplnych inicjatyw.

B.P. W yciu polskiego harcerstwa jednym z najwaniejszych wydarze w caym dwudziestoleciu by Jubileuszowy Zlot ZHP w Spale w lipcu 1935 r.

W.H. W latach trzydziestych obchodzono dwudziestopiciolecie istnienia ruchu skauto-wego. Kulminacj tych obchodw by Zlot w Spale, w ktrym brao udzia 25 tys. uczestni-kw. Odby si na terenach otaczajcych paac Prezydenta RP oddanych harcerstwu do dyspozycji przez prezydenta Ignacego Mocickiego, ktry by protektorem harcerstwa. Byli oczywicie gocie ze wiata, ale gwnie na Zlot przybyli polscy harcerze (tak wielkiego zgromadzenia modziey nigdy potem ju nie byo, nawet w okresie PRL, kiedy organizowa-no rne zloty modziey). Ca zlotow infrastruktur budowali sami harcerze. Stworzono specjalne harcerskie brygady robocze, ktre w miesicach poprzedzajcych Zlot budoway dosownie wszystko. Ambicj kadej druyny byo, by pozostawi tam jakikolwiek swj lad. Udzia w Zlocie odnotowywano jako najwiksze wydarzenie w yciu druyny, nawet jeli jej przedstawicielami byli pojedynczy harcerze. Mieszkao si w namiotach, ale dla k przy-jaci harcerstwa przeznaczono specjalne pawilony. Harcerze zbudowali m.in. dwa mosty, 3,5 km szosy, wie cinie, ponad sto ubikacji. Funkcjonoway podobozowe kuchnie po-lowe. Podcignito specjaln bocznic kolejow w poblie terenw zlotowych, by mona byo dotrze z zaopatrzeniem i przywie uczestnikw Zlotu. Przy wszystkich pracach ziem-nych wycito zaledwie pi sosen. Wsparcie pastwa dla Zlotu byo bardzo znaczne. Nie ma si co dziwi wojewoda lski by przewodniczcym ZHP, protektorem by prezydent.

B.P. Byo to jednak dowartociowanie, a nie wygrywanie harcerstwa.

W.H. Harcerstwo pokazao swoj powan ofert. Prezentowano wszystko to, co dzieje si w druynach harcerskich, aktywnoci specjalistyczne szybownictwo, krtkofalarstwo, eglarstwo, narciarstwo itp. Dzisiaj to moe brzmi archaicznie, ale wwczas byy to bar-dzo nowoczesne dziaania. Zreszt miao to take swj wymiar midzynarodowy w la-tach trzydziestych polskie harcerstwo byo widoczne na skautowych jamboree na Wgrzech i w Holandii. Prezentacja harcerskiego dorobku zwracaa powszechn uwag. Instrukto-rzy ZHP byli bardzo aktywni na konferencjach midzynarodowych, z powanymi referata-mi i wystpieniami m.in. Aleksander Kamiski, Olga Makowska, Tadeusz Strumio, Sta-nisaw Sedlaczek.

13

RO

Z MO

WY B

IU LE TY N

UB.P. Angaowanie si w ycie spoeczne byo wyrazistym rysem polskiego harcer-stwa. Szczeglnie uwidaczniao si ono podczas obozw letnich, ktre byy nieja-ko sprawdzianem i potwierdzeniem caorocznej pracy druyny.

W.H. Obz harcerski nie polega na tym, eby schowa si w lesie i realizowa jakie fantastyczne programy. Chodzio o to, eby by w rodowisku, przy ktrym ten obz po-wsta. Wadze ZHP inspiroway do organizowania obozw na obszarach ubogich, ktrych ludno potrzebowaa pomocy i wsparcia, np. na lsku i Huculszczynie. Gdy zaoono ju obz, harcerki natychmiast uruchamiay jakie formy zaj dla dzieci miejscowej ludno-ci. Harcerze szli do pomocy przy niwach i innych robotach.

Podczas wielkiej powodzi na poudniu Polski w 1934 r., ktra zmywaa take obo-zy, harcerze razem z mieszkacami ratowali mosty, dobytek. Opisy wszystkich tych dzia-a mona znale w ocalonych kronikach druyn. To wszystko byo dziaaniem naturalnym i nie miao wymiaru jakiej dekretowanej akcji czy kampanii. Niezwyke bogactwo pra-cy harcerskiej do roku 1939 r. wietnie opisuje w swej ksice Z dziejw harcerstwa pol-skiego (19101939) Wacaw Baejewski.

B.P. Przejdmy do dziaalnoci harcerzy na rzecz pastwa w przededniu wojny i po jej wybuchu.

W.H. Niezalenie od istniejcych rnic midzy rnymi rodowiskami instruktorskimi, w momencie gdy pojawio si zagroenie wojenne, wszyscy uznali, e powinni pracowa razem. Harcerstwo zareagowao jako cao zdecydowanie i jednolicie. Najpierw harcer-ki stworzyy Pogotowie Wojenne Harcerek, a kilka miesicy pniej powoali je harcerze. Odpowied w sytuacji zagroenia bytu pastwa bya oczywista. W skadzie komendy Po-gotowia Wojennego Harcerzy obok siebie byli take wszyscy ci, ktrych wczeniej dzieli-y spory ideowe. Dopiero w czasie okupacji wyoniy si dwie konspiracyjne organizacje harcerskie.

Harcerze bardzo mocno byli zaangaowani w wydarzenia wrzenia 1939 r., poczw-szy od legendarnego uczestnictwa harcerzy, obok powstacw lskich, w obronie lska w dziesitkach miejsc, z koronnym przykadem parku Kociuszki w Katowicach i wie-y spadochronowej. W Warszawie harcerze uczestniczyli przede wszystkim w subach po-mocniczych. Na rozkaz pk. Romana Umiastowskiego kilkuset starszych harcerzy wymasze-rowao na wschd, gdzie mieli tworzy batalion harcerski. Zawrcili, gdy ten zamiar si nie powid. W czci stanowili oni zaczyn Szarych Szeregw w Warszawie. W wielu miejscach harcerze penili sub cznikowo-obserwacyjn, w Krakowie np. byli w subie obserwa-torw nalotw lotniczych, informowali stra poarn o tym, gdzie spady bomby, gdzie byy zniszczenia itd. Tak byo w dziesitkach miast. Prowadzili obserwacje, pracowali przy budo-wie umocnie, zaopatrywali w ywno, wod, stanowili wsparcie w punktach sanitarnych. Byy to pojedyncze osoby albo cae struktury zastpy czy druyny.

B.P. Jak byo na Kresach?

W.H. O ile w zachodniej i centralnej Polsce we wrzeniu 1939 r. w wikszoci przypad-kw harcerze uczestniczyli w dziaaniach na zapleczu frontu, w subie cywilnej, to na Kre-sach w dramatycznych okolicznociach wczali si do akcji zbrojnej. Chyba najbardziej

14

RO

ZMO

WY

BIU

LETY

NU spektakularny jest udzia harcerzy w obronie Grodna przed Sowietami; grupy harcerskie

odegray tam wan rol, uzbrojone czsto w porzucon bro. Harcerze walczyli w Ochot-niczym Korpusie Obrony Lwowa, stanowili znaczc cz ochotnikw bronicych Wilna przed pancernymi zagonami armii sowieckiej.

B.P. A w Gdasku?

W.H. Tam sytuacja bya inna. Wolne Miasto Gdask tu przed wybuchem wojny byo ter-roryzowane przez hitlerowskie bojwki, przemarsze i manifestacje niemieckich organizacji. Mnoyy si brutalne napaci na Polakw. Alf Liczmaski, komendant gdaskiej chorgwi harcerzy, przygotowywa ich do nadchodzcej wojny prowadzono szkolenie wojskowe, tworzono struktury przyszej konspiracji. W Gdyni utworzono ochotnicze oddziay harcer-skie. Po przyczeniu Gdaska do Rzeszy na ulicach pojawiy si a sze z fotogra ami i na-zwiskami polskich harcerzy. Liczmaski zosta aresztowany i rozstrzelany w roku 1940.

B.P. Wrzesie 1939 r. rozbi waciwie wszystkie struktury pastwa, w tym harcerstwo.

W.H. Rozpoczcie procesu odtwarzania pastwa w podziemiu, zainicjowane 27 wrze-nia 1939 r., dotyczyo take harcerstwa. W tym samym dniu, w ktrym powstawaa Suba Zwycistwu Polski, zdecydowano o powstaniu konspiracji harcerskiej. Grupa instruktorw, ktrzy przebywali w Warszawie Aleksander Kamiski, mody poznaski instruktor Florian Marciniak, penicy obowizki Naczelnika Harcerzy Lechosaw Domaski i Juliusz D-browski postanowia, e Organizacja Harcerzy ZHP bdzie kontynuowa prac w pod-ziemiu. Pniej przyjto dla niej krypt. Szare Szeregi.

B.P. Naczelniczka Harcerek zostaa w Polsce.

W.H. Maria Krynicka nie penia obowizkw. Kierownictwo konspiracji harcerek wzia na siebie komendantka Pogotowia Wojennego Harcerek, Jze na apiska. I robia to przez ca wojn. Organizacja Harcerek uywaa krypt. Bd Gotw albo Zwizek Koniczyn. Zwornikiem caej organizacji, zastpujcym w okupowanym kraju wadze naczelne, miao by Naczelnictwo z penic obowizki przewodniczcego ZHP Wand Opchowsk. Zde-cydowano i uwaam, e z powodw konspiracyjnych byo to genialne posunicie e na czele Szarych Szeregw stanie Florian Marciniak, instruktor spoza dotychczasowych struktur centralnych, zapewne nieznany Niemcom. T decyzj podjto w Warszawie. Niezalenie od tego w wielu miejscach spontanicznie powstaway konspiracyjne struktury harcerskie lub b-dce czci konspiracji wojskowej. Niektre z nich bardzo szybko nawizay kontakt z War-szaw i wczyy si od razu w Szare Szeregi. Nieco pniej wysannicy Naczelnika Szarych Szeregw zaczli wdrowa po Polsce, dociera do rodowisk, informujc o istnieniu Szarych Szeregw i konspiracji. Powstaway kolejne tajne hufce i chorgwie. W padzierniku 1939 r. instruktorzy powizani z Krgiem witego Jerzego zdecydowali o utworzeniu Hufcw Pol-skich, drugiej konspiracyjnej organizacji harcerskiej. Szacuje si, e o ile w Szarych Szere-gach byo od 8 do 10 tys. osb, to w Hufcach Polskich mogo by ich od 4 do 6 tys.

Inicjatorzy Hufcw Polskich uwaali, e organizacja wychowawcza take w warun-kach wojennych nie powinna uczestniczy w bezporedniej walce. Zakadali, e naley

15

RO

Z MO

WY B

IU LE TY N

Uwychowywa i chroni najmodszych przed realiami wojny. Dopiero po osigniciu wieku dorosego harcerze mieli wcza si do struktur wojskowych. Hufce Polskie konsekwentnie realizoway swj program do momentu wybuchu Powstania Warszawskiego, kiedy to w Ba-talionie Gustaw powstaa kompania harcerska.

Szare Szeregi przyjy inn koncepcj harcerstwo nie moe wyalienowa si z otocze-nia i odci od rzeczywistoci okupowanego kraju. Oczywicie, wychowanie jest wane, ale ono jest do czego a wic do tego, co si dzieje teraz i do przyszoci. Z tego zao-enia wyrs program Dzi jutro pojutrze, obejmujcy nauk ycia w okupowanym kra-ju, przygotowanie do tego, co bdzie po wojnie, ale take do biecej walki z Niemcami.

Przez cay okres okupacji byy prowadzone negocjacje midzy Szarymi Szeregami i Huf-cami Polskimi, dotyczce porozumienia i wsplnych dziaa. Ze strony Hufcw Polskich uczestniczy w nich m.in. Witold Sawicki, a take kapelan organizacji, o. Tomasz Rostwo-rowski. Z drugiej strony byli to m.in. Florian Marciniak i Zo a Florczak. Do wybuchu Po-wstania Warszawskiego nie udao si osign porozumienia.

O przynalenoci do jednej czy do drugiej harcerskiej konspiracji czsto decydowa przypadek, jedynie instruktorzy wybierali wiadomie. Trzeba wyranie podkreli, e obie konspiracje byy bardzo cise powizanie ze strukturami Polskiego Pastwa Podziemne-go, w tym ze strukturami wojskowymi. Wojsko Polskie z penym zrozumieniem odnosio si do wychowawczej specy ki harcerstwa. Rozdzielono te dwie kwestie. Szare Szeregi w spra-wach dotyczcych walki bezporedniej podlegay strukturom wojskowym, ale w sprawach wychowawczych byy podporzdkowane wadzom podziemnego harcerstwa.

Szare Szeregi przeszy do legendy w duej mierze dziki Aleksandrowi Kamiskiemu, ktry napisa Kamienie na szaniec. Ta ksika bya bestsellerem ju w czasie wojny, mia-a wznowienie po wojnie i nastpnie dugo, dugo jej nie wydawano. Ponownie pojawi-a si dopiero w latach siedemdziesitych. Piro Kamiskiego sprawio, e legenda moga by budowana na rzetelnej podstawie zaangaowaniu bojowym harcerzy. Broniewski, re-lacjonujc akcj odbicia Jana Bytnara Rudego pod Arsenaem, okreli j jako miste-rium karnoci. Bezwzgldne posuszestwo rozkazom przy czcej wszystkich uczestni-kw akcji przyjani wynikao z gbokiej wiary w majestat Rzeczypospolitej i szacunku dla instytucji pastwa.

B.P. Po 1945 r. prbowano odtworzy przedwojenne harcerstwo.

W.H. To oczywicie odbywao si wbrew woli obejmujcych wadz komunistw. W 1944 r. PKWN podj decyzj o przywrceniu ZHP do jawnej dziaalnoci. Formalnie harcerstwo w konspiracji jeszcze istniao. Szare Szeregi zostay rozwizane w styczniu 1945 r. Mimo e istniay legalne wadze ZHP, to z mandatu PKWN powoano Tymczasow Naczeln Rad Harcersk. Niezalenie od tych decyzji harcerstwo zaczo spontanicznie odradza si na terenach, na ktre wkroczyli Sowieci.

B.P. Kto tworzy to harcerstwo?

W.H. Wadze tego nowego ZHP w duej mierze tworzyli dziaacze ZWM. Dla modzie-y, ktrej rodzice i starsi bracia przekazywali legend przedwojennego i wojennego harcer-stwa, wielkie znaczenie miay spontanicznie powstajce tradycyjne druyny. Sytuacja ca-kowicie wymkna si komunistom spod kontroli. Rwnoczenie na terenach, do ktrych

16

RO

ZMO

WY

BIU

LETY

NU nie dotar jeszcze front, nadal dziaay w konspiracji wszystkie okupacyjne struktury. Rozkaz

o rozwizaniu Szarych Szeregw spowodowa, e wiele druyn ujawniao si i wczao do o cjalnej dziaalnoci. Sytuacja bya skomplikowana, tym bardziej e instruktorzy podejmo-wali indywidualne decyzje. Z jednej strony istniaa konieczno wychowywania modziey zgodnie z ideaami harcerskimi, z drugiej trudna rzeczywisto represji UB i NKWD wo-bec onierzy AK, z trzeciej bieda i niedostatek powojennego ycia.

W latach czterdziestych jeszcze jako dawao si rozwizywa ten dylemat istnia-o mnstwo spontanicznie dziaajcych, odradzajcych si druyn, wadze nie byy w sta-nie nad nimi zapanowa. Nowe wadze ZHP zostay zaakceptowane przez PPR. Rwno-czenie wiele druyn i hufcw prowadzio dziaalno zupenie niezgodn z obowizujc ideologi pastwa. Na marginesie tego jawnego ruchu istniay druyny i rodowiska, kt-re ujawniy si, po czym wracay do konspiracji. Istniay te cae hufce, ktre dziaay legal-nie i rwnolegle konspiroway.

W 2008 r. Muzeum Armii Krajowej, IPN w Krakowie i ZHR przygotoway wystaw na te-mat organizacji modzieowych dziaajcych w konspiracji w latach czterdziestych i pi-dziesitych. Znaczna ich cz to byy organizacje harcerskie. Czsto nie miay wskazuj-cej na taki rodowd nazwy, ale dziaay zgodnie z zasadami harcerskimi. Hu ec Szarych Szeregw z Dbrowy Tarnowskiej na krtk chwil ujawni si i szybko ponownie wrci do konspiracji jako Stra Przednia. Podobnie byo z hufcem w Piczowie, ktry prowadzi po-dwjn dziaalno by czci o cjalnych struktur ZHP, a jego czonkowie jednoczenie prowadzili konspiracyjn dziaalno harcersk.

B.P. Znam relacje o ubeckich prowokacjach prowadzonych wobec odradzajcego si harcerstwa lub tworzonego wedug przedwojennych wzorw na tzw. Ziemiach Odzy-skanych. Na przykad letni obz harcerek w 1946 r. w Kortowie pod Olsztynem zosta otoczony noc przez jakich ludzi, komendantka (bya ni moja Mama) wyprowadzi-a dziewczynki do miasta, bezpiecznie wrciy do domw, ale w porannych gazetach bya wiadomo o bandyckim napadzie na obz i nieznanej jeszcze liczbie o ar.

W.H. Komunici w latach 19461947 mieli ju wiadomo, e ZHP wymkn si im z rk. Organizacja liczya prawie trzykrotnie wicej czonkw ni ZWM, ktry mia by awangard dziaalnoci modzieowej, ZHP nie chcia podpisa wsplnego z ZWM ape-lu w sprawie referendum, harcerze aktywnie uczestniczyli w wydarzeniach 3 maja 1946 r., wznosili okrzyki na cze Stanisawa Mikoajczyka w Szczecinie 1946 r. W ZHP prowadzono wychowanie relig ne, instruktorzy odwoywali si do tradycji skautingu, do Baden-Powella. Dlatego bezpieka uruchomia swoje plany operacyjne i prowokacje. Mamy dokumentacj misternych planw dotyczcych pacy kacji harcerstwa, ktre ju od 1946 r. konstruowa-no w politycznych strukturach Wojska Polskiego, a take strukturach ZWM. Myl, e UB doskonale wiedzia o konspiracyjnej dziaalnoci harcerskiej i o budowie struktur wedug przedwojennych wzorw na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Na Dolny lsk wyjechaa caa grupa krakowskich instruktorw, eby tam budowa druyny harcerskie. Pojechao te bar-dzo wielu takich, ktrym w Krakowie zacz si pali grunt pod nogami. By wrd nich byy komendant chorgwi Szarych Szeregw, Wincenty Mucha. Powstaa Chorgiew Dolnol-ska, na jej czele stali instruktorzy wywodzcy si z Krakowa. Niektrzy jednoczenie podjli tam dziaalno w strukturach WiN, organizujc np. kanay przerzutowe przez Czechy i da-lej do amerykaskiej strefy okupacyjnej w poudniowych Niemczech.

17

RO

Z MO

WY B

IU LE TY N

UB.P. Genera Elbieta Zawacka mwia, e harcerstwo nie pocigao jej, bo byo w nim wicej zabawy i przygody, a prawdziwa suba Polsce moga odbywa si je-dynie w wojsku. Znalaza swoje miejsce w Przysposobieniu Wojskowym Kobiet. Dla ludzi o podobnych temperamentach alternatyw mg by te Strzelec.

W.H. Harcerstwo miao inny wymiar kadziono w nim duy nacisk na rozwj intelektual-ny, stawiano wysokie wymagania etyczne, a w Strzelcu najwiksze znaczenie mia kodeks wojskowy. Dla kogo o temperamencie onierza harcerstwo rzeczywicie mogo wydawa si zabaw, chocia nakadao na modych ludzi bardzo konkretne obowizki.

Czsto zapomina si, na czym zarwno w wymiarze historycznym, jak i wspczenie polega fenomen i sia harcerstwa. W mojej ocenie jego rdem zawsze bya wielopoko-leniowo. W harcerstwie obok cakiem modych ludzi miecili si take ludzie doroli; obok tych, ktrzy uczyli si jeszcze w szkole, byli studenci i ludzie ze znacznym ju dorobkiem zawodowym. Wszyscy razem tworzyli organizacj, ktra zawsze miaa charakter wychowaw-czy. A wic musiay istnie w niej rne pokolenia i wzajemny midzy nimi przekaz czyli wza-jemne wychowywanie. Koncepcje komunistw zmierzay do tego, eby zepchn harcerstwo do roli organizacji dziecicej, szkolnej. Pitnacie lat i koniec, potem ZWM albo partia.

Nie mona harcerstwa rozpatrywa wycznie jako przygody w lesie, dobrej zabawy i obozu. To nie jest szkoa przetrwania. To wielki ruch spoeczny, w ktrym bardzo wany jest wymiar ideowy. I wanie wok tego wymiaru w historii harcerstwa dochodzio do spo-rw. To jest klucz do zrozumienia wielu wydarze w historii harcerstwa.

18

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE LESZEK RYSAK, IPN

POCZTKI HARCERSTWAGenera Robert Baden-Powell peni sub w armii brytyjskiej m.in. podczas wojen burskich. Dowodzc w oblonym Mafekingu, korzy-sta ze wsparcia nastoletnich scouts (zwiadowcw, cznikw), kt-rzy pomagali utrzymywa czno oraz obserwowa ruchy przeciw-nikw. Sukces tej operacji pokaza ogromne moliwoci, jakie daje przygotowanie wojskowe i yciowe modych chopcw. Wana oka-zaa si nie tylko suba wojskowa, ale rwnie ideowo i wycho-wanie nastolatkw.

Robert Baden-Powell i powstanie ruchu skautowegoWedug przekazw o pocztkach ruchu skautowego w Anglii zaobserwowany przez Baden-

Powella brak prospoecznego przygotowania modziey natchn go pomysem wykorzysta-nia dowiadcze wyniesionych z Mafekingu tytuem prby zorganizowany zosta latem 1907 r. pierwszy obz skautowy na Wyspie Brownse a w porcie Poole k. Bournemouth na poudniu Anglii. Okaza si on zaczynem ruchu, ktrego dynamizm rozwoju zaskoczy nawet pomysodawc. Idea przygotowania modych chopcw do ycia w dorosym spoeczestwie poprzez ksztatowanie dyscypliny, otwartoci na otaczajcy wiat, patriotyzmu, wiczenia paramilitarne, a przede wszystkim wyrabianie samodzielnoci i zaradnoci oraz wprowadzenie systemu zastpowego, wynikego z obserwacji rodzin wielodzietnych, gdzie starszy brat opie-kowa si skutecznie grup modszego rodze-stwa, znalaza wielu naladowcw i odbiorcw. Ruch skautowy ju wkrtce przekroczy swoim zasigiem nie tylko granice Imperium Brytyj-skiego, ale uwzgldniajc specy k penionej suby, obj stopniowo rwnie dziewczta-skautki i dzieci-wilczta. W cigu kilkunastu lat zloty skautw brytyjskich przeksztaciy si w wiatowe zjazdy, a Robert Baden-Powell by nazywany naczelnym skautem wiata.

Sytuacja na ziemiach polskichCzas zaborw by dla osb utosamiajcych si z ide pastwa polskiego ogromnym

wyzwaniem. Tradycja i nastpstwo czasu wczajce kolejne pokolenia w walk o odzyskanie niepodlegoci szczeglnego natenia nabray na pocztku XX w. We wszystkich zaborach powstaway organizacje, ktre za cel stawiay sobie nie tylko wychowanie w polskoci, ale take przygotowanie do walki o Niepodleg. Najdogodniejsza sytuacja do tworzenia rnych

19

KO

MEN

TAR

ZE HI STO

RYCZ N

Epolskich organizacji panowaa w zaborze austriackim w warunkach autonomii galicyjskiej, najtrudniej byo w zaborze rosyjskim.

W trzech zaborach dziaao Towarzystwo Gimnastyczne Sok, ktre obok harmo-nii rozwoju jednostki zawartej w hale W zdrowym ciele zdrowy duch przekazywao modziey treci patriotyczne. Dziki legalnoci dziaania stao si wanym nonikiem idei polskoci czcym modzie na wszystkich ziemiach dawnej Rzeczypospolitej.

W trzech zaborach dziaa te wrd modziey akademickiej konspiracyjny Zwizek Modziey Polskiej Zet. Wyonia si z niego w 1909 r. Organizacja Modziey Niepod-legociowej Zarzewie z central we Lwowie, ktra zacza organizowa Polskie Druyny Strzeleckie (Strzelec).

W 1902 r. Wincenty Lutosawski zaoy we Lwowie stowarzyszenie abstynenckie o zabar-wieniu religijno- lozo cznym, szerzce poczwrn wstrzemiliwo od alkoholu, tytoniu, hazardu i rozpusty, nawizujce porednio do Koa Sprawy Boej Andrzeja Towiaskiego. Ideowym celem bya odnowa narodu polskiego, poprzez przygotowane w Eleusis elity. Od pocztku tworzenia si polskiego skautingu elsowie stanowili naturaln przeciwwag dla Zarzewia i Sokoa, ktre kadly akcent na sprawno zyczn i przygotowanie wojskowe. To za spraw instruktorw pochodzcych z Eleusis wprowadzono 10. punkt Prawa Harcer-skiego (wczeniej skautowego), bdcy ewenementem w skali wiatowego ruchu skautowego (Harcerz jest czysty w myli, w mowie i uczynkach; nie pali tytoniu i nie pije napojw alkoholowych).

Wielu modych ludzi pragncych aktywnie uczestniczy w polskich ruchach niepodle-gociowych wczao si jednoczenie w dziaania kilku organizacji. W ten sposb wrd zarzewiakw znajdziemy m.in. elsw Andrzeja Makowskiego i Olg Drahonowsk (pniej Drahonowska-Makowska).

Kontakt z ide skautowPierwsza wiadomo o tworzcym si w Wielkiej Brytanii ruchu skautowym ukazaa si

2 padziernika 1909 r. w warszawskim tygodniku wiat w notatce Na drodze do staej armii. Jednak o wiele waniejsze okazay si dwa artykuy Bi-Pi i Bi-es zamieszczone 16 i 17 listopada 1909 r. w lwowskim dzienniku Sowo Polskie, w ktrych sekretarz londy-skiego Towarzystwa Literackiego Edmund Naganowski, przedstawi oparte na relacji gen. Roberta Baden-Powella informacje o powstaej w Anglii przed rokiem organizacji modzie-owej, popularnie zwanej skautingiem1. Tra y one na podatny grunt wolnej Galicji, gdzie do swobodnie mogy dziaa liczne rodowiska patriotyczne. Jednak naley podkreli, e druyny na wzr skautowy powstaway bardzo szybko pod wszystkimi zaborami.

Lww, 22 maja 1911Legend obroso ju pierwsze polskie tumaczenie ksiki Roberta Baden-Powella2. Niesub-

ordynacja jednego z zarzewiakw spowodowaa jesieni 1909 r. naoenie na niego kary prze-tumaczenia ksiki Scouting for Boys, za odwlekanie jej wykonania doprowadzio do wyroku: Sd Wojskowy, rozpatrzywszy przekroczenia onierza nr 14 popenione 6 marca 1910 r., a to 1. niesubordynacji, 2. lekcewaenia obowizkw, 3. demoralizacji wyrokiem z dnia 15 marca

1 Por. W. Baejewski, Z dziejw harcerstwa polskiego (19101939), Warszawa 1985, s. 19.2 Por. A. Kamiski, Andrzej Makowski, Warszawa 1983; Barbara Wachowicz, Druhno Oleko,

Druhu Andrzeju, Warszawa 2000.

20

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE

skazuje go na 24-godzinny areszt domowy, o ktrego terminie zadecyduje komendant szkoy onierskiej. Jako rehabilitacj Sd nakazuje onierzowi nr 14 przetumaczenie dziea pod tytu-em: Scouting for boys do 15 kwietnia br. i nadesanie tego na rce dziesitnika nr 18. Czonko-wie Sdu Wojskowego: nr 9, nr 18, nr 31. Lww, 15 marca 1910 roku3.

onierz nr 14 to Andrzej Makowski, ktry po zapoznaniu si z angielskim oryginaem ksiki Baden-Powella sta si gorcym ordownikiem zaadaptowania jej na gruncie polskim. Jak wspomina jeden ze wiadkw tamtych wydarze do tumaczenia zabra si teraz pilnie. Ale nikt nie wiedzia, e ju i przedtem rwnie gorco si przykada. Ksika angielska od dnia, kiedy j dosta, staa si dla niego ewangeli wszelkich cnt, katechizmem rycerskim, przewodnikiem w drodze do wolnej Polski. Tylko on ju postanowi, e tumaczy jej nie bdzie. On chcia j nie tylko przeoy na jzyk polski, ale i na ducha polskiego dziejow gbi pragn j przerobi, aby bya kresowych rycerzy dawnej Polski wskrzeszeniem, aby wydaa nowych ludzi plemi4.

Ide skautow zaprezentowan przez Makowskiego na spotkaniu Sokoa-Macierzy 26 lutego 1911 r. Towarzystwo przyjo dwa dni pniej, podejmujc uchwa o organizowaniu druyn skautowych na terenie i pod opiek Sokoa5. Ju 20 marca pod kierownictwem Jerzego Grodyskiego6 ruszy pierwszy kurs skautowy, ktrego wykadowcami i prowadzcymi wiczenia

3 A. Kamiski, op. cit. s. 15.4 I. Paewski, Czoo harcerskiej kolumny [w:] B. Wachowicz, op. cit., s. 59.5 W. Baejewski, op. cit., s. 26.6 Jerzy Grodyski (18831918), inynier architekt, instruktor skautowy, jeden ze wsptwrcw

skautingu i ruchu harcerskiego na ziemiach polskich (m.in. w 1912 r. prowadzi pierwszy kurs skau-

Tablica w rzymskokatolickiej katedrze lwowskiej

Fot. J.M. Rum

an

21

KO

MEN

TAR

ZE HI STO

RYCZ N

Ebyli m.in. Andrzej Makowski (wygosi wykad inauguracyjny), Mieczysaw Neugebauer7 i Hen-ryk Bagiski8. Wzio w nim udzia okoo dwustu suchaczy z Sokoa, Zarzewia i Eleusis.

Szukajc momentu, ktry mona by wskaza jako o cjalny pocztek ruchu skautowego na ziemiach polskich, najczciej przywouje si powoanie do ycia organizacyjnego druyn lwowskich. Miao to miejsce 22 maja 1911 r., kiedy po kursie instruktorskim i utworzeniu Naczelnej Komendy Skautowej we Lwowie (Naczelny Komendant Skautowy dr Kazi-mierz Wyrzykowski9, czonkowie Andrzej Makowski, Czesaw Pienikiewicz10, Franci-szek Kapaka11, Jerzy Grodyski, Alojzy Horak12, Olga Drahonowska), rozkazem Andrzeja Makowskiego zostay powoane: I Lwowska Druyna Skautw im. Naczelnika Tadeusza Kociuszki (druynowy Czesaw Pieniek), II Lwowska Druyna Skautw im. Hetmana Stefana Czarneckiego (druynowy Franciszek Kapaka) oraz III Lwowska Druyna Skautek im. pk. Emilii Platerwny (druynowa Olga Drahonowska) i IV Lwowska Druyna Skautw im. Szymona Kohorta (najprawdopodobniej wwczas nie powstaa)13.

Dalszy rozwj druyn oraz kontakty instruktorw spod trzech zaborw sprawiay, e ruch skautowy-harcerski nabiera coraz wikszego znaczenia w wychowywaniu modziey i przy-gotowywaniu jej do udziau w walce o niepodlego Polski.

tingu w Poznaniu, z ramienia NKS we Lwowie nawiza kontakty z Kongreswk wsptwrca Naczelnej Komendy Skautowej w Warszawie, druynowy i miejscowy komendant skautw w Kra-kowie); w walkach polsko-ukraiskich o Lww kierowa oddziaami skautowymi (jako dowdca kompanii zosta ranny pod Dawidowem 28 grudnia 1918 r. i zgin w niewoli).

7 Mieczysaw Norwid-Neugebauer (18841954), instruktor skautowy, wsptwrca i pierwszy komendant naczelny Armii Polskiej, gen. dyw.; w latach 19141917 o cer w Legionach Polskich, dowdca 6 puku piechoty Legionw i III Brygady Legionw; w 1920 r. II z-ca Szefa Sztabu General-nego WP; w latach 19301932 minister rzdu RP; od 1939 do 1940 r. szef Polskiej Misji Wojskowej w Londynie; w latach 19421947 szef Administracji Polskich Si Zbrojnych; pozosta na emigracji, osiedlajc si w Kanadzie.

8 Henryk Bagiski (18881973), instruktor skautowy i harcerski, hm., pk., historyk wojskowoci; w 1911 r. druynowy VII Lwowskiej Druyny Skautowej, wspzaoyciel Organizacji Modziey Niepod-legociowej Zarzewie, czonek Zwizku Modziey Polskiej Zet; wsptwrca i w latach 19111912 komendant naczelny Armii Polskiej pod pseudonimem Jzef Chopski, ktrego uywa w dziaalnoci konspiracyjnej; napisa podrcznik Terenoznawstwo przeznaczony dla druyn skautowych i strzeleckich.

9 Dr Kazimierz Wyrzykowski (18681935), lekarz, naczelnik Zwizku Sokoa i Sokoa-Macie-rzy we Lwowie, pierwszy Naczelny Komendant Skautowy we Lwowie; w latach 19121914 komen-dant specjalnych kursw dla instruktorw skautowych z trzech zaborw; od 1924 dyrektor Centralne-go Instytutu Wychowania Fizycznego przy Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.

10 Czesaw Pienikiewicz, instruktor skautowy, propagator organizowania obozw druyn skau-towych na zasadach samowystarczalnoci, komendant miejscowej komendy skautowej we Lwowie, redaktor naczelny Skauta.

11 Franciszek Kapaka, nauczyciel gimnastyki w lwowskim 3. Gimnazjum im. Krla Stefana Ba-torego, instruktor skautowy, inspektor Sokoa, komendant kursw skautowych w Skolem, czonek Zwizkowego Naczelnictwa Skautowego.

12 Alojzy Horak (18911943), pk., wsporganizator skautingu we Lwowie; w 1914 r. zmobilizo-wany do armii austriackiej, ciko ranny; w Wojsku Polskim m.in. szef sztabu 4. Dywizji Piechoty w Toruniu, dowdca 73. pp. w Katowicach, szef Biura Oglno-Organizacyjnego Ministerstwa Spraw Wojskowych, zastpca szefa i szef Wojskowego Biura Historycznego; we wrzeniu 1939 r. szef sztabu, a nastpnie dowdca Zgrupowania Brze; w latach 19401942 komendant warszawskiego okrgu ZWZ, rozstrzelany przez Niemcw.

13 Por. W. Baejewski, op. cit., s. 27.

22

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE Andrzej Makowski i Olga Drahonowska-Makowska

Trudno, mwic o pocztkach skautingu w Polsce, nie wspomnie maestwa Makow-skich. Oboje nale do grona wsptwrcw harcerstwa. Oboje mieli ogromny wpyw na ksztat jaki przyjo. Andrzej przewodzi w zaszczepianiu idei, zawsze by czynny w dziaaniu. Dzisiaj dla harcerzy jest wzorem samodyscypliny, otwartoci, suby, rycerskoci, wraliwoci spo-ecznej oraz patriotyzmu. By twrc lwowskiego Skauta, przygotowa i poprowadzi polsk reprezentacj (z trzech zaborw, wystpujc pod polsk ag) na III Wszechbrytyjski Zlot Skautw w Anglii w 1913 r. Przystosowa do polskich warunkw podrcznik Baden-Powella, ktry w 1911 r. wyda pod tytuem Scouting jako system wychowania modziey. Napisa te obszerne sprawozdanie ze Zlotu Jak skauci pracuj.

Olga, ktr pozna w Ele-usis, zacza organizowa skautki-harcerki. W 1913 r. wzili lub (udzieli go ich przy-jaciel, a zarazem projekto-dawca Krzya Harcerskiego ks. Kazimierz Lutosawski) i zamieszkali w Zakopanem.

Druyna, ktrej dowodze-nie Andrzej przej od Adama Ciokosza, staa si jedn z najwikszych i najprniej dziaajcych w tamtym cza-sie. Zorganizowa rwnie Patronat Skautowy, w skad ktrego weszli m.in. Oktawia eromska (ona Stefana eromskiego, syn Adam nalea do druyny), Mariusz Zaruski, Wadysaw Zamoyski. Razem przygotowywali w Tatrach, m.in. gromadzc bro, Woln Rzeczpospolit Podhalask. Odkrycie tych dziaa przez policj austriack zmusio Makowskich do emigracji do Anglii i nastpnie Stanw Zjednoczonych. Andrzej zaangaowa si w spraw polsk, walczy na froncie I wojny wiatowej jako o-nierz oddziaw kanadyjskich. Zgin w katastro e morskiej 15 stycznia 1919 r., pync do Odessy z misj od gen. Jzefa Hallera.

Stefan eromski we wspomnieniu O Adamie eromskim (Warszawa Krakw 1926, s. 867) pisa: P.[an] Andrzej Makowski, druynowy zakopiaskiego skauta, sta si wkrtce dyspozytorem dusz i cia swych modych podwadnych. Wszystko, co mwi, co zaleci, co wdraa, uwaane byo za wite, nietykalne, najwysze i nie podlegajce dyskusji. Rozkazy jego byy speniane ze lepym, icie onierskim posuszestwem i cisoci. Skaut, ten genialny wynalazek angielski, ogarn ca dusz Adasia. Znala-zy tu swoj form i zrealizowanie jego wewntrzne, niejasne denia do wzniosej czy-stoci, do prawdy i posuszestwa, zasadnicze cechy jego duszy. Pismo The Scout, poyczane przez druynowego, stao si ulubion jego lektur, a zbirki, wiczenia, wyprawy, marsze i czuwania jego ywioem. Gotw by nie je, nie spa i nie spo-czywa, byleby wypeni rozkaz wadz przeoonych.

Fot. P. ycieski

Tablica na przedwojennym Domu Harcerzaprzy ul. azienkowskiej w Warszawie

23

KO

MEN

TAR

ZE HI STO

RYCZ N

EOlga wrcia do Polski i do Zakopanego w 1921 r. Ju w 1924 r. dziki wsparciu nanso-

wemu przyjaci-skautek z Anglii zainaugurowaa dziaanie Harcerskiej Szkoy Pracy Ciso-wego Dworku w Sromowcach Wynych. W 1932 r. zostaa wybrana do wiatowego Komitetu Skautek, wiele lat dziaaa w wiatowym Biurze Skautowym. W latach 19391961 przebywaa na emigracji w Anglii. Zmara pod Tatrami w dniu szedziesitej rocznicy mierci ma. Bya autork wielu pieni harcerskich (m.in. Podna moich gr, Ku orlej perci) i refrenu do wiersza Ignacego Kozielewskiego Wszystko, co nasze, ktry sta si hymnem polskich harcerzy.

Barbara Wachowicz przytacza w swojej ksice-wspomnieniu o Makowskich (Druhno Oleko! Druhu Andrzeju! Gawda o twrcach Harcerstwa Polskiego Oldze i Andrzeju Makowskich, Warszawa 2000, s. 214) sowa druhny Zo i Kasprzyckiej: Druhna Oleka nauczya nas radoci z wysiku i trudu, zespolia i zahartowaa. Jej obozy puszczaski w Spuszu na Grodzieszczynie, w 1922 roku, gdzie po raz pierw-szy zapiewano Idzie noc, Zlot Harcerek w widrze w 1924 [roku] to bya szkoa harcerska ustalajca drogi pracy na cae ycie; i druha Andrzeja Korsaka: Oleka staraa si nam przekaza cae umiowanie ziemi polskiej i wiary, e wychowanie przez czyn harcerski stworzy nowe, wspaniae pokolenie. Powtarzaa czsto mdro chi-sk: chcesz by szczliwy jeden dzie zabij kur, tydzie zabij prosi, rok zasiej zboe, cae ycie zajmij si wychowaniem! Modzie, ta przyszo narodu, bdzie sama siebie wychowywaa! To byo odkrycie skautingu!.

Druyna polska na dworcu w Folkestone

24

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE Harcerstwo a skauting

Najprawdopodobniej pierwsza druyna o charakterze skautowym powstaa jesieni 1910 r. w Warszawie przy szkole Wrblewskiego (pniej im. Czackiego). Swoj prac realizowaa poprzez wycieczki, wiczenia i gry organizowane na wzr skautowy, ale bez obudowania teori skautingu.

Andrzej Makowski, zainspirowany ideami skautowymi, planowa zaadaptowanie do pol-skich warunkw propozycji Baden-Powella. Przede wszystkim bardzo mocno zakorzeni pol-ski skauting w patriotyzmie i deniu do niepodlegoci.

Pierwszym midzynarodowym wystpem polskich skautw by udzia reprezentacji zo-onej z przedstawicieli z trzech zaborw na zlocie w Birmingham w lipcu 1913 r. Wystpia ona pod polsk ag, jako reprezentacja Polski, a nie pastw zaborczych14. Wizytujcy polski obz gen. Baden-Powell yczy powodzenia polskim skautom i Polsce. Polscy skauci zwr-cili na siebie uwag publicznoci i swoich brytyjskich kolegw wywiczeniem i sprawnoci. Udzia w zlocie zakoczy si ogromnym sukcesem i przyczyni si do szerzenia idei skauto-wej na ziemiach polskich.

14 Druyn reprezentacyjn stanowio 42 skautw i 11 instruktorw (o cerw) skautowych 43 z zaboru austriackiego, 8 z rosyjskiego i 2 z niemieckiego z Michaem Affanasowiczem, Kazimie-rzem Nowakiem i Andrzejem Makowskim na czele. Pocztkowo brana za reprezentacj austriack od pierwszych dni przedstawiaa si jako reprezentacja polska ju na drugi dzie po przyjedzie w angielskich gazetach ukazay si zdjcia Polakw z podpisem Z Polski do Birmingham [za:] W. Baejewski, op. cit., s. 4849.

Druyna polska w obozie pod Birmingham.Siedz od lewej: T. Strumio, A. Beer, St. Manasterski, J. Retinget (kierownik Biura Polskiego

w Londynie), A. Makowski, K. Nowak, St. Dubelski, J. Lewicki, M. Godowski.Nieobecni skautmistrzowie: M. Affanasowicz (ktry robi zdjcie), T. Kuchinka i Z. Ziemiaski

25

KO

MEN

TAR

ZE HI STO

RYCZ N

E

W czerwcu 1912 r. ukazay si, bdce przerbk baden-powellowskiego Scouting for Boys, Harce modziey polskiej autorstwa Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysawa Schroei-bera. Po raz pierwszy zastosowano w tej ksice terminy: harcerz (skaut), harcerstwo (skau-ting), harcmistrz, zastp, zastpowy, wik. Odniesienie ich do polskiej tradycji (harcerz to rycerz mogcy harcowa, harcownik, majcy prawo na oczach wojsk walczy na przedpolu przed bitw) sprawio, e nazwy te przyjy si i s uywane do dnia dzisiejszego.

Pozdrowienie Czuwaj odnoszce si do tradycji rycerskiej, bdce hasem zlotu grun-waldzkiego w 1910 r., wskazywao jednoczenie sta gotowo do penienia suby. Po raz pierwszy zostao zastosowane przez skautki lwowskie, ktre wprowadziy to powitanie, gdy przyjte i dotych-czas uywane sokolskie Czoem, cho prastare, prze-cie trci sualstwem (czoem pada przed kim, chyli czoa). Tymczasem haso Czuwaj jest przypomnie-niem obowizku i oznak rwnoci, braterstwa15.

Pocztkowo odznak skautow bya lilijka. W pierwszym numerze czasopisma Skaut z 15 pa-dziernika 1911 r. Andrzej Makowski ogosi kon-kurs na polsk odznak skautow. W odpowiedzinadesano a 84 prace. Wrd nich znalaz si projekt, ktry opracowa ks. Kazimierz Lutosawski. Opis tego projektu, ktry zaj trzecie miejsce w konkursie, zna-laz si wraz z wynikami konkursu w 8 numerze pisma

15 W. Baejewski, op. cit., s. 38

Polska druyna skada meldunek Robertowi Baden-Powellowi

26

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE Skaut z 1912 r.: Na tarczy okrgej dwie szable, poniej polski krzy wojskowy Virtuti

Militari z napisem Bg i Ojczyzna nad nim orze w locie przy grnej krawdzi napis Czuwaj!. Jednak adna z prac nie wydaa si na tyle interesujca, by od razu wprowadzi j do uytku. W kocu 1912 r. Naczelna Komenda Skautowa wyznaczya do dalszych prac nad projektem ks. Kazimierza Lutosawskiego z zespoem. Po wprowadzeniu do projektu szeregu zmian powstaa odznaka: Krzy Harcerski wzorowany na Orderze Virtuti Militari. Pierw-sze Krzye Harcerskie wrczono prawdopodobnie ju we wrzeniu 1913 r. na zakoczenie kursu instruktorskiego zorganizowanego przez Naczeln Komend Skautow w Dynasach. Od 1916 r. Krzy jest nierozcznie zwizany z polskim harcerstwem.

Symbolik Krzya Harcerskiego opisa ks. Jan Zawada (Kazimierz Lutosaw-ski): Wianek z dbu i wawrzynu oznacza cele do zdobycia: si i umiejtno, spraw-no i wiedz. Oplata on gwny symbol skautowy: krzy z hasem Czuwaj. Ksztat tego krzya jest dawny: takiego uyto do naszego orderu walecznoci: Virtuti Militari; uprzytamnia on w szczeglnoci obowizek dzielnoci. Ma on porodku kko sym-bol doskonaoci, a w nim gwiazd promienn, jakby wiato przewodnie: ad astra! A sam krzy znaczy: per aspera, bo wskazuje cik, cierniami walki z wasnymi sabociami usan drog, a przy tym oznacza te gotowo do walki i do wszelkich powice a do mczestwa za wiar, a do mierci za Ojczyzn: Bg i Ojczyzna s treci wewntrzn tego znaku. Haso Czuwaj na nim to pobudka, ostrzeenie: oznacza gotowo ducha do pracy nieustannej.

Fot. P. ycieski

27

KO

MEN

TAR

ZE HI STO

RYCZ N

EWraz z wybuchem wojny w 1914 r. zmienia si sytuacja druyn. Wielu instruktorw zostao

zmobilizowanych do wojsk zaborcw. Cz, jako ochotnicy, zgosia si do polskich jednostek tworzonych za zgod zaborcw, m.in. w Maopolsce do Legionw czy w zaborze rosyjskim do Legionu Puaskiego. Harcerze z Kongreswki wczyli si w dziaania tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej, ktra stopniowo obja wikszo terenw Rzeczypospolitej.

Rwnolegle trwaa praca harcerska, funkcjonoway druyny, organizowano obozy, kolejne roczniki modziey porywane byy ideami harcerskimi. Zapa modych ludzi podsy-cany by trwajc wojn i nadziejami na odzyskanie niepodlegoci. wiczenia wojskowe, duma z noszenia munduru i harcerskich symboli, ksztatowanie zaradnoci i samodzielnoci, umiejtnoci dziaania i podejmowania decyzji, a jednoczenie wiczenie ducha, ksztatowa-nie charakteru i samodoskonalenie w szczeglny sposb przygotowyway harcerzy do suby wojskowej lub konspiracyjnej. I sub tak penili. Warto wspomnie take o dziaaniach harcerek, ktre wczyy si w wane akcje spoeczne, m.in. opiekujc si rodzinami polskich onierzy.

Powstanie ZHPNazwa Zwizek Harcerstwa Polskiego pojawia si po raz pierwszy w 1916 r. w Warsza-

wie na okrelenie grup pozostajcych pod wodz Naczelnej Komendy Skautowej. Gdy 12 listopada nastpio poczenie istniejcych w Krlestwie organizacji skautowych, nazwa ZHP obja poczone druyny dotychczasowego ZHP, Polskiej Organizacji Skautowej16 i Zwizku Skautek Polskich17 jako wsplne odznaki przyjto Krzy ZHP i lilijk POS (napis POS na przepasaniu w wle zastpiono ZHP)18.

Osabienie zaborcw, przewidywany koniec wojny i coraz realniejsze oczekiwanie na niepodleg Polsk zintensy koway dziaania harcerzy. Jednym z ich kierunkw byy de-nia do zorganizowania zjazdu przedstawicieli wszystkich organizacji ze wszystkich zaborw. Prowadziy ku temu kontakty instruktorw ze wszystkich zaborw, m.in. na wsplnie organi-zowanych kursach i obozach.

Zjazd delegatw poszczeglnych rodowisk harcerskich ze wszystkich ziem polskich zwoano na 1 listopada 1918 r. w Lublinie. Tam po dwudniowych obradach zapada decyzja o poczeniu wszystkich organizacji harcerskich dziaajcych na terenach Rzeczypospolitej w jeden Zwizek Harcerstwa Polskiego:

1. Polskie organizacje harcerskie byego zaboru pruskiego, Maopolski, Rusi i Rosji, Krlestwa Kongresowego i Litwy cz si w jeden samoistny, niezaleny od adnej innej organizacji czy instytucji Zwizek Harcerstwa Polskiego.

2. W celu przeprowadzenia tego poczenia Komisja tworzy Naczeln Rad Harcersk [].

4. Upowania si NRH do prowadzenia ukadw z instytucjami pastwowemi i spoecznemi, przygotowujcych stworzenie organizacyjne niezalenego Zwizku Harcerstwa Polskiego19.

16 POS powstaa na pocztku 1915 r. w Piotrkowie z inspiracji Naczelnego Komitetu Narodowego jego twrc by Jan Sikorski; por. W. Baejewski, op. cit., s. 8991.

17 ZSP powsta w Warszawie jesieni 1914 r. po reorganizacji pracy skautowej z inspiracji Heleny Gepnerwny (pniej Gepner-Grayska); por. W. Baejewski, op. cit., s. 8485.

18 W 1927 r. na ramionach lilijki umieszczono litery ONC, ktre symbolizuj haso laretw Oj-czyzna, Nauka, Cnota.

19 W. Baejewski, op. cit., s. 126127.

28

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE

SubaPodczas zjazdu lubelskiego trway walki z Ukraicami o Lww i cz harcerzy nie moga

na dotrze z powodu uczestniczenia w tych walkach. Od pierwszych dni listopada 1918 r. harcerze wraz z onierzami wyzwalali polskie tereny. Walki o Lww, rozbrajanie okupantw w Warszawie i innych miastach, Pogotowie modziey przeksztacone pniej w Batalion Har-cerski s przykadami suby Ojczynie realizowanej rwnie poprzez danin krwi. Harcerze walczyli na wszystkich frontach. O arnie uczestniczyli w przygotowaniach plebiscytw. Stali si jednym z symboli walki w wojnie z bolszewikami. Wczali si w organizowanie instytu-cji pastwowych, odbudow ze zniszcze wojennych, opiek nad dziemi i modzie oraz ich edukacj. W ten sposb ksztatowali i wychowywali kolejne pokolenia obywateli Pastwa Polskiego. Realizowali swoj sub wobec odradzajcej si niepodlegej Ojczyzny. Sub, ktr zgodnie z Przyrzeczeniem Harcerskim mieli szczer wol peni caym yciem.

29

KO

MEN

TAR

ZE HI STO

RYCZ N

ESEBASTIAN PITKOWSKI, IPN KIELCE

HARCERSTWO POLSKIEW OKRESIE OKUPACJI19391945Zwizek Harcerstwa Polskiego, powoany do ycia w listopa-dzie 1918 r. przez pasjonatw skautingu z trzech zaborw, sta si w okresie midzywojennym jedn z najwikszych organizacji sku-piajcych modzie. Zwizek cieszy si te ogromnym poparciem spoecznym. Mimo wieloletnich sporw dotyczcych wartoci, wok ktrych winno skupi si wychowanie modego pokolenia obywateli Rzeczypospolitej, idea suby spoecznej i pomocy drugiemu czowie-kowi jednoczya tysice osb. Przywizanie do Krzya Harcerskiego zaowocowao dziaalnoci, tworzc jedn z najpikniejszych kart historii naszego kraju w okresie okupacji.

Wrzeniowe dniW 1938 r. w krgach kierowniczych harcerstwa mskiego i eskiego zaczto nalizowa

prace majce przygotowa zrzeszon w ZHP modzie do dziaa w czasie klsk ywioo-wych i wojny. Inicjatywa ta cieszya si duym poparciem wadz pastwowych, dostrzega-jcych w peni rol, jak Zwizek moe odegra w sytuacji zagroenia kraju. Najwikszy nacisk pooono na aktywizacj dziewczt, z ktrych wiele byo czonkiniami Polskiego Czerwonego Krzya, uczestniczcymi w szkoleniach sanitarnych i medycznych. Jesieni tego roku, w zwizku z wkroczeniem oddziaw Wojska Polskiego na Zaolzie, zostao po-woane do ycia Pogotowie Wojenne Harcerek. Komendantk tej formacji zostaa dr hm. J-ze na apiska, kierujca Szko Instruktorek ZHP w Buczu. W cigu nastpnych miesicy placwki Pogotowia powoano we wszystkich chorgwiach na obszarze kraju, wczajc do nich harcerki powyej pitnastego roku ycia. Zorganizowano intensywny program szkole, ktry obejmowa zarwno zagadnienia sanitarne, jak i wybrane aspekty cznoci, obrony przeciwlotniczej, suby gospodarczej oraz opieki nad osobami starszymi i dziemi. Kursy teoretyczne odbyway si w wielu miastach. Poczono je z praktyk podczas specjalnych obozw, organizowanych latem 1939 r. we wsppracy z Przysposobieniem Wojskowym Ko-biet. Znacznie sabiej przedstawia si stan organizacyjny Pogotowia Wojennego Harcerzy, kierowanego m.in. przez hm. Aleksandra Kamiskiego. Poniewa zostao ono utworzone do-piero na krtko przed wybuchem wojny, jego czonkowie z wikszoci orodkw nie zdoali zrealizowa penego programu kursw i szkole. Miastem, w ktrym formacja ta zostaa roz-budowana najpeniej, sta si Pozna. Sprawio to zreszt, e wanie harcerzom z Chorgwi Wielkopolskiej ZHP dane byo wkrtce odegra ogromn rol w przejciu Zwizku do pracy konspiracyjnej.

Wrzesie 1939 r. zasta harcerki i harcerzy na posterunkach. Wszdzie, gdzie byo to tylko moliwe, wsppracowali oni cile z wadzami wojskowymi i cywilnymi, wype-niajc zlecane przez nie zadania. W mniejszych miejscowociach dotyczyy one zwaszcza

30

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE zabezpieczenia porzdku oraz ochrony wybranych obiektw przed dywersj i sabotaem.

Harcerze penili zatem sub wartownicz, udzielali informacji osobom uciekajcym przed wojskami niemieckimi, objedali na rowerach przydzielone im rejony, badajc stan sieci tele-fonicznej. W duych miastach wczyli si aktywnie w dziaania obrony przeciwlotniczej, wy-patrujc nieprzyjacielskich samolotw, pomagajc w funkcjonowaniu schronw, uczestniczc w kopaniu roww i budowie umocnie. Pikn kart w historii ZHP zapisay harcerki penice sub w szpitalach i punktach sanitarnych, ktre przygotowyway posiki i dostarczay wod. Podkreli naley, e bardzo czsto harcerze i harcerki nie przerywali suby nawet wwczas, gdy musieli opuci rodzinne miejscowoci i ewakuowa si do centrum kraju. Doskonaym przykadem s losy instruktorw wielkopolskich, z hm. Florianem Marciniakiem na czele, kt-rzy po przybyciu do Warszawy byskawicznie podjli tutaj swoje obowizki. Wielu penolet-nich harcerzy walczyo w szeregach Wojska Polskiego. Symbolem ich postawy sta si los na-czelnego kapelana ZHP, ks. hm. Mariana Luzara, ktry w stopniu kapitana poleg 13 wrzenia 1939 r. w Rwnem na Woyniu, niosc pomoc osobom rannym w czasie niemieckiego nalotu na dworzec kolejowy w tym miecie. Licznych dziaaczy harcerskich wojna zaprowadzia do niemieckich i sowieckich obozw jecw, a std nierzadko do mogi.

W konspiracjiW jednym z prywatnych mieszka przy ul. Polnej w Warszawie 27 wrzenia 1939 r. od-

byo si zebranie grupy czonkw Rady Naczelnej ZHP. W zwizku z internowaniem w Ru-munii przewodniczcego Zwizku, wojewody lskiego Michaa Grayskiego, oraz brakiem informacji o losach wielu innych koleanek i kolegw, zebrani podjli decyzj o rozpoczciu przez harcerstwo pracy konspiracyjnej. Na funkcj penicego obowizki naczelnika Zwiz-ku wybrano ks. hm. Jana Mauersbergera, wspieranego przez Wand Opchowsk i hm. Anto-niego Olbromskiego. Kierownictwo organizacji harcerek powierzono dr hm. Jze nie api-skiej, a kierownictwo organizacji harcerzy hm. Florianowi Marciniakowi. Podczas okupacji we wadzach Zwizku zasiadao jeszcze wiele osb, ktre wniosy ogromny wkad w prac z modzie, a ktrych nie mona wymieni ze wzgldu na ograniczon objto niniejsze-go szkicu. Przypomnijmy jedynie, e po mierci ks. Mauersbergera kolejnym naczelnikiem podziemnego ZHP zosta Tadeusz Kupczyski. Florian Marciniak Nowak, ktry wywar ogromny wpyw na rozwj konspiracyjnego harcerstwa, zosta aresztowany przez Niemcw i po ledztwie, podczas ktrego pomimo straszliwych tortur nie wyda swych wsppra-cownikw, zosta zamordowany w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen. Na jego nastpc wybrano hm. Stanisawa Broniewskiego Orsz, ktry po kapitulacji Powstania Warszaw-skiego dosta si do niewoli i zosta uwiziony w obozie koncentracyjnym Bergen-Belsen. Zastpi go Leon Marszaek Adam.

Zgodnie z zasadami wypracowanymi przed wojn, w warunkach okupacji Zwizek dzieli si na piony: mski utajniony pod krypt. Szare Szeregi i eski utajniony pod krypt. Bd Gotw, a pniej Zwizek Koniczyn. Bardzo szybko nazwa Szare Szeregi zacza by uy-wana do okrelania caego konspiracyjnego ZHP. Kierownictwo organizacji wsppracowao cile z Delegatur Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj i Komend Gwn Armii Krajo-wej, zachowujc jednak pewn niezaleno. Chocia w marcu 1942 r. Komendant Gwny AK wyda rozkaz mwicy, e kady czonek Szarych Szeregw, ktry wejdzie do zespow kon-spiracyjnych, zostanie uznany bez wzgldu na swj wiek za onierza, w dwa lata pniej podkrela, i Szare Szeregi jako organizacja modzieowa, a nie wojskowa, nie podlegaj jako cao scaleniu w Siach Zbrojnych w Kraju. Zasadniczym ich zadaniem w chwili obecnej jest

31

KO

MEN

TAR

ZE HI STO

RYCZ N

E

praca wychowawcza wrd czonkw tej organizacji w celu przygotowania ich do zada cze-kajcych ich w walce i w subie w wyzwolonej Ojczynie. By Szare Szeregi pracy tej w peni podoa mogy, pozostawiem im peny samorzd organizacyjny.

Organizacja konspiracyjnego harcerstwa oparta bya na strukturze funkcjonujcej z powo-dzeniem w okresie midzywojennym. Jej podstaw tworzyo dwadziecia chorgwi, utajnio-nych teraz jako ule. Pi z nich dziaao na terenach wczonych w granice Rzeszy (Chorg-wie: Pomorska Lina, Wielkopolska Przemysaw, dzka Kominy, Zagbiowska Barbara i lska Huta), a kolejnych pi na terenach wschodnich znajdujcych si pod okupacj sowieck (Chorgwie: Biaostocka Biay, Wileska Brama, Poleska Bota, Nowogrdzka Las i Woyska Gleba). Dziesi analogicznych struktur funk-cjonowao w Generalnym Gubernatorstwie. Poza specjalnymi chorgwiami stworzonymi dla przebywajcych tutaj harcerzy wysiedlonych z terenw zachodnich (Chorgiew Chrobry) i terenw wschodnich (Chorgiew Zoty), osiem obejmowao poszczeglne rejony kraju (Chorgwie: Czstochowska Warta, Kielecka Skaa, Krakowska Smok, Lubelska Zboe, Lwowska Lew, Mazowiecka Puszcza, Radomska Rady i Warszawska Wisa). Komenda Gwna organizacji, uywajca krypt. Pasieka, utrzymywaa kontakt z ich kierownictwami drog korespondencyjn, a take dziki wizytatorom, ktrzy starali si odbywa w miar systematyczne podre po kraju. Kady z uli dzieli si na hufce (roje), te na druyny (rodziny), a te z kolei na zastpy (pszczoy). Nie zachoway si, nieste-ty, pene dane pozwalajce na okrelenie dokadnej liczebnoci konspiracyjnego harcerstwa. Wiemy jednak, e wiosn 1944 r. w Szarych Szeregach dziaao ok. 8,5 tys. harcerzy. Liczba dziewczt uczestniczcych w pracy podziemnej nie jest, niestety, znana.

Janek Bytnar Rudy zrywa hitlerowsk ag z Zachty przemianowanej przez okupanta na Dom Kultury Niemieckiej; kadr z lmu Oni szli szarymi szeregami (FFAK), doczonego do niniejszego

numeru Biuletynu IPN

32

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE W caej dziaalnoci konspiracyjnego ZHP podkrelano jednoznacznie i nieustannie,

e podstawowym celem organizacji jest wychowanie modego Polaka na jak najlepszego obywatela, tak by po zakoczeniu okupacji i klsce Niemiec mg on wczy si w odbu-dow kraju. Zaoenie to znalazo najpeniejszy wyraz w koncepcji o nazwie Dzi jutro pojutrze, w ktrej dzi oznaczao czas konspiracji, jutro wybuch powstania i otwart walk z okupantem, a pojutrze prac w wolnej Polsce. Zwizane z ni treci przekazy-wano czonkom, a take caej modziey sympatyzujcej z ide harcersk, przede wszystkim konspiracyjn pras, wydawan zarwno w Warszawie, jak i w licznych orodkach regional-nych. Gonym echem w stolicy i poza ni odbio si take opublikowanie ksiki Aleksandra Kamiskiego Kamienie na szaniec, opowiadajcej o losach Jana Bytnara Rudego i jego kolegw z warszawskich Szarych Szeregw.

Chocia pocztkowo do konspiracyjnego ZHP zamierzano wprowadza wycznie mo-dzie powyej siedemnastego roku ycia, plan ten si nie powid. W organizacji znaleli si zatem chopcy w wieku dwanastu czternastu lat, skupiani w druynach Zawiszy. Nie wci-gano ich do pracy biecej, przygotowujc do penienia w przyszoci suby pomocniczej. Dla modziey w wieku pitnastu siedemnastu lat przeznaczone byy Bojowe Szkoy, w kt-rych prowadzono wstpne szkolenie wojskowe, a ich czonkowie przeprowadzali akcje tzw. maego sabotau. Harcerze w wieku lat osiemnastu i starsi zasilali natomiast szeregi Grup Szturmowych podporzdkowanych Kierownictwu Dywersji Komendy Gwnej AK i tereno-wym strukturom Kedywu. System ten sprawi, e harcerzom dane byo prowadzi w latach okupacji bardzo zrnicowan ale zawsze niebezpieczn i majc nierzadko tragiczny na walk z wrogiem.

Nie tylko Szare SzeregiPrzejcie Komendy Gwnej ZHP do dziaalnoci konspiracyjnej nie oznaczao oczywicie

uzyskania przez ni monopolu na prac z modzie. Zasygnalizowane ju spory ideologiczne okresu midzywojennego, a take dugotrway brak kontaktu orodkw lokalnych ze rodowi-skiem warszawskim sprawiy, e w okupowanym kraju dziaalno rozpoczo kilka innych organizacji, skupiajcych druhw i druhny. Najwiksz z nich byy Harcerstwo Polskie, dziaa-jce od 1943 r. pod krypt. Hufce Polskie, kierowane przez hm. Stanisawa Sedlaczka Sasa i hm. Witolda Sawickiego Andrzeja. W jego szeregach znalaza si znaczna cz modziey wierna nurtowi katolicko-narodowemu midzywojennego ZHP. Organizacja szybko wypraco-waa program, w ktrym akcentowano, e fundamentem dziaalnoci kadego czonka musi by katolicyzm. Religia stanowia te podstaw pracy wychowawczej. Hufce Polskie obejmoway sw dziaalnoci GG oraz ziemie wschodnie. Najbardziej rozbudowane struktury stworzono w Warszawie, dziaajc w oparciu o hufce w rdmieciu, na oliborzu i Woli, a w ostatnim okresie okupacji take na Mokotowie i Powilu. Silnymi orodkami omawianego nurtu pod-ziemnego harcerstwa byy take Krakw, Lww i Lublin. W 1942 r. organizacja skupiaa ponad ptora tysica harcerzy starszych oraz nieznan liczb zuchw. Czonkowie odbywali szko-lenia, uczestniczyli w maym sabotau, wykonywali zadania wywiadowcze. Wadze Hufcw wydaway konspiracyjny miesicznik Harcerz (zastpiony pniej przez pismo Patrol), a w Harcerskich Zakadach Wydawniczych, kierowanych przez Kazimierza Iakowicza, opub-likowano m.in. Podrcznik terenoznawstwa, Podrcznik dowdcy Druyny Strzeleckiej, Zbir wicze bojowych, a take broszury o broni polskiej, niemieckiej, amerykaskiej i rosyjskiej. Mimo dugotrwaych rozmw, dotyczcych wczenia Hufcw Polskich w struktury Szarych Szeregw, do scalenia nigdy nie doszo, a omawiana organizacja zachowaa samodzielno.

33

KO

MEN

TAR

ZE HI STO

RYCZ N

EW padzierniku 1939 r. grupa warszawskich instruktorw ZHP, z hm. Wadysawem Lu-

dwigiem na czele, znajdujca si przed wybuchem wojny w opozycji do wadz Zwizku, po-woaa do ycia konspiracyjn organizacj wojskow Wigry. Przyjte ju wwczas zaoe-nia mwiy, e bdzie ona mie charakter kadrowy, a w wypadku rozpoczcia oglnokrajowej akcji powstaczej wystawi do walki batalion wojska. W 1943 r. rodowisko wigierczykw liczyo ponad 250 czonkw, bdcych w znacznej czci instruktorami harcerskimi i woj-skowymi. W tym samym roku organizacja wesza w skad Szarych Szeregw. Ogromn jej zasug dla zaktywizowania podziemnej pracy w stolicy sta si udzia wigierczykw w utwo-rzeniu i szeroko rozumianych pracach konspiracyjnej Szkoy Podchorych Kedywu Komen-dy Gwnej AK, ktrej nadano krypt. Agricola. Prowadzone w szkole kursy, kierowane od 1943 r. przez kpt. Eugeniusza Konopackiego Trzask, bdcego te komendantem Centrum Wyszkolenia Wojskowego Szarych Szeregw, ukoczyo przed wybuchem Powstania War-szawskiego 380 osb, wrd ktrych znajdowali si m.in. bohaterowie Kamieni na szaniec (Jan Bytnar Rudy i Tadeusz Zawadzki Zoka) oraz najwybitniejszy polski poeta okresu okupacji, Krzysztof Kamil Baczyski Krzysztof.

W listopadzie 1939 r., z inicjatywy Witolda Nickiego Morskiego Ora, utworzono w Gdyni Tajny Hu ec Harcerzy, obejmujcy swymi strukturami Gdyni, Oksywie, Orowo i Wejherowo. Harcerze, kierowani m.in. przez phm. Henryka Szymaskiego Samotnego Ja-strzbia, skadali przysig na ocalon przez nich bander jachtu ZHP Genera Zaruski. Mimo dokonywanych przez Niemcw aresztowa organizacja unikna rozbicia, a w 1942 r. (wedug niektrych rde w 1943 r.) podporzdkowaa si pomorskim strukturom Szarych Szeregw i AK.

W maym sabotauNie tylko w Warszawie, ale rwnie w wielu innych polskich miastach czonkowie Sza-

rych Szeregw tworzyli bardzo aktywne rodowiska, prowadzce walk z okupantem. Pod-stawow form pracy modych konspiratorw bya dziaalno wywiadowcza, do ktrej wci-gano niekiedy take zawiszakw. W rejonach przebiegu waniejszych tras drogowych, linii kolejowych przewocych zaopatrzenie i sprzt, a take w miejscowociach, w ktrych znaj-doway si lotniska i ldowiska wykorzystywane przez Luftwaffe, harcerze prowadzili sta obserwacj ruchu, liczc samochody i wagony, a take przyloty i odloty samolotw okrelo-nych typw. Uzyskane w ten sposb informacje, przekazywane wadzom zwierzchnim, po-zwalay czsto na odkrycie niemieckich planw kolejnej ofensywy oraz przyczyn dyslokacji mniejszych i wikszych jednostek nieprzyjaciela. Rwnie wana bya obserwacja niektrych obiektw, np. komend policji czy andarmerii. Pozwalaa ona pozna personalia odwiedzaj-cych je osb, co stanowio podstaw do czsto uzasadnionych podejrze ich o donosicielstwo lub prac agenturaln.

W 1941 r. harcerze z Szarych Szeregw wczyli si aktywnie w prace tzw. maego sabo-tau, majcego wzmocni morale polskiego spoeczestwa, a jednoczenie utrudni Niemcom realizacj ich planw. Wanie wwczas na murach miast zaczy si pojawia, malowane farb lub kred, antyniemieckie hasa i synne kotwice znak gra czny powstay z poczenia liter P i W (Polska Walczca). Dziaania tego rodzaju, kontynuowane a do ostatnich dni okupacji, obejmoway m.in. zamalowywanie niemieckojzycznych nazw ulic, zrywanie okupacyjnych gode i ag, rozrzucanie antyniemieckich ulotek, wybijanie szyb w zakadach fotogra cznych eksponujcych na wystawach zdjcia Niemcw itd. W Warszawie z brawurowych akcji o ta-kim charakterze zasyn Jan Bytnar Rudy, ktry m.in. namalowa kotwic na znajdujcym

34

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYC

ZNE si w centrum miasta pomniku Lotnika, a take zerwa wielk ag ze swastyk z gmachu

Towarzystwa Zachty Sztuk Piknych. Jego kolega, Maciej Dawidowski Alek, zdj tabli-c dedykowan wielkiemu niemieckiemu astronomowi z warszawskiego pomnika Mikoaja Kopernika. W Kielcach harcerze namalowali wielki znak Polski Walczcej na wiey kocioa katedralnego, w Czstochowie na cokole zburzonego przez okupantw pomnika Kazimierza Puaskiego pooono czaszk z podpisem Reich In Jahre 1944 (Niemcy w 1944 r.). Akcje mae-go sabotau organizowano te w Lublinie, Radomiu i wielu innych miastach.

W latach 19411944 czonkowie Szarych Szeregw bardzo aktywnie wczyli si w akcj N, prowadzon przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Gwnej Zwizku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Jej celem byo wpojenie Niemcom przekonania, e w Rzeszy dziaa silna opozycja antyhitlerowska, a take utrudnienie okupantom ycia w Polsce. Har-cerze podrzucali w wybranych miejscach ulotki i egzemplarze specjalnie spreparowanych, niemieckojzycznych gazet, rozklejali kcyjne ogoszenia i wezwania, wysyali do Niemcw listy z pogrkami, blokowali gipsem dziurki od kluczy w ich mieszkaniach. W dziaalnoci tej bray udzia setki chopcw i dziewczt.

Z broni w rkuNajstarszym czonkom Szarych Szeregw, dziaajcym na terenie caego kraju, dane byo

wzi udzia w walce z nieprzyjacielem z broni w rkach. Poniewa Grupy Szturmowe pod-porzdkowane byy Kedywowi, bardzo czsto dowdztwo AK wczao harcerzy do udziau w przedsiwziciach o charakterze