1

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Βυζάντιο και Ελληνισμός

ΤΟΜΟΣ Β’

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

1.1 Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΘΕΣΜΩΝ: ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ

ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

1.1.1 Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιοι είναι οι λόγοι και τα αίτια της μεταφορά της πρωτεύουσας και

της ίδρυσης της Κωνσταντινούπολης;

1 Όπως και οι προκάτοχοι του ο Κωνσταντίνος είχε συνειδητοποιήσει την ανάγκη

για ένα νέο διοικητικό κέντρο, το οποίο και ενέταξε στο μεταρρυθμιστικό του

έργο.

2 Ρώμη είχε πάψει να είναι το επίκεντρο της πολιτικής ζωής, ενώ μέσα στο πνεύμα

της ανανέωσης το προνομιούχο Βυζάντιο ήταν η καλύτερη υποψήφια περιοχή.

3 Βρισκόταν πάνω στο σταυροδρόμι της Ευρώπης και της Ασίας , στο πέρασμα

μεγάλων χερσαίων και θαλασσίων δρόμων , σε απόσταση βολής αλλά και

ασφάλειας από τα δύο επικίνδυνα σύνορα , το ανατολικό και το παραδουνάβιο.

4 Η Κωνσταντινούπολη είχε τον Βόσπορο ανατολικά, τον Κεράτιο κόλπο βόρεια

και την θάλασσα του Μαρμαρά νότια, τα οποία ήταν φυσική προστασία της

πόλης και μόνο στα δυτικά σύνορα, που ήταν ευάλωτα στις εχθρικές επιθέσεις

υψώθηκε ισχυρό τείχος.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιο σκοπό εξυπηρετούσε η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης;

Η ίδρυση της Κωνστ\πολης έκρυβε πολλές σκοπιμότητες:

1 Ανταποκρινόταν στις πολιτικές και θρησκευτικές προσδοκίες της ελληνόφωνης

ρωμαϊκής Ανατολής

2 Σηματοδοτούσε την ειρηνική έναρξη μιας πολιτικής εξουσίας (της ενωμένης

Ρωμ. Αυτοκρ.) κάτω από το σκήπτρο του μονοκράτορα αλλά και κάτω από την

ενιαία θρησκευτική πίστη , τον χριστιανισμό.

3 Η Νέα Ρώμη, βρισκόταν στο μεταίχμιο του αρχαίου και του νέου τρόπου ζωής

και εγκαινίασε την ιστορία του οικουμενικού κράτους σε πολιτικό και

οικονομικό επίπεδο.

2

4 Δεν ήταν προϊόν στρατιωτικού κατορθώματος, δε θεμελιώθηκε στα ερείπια

άλλης πόλης, αλλά ήταν αποτέλεσμα πολιτικής οξυδέρκειας και έμπνευσης , ή

όπως δήλωσε ο Κωνσταντίνος, ιδέα που του υποβλήθηκε από τον Θεό.

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποια στοιχεία δείχνουν το χριστιανικό χαρακτήρα που ήθελε να δώσει

στην Κωνσταντινούπολη ο Κωνσταντίνος;

Αν και η λατρεία του αυτοκράτορα, που εκφράζεται με την απεικόνιση του ως θεός

Ήλιος και η τιμή προς τη ρωμαϊκή θεά Τύχη της πόλης αποτελούν εκφράσεις

προσήλωσης στη ρωμαϊκή παράδοση, ενώ δεν γκρέμισε και τους ειδωλολατρικούς

ναούς:

1 ο Κωνσταντίνος έχτισε χριστιανικές εκκλησίες (Αγία Ειρήνη, Αγίων

Αποστόλων,. Αγίων Ακακίου και Μοκίων)

2 Η θέση του καθεδρικού ναού της Αγίας Ειρήνης ήταν νευραλγική, όπως και η

κατοικία του επισκόπου, κοντά στο αυτοκρατορικό παλάτι.

3 Ύψωσε στο Φιλαδέλφειο χρυσό αντίγραφου του σταυρού, που είδε στο όραμα

του, περιτριγυρισμένο από τα μέλη της οικογένειας του

4 Προσπάθησε να συνδυάσει το παρελθόν, ρωμαϊκό-ελληνιστικό, με το παρον,

χριστιανοσύνη

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

ΙΔΡΥΣΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ (324-337)

1. ΡΩΜΑΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ στην πολεοδομία της πόλης:

Διεύρυνε τον Ιππόδρομο (κέντρο ψυχαγωγίας, πανόραμα αυτοκρατορικής αίγλης,

όπου γίνονταν αυτοκρατορικές εθιμοτυπικές εκδηλώσεις).

Δίπλα του κτίστηκε το αυτοκρατορικό ΠΑΛΑΤΙ ΤΗΣ ΔΑΦΝΗΣ (με απευθείας

πρόσβαση στην αυτοκρατορική εξέδρα του Ιπποδρόμου).

Το Αυγουσταίο (Μεγάλη Πλατεία προς τιμή της αυγούστας Ελένης)

Σύγκλητος

Φιλαδέλφειον, (σταυροδρόμι στη μεγάλη αυτοκρατορική λεωφόρο, όπου υπήρχε

σε βάθρο το χρυσό αντίγραφο του σταυρού + δικό του άγαλμα + μητέρας του +

3

και όλο του το σόι (3 γιοί + ανηψιός) = εικαστική έκφραση σταθεροποίησης της

δυναστείας

2. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ στην πολεοδομία της πόλης (λίγες αρχικά)

Ίδρυση εκκλησίας Αγίων Μοκίου και Ακακίου

Καθεδρικός Ναός Αγίας Ειρήνης

Πιθανόν Αγίων Αποστόλων

Καθεδρικός και κατοικία επισκόπου δίπλα στο αυτοκρατορικό παλάτι

3. ΡΩΜΑΪΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Ο Κων/νος στο FORUM (Αγορά) πρόβαλε τις δικές του θρησκευτικές

πεποιθήσεις (Μιθραϊσμός)

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ = ρωμαϊκή παράδοση = Αυτοκρατορική λατρεία =

ορειχάλκινο άγαλμα ακτινωτό διάδημα = Απεικόνισή του ως ΘΕΟΥ ΗΛΙΟΥ =

τονισμός της θείας υπόστασης του Αυτοκράτορα

Τιμή στη θεά Τύχη σύμφωνα με τις ρωμαϊκές θρησκευτικές παραδόσεις

όμως το χρυσό αντίγραφο του σταυρού στο Φιλαδέλφειο προοίμιο νέων

πολιτικών και θρησκευτικών τάσεων

ΝΕΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ: Εκκλησία και

αυτοκρατορική εξουσία αποτελούν ισότιμους παράγοντες:

1 Στη διασφάλιση του χριστιανικού πνεύματος

2 Στη διευθέτηση των ανθρώπινων υποθέσεων

4

1.1.2 Διαμόρφωση των βυζαντινών θεσμών

ΕΡΩΤΗΣΗ: Ποιοι παράγοντες συνέβαλλαν στη διαμόρφωση των θεσμών της

Βυζαντινής Αυτοκρατορίας;

1 Η ρωμαϊκή κληρονομιά

2 Η ελληνική παράδοση

3 Ο χριστιανισμός

ΒΥΖΑΝΤΙΟ: από σταυροδρόμι λαών και εθνών και κράμα πολιτισμών Κράτος

πολυεθνικό με ενιαίους πολιτικούς και πολιτειακούς θεσμούς.

ΤΑ ΣΥΝΕΚΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης κοινότητας - ομότροπον

Η Constitutio Antoniniana από τον Καρακάλλα το 212 μ.Χ. -η ιδιότητα του

Ρωμαίου πολίτη σε όλους τους υπηκόους- προωθεί την πολιτική συνοχή της Ρ.Α.

Ο κρατικός μηχανισμός της Β.Α. βασίστηκε στους πολιτικούς θεσμούς της

Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η συγκεντρωτική άσκηση της κρατικής διοίκησης

και η εξύψωση του θεσμού του αυτοκράτορα σε συνδυασμό με την εδραίωση της

μονοκρατορίας του Κωνσ\νου δηλώνει την ρωμαϊκή κληρονομιά του Βυζαντίου.

Ενώ η ρωμαϊκή προσπάθεια προσέγγισε το θέμα με διοικητικές διαδικασίες,

το βυζαντινό επίτευγμα στηρίχτηκε σε πνευματικές και πολιτιστικές

συνεκτικές δυνάμεις: τη χριστιανική θρησκεία και την ελληνική γλώσσα

Ισχυρές επιδράσεις δημιουργούν

1 ομόγλωσσο - Ελληνική γλώσσα

2 ομόδοξο - Χριστιανική θρησκεία

3 ομότροπον - ουσιαστική και συνειδητή συγκρότηση ενιαίας ανθρώπινης

κοινότητας

Μέσα στο «ομόδοξον» και «ομόγλωσσο» περιβάλλον . η βυζαντινή πολιτεία

κατάφερε να αναπλάσει την ρωμαϊκή σκέψη για συγχώνευση και αφομοίωση

επιδράσεων διαφορετικών κόσμων και πολιτιστικών παραδόσεων και να παγιώσει

το «ομότροπον»

5

Η ελληνική γλώσσα και η κληρονομιά των ελληνιστικών βασιλείων των

διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου, αποτελούσε τον συνδετικό κρίκο εκατομμυρίων

ανθρώπων, ποικίλων θρησκευτικών, κοινωνικών και φυλετικών προελεύσεων για

να εκφράσουν με τον καλύτερο τρόπο την έννοια της πολιτικής συνοχής.

Η χριστιανική θρησκεία με τα εσχατολογικά μηνύματα, τον πλούσιο

συμβολισμό, τα κηρύγματα για αλληλεγγύη, αδελφική αγάπη, ανθρώπινη ισότητα

και φιλανθρωπία, ασκούσε γοητεία και με την γρήγορη και ευρεία εξάπλωσή της

υποσχόταν πνευματική συνοχή.

Οικουμενική μοναρχία + χριστιανισμός + νέα κρατική οργ άνωση με ρίζες στην

ελληνορωμαϊκή πολιτειακή και πολιτιστική ιδέα της μίας και μοναδικής

αυτοκρατορίας. Πρόσφερε οργάνωση και συγκροτημένο τρόπο ζωής σε πολλές

χώρες, που υπήρξαν κοινωνοί του πολιτισμού της.

Η βυζαντινή αντίληψη αποδέχεται την ύπαρξη ηγεμόνων εκτός βυζαντινής

αυτοκρατορίας οι οποίοι είναι κατώτεροι και γι’ αυτό δεν διασπάται η ιδέα της

μίας και μοναδικής Αυτοκρατορίας.

Θέσπιση συγκεντρωτικού και μοναρχικού πολιτεύματος

Το μοναρχικό και συγκεντρωτικό πολίτευμα της Βυζαντινής. Αυτοκρατορίας

θωρακίστηκε με την πίστη στη θεοπρόβλητη και θεοστήρικτη εξουσία. Ο

βυζαντινός αυτοκράτορας μέσα από δοξασίες, εθιμοτυπίες και συμβολισμούς

μετατράπηκε σε τοποτηρητή του Θεού επί της γης.

Ως επίγεια εικόνα του λειτουργεί κατά μίμησίν του , διέπεται από φιλανθρωπίαν

και αντιδρά στα όρια του καλύτερου δυνατού «κατ’ οικονομίαν».

Η παντοδυναμία του αυτοκράτορα και ο απολυταρχικός και συγκεντρωτικός

χαρακτήρας της εξουσίας του περιορίζεται από ιδεολογικούς και ηθικούς

φραγμούς μέσα από την χριστιανική σκέψη που λειτουργεί σαν τροχοπέδη στην

υπέρβαση της αυτοκρατορικής εξουσίας, εμποδίζοντας το μοναρχικό πολίτευμα

να μεταβληθεί σε δεσποτικό, τυραννικό καθεστώς

Επίσης ενστερνίστηκε καίρια διδάγματα του αρχαίου ελληνικού κόσμου με

επίκεντρο την προστασία του ελεύθερου πολίτη

6

Την εμπόδισαν επίσης αμφίρροπες πολιτικές δυνάμεις και η σθεναρή εκδήλωση

ατομικής πρωτοβουλίας σπουδαίων εκκλησιαστικών και κοσμικών

προσωπικοτήτων.

Πίστη στα ρωμαϊκά πάτρια

Η ρωμαϊκή κληρονομιά είναι το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της βυζαντινής

πολιτείας, ενώ το ρωμαϊκό αυτοκρατορικό ιδεώδες, για την αποκατάσταση του

ρωμαϊκού κράτους στα παλιά σύνορα, επηρέασε ιδιαίτερα το πολιτικό γίγνεσθαι

της Κωνσταντινούπολης.

Η κατοχύρωση της οικουμενικής δύναμης, του αιώνιου και αήττητου τη

δυναστείας των Ρωμαίων, μέσα από τον τίτλο «αυτοκράτωρ Ρωμαίων» αποκλείει

κάθε δικαίωμα αμφισβήτησης της ρωμαϊκής εξουσίας του βυζαντινού

αυτοκράτορα.

Πίστη στο κράτος

Κάθε ξένη απειλή, (εδαφική η οικονομική), προσέβαλε την Ουράνια Βασιλεία επί

της γης, την οποία αντιπροσώπευε ο αυτοκράτορας και υπονόμευε την ασφάλεια

και την σωτηρία των πολιτών.

Βάση αυτού του συλλογισμού αναπτύχθηκε η πεποίθηση ότι κάθε πόλεμος είχε

αμυντικό χαρακτήρα και καθιερώθηκε η έννοια του «δίκαιου πολέμου».

Βυζαντινή κυριαρχία => φύλακας του ιερού, τιμωρός της αυθαιρεσίας, προστάτης

της τάξης και της ειρήνης.

1.2 Η ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ

ΕΡΩΤΗΣΗ: Περιγράψτε τα γενικά χαρακτηριστικά και τις ιδιαιτερότητες του

βυζαντινού αυτοκρατορικού πολιτεύματος

ΕΡΩΤΗΣΗ: Σκιαγραφείστε την προσωπικότητα του Βυζαντινού αυτοκράτορα

ΕΡΩΤΗΣΗ: Αναλύστε τις σχέσεις του αυτοκράτορ;α με τους υπηκόους του

7

ΕΡΩΤΗΣΗ: Αναπτύξτε τους παράγοντες οι οποίοι συντέλεσαν ώστε η άσκηση της

αυτοκρατορικής εξουσίας να μην είναι ανεξέλεγκτη

ΕΡΩΤΗΣΗ: Με ποιους τρόπους ο αυτοκράτορας αναλάμβανε και ασκούσε την

εξουσία την εξουσία του

1.2.1. Το αυτοκρατορικό αξίωμα

Οι όροι –τίτλοι του Βυζαντινού ηγεμόνα: imperator – augustus – αυτοκράτωρ –

αύγουστος – βασιλεύς – δεσπότης

Η ανάδειξη του αυτοκράτορα ακολουθεί συγκεκριμένο τυπικό: την αναγόρευση

και τη στέψη.

Αναγόρευση:

1 Απαραίτητη πολιτική πράξη και τυπικό για τη νομιμοποίηση της

αυτοκρατορικής ιδιότητας

2 Λάμβανε χώρα οπουδήποτε: Παλάτι, Ιππόδρομο, επαρχία ή στρατόπεδο

3 Απλή εκφώνηση από τους εκλέκτορες την απλής φράσης: «του δείνα βασιλέως

και αυτοκράτορος πολλά τα έτη»

Στέψη

1 Πράξη θρησκευτικής επικύρωσης

2 Καθιστούσε τον αυτοκράτορα στα μάτια των υπηκόων του ημίθεο, τοποτηρητή

του Θεού στη γη.

3 Γινόταν συνήθως στην Αγία Σοφία από τον Πατριάρχη μετά τον 5ο αι. Πιο πριν

από κάποια επιφανή προσωπικότητα.

4 Ως τα μέσα του 8ου αι. γινόταν και στο Ιερό Παλάτιον και στον Ιππόδρομο

5 Ο πατριάρχης τοποθετούσε στο κεφάλι του το στέμμα και ο λαός αναφωνούσε

«άγιος»

6 Στην αρχή δεν ήταν αυθύπαρκτη τελετή αλλά αποτελούσε τμήμα του

τελετουργικού τυπικού της αναγόρευσης. Διαχωρίστηκαν τον 7ο αι.

7 Αλλά και αυθύπαρκτη τελετή δεν απέκτησε ποτέ νομικές συνέπειες

κατοχύρωσης σε αντίθεση με την αναγόρευση

8

Εκλέκτορες:

1 Στρατός

2 Σύγκλητος

3 Λαός της πρωτεύουσας

Οι αποφάσεις των εκλεκτόρων κατοχυρώνονταν ως έκφραση ή εκπλήρωση της

θείας βούλησης υπέρ του νέου αυτοκράτορα

Μόνοι ή συνδυαστικά μπορούσαν να ανατρέψουν τον αυτοκράτορα και να

εκλέξουν νέο, αν αποδεικνυόταν ότι έκανε κακή άσκηση των καθηκόντων του

Σε άλλες περιπτώσεις η καθαίρεση του αυτοκράτορα ήταν απόρροια αυλικής ή

άλλης συνωμοσίας.

Ο σφετεριστής, μετά από μηχανοραφίες και διαβουλεύσεις, προχωρούσε σε

εσπευσμένες διαδικασίες επικύρωσης της εξουσίας του.

Συνηθέστερος τρόπος: να εμφανιστεί ως ο εκλεκτός της Συγκλήτου και να

επευφημηθεί το συντομότερο από το στρατό της πρωτεύουσας.

Καταλυτική η θέληση του λαού σε πολλές περιπτώσεις

Αυτοκρατορικά σύμβολα

1 Χλαμύδα

2 Στέμμα

3 Χρυσό μανιάκιον – περιδέραιο των υψηλόβαθμων αξιωματούχων- δώρο του

στρατού στα πρώιμα χρόνια, όταν η αναγόρευση είχε έντονο στρατιωτικό

χαρακτήρα. Μετά τον σήκωναν πάνω σε ασπίδα

4 Κόκκινα πέδιλα, από το 10ο αι.

Δυναστική διαδοχή

1 Ουδέποτε καθιερώθηκε νομοθετικά η κληρονομική διαδοχή

2 Στην πράξη εφαρμόστηκε η διαδοχή από τον πρωτότοκο γιο κι αν δεν υπήρχε

από άλλον άρρενα συγγενή

3 Η διαδικασία ορισμού του διαδόχου μεθοδευόταν με την αναγόρευση του σε

συναυτοκράτορα. Οι περισσότεροι αυτοκράτορες είχαν ήδη στεφθεί πριν

πεθάνει ο προκάτοχος τους

9

4 Μοιραία συρρικνώνεται ο ρόλος των εκλεκτόρων και η συμμετοχή τους στην

αναγόρευση του συναυτοκράτορα γίνεται τυπικός

5 Ακόμα και οι σφετεριστές σέβονται τα δικαιώματα των ανήλικων διαδόχων

6 Η αντιβασιλεία, επιτροπή στην οποία συμμετείχε συνήθως και η βασιλομήτωρ,

ασκούσε τα καθήκοντα έως ότου ενηλικιωθεί ο ανήλικος νόμιμος διάδοχος

7 Αρχικά την επιτροπεία αναλάμβανε η Σύγκλητος

8 Από το 10ο αι. ανέβαινε στο θρόνο στρατηγός ή ναύαρχος που φρόντιζε να

συνάπτει δεσμούς εξ αγχιστείας με την αυτοκρατορική οικογένεια

Καταγωγή των αυτοκρατόρων

1 Δεν υπάρχουν κοινωνικοί περιορισμοί για την αναρρίχηση στο θρόνο. Π.χ

χωρικοί, καλαφάτες, τραπεζίτες

2 Έπρεπε να είναι αρτιμελείς, οπότε αποκλείονταν οι ευνούχοι. Επανήλθαν

πάντως στο θρόνο τιμωρημένοι με ρινότμηση και τύφλωση. Εξαιρέσεις

3 Δεν υπήρχε συνταγματικός περιορισμός για τις γυναίκες. Αλλά η αδυναμία

τους να γίνουν ιερείς και να ηγηθούν του στρατού τους αφαιρούσε δυο βασικές

ιδιότητες του αυτοκράτορα: την πρωτοκαθεδρία στη χριστιανική εκκλησία ως

βασιλέων και ιερέων και τη γενική διοίκηση των ενόπλων δυνάμεων.

Εξαιρέσεις: Ειρήνη Αθηναία και Ζωή και Θεοδώρα, κόρες του Κων/νου Ζ’

Ως σύζυγος του αυτοκράτορα η στέψη της γινόταν σε χωριστή τελετή.

Τον τίτλο της αυγούστας τον λάμβαναν κι άλλα γυναικεία μέλη της

αυτοκρατορικής οικογένειας.

1.2.2 Η άσκηση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Απόλυτη μοναρχία το πολίτευμα της βυζαντινής αυτοκρατορίας

Αυτοκράτορας: απόλυτος ρυθμιστής των πάντων

1 Διόριζε και απέλυε υπαλλήλους του κρατικού μηχανισμού

2 Απένειμε τίτλους και αξιώματα

3 Απόλυτο έλεγχο των οικονομικών υποθέσεων

4 Θέσπιζε νόμους και επόπτευε την απονομή της δικαιοσύνης

5 Αρχηγός όλων των στρατιωτικών δυνάμεων της αυτοκρατορίας

10

6 Αποφασιστική επιρροή στα πράγματα της Εκκλησίας: συγκαλούσε

Οικουμενικές Συνόδους, διαιτητής σε δογματικές διαφορές, έλεγχε την

πλήρωση πατριαρχικών θρόνων και άλλων εκκλησιαστικών εδρών, προήγαγε ή

υποβίβαζε μια εκκλησιαστική περιφέρεια

Το απόλυτο μοναρχικό πολίτευμα δεν υπόκειτο σε κοινοβουλευτικό έλεγχο και

θεσπισμένους συνταγματικούς φραγμούς

Η παντοδυναμία του προσέκρουε σε ηθικούς περιορισμού λόγω συγκερασμού:

1 Του χριστιανικού ιδεώδους περί φιλανθρωπίας και δικαιοσύνης

2 Και των διδαγμάτων του αρχαίου ελληνικού κόσμου περί διασφάλισης της

προστασίας του ελεύθερου πολίτη

Ποιοι άλλοι παράγοντες προσπάθησαν να επηρεάσουν και να περιορίσουν την

απολυταρχική εξουσία του αυτοκράτορα;

1 Σύγκλητος

2 Στρατός

3 Δήμοι

ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ

1 Ρωμαϊκή δημοκρατία: τεράστιο κύρος, ρωμαϊκή αυτοκρατορία: χάνει την

πολιτική παντοδυναμία, συμβουλευτικό όργανο.

2 Στα πρώτα βήματα στη Ρώμη υποβαθμισμένη, επί Κωνστάντιου Β΄

προσπάθειες αναβάθμισης της

3 Μέσα 5ου αι. σημαντικός πολιτικός φορέας: εκλογή νέου αυτοκράτορα, άσκηση

δικαστικών καθηκόντων, συμμετοχή σε διπλωματικές δραστηριότητες

4 Μικρή διακοπή στα χρόνια του Ιουστινιανού, που είχε συγκεντρωτικές τάσεις

5 Από τα τέλη του 7ου ο ρόλος υποβαθμίζεται. Συμβουλευτικό και τελετουργικό

πλαίσιο

6 Παρεμβαίνει στο διορισμό αντιβασιλέων

7 Αξιόπιστος μάρτυρας των αυτοκρατορικών πράξεων

8 Σε κρίσιμες περιπτώσεις διόριζε στρατηγούς και διαπραγματεύεται στο πλαίσιο

της εξωτερικής πολιτικής

11

9 Την αποτελούσαν εξέχοντες πολίτες, κρατικοί λειτουργοί και αυλικοί

αξιωματούχοι

10 Από τα τέλη του 11ου αι. κατακλύζεται από εμπόρους και ξένους

11 Ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός ταπεινώνει τα μέλη της Συγκλήτου.

Ο ΣΤΡΑΤΟΣ

1 Σημαντικός πολιτικός και πολιτειακός παράγοντας

2 Αρχικά μέλος των εκλεκτόρων και από τα μέσα του 5ου ως πηγή άξιων

ανταπαιτητών του θρόνου.

Ο ΛΑΟΣ- ΔΗΜΟΙ

1 Ο λαός είχε οργανωθεί σε ομάδες, τους δήμους, που αρχικά είχαν αθλητικό

χαρακτήρα και φρόντιζαν για τη διοργάνωση των αγώνων

2 Επικρατέστεροι αντίπαλοι Βένετοι και Πράσινοι

3 Συχνά είχαν καθήκοντα κοινού ενδιαφέροντος.

Επικρατέστερη εκδοχή δέχεται θρησκευτικά και κοινωνικά κριτήρια:

1 Βένετοι: προέρχονταν από την παλιά συγκλητική αριστοκρατία των μεγάλων

γαιοκτημόνων. Θρησκευτικές αντιλήψεις: ορθόδοξο δόγμα. Μέλη και οπαδοί:

ανήκουν ως επί το πλείστον στο προσωπικό των ανακτόρων και των ευγενών

οίκων.

2 Πράσινοι: προέρχονταν από την τάξη των εμπόρων, βιοτεχνών, οικονομικών

υπαλλήλων. Θρησκευτικές αντιλήψεις: διατηρούσαν δεσμούς με την Ανατολή

και ευνοούσαν το μονοφυσιτισμό. Μέλη και οπαδοί: εργάτες, τεχνίτες και

μικρέμποροι.

Στις αναγορεύσεις στον Ιππόδρομο έθεταν τα αιτήματα τους στη Σύγκλητο και

ζητωκραύγαζαν το νέο αυτοκράτορα

Συχνά αντιδρούσαν σθεναρά σε αντιλαϊκά μέτρα

Ως μοναδικές οργανωμένες ομάδες κοσμικής προέλευσης απέκτησαν πολιτική

ισχύ και αντιπροσώπευαν το λαό έναντι της εξουσίας

Η ανάμειξη τους στην πολιτική ζωή εξασθενεί από τον 7ο αι.

Ωστόσο ο λαός της Κωνσταντινούπολης ποτέ δεν έπαψε να εκδηλώνει δημόσια

τις επιθυμίες και τις αποστροφές του

12

1.2.3 Η εικόνα του ιδανικού αυτοκράτορα

Ο αυτοκράτορας είναι ο εκλεκτός του Θεού και κυβερνά την οικουμένη όπως ο

Θεός βασιλεύει στο σύμπαν.

Ένδειξη θείας τιμωρίας των ανθρώπινων αμαρτιών ένας κακός αυτοκράτορας

Ιερό πρόσωπο – απεικονίζεται με φωτοστέφανο στα πορταίτα

Ιερό Παλάτιον το παλάτι του

Οι υπήκοοι του σε ακρόαση έπεφταν στο έδαφος μπροστά του. Από τον 7ο αι.

απεικονίσεις του γήινου αυτοκράτορα να πέφτει στο έδαφος μπροστά στον

ένθρονο Χριστό.

Ότι ήταν ο αυτοκράτορας για τους υπηκόους του ήταν ο Θεός για τον

αυτοκράτορα

Αυτοκρατορικές αρετές – προσπάθεια μίμησης του Θεού

1 Δικαιοσύνη

2 Φιλανθρωπία

3 Γενναιοδωρία

4 Αγνότητα

5 Φιλαλήθεια

6 Ευνομία – τήρηση του νόμου

7 Ευσέβεια

8 Η πολεμική ικανότητα παραμερίζεται μπροστά στον ειρηνοποιό αυτοκράτορα

Ο τονισμός των πολεμικών αρετών πρωτοεμφανίζεται στα τέλη του 10ου

Από τα τέλη του 11ου αιώνα εκτός από τις παραδοσιακές αρετές, τονίζονται

ιδιαίτερα η ευγενική καταγωγή και η πολεμική ανδρεία

Η στρατικοποίηση της εικόνας του αυτοκράτορα δεν πρέπει να αναζητηθεί μόνο

στη σφαίρα των εξωτερικών προβλημάτων: Κύριο ρόλο στην καλλιέργεια του

ιδεώδους του αυτοκράτορα-πολεμιστή από τα τέλη του 11ου αι. παίζει η πολιτική

υπεροχή της επαρχιακής στρατιωτικής αριστοκρατίας, που αναδεικνύεται σε

κυρίαρχη τάξη.

Μέχρι και το β’ τέταρτο του 11ου αι. οι αυτοκράτορες κατά κανόνα δεν

προέρχονται από υψηλή και πλούσια και κοινωνική τάξη.

Αντίθετα από τα τέλη του 11ου αι. η αριστοκρατική καταγωγή σε συνδυασμό με

την πολεμική τόλμη θεωρείται σημαντικό χαρακτηριστικό στοιχείου

επιτυχημένου ηγεμόνα.

13

1.2.4 Η προβολή του αυτοκρατορικού ιδεώδους: η νομισματική μαρτυρία

Πρώτο μέλημα κάθε αυτοκράτορα ήταν η κοπή νομισμάτων στο όνομα του, ως

πράξη κατοχυρώσεις της εξουσίας του.

Το βυζαντινό νόμισμα αποτελεί επίσημη εικαστική έκφραση της προβολής του

αυτοκρατορικού ιδεώδους. Ήταν σύμβολο και καθρέφτης, θεμέλιο και όπλο,

ιδανικό μέσο αποτύπωσης και μετάδοσης έντονου συμβολισμού και προπαγάνδας

με επίκεντρο την προσωπικότητα του αυτοκράτορα.

Δίνεται έμφαση στο συμβολισμό που εκφράζεται με τα αυτοκρατορικά σύμβολα

της αυτοκρατορική ένδυσης και εξουσίας και γίνεται πιο συγκεκριμένο με την

αντιπαραβολή της αυτοκρατορική μορφής στην μία όψη και της θεϊκής από την

άλλη.

Έτσι εκφράζεται η θρησκευτική αποστολή του αυτοκράτορα, ο ρόλος του επί της

γης, η πηγή της δύναμης και της εξουσίας του, το πολιτικό του κύρος.

Πρωτοβυζαντινή περίοδος: Επί Ιουστινιανού Α’. Απομάκρυνση από

στρατιωτικούς τύπους. Απεικόνιση στους σόλιδους με στρατιωτική στολή να

κρατά σταυροφόρο σφαίρα τονίζοντας πολιτική και θρησκευτική κυριαρχία.

7 ος αιώνας : Οριστική απομάκρυνση από τον τύπο του αυτοκράτορα-στρατιώτη.

Για πρώτη φορά απεικόνιση στην πρόσθια όψη νομίσματος ο Χριστός.

Εποχή εικονομαχίας (720-843): Εξαφανίζεται ο σταυρός και αντικαθίσταται από

τη μορφή του συναυτοκράτορα, νεκρών προκατόχων ή βασιλικών μελών

Νίκη ορθοδοξίας – αναστήλωση εικόνων (843): Επαναφορά της μορφής του

Χριστού στους σόλιδους προτομή ή ένθρονης.

Νομίσματα μακεδονικής δυναστείας από τον 9 ο αρχικά μετά πληθαίνουν στη

διάρκεια του 11 ου αλλά κυρίως του 12 ου και 13 ου : Η απεικόνιση του αυτοκράτορα

στα νομίσματα αποκαλύπτει νέα ιδιότητα. Ο Αυτοκράτορας στέφεται από τον

Χριστό, την Παναγία ή το Χέρι του Θεού. Υποδηλώνουν θεία χάριτι,

μεταμόρφωση του αυτοκράτορα από κυρίαρχο βασιλέα σε επίγειο θεό. Τάση

αναζήτησης μεσιτείας προς τον επουράνιο Κύριο.

Β’ μισό 11 ου αιώνα : Επιβάλλεται ξανά το πρότυπο του αυτοκράτορα-πολεμιστή

Κομνηνοί : Τονίζεται η στρατιωτική υπόσταση του αυτοκράτορα με εκλεπτυσμένο

τρόπο για να μη θεωρήσει η κοινή γνώμη ότι τη στρατιωτική εμφάνιση ως

14

αθέμιτη υπέρβαση που υπαινίσσεται άντληση της εξουσίας όχι από το Θεό αλλά

από τα όπλα.

12 ος αιώνας : ο αυτοκράτορας δεν απεικονίζεται πλέον ως στρατιώτης. Η

στρατιωτική του υπόσταση τονίζεται με την παρεμβολή στρατιωτικών αγίων ως

συνοδοιπόροι έτοιμη για δράση.

Παλαιολόγεια εποχή : Νέες εμπειρίες. Συρρικνωμένη αυτοκρατορία. Απεικόνιση

αυτοκράτορα γονυπετής σε στάση μετάνοιας. Η Θεοτόκος προσεύχεται στα τείχη.

ΣΥΝΟΨΗ

Η θρησκευτική προέλευση της αυτοκρατορικής εξουσία αποτέλεσε τη βάση

πολιτικών και πολιτειακών θεσμών

Ο βυζαντινός αυτοκράτορας ασκούσε την εξουσία του θεία χάριτι, όφειλε όμως

να κυβερνά κατά μίμηση του Ουράνιου Βασιλέα, σύμφωνα με τις χριστιανικές

αρχές.

Ο τρόπος εκλογής του δηλώνει την παλιά ρωμαϊκή αντίληψη

Η παραμονή του στο θρόνο εξαρτιόταν από την προσήλωση στα καθήκοντά του.

Αν παραμελούσε τα καθήκοντά του έχανε την θεία προστασία και ο λαός τον

ανέτρεπε.

Δεν υπήρχε συνταγματική ρύθμιση για τη μοναρχική διαδοχή. Ο αυτοκράτορας

όμως φρόντιζε για τη διαδοχή του με συναίνεση στρατού, συγκλήτου και λαού

Η θεϊκή προέλευση της εξουσίας επηρέασε την εικόνα του αυτοκράτορα. Μέχρι

τον 11ο αιώνα υπερίσχυε η εικόνα του φιλάνθρωπου και ειρηνοποιού

αυτοκράτορα. Αργότερα τονίστηκε η πολεμική αρετή και η αριστοκρατική

καταγωγή.

Η εικόνα του αυτοκράτορα στα νομίσματα αναφερόταν στη νόμιμη εξουσία του

και στη δημοσιοποίηση του αυτοκρατορικού προτύπου.

15

1.3 Η ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ

1.3.1 Οι σχέσεις του αυτοκράτορα με τους νόμους

Ο αυτοκράτορας ήταν η πηγή των νόμων

Ο νόμος ανώτερος από τον επίγειο άρχοντα

Ισχυρός φραγμός στην απόλυτη εξουσία του ηγεμόνα ο νόμος

Ο ηγεμόνας απαλλασσόταν από κάθε νομική εξάρτηση αλλά έπρεπε να ενεργεί

βάση των νόμων που είχε εκδώσει.

Ιουστινιάνεια νομοθεσία => υιοθετεί το ρωμαϊκό ορισμό του 3 ου αι. μ.Χ.:. Τρεις

βασικές αρχές:

1 Ο αυτοκράτορας εξαιρείται των νόμων (Πανδέκτες)

2 Ανύψωση του ηγεμόνα σε θέση παντοδυναμίας, δηλαδή τον εξουσιοδοτεί να

θεσπίζει, να ερμηνεύει και να ακυρώνει νόμους (Πανδέκτες)

3 Διακήρυξε ότι ο αυτοκράτορας ορίστηκε από τον Θεό να κυβερνά ως

απεσταλμένος του, ως έμψυχος νόμος (Νεαρά).

Στην ιουστινιάνεια νομοθεσία: υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για αυτοκρατορική

συμμόρφωση προς τους νόμους (Εισηγήσεις)

Οι δεσμεύσεις αυτές προκύπτουν από την ηθική υποχρέωση του αυτοκράτορα να

υποτάσσεται στην ιερότητα των νόμων (αντίληψη με βαθιές ρίζες) και

προσαρμόζει την εξουσία του κατά μίμηση του θεού, γίνεται υπόδειγμα

συμπεριφοράς.

Θέσπιση και τήρηση των νομών με ελευθερία αλλά και ηθικές και δεοντολογικές

δεσμεύσεις

Ο Αυτοκράτορας : υπόδειγμα συμπεριφοράς. Η εξουσία του δεν αποτελεί

δυνατότητα αυθαιρεσίας αλλά ευκαιρία να διδάξει με το παράδειγμά του την

τήρηση δικαίου, συνεπώς να επιβάλλει δεοντολογικούς φραγμούς για την

περιφρούρηση της ευνομίας

Νόημα βασιλείας ως εννόμου επιστασίας => Οι τρεις θεμελιακές νομοθετικές

αρχές του Ιουστινιανού (δες παραπάνω) παράλληλα με την ηθική υποχρέωση του

αυτοκράτορα να υποτάσσεται στην ιερότητα των νόμων και να προσαρμόζει την

εξουσία του κατά μίμηση θεού. Ο νόμος αποτελεί τον αληθινό και σοφό

κυβερνήτη της πολιτείας.

16

Κυρίαρχη η άποψη ότι το κύρος του δικαίου αποτελεί προϋπόθεση και για το

κύρος της αυτοκρατορικής εξουσίας.

Επίσημη διακήρυξη στον Κώδικα του Ιουστινιανού: Από το κύρος του νόμου

εξαρτάται το κύρος του ηγεμόνα.

Ο βυζαντινός αυτοκράτορας αν και πηγή όλων των νόμων, ανώτατος κοσμικός

κριτής και δικαστής, υπέκυπτε στην υπεροχή του νόμου παράλληλα με την

αντίληψη ότι υπεράνω του νόμου υπάρχουν σαφείς νύξεις για αυτοκρατορική

συμμόρφωση προς αυτόν. Έπρεπε να ζει σύμφωνα με τους νόμους που είχε

εκδώσει και να διδάσκει στους υπηκόους του την τήρηση του. Η αυτοκρατορική

εξουσία κάτω από την επιταγή ότι είναι μίμηση θεού έπρεπε να βασίζεται στο

σεβασμό της δικαιοσύνης. Να θεωρεί το νόμο ως αληθινό και σοφό κυβερνήτη

της πολιτείας και την εξουσία του όχι μέσο αυθαιρεσίας αλλά φύλακα του νόμου

1.3.2 Ο χαρακτήρας του βυζαντινού νομοθετικού οικοδομήματος

Στόχος της νομοθετικής προσπάθειας του Ιουστινιανού: να περιορίσει τον

τεράστιο όγκο των νόμων από την εποχή της Δωδεκαδέλτου (451/450 π.Χ.) και

να εξαλείψει τυχόν επαναλήψεις, αντιφάσεις, ασάφειες και απαρχαιωμένες

διατάξεις.

Η νομοθετική δραστηριότητα του Ιουστινιανού περιλαμβάνει τέσσερα μεγάλα

έργα: τον Κώδικα (529), τους Πανδέκτες (533), τις Εισηγήσεις (533) και τις

Νεαρές (534-535)

Νόμοι Ιουστινιανού = νόμοι ρωμαϊκοί, αλλά φαίνεται να παίζουν ουσιαστικό

ρόλο σε κάποιες μεταβολές ο χριστιανισμός και η ελληνική παράδοση

Η ιουστινιάνεια νομοθεσία θεωρείται ότι διέπεται από πνεύμα κοινωνικής

δικαιοσύνης και μέριμνας για τη βελτίωση της θέσης των αδυνάτων.

Ιουστινιάνειες νομοθετικές ρυθμίσεις:

1 Επέβαλε περιορισμό στο ρωμαϊκό θεσμό του απόλυτου ελέγχου που ασκούσε ο

πατέρας της οικογένειας.

2 Ενθάρρυνε και διευκόλυνε την απελευθέρωση δούλων

3 Ευνοϊκές διατάξεις για τις γυναίκες. Όπως να έχουν το δικαίωμα να ορίζονται

κηδεμόνες των παιδιών τους, και σε περίπτωση θανάτου η προίκα του να

17

μεταβιβάζεται στους δικούς της συγγενείς κι όχι στο σύζυγο, εκτός κι αν

υπάρχει συμφωνία.

Η έκδοση της Εκλογής των Νόμων (Μάρτιος του 741 η 726) από τον

εικονομάχο Λέοντα Γ’ αποτελεί σημαντική εξέλιξη του βυζαντινού δικαίου

Αποτελεί ένα είδος κωδικοποίησης του αστικού, οικογενειακού και κληρονομικού

δικαίου, προς το φιλανθρωπότερον.

Σύμφωνα με μελετητές αποτελεί τον πρώτο χριστιανικό κώδικα νόμων. Τάσεις

εκχριστιανισμού και εξανθρωπισμού των νόμων.

1 Περιορισμός θανατικής ποινής για αδικήματα ποινικού δικαίου και

αντικατάσταση με ακρωτηριασμό. Αμφιλεγόμενη διάταξη καθώς ο

ακρωτηριασμός αντικατέστησε ποινές που η ιουστινιάνεια νομοθεσία

πρόβλεπε χρηματική τιμωρία.

2 Αποκλειστική αναγνώριση χριστιανικού γάμου

3 Δικαίωμα στην εκκλησία να ασκεί την επιμέλεια στα ορφανά, αν δεν υπάρχει

διορισμένος επίτροπος

4 Αποκλεισμός της φρενοβλάβειας ως λόγος διαζυγίου

5 Βελτίωση της θέσης της γυναίκας, με ίσο μερίδιο με τον άνδρα στην κοινή

περιουσία.

Νομοθετική δραστηριότητα της μακεδονικής δυναστείας: Βασίλειος Α΄ και

Λέοντας ΣΤ΄ Σοφός:

1 ΠΡΟΧΕΙΡΟΣ ΝΟΜΟΣ

2 ΕΠΑΝΑΓΩΓΗ / ΕΙΣΑΓΩΓΗ

3 ΒΑΣΙΛΙΚΕΣ

4 ΝΕΑΡΕΣ (μικρότερα ή ειδικότερα νομοθετικά κείμενα)

Το έργο των Μακεδόνων επικεντρώθηκε στην αντικατάσταση της Εκλογής και

στην επαναφορά της ιουστινιάνειας νομοθεσίας, με νοηματική και γλωσσική

επεξεργασία του υλικού της.

Βασιλικά: Σε περίπτωση νομικού κενού εφαρμόζεται το ρωμαϊκό δίκαιο

18

Η Επαναγωγή / Εισαγωγή και το πρόβλημα των «δύο εξουσιών»:

Η μεγάλη καινοτομία στην Επαναγωγή / Εισαγωγή είναι ο καθορισμός των

καθηκόντων και δικαιωμάτων του αυτοκράτορα και του πατριάρχη, ως

ισοδύναμων φορέων στο πολιτικό οικοδόμημα:

Ο αυτοκράτορας Θα πρέπει να μεριμνά για την γαλήνη και την ασφάλεια του

κράτους , την φροντίδα και την μέριμνα των πολιτών, ενώ ο πατριάρχης για την

περιφρούρηση και την ενίσχυση της ορθοδοξίας. Με τον τρόπο αυτό εισάγεται η

έννοια των «ΔΥΟ ΕΞΟΥΣΙΏΝ».

Η ρύθμιση αυτή αποτελεί σοβαρή παρέκκλιση από το πρώιμο σύστημα ρύθμισης

των σχέσεων κράτους και Εκκλησίας στο Βυζάντιο, σύμφωνα με το οποίο υπήρχε

μόνο ένας θεσμός και οι δύο εξουσίες δεν ήταν ανεξάρτητες.

Αργότερα, απαλείφθηκε από τον Λέοντα ΣΤ΄ στην αναθεώρηση που εφαρμόστηκε

για να ξεπεραστεί το πρόβλημα της τετραγαμίας του

Μετά το 10 ο αι. δεν υπάρχουν μεγάλα και πρωτότυπα νομοθετικά επιτεύγματα.

Υπάρχουν όμως συλλεκτικά, ερμηνευτικά νομικά έργα και διδακτικά εγχειρίδια

και μονογραφίες.

ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΑ ΕΡΓΑ, κάποια πους στηρίζονται στα Βασιλικά

1 Μεγάλη Σύνοψις των Βασιλικών (μέσα 10ου αι.)

2 Ο Τιπούκειτος (τι που κείται) (τέλος 11ου αι.), αναλυτικό ευρετήριο της

μεγάλης κωδικοποίησης

3 Ecloga Basilicorum Librorum Ι-Χ, μια πλούσια σχολιασμένη επιλογή των 10

πρώτων βιβλίων των Βασιλικών, που καταρτίστηκε στα χρόνια του Ιωάννη

Κομνηνού.

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑ

Ενοποίηση των σχολίων των Βασιλικών από τον Ι. Ξιφιλίνο (μέσα 11ου αιώνα)

19

ΔΙΔΑΚΤΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ

1 Σύνοψη των νόμων, του Μιχαήλ Ψελλός και περιείχε νομικές έννοιες σε

απλουστευμένη μορφή για το νεαρό αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ’ Δούκα.

2 Πόνημα νομικόν, του δικαστή Μιχαήλ Ατταλειάτη. Εύχρηστο συνοπτικό

βοήθημα των Βασιλικών.

Από τα τέλη του 10ου έως το 1204 δεν έχουμε σημαντικές μεταρρυθμίσεις

Ουσιαστικά τα ΒΑΣΙΛΙΚΑ παραμένουν κύρια νομική πηγή από τον 10ο αιώνα

και μετά. Στη συνέχεια έχουμε μεμονωμένα νομοθετήματα, τις Νεαρές, μεγάλος

αριθμός των οποίων ανάγεται στην περίοδο των Κομνηνών. Σημαντικό μέρος

ρυθμίζει εκκλησιαστικά θέματα.

Λόγω του ανταγωνισμού ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τις κεντρόφυγες

δυνάμεις των μεγάλων γαιοκτημόνων, οι αυτοκράτορες 10ο και 11ο αιώνα, για να

διασφαλίσουν τους πολίτες και τις κοινωνικές ισορροπίες και να περιορίσουν τις

καταχρήσεις των δυνατών, θέσπισαν νομοθετικά μέτρα. Αυτά ήταν μία σειρά

Νεαρών που αποσκοπούσαν στην εξισορρόπηση της κοινωνίας και την

εξασφάλιση του χαρακτήρα διαιτησίας του κράτους. Δηλαδή ανάμεσα στους

πλούσιους γαιοκτήμονες και την κεντρική εξουσία Φαίνεται καθαρά η ανησυχία

των αυτοκρατόρων απέναντι στην ανερχόμενη δύναμη των μεγάλων

γαιοκτημόνων.

Προς το τέλος 12ου αιώνα νόμοι με τη μορφή χρυσόβουλλων λόγων. Αρχικά για

παροχή σημαντικών προνομίων από τον αυτοκράτορα

ΕΞΑΒΙΒΛΟΣ

Ένα σημαντικό νομικό συλλεκτικό έργο του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου, η

οποία οφείλει την ονομασία της στο γεγονός ότι αποτελείται από έξι βιβλία. Σε

αυτά έχει ταξινομηθεί όλη η ύλη του αστικού και ποινικού δικαίου, ενώ υπάρχουν

παραρτήματα με ρυθμίσεις που δεν μπορούσαν να ενταχτούν σε κανένα από τα

έξι βιβλία καθώς και με νουθεσίες προς τους δικαστές.

Δεν είναι γνωστό αν η Εξάβιβλος χρησιμοποιήθηκε στην εποχή της. Αλλά η

επίδραση της στην εκπόνηση συλλεκτικών έργων κατά την μεταβυζαντινή

περίοδο ήταν έντονη ενώ γρήγορα έγινε γνωστή στη Δύση και στον σλαβικό

κόσμο.

Αποτέλεσε το αστικό δίκαιο της Ελλάδας μέχρι την εισαγωγή του Αστικού

Κώδικα το 1946.

20