100 Soruda Türkiye de Gerici Akımlar - Çetin Özek

7/29/2019 100 Soruda Trkiye de Gerici Akmlar - etin zek

1/223

1

http://genclikcephesi.blogspot.com


2/223

2



3/223

3

ARKA KAPAK

Gen bilim adam Do. Dr. etin zek, bu yeni kitabnda, Trk iye'ninen aktel meselesi haline gelen gericiliin, tarih boyunca sosyal snflar

asndan bilimsel aklamasn yapmaktadr. Osmanl devletinden bu yanagrlen batllama - slahat hareketlerini ve bunlara kar gsterilentepkileri bir bir inceleyen, bu olaylarn snfsal adan deerlendirilmesiniyapan yazar, Trk Devriminin temelleri zerinde de yeni grler geti r-mekte ve Devrimin baarszlk nedenlerini, saptrln bu gr asndanincelemektedir. Devrimi yapanlarn zledii Trkiye'nin yaratlmas iinzorunlu olan sosyal yap deiimleri gerekletirilemediinden eski toplumyapsnn kalntlar, politik ve ekonomik gc ellerin de tutan aalar, eraf,tefeciler, halk din adna kandrarak srek li bir tepkiye itmilerdir.

1950'den sonra iktidara gelen arac burjuvazi de emperyalizmle i-birlii yaparak dzenden yana, tutucu bir nitelik gsterince, btn bu ha l-ka kar gler, halk bilinsiz brakmak iin, dini ara olarak kullanm lar-dr. 1960 ylndan sonra gelien sol devrimcilie deinen yazar, bu akmnhalk bilinlendirmee balamas karsnda burjuva gericiliiyle dinci ge ri-ciliin aka ibirlii yaptklarn gstermektedir . zek'e gre, bu ereveiinde halk hi bir zaman gerici deildir. Halk gerici gsterenler, dzeninsrp gitmesinde kar olan gerek gericilerdir. Trk devrimine tepki, ger-

ekte,dinci deil ekonomiktir. Ekonomik tepki gstererek devrimi yozlat-ranlar, halk, dinsel inanlarn smrerek, devrime kar kmaa srk-lemektedirler. Bunun iindir ki Trk Devriminin antiemperyalist - uygar -tam bamsz amacna eriebilmesi, ekonomik ve sosyal yap deiimi nebaldr; devrim, ancak bu yap deiimiyle gerekleebilecektir.



4/223

4

100 SORUDA DZS : 3



5/223

5

DO. DR. ETN ZEK

100 SORUDA

TRKYE'DE GERC AKIMLAR

gerek yaynevi



6/223

6

BRNC BASKI: KASIM 1968

KAPAK: SAD MADEN

gerek yaynevi

stanbul, Caalolu Yokuu, Saadet Han, Kat 4

Dizgi : Asya MatbaasBask: Fono Matbaas



7/223

5

I

GR

Soru 1: Gericilik ne demektir?

Gericilik terimi, yerli yersiz, deiik evrelerce ok kullanlan birterimdir. Genel olarak toplumsal geliime kart dnce ve eylemi adla n-drmak iin kullanlr bu terim. zellikle toplumlarn adalamak abalariinde gerekletirdikleri atlmlara, allmn rahatl iinde kar kanakmlar, eylemleri pek ok rneiyle tarih iinde grmzdr. Gericiakmlar, toplumun temelinden gelen ve tmn kaplayan deiimlere kar-

olabilecei gibi, belirli ve biimsel olan deiimlere de kar kabilir. Toplumu tmnden ve temelinden kavrayan deiimler, genel olarakdevrim diye adlandrlrlar. Bu durumda btn kar devrimci

akmlar ve eylemler, gerici akmlardr. Kar devrimci, gerici akmlar,dzenin kkten deiimine kar kmaktadr lar.Bu kar k, dzen de i-ikliinden duyulan ruhsal huzursuzluklardan ve allmtan vazgemenintedirginliinden doabilir. Fakat gerekte bu tr kar devrimci-gerici akmve eylemler, dzen deiikliinden doan kar kayplarnn rndr; ger-ek anlamnda bir devrimci eylemden nceki dzenin salad karlarn

devrimlerle yokolmas, kar sahiplerinin gerici eylemlerine yol amak-tadr. Bunlar, kiisel inanlar ynnden tutucu evrelerin de desteini, buinanlarn



8/223

6

kullanarak, kolaylkla salamaktadrlar.

Trkiye'de de, Cumhuriyetten nce ve sonra yaplan her trl de i-im daima kart gcn de yaratmtr. zellikle Osmanl dzeni sr esincedeiimlere kart gler, oklukla, baskn gelmiler ve deiimleri nle -

yebilmilerdir. Cumhuriyetten nceki ve sonraki deiimlere kart tutucueylem ve dnceler de gericilik olarak adlandrlmaktadr. Sadece buradabir nokta zerinde durmak gerekir. Baz terimler so yut birer terim olarakvarlklarn srdrdkleri halde zaman getike ifade ettikleri kavram d e-imektedir. Dier bir deyile, terim bir kalp olarak her zaman ayn kaldhalde onun kapsam, muhtevas deimektedir. Belirli bir g eliim iindeterimin anlam deimektedir. Gericilik terimi de Trkiye 'deki toplumsalgeliim sonucu ayn deiime uramtr. zellikle 1960 yllarndan sonra,

gericilik terimine verilen dar ve tek yanl anlam deimitir. 1960 ylndansonraki toplumsal ve dnce alanndaki deiimlerin sonucu olarak, g e-ricilik yeni yorumlara ulam, daha gereki ve toplumcu bir adan k o-nunun zerine eilinmitir. Bu eili, gericiliin dinsel anlamnn yerini,gericiliin snfsal anlamnn almasyla sonulanmtr.

Soru 2: Dinsel gericilikten maksat nedir?

Gericilik terimi, uzun sreler, dinsel tutuculuk olarak yorumlanm-

tr. Toplumdaki deiimlerin salt din asndan deerlendirilmesi, s adecedinsel inanlar yznden bu deiimlere kar kanlarn gerici ol arak ad-landrlmasna yol amtr. Bu adan gericilik din nitelikte bir tutumun,dinsel dogmatizmin ad olmutur. O kadar ki, bir zaman sonra, dinselinanlar koyu ve iba-


9/223

7

dete dkn kiilerin dahi gerici olarak adlandrlmasna yol almtr.zellikle Cumhuriyetten sonra hukuk asndan layik bir sistemin beni m-senmesi, dinsel tepkileri oaltmtr. Layik siyas yapnn, slmn siyasetkurallarna ve dzenine aykr oluu, bu slamc tepkilerin oal nedeni-

dir. Yeni yapya tepkilerin grnte dinsel nitelikte oluu , gericilikledinsel tutuculuun ayn anlamda kabulne yol amtr. Layik grnlerarkasnda, gerici davranlarn gerekletirilebilecei dnlememitir. Buekilde, gericiliin dinsel anlal biimi, deimez, tek anlal bi imiolmutur. Layik devlet sisteminin kabulne bal olarak gerekletirilenyaz, giyinim, aile dzeni v.s. konularndaki tutum, kiilerin ilerici veya g e-rici saylmalar hususundaki tek l olmutur. Bu ekilde, ilericilik -gericilikkavramlar tamamen biimsel bir anlama getirilmilerdir. Bu biimsel tar-tmalar ve ayrmlar, sorunun zne inilmesini, zorunlu toplumsal deii m-

ler zerine eilinmesini engellemitir. Halkn bilinsizliinde ve gelenekselyapnn knlamamasndan doan tutuculuu, kendisinin gerici ola rakdamgalanarak hor grlmesine yol amtr. Halkn, gerici olarak damg a-lanmasnn, halk gittike birbirinden uzaklatraca, aydnlarla halkn ar a-sn aaca dnlmemitir. Belki de, bu yabanclama dnlm vebilinerek gerekletirilmitir.

Cumhuriyetten sonra, teokratik devlet dzeninden layik sistemegei, bu geiin gerektirdii toplumsal yap deiimlerine inemedii ii n-

dir ki, deiimler salt biim ve hukuk alannda kalmtr. Bu biimsellik,Yeni Trkiye'yi yaratmak konusunda giriilen devrimin de, salt biim y-nnde kalmas sonucunu dourmutur. Atatrk devrimciliin ulamakistedii temel yapdaki deiim, yani gerek devrim, gerekletirilemeyin-ce, doal olarak, tartmalar salt st yap sistemlerindeki deiim


10/223

8

ler zerinde olmutur. Bu deiimlerle din kurallar arasnda eliki olupolmad tek sorun olarak grlmtr. Biimin altndaki z kavrayama-yan ynlar, salt dinsel inanlar ynnden deiimlere kar knca dagerici damgasnyemilerdir. Buna karlk, biimin altndaki z deii m-

lere, dzenin, ekonomik yapnn deitirilmesine, yani gerek devrimciliekar kanlar ise srf biimsel deiimlere uyduklar, bu biimleri uygu -ladklar iin ilerici saylmlardr. Gerekte ise, dinsel tutumlar ynndenbiimsel deiimlere kar kan ve bu nedenle de gerici olarak adland-rlanlar, gerek bir devrimle karlasalard, sofralarndaki lokmalarn zen -ginletirecek bir yap deiimine gidilseydi, bu deiime hi de kar k-mayacaklard. Bu bakmdan da, gerici diye adlandrlan halk, kar de v-rimci saylmayacakt. Buna karlk gerek kar devrimciler de, kendileriniilerici den saydramayacaklard. lericilik - gericilik ayrmnn ls de,

batya uygun giyinmek, iki cmle arasna bir Franszca sz sktrmak, di n-sel inanlar yok grnmek kabul edilmeyecekti.

Soru 3: Gericilik teriminin snfsal ilikiler ynnden yo-

rumu nasl Yaplabilir?

Gericilik terimi; ancak 1960 yllarndan sonra gerek anlamnauygun bir biimde yorumlanmtr. lkemizde son yllarda gerekleen d-

nce akmlarndaki geliim, birok konuda olduu gibi, gericilik kon u-sunda da yeni ve gereki yorumlara yol amtr. Yeni yorum biimi ii n-de, gericilik, sadece politik, hukuk ve sosyal yapnn dinsel adan deer-lendirilmesi ve bun larn dine uygunluunun zorunlu olduunun savunu l-mas anlamn tamyor artk.


11/223

9

Daha balangta belirttiimiz gibi, gericilik toplumsal geliimekart eylem ve akmlar adlandrdna gre, bu tr akm ve eylemlerindinsel nitelikte olmas zorunlu deildir. Dinsel nitelik tamadan da, to p-lumsal geliimlere kar kmak ve dzenin yapsnn olduunca tutulmasn

savunmak mmkndr. Bu durumda, ilericilik-gericilik, biimsel anlamdnda, toplumsal geliim ve politik iktidarn ele geirilmesi konusunda s -nflar aras atma karsndaki tutuma gre llmeli dir. Gericilik, ilerici-lik terimleri snfsal ilikiler ynnden ele alndnda, toplumun yapsaldeiimine ve politik geliimine kar k ve sekinler egemenliindeki birdzeni srdrmek abas, dinsel nitelik tasn tamasn, gerici bir davr a-ntr. Gericilik teriminin snfsal yn, snfsal elikilerin dzende kkldeiimlere yol amas karsnda btn plakl ile ortaya kabilmitir.

Tarihsel bir zorunluluk gereince, btn az gelimi lkelerde old u-u gibi lkemizde de, halklarn bilinlenmesi gereklemektedir. Bu bilin-lenme, elbette ki, yllar yl, belirli bir aznln egemenliine ve kar sis -temlerine bal olarak smrlen halklarn kendi dzen lerini kurmalar,kendi siyasi iktidarlarna sahip olmalaryla sonulanacaktr! Bu sonu birdzen deiimini ifade etmektedir. Halk, gerekten halktan yana poli tikve toplumsal dzenlerin kurulmas, mevcut dzenden yararlanan ve ondanyana olan egemen evrelerce elbette ki istenmeyecek bir sonutur. tegericilik ilericilik nitelii, kiisel ynden, ancak bu deiim karsndaki tu-

tuma gre kazanlabilecektir. lericilik-gericilik, gerek bir demokratik d-zenden, halk bir ynetimden yana olup olmama sorunu biiminde ortayaknca, bat biimleri iindeki davranlar kiinin ilerici saylmas iin yeter-li saylamayacaktr. Byle bir davran iinde


12/223

10

ki kiinin, toplum sorunlarnn zm ynnden tutuculuu, kendisiningerici saylmas iin yeterli olacaktr. Szde Atatrklk, szde milliyet i-lik, szde devrimcilik gsterileri arkasnda her toplumsal ve politik geli i-me kar kan, bu geliimleri sulayan dzenin adamlarna, toplumsal e-

likiler ve ynler kesin izgilerle belirlendike daha ok raslamaktayz.Biimsel devrimlerden yana olan, layiklii ve ona bal deiimleri

benimseyen ve bu nedenle de gemite ilericiden saylan birok kiinindevrimcilik anlay biimsellikten kurtularak dzendeki kkl yap de i-imlerine yneldike, bu akmlara kar dzen deimez bartlarylanasl ktklarn gryoruz. Parlamentoda bir sol muhalefetin douuna,snfsal bir gerek demokrasiye, ulusal bamszlk kavgasna, ekonomikbamszla, anayasa kurallarnn tam olarak uygulanmasna kar kan

evreler, isterlerse smokin giysinler, ilerici deildirler, gericidirler. Demek oluyor ki, gericilik teriminin yeni yorumu, biimsel ve di n-

sel davranlara deil, snfsal ilikiler iindeki tuluma dayanmaktadr. S-nfsal ilikilere bal toplumsal deiim ynnden tutuculuk, gericilik o l-maktadr.Ancak bu adan bir yorumlanma ile gericilik, gerek devrimc i-lie direnen kart devrimcilik anlamn almakla, yerli yerine oturtula-bilmektedir. Politik deyimler asndan da, dinsel nitelikte olsun olm a-

sn, btn sac akm ve davranlar gerici nitelikledirler. Gerekten

de, politik deerlendirme ynnden, sac grler dzeni, yapy sa-vunan politik akmlardr ve bu nitelii iinde de ge ricidirler.

Soru 4: Gericilikakmlarnn dinsel ve snfsaltrleri ara-

sndailikivarmdr?


13/223

11

Doal olarak, gericilik teriminin lkemizdeki toplumsal geliim iin-de deien bu yorum biimlerini, tm olarak birbirinden kopuk anlamdakabul etmemek gerekir. Gericilik yorumunda yeni yeni var lan sonulargerekte bir tamlamadr. Yeni yorum biimi bize zellikle iki gerei gs-

termektedir:

a) Gericiliin, yani toplumsal geliimlere kar kn , dinsel nite-likte olmas zorunlu deildir. Dinsel deerlendirmeler ve amalarla ortayakan dzen tutuculuu, geliimlere kar k, tm gerici akmlarn sade cebir blm, bir trdr. Hangi zellikle ortaya karsa ksn, gerici akm-lar, dzen deiikliine ve geliimlere kart olmak ynnden birbiriy leilikilidir ve bir noktada toplanabilirler.

b) zellikle lkemizdeki son yllarn geliimleri, dinsel nitelikteki g

e-rici akmlara katlan halk kesimlerinin, layik grntler arkasna saklanangerek gericilere alet edildiklerini bize gstermektedir. Dier bir deyi le,son yllarda egemen snf durumunu iyice glendi ren komprador burjuva-zi Trkiye zerine uygulad genel plann bir blmnde de dini kulla n-maktadr. Halkn bilinlenerek komprador burjuvazi emperyalizm i-birliine dayanan dzene bakaldrsn engellemek ynnden, din bir kar-t devrimci ara saylmaktadr . Devrimci eylemlerin din asndan su-

lanmas, dzenin din asndan savunulmas, dinsel hisleri gl olan halk

kesimlerinin, bilinsiz bir biimde, dzenden yana olanlar des teklemesinisalar sanlmaktadr.Bu noktada, layik burjuva gericilii ile teokratik ge-ricilikbir noktada dmlenmektedir.

Dinci gerici akmlarla layik burjuvalarn yaknlamas, devrimci d-nce ve eylem gelitike daha gze batar biimde ortaya kmaktadr.Nitekim, yakn zamanlara kadar Atatrklk, devrimcilik ve ilerici

11


14/223

12

lik deerlerini kimselere brakmayan, halk dinlerine ballklar nedeniylesulayan szde ilericilerin, sol geliimin en lmlsna dahi kar ktklar,bu amala politik rgtler kurduklar grlmtr. Bu politik rgtler , de-ta emperyalizme sadk olduklar konusunda ortaya pey srmekte, zama-

nnda gerici diye suladklar ynlarn dinsel hislerini istismar ederekemperyalizme yatkn bir toplum yaratmak peinde grlmektedirler.Ksa-ca deindiimiz bu olgu, genellikle halktan gelen bir hareket gibi gzkenve layik dzene kar k anlamn tayan dinci gerici akmn, gerekte,daima belirli bir snfn kendi kar iin itelemesinin rn old uunu or-taya koymaktadr.

Soru 5: Layik burjuva gericilii ile dinci gericilik arasn-

daki ilikilerin ortaya knn nedenleri nedir ve Trkiye'dekigerici akmlar nasl bir plan iinde aklanacaktr?

Osmanl dnemi iinde genellikle ilmiye snfnca kt grlendeiimler, bu zmrece dinsel adan deerlendirilmi ve halk kart eyle-me tahrik edilmitir. Cumhuriyetten sonra ise, eraf, yar feodal toprakbeyleri layik dzene kar karak, halk bu dzene dman eylemlere

itelemilerdir. Ne var ki, eraf ve aalar kendileri de layik bir gstermec i-lik iinde olmadklarndan, dinci gerici hareketin snfsal nitelii gzearpmamtr.Ancak devrimci eylemin ve dncenin gelimesinden sonragericilik Trkiye'de yeni bir deiime uramtr; layik burjuvazi, dinciakmlar destekler, iteler duruma girmitir. Bu olgu, o zamana kadar r-tl kalan gericilik akmlarnn snfsal niteliinin btn plaklyla or tayakmasna yaramtr. Bu yeni olgu, bir bakma, ara -

12


15/223

13

c burjuvazi-eraf-aalar ibirliininbir sonucudur.Bu ibirlii, gerici tez-lerin konusunda da deiiklik yaratmtr. Yakn zamana kadar, sadecelayik dzene kar kan dinci gerici akm, burjuva gericiliiyle birleince,emperyalizm, asker paktlar, az gelimilik, bamszlk konularnda da din-

sel yorumlar belirmitir. Dinci akm, Anayasann layiklik dnda kalan t e-mel kurallarna da kar kan bir yapya sokulmak istenmitir. Bu, toplu maegemen glerin ortaya koyduu toplumsal gerek ile Anayasa teorisi ar a-sndaki eliki nedeniyle Anayasaya kar kan burjuvazinin dini yan kuv-vet olarak ele almasndandr.

Ksaca belirtilen bu sonular, dinci gericilik anlay ile burjuva ge-riciliinin i ie ilikiler kurduunu, bunlarn birbirlerinden ayr olma-dklarngstermektedir. Gericilik konusunda yeni yeni varlan sonular bu

konudaki yllar yl sren yanlglar ortadan kaldrm, gericilii yalnkat vesrf dinsel anlamda ele alma alkanlndan bizi kurtarmtr. Ancak yeniyenidir ki dinsel akmlarn gerek izgisi ve snfsal ilikiler iindeki yeribelirmektedir. Fakat Trkiye'de gerici akmlar incelenirken, zorunlu olarak,dinci akmlara zellik tanmak, bunlarn devrimci eyleme kar klarntemel konu olarak ele almak gerekmektedir. Bu zorunluluk, tarihsel geli-

im iinde, biimsel devrimci eyleme veya gerek devrimci eyleme kartglerin ounlukla dinsel nitelik iin de kmasndan domaktadr. Tarih-

sel geliime uygun olarak, 27 Mays sonrasnda belirgin duruma giren, di n-ci-gerici akmlarla burjuva gericiliinin ilikileri zerinde de duracaz.


16/223

14

OSMANLI TOPLUMUNDA GERC AKIMLARIN

NTELKLER, AMA LARI, NEDENLER

Soru 6: Osmanl toplumundaki dinci-gerici akmlar ne

zaman balamtr?

Osmanl toplumundaslahat hareketleri diye adlandrlan yeni-leme abalarnn ba gstermesiyle birlikte, bu deiimlere kar kandinci gerici akmlar da kendilerini ortaya koymulardr. Belirli bir tariheiaret etmek gerekirse, XVIII. yzyln ilk yllar gerici akmlarn balangcolarak kabul edilebilir.

zellikle XVII. yzyl, Osmanl Devletinin hzl bir gerilemeye girdii

devirdir. Batnn kendine zg ekonomik dzeni teknik ilerlemeyi, zengin-lemeyi salamtr. Keifler dnemi, batnnsmrgecilik devrini am vesmrgecilik batnn hzla zenginlemesine, retim hznn ykselmesine,yeni pazarlar bulmasna ve teknik keifler yoluyla da teknolojinin retimdeyer almasna yol amtr.Bu geliim, batnn teknik, ekonomik ve dncealannda yepyeni bir dzene erimesini, gelimesini, ayn geliimi gerek-letirememi lkeler, toplumlar zeninle egemenlik kurmasn salamtr.Ayn geliim tablosunu gsteremeyen ve ekonomik dzenini fetihlere, ta-lana dayandran Osmanl Devleti bu durumda bat karsnda eski sava

stnln de kaybetmi ve XVII. yzylda g dengesi iyiden iyiye bat-dan yana deimi-

14


17/223

15

tir. Teknik ve ekonomik geliime paralel olarak ba tnn yeni biimler iindekurduu ordular, tmarl sipahi sistemine dayanan Osmanl ordularnher alanda yenilgiye uratabilmitir . Bu yenilgiler ise, zorunlu olarak, dev-letin talan olanaklarn da elinden alm ve ekonomik knt de balam-

tr. Bu ana ereve iinde gelien, Osmanllarn gerileyii, batnn ise gel i-imi, slahat zorunluluu konusundaki inanlarn belirmesiyle sonu-lanmtr.

O dnemde model olarak en gelimi toplum olan bat toplumu elealnmtr. Islahat, bir anlamda batllama anlamna gelmitir. Bu ba-tllama zorunluluuna inan ve bu ynde geliim nce ksm niteliktamtr. Daha sonralar ise, btn kavrayan geni bir takliti batlla-ma hareketine giriilmitir. Btn bu slahat, batllama hareketleri

Osmanl Toplumu iinde kart glerle karlam, yer yer duralamtr.Bu kart hareketlerin genellikle dinci nitelikte ortaya kt da grl-mtr.

Soru 7: Osmanl toplumundaki slahat hareketlerinin y-

nelileri ve nitelikleri nelerdir?

Osmanl mparatorluundaki kn temeldeki nedenleri nce

kavranamam ve btn su orduya yklenmitir. Bu nedenledir ki, XVII.yzyln sonlarnda balayan slahat hareketleri, nceleri, sadece ord u-nun yapsyla ilgili olmutur. Bu nedenle de, Fransz modeline uygun aske r-lik okullarnn kurulmasna ve yabanc reticilerin getirilmesine allm-tr. Ne devletin biimleni ekli konusunda ve ne de toplumsal yap as n-dan bir deiime gidilmemitir. II. Osman'dan II. Mahmud'a kadar ba s o-run, Yenieri rgtnn slah olmutur.

15


18/223

16

Mhendishane ve Tophanenin almas, Nizam - Cedit ordu-sunun kurulmas bu konudaki ilk admlardr. Bunlar, tarihsel geliim ii n-de, Asakiri Mansureyi Muhammediyenin, Mektebi Ulumu Harb iyeninkurulmas izlemitir. Devletin slah ile ilgili olarak IV. Murada, III. Must a-

fa'ya, III. Selim'e sunulan deiik slahat raporlarnda, kn nedeni ola-rak hep ordunun durumu zerinde durulmu ve ie ordunun slah ndanbalanlmas tlenmitir. Koi Bey'in Risalesinde, Koca Sekban -bannHlsat-l kelm fi redd-il avam adl raporunda, Ratip Efendinin IslahatProgramnda, ordunun durumu zerinde durulmas ve ie buradan bala-nlmas, gerek temellere inilememesi doaldr. nk kntnn somutrnei, ordularn drt bir yanda urad yenilgilerdir. Ordunun bu yenilgi-leri talan olanaklarn ve zenginlik kaynaklarn yok etmitir. Ordunun s-

lah, eski zenginlik gnlerine dnn yolu olarak grlmtr .Ordu zerinde planlanan slahat abalar yannda, daha L le Dev-

rinden balayan Fransz modeli deiimler de gze arpyordu. Matbaannkurulmas, baz endstri kollarnn gelitirilmesi, kitaplarn tercmesi gibibaz batya allar grlmt. Osmanllar uluslararas politika ynndende batyla ilikiler kurmak hevesindeydiler. Ayn heves batda da grl-yordu. Bu abalar, eski Osmanl Toplumuna yeni bir anlayn uygulanmasabalaryd; hi bir zaman dzeni tm kaplayan bir deiime ynelmeme-

sine ramen, yine de dinsel tutuculuun bakaldrs ile karlat. PatronaHalil ayaklanmas (1730-1731), batya ynelii kfr sayyor ve eriatelden gidiyor barts ile yenileme eylemlerini kertiyordu.

Patrona Halil ayaklanmasndan sonraki slahat ha reketlerinin da-ha da ksm olduunu ve sadece orduy

16


19/223

17

la ilgilendiini biliyoruz. Bu deiikliin en kkl bi iminin III. Selim dne-minde gerekletirilmesine alld ve Nizam Cedit denilen yeni bir ord u-nun kuruluuna giriildi. Bu askerlik rgtnn kuruluu, gerekle, Yenie-riliin kaldrtmas, Ulema snfnn sekinlik ve stnlnn terki ve batl-

lama abalarnn bir blmyd. III. Selim, eskinin yannda yeniyi kur-mak metodu iinde, Nizam Cedidi bir yeni olarak gryordu. F akat btnbu deiimlerin toplumun temel yapsna inmeyi ve onu deitirm eyi amabilmediini belirtmek gerekir. Nitekim, gerek Anadolu gerek Rumelide bakaldrlar, feodal anari, ayanlarn devletikler kurmalar bi rbirleriniizliyordu. Bu kmazlarn ilmiye snfnca tek nedeni, Nizam Ceditti.Bu yeni kurulu, slmla karyd, eriat elden gitmekteydi ve III. SelimHamidl-haremeyn namna elverili deildi. Ulema, Yenieri, ayan ve

eraf, sonunda, III. Selime kar birleti. Moskof olurum da, Nizam Ceditolmam diyen Yenierilerden Kabak Mustafa bakaldry gerekletirdi.Ulema fetvay vermiti: Nizam Cedit, misli namesbuk bidati azime - r-nei grlmemi derecede byk bir dine kar geli idi. Bu yola gidenlerldrlebilirdi.

Kabak Mustafa'nn din ve eriat adna ayaklanmasn, bu gericiayaklanmay ngiliz ve Fransz elilerinin de kkrtt bilinen bir ge r-

ektir. Batdaki endstrileme ve teknik geliim nedeniyle artan retime

pazar bulmak isteyen ve Osmanllar yar smrge durumuna drmekabalar iinde bulunan batnn, Osmanllarn belki de bir temel dzen d e-iikliine varacak batllama, slahat almalarn engellemeleri doa l-d. Bu olgu, dinci bir eylemin, emperyalist bir ama iin alet edilmesi ynnden nemlidir.

17


20/223

18

Soru 8: II. Mahmud dnemindeki slahat hareketlerinin

zelliklerinelerdir?

Kabak Mustafa olayn izleyen dnemde, II. Mahmud'un yine saltordu dzeyinde kalan yeniletirmelerini, Yenierilerin yok ediliini, Anado-lu toprak dzeninin bozulmas sonucu treyen feodal beylerin Sened-ittifak ile yetkilere kavumalar ve merkez otoritenin snrlandrlmasizledi. Bu ve buna benzer yzeyde ve ok dar alanda kalan deiimler dahi,slamc tutucularca sulanmtr. eyh Sal adnda birinin, giritii yenilik -ler nedeniyle II. Mahmud a: Gvur Padiah, Cenab Hak senden, ettiinkfrn hesabn soracaktr. Sen islmiyeti tahrip ve laneti Muhammediyizerine celbediyorsun demesi nldr ve deiimlerin islmclarca kfr

sayldn gsterir.

ok dar alandaki geliimleri dahi kfr olarak ka bul etmesine kar-lk XIX. yzylda Osmanl toplumu ok daha geni yenileme eylemleri ilekarlaacaktr. Yenieri Ocann 1826 ylnda kaldrlmas Ulemann fet -vas ile olmutur. Ulema tarafndan verilen bu fetva, ilmiye snfyla pad i-ah otoritesinin birlemesi anlamn tamaktadr. Bu birleme, tarihimiziinde nemlidir. nk son yllarda, yenileme abalar her zaman, ule-mann itelemesine ve desteine eklenen Yenierilerin madd gc ile e n-

gellenmiti. Ulema, Yenierilerin sonuna fetva verince, gerekte, yenile-meye kar ktaki kendi silhn yok etmi oluyordu. Yenierilerin kald-rlmas, yenilemenin Osmanl toplumunda dourduu da lizmin (ikiliin)askerlik alannda kaldrlmas anlamn tayordu. Ordunun yapsndaki y e-nileme baar salam ve ordu artk yenilemelere kar kmayan, aks i-ne, ona destek olan bir nitelie kavuturulmutu. Ordunun

18


21/223

19

bundan sonraki gelimesi de hep devrimci bir dorultuda olmutur.

Yeni ordunun devrimci nitelii karsnda ulema yenilemelere karkta yalnz kalmtr; yenilemeye bakaldracak madd gc bulamam-

tr.Bu sonu, yenilemeden, batllamadan yana yukardan aa atlmlarengellemeden gerekletirmek olanaklarn salad gibi, ordunun kend i-sinin de belirli bir sre sonra yenilemeyi isteyen, bu konuda iktidar itel e-yen bir g durumuna girmesine yol amtr. Ayrca, batdaki yeni ve ze l-likle Fransz Byk Burjuva Devriminin yaratt dncelerin, bu devrim-den esinlenen nerilerin de yurda gelmesinde, ordunun byle bir davran-a kar kmayacak nitelikte olmasnn rol byktr. Nitekim II.Mahmud'un baz slahat hareketleri ve onu izleyen davranlar, oun-lukla ilmiye snfnn direnmesine ramen, baarya ulatrlabilmitir.

Soru 9: Tanzimat ve merutiyet nasl bir amaca y-

nelmilerdi?

Islahat ve batllama olaylar iinde en nemlisi Tanzimattr.1839 ylnn 3 Kasm gn Sadrazam Mustafa Reit Paa tarafndan oku-nan Tanzimat Ferman, Osmanl Devletinin gerileme nedenlerini inc e-leme ve saptamayla ie balar. Bildiriye gre, 150 yldr eriata uygun dav-

ranlmamas, din balarn zayflamas, kn nedenidir. Bildiri, zmyolunu, k iin kabul ettii nedenle eliik bir biimde , yeni kanunla-rn yaplmasnda bulmaktadr. Bu kanunlar, genellikle, can, mal ve na-musun korunmasyla, vergi adaletiyle ve askerlikle ilgili kanunlar olarak gruba ayrlmaktadrlar. Bu kanunlatrmaaba ve amalar, gerekte, Pad i-ahn snrsz yet-

19


22/223

20

kilerini snrlamaya ve merkez, kudretli bir devlet kuruluunun sistemlet i-rilmesine ynelmekteydiler. Nitekim bu ama etrafnda baz deiiklikleregiriildi ve yenilikler getirildi. Fakat bunlarn devleti kntden kur -taramayaca akt. Nitekim, 1856 Islahat Ferman, Tanzimat Ferman-

n tamamlamak amacyla karld; ayn amalar tekrarland. 1. ve 2. Me-rutiyetve bunlar hazrlayan1876 Anayasas ile1909 Anayasa deiiklik-leride, hemen hemen ayn amalar gdyordu: Devleti kurtarmak. Bununiin de, siyasi planda geni deiikliklere varlyor, padiahn yetkilerinizisnrlandrld bir siyas yap iinde, kii zgrlklerinin ve buna uygundzenin kurulmasna allyor, bunun yannda bat kurulu ve siste m-lerinin de yurda getirilmesi isteniliyordu.Bu yolla, bat sistemlerine uy-gun siyas ve kurulu dzeni iinde, batllalabilecei, kntden

kurtulunabilecei, batya kar klabilecei sanlyor du. Unutulan, yaplanilerin sadece st yapy ilgilendirdii ve toplum dzenindeki ekonomikilikilerdeki deiiklikler gerekletirilmedike bat dan alnan siyas sistem-lerin ve kurulularn basit birer taklitten teye geemeyeceiydi. Bu ger-ee varabilmek iin 1960 sonralarn beklemek ge rekecekti, Bu gereevarlamad iindir ki, sadece siyasal planda derin deiimler getiren II.Merutiyet dahi 31 Mart direnii, dinci gericiliiile karlayordu.

Soru 10: Tanzimat ve merutiyet dnemindeki ba-

tllama hareketlerinin temel nitelikleri nelerdi?

Tanzimat ve sonrasnda giriilen yenilik abalarnn en nemli ni-telii, belki de, aadan yukarya bir iteleme sonucu olmamalardr. Avr u-pa'daki burjuva de-

20


23/223

21

mokratik dzen anlayyla ilgi kuran belirli kadrolar aydnlar siyas iktidarzorlamlar ve siyas iktidar kendi yetkilerini kendisinin snrlamasna razetmilerdir. Bu bakmdan, slahat hareketleri daima yukardan aaya biraydn kadro basks ile gereklemitir. Halk, gerekte, bu deiikliklerden

fazla etkilenmemi, bu deiiklikleri umursamam ve kendi dnda g r-mtr. Yaplan deiikliklere halk hi bir zaman iin kendiliinden ba -lamam ve bir deiiklik ihtiyacn duymamtr. Deiiklikler de, halkasomut bir ey getirmedii, onun yaantsnda bir zenginlik ve mutluluk y a-ratmad iin, aydn kadrolar ile halk arasnda ilikiler, deiimlerden so n-ra da, kurulamamtr. Bu deiiklikler, gerekte, yeni brokrat kadro veyeni bir siyas rgt biimlenmesinden baka sonu dourmamtr. Budeiiklikler de, gerekte, o dnemde Osmanl toplumuna egemen olan

bat kapitalizminin iteledii ve kendi gvenlik ve amalar ynnden gerek-li grd deiikliklerdir. Batnn endstrileme dnemi dnda kalanOsmanl toplumu, batnn pazar durumuna girerek yar smrgelemi -tir.Bu yar smrge yapsnda, bat kapitalizmi kendi anlayna uy gun birsiyas yapy desteklemitir. Gen Osmanllar ve Jn Trkler in bur-juva demokratik zgrlk anlay iin yapt mcadele, zgrlk m-cadeleleri olarak adlandrlm ve temelinde batllamay getirmitir. Bumcadele, gerekte, mutlak iktidar ile baty temsil eden aydn kadrosuarasnda gereklemi, snfsal bir nitelik hi bir zaman iin kazanamam-

tr. Aydn kadrolar, belki de iyi niyetle, bat dzenini yerletirme abasiindehem halkla ters dmler ve hem de smrgecilerin iine gelen birkltr ikilemesine yol amlardr. nk, batl kadrolar dahi hi bir za-man iin kkten bir deiimin savunucusu olmamlardr. O kadar ki, batbir btn olarak st yap asndan dahi ele alnmam, eski

21


24/223

22

yapnn yanna yeni biimlerin getirilmesine allmtr. Jn Trklerdensonra baty tm olarak ele almak eilimleri belirmise de, bunlar da eskiyive geleneki yapy ortadan kaldracak toplumsal yap deiikliklerine gi t-memiler, Tanzimattanbu yana beliren her konudaki er'i ve bat mode l-

lerinin birlikte yaamas sistemi varln korumutur. Sonuta toplumundeiik tabakalar arasnda anlay deiiklikleri oalm, deiik tabaka larbirbirine yabanclamtr. Bu durum ise, halkn yeni kadrolara dmanl-n dourmu, yeni dzen gvurlukla sulanm ve smrgecilik sistemi,dier etkenler yannda, bu kltr ikiliinden de yararlanmtr. Ks mci,temele inmeyen ve taklit batllk, emperyalizmin kltr etkilemesi vekendinden yana, toplumdan kopmu bir aydn tipi yaratabilmesi olanakl a-rn salamtr.

Soru 11 : 31 MartVakas diye anlan olay nedir?

Tarihimizde 31 Mart Vakas olarak adlandrlan olaylar, II. Merut i-yetin iln srasnda Rumelinden stanbul'a getirilmi olan 4. Avc Taburueratnn, eriat isteriz bartlaryla Sultanahmet'te toplanmalarylabalamtr. Gvur saylan baz devlet adamlarnn yurt dna kartl-masn, eriatn tam uygulanmasn, batdan alnm okul sisteminin kald-rlmasn, alayl subaylarn grevlerine dnmelerini v.s. isteyen bu kalaba-

lk bym, kan dkmeye kadar ii gtrmtr. Hamdi avu,Blkemini Mehmet, Ahmet Rasim, Avni Hoca, Temyiz azas Haydar Efen-di, hareketin asker ve ilmiye snfndan gelen liderleridir. Hareketin lider-leri, isteklerini Yasama Organnn krslerinden de belirtmilerdir. Olaylar31 Mart-11 Nisan 1325 olaylar, siyas hayat etkilemi, Hseyin Hilmi PaaKabinesi dm,

22


25/223

23

Meclisi Mebusan Bakan Ahmet Rza Bey istifa etmitir. Padiah, HattHmayununda, eriat esaslarna bir kat daha dikkat edilmesi zorunl u-luuna iaret edilmitir. slamc akmn saldrganl gittike artm 24 Ni-san 1909 tarihinde stanbul'a giren Mahmut evket Paann Hareket Or-

dusu olay kanl bir biimde bastrm, Abdlhamid tahtndan olmutur.Olayn, Bergama, Karahisar, Adana, Erzurum, Diyarbakr, Van, Med ine veam'da abuk bastrlan baz sramalar da grlmtr .

31 Mart Vakasnn kimin itelemesi ile gerekletii konusunda ta r-tmalar bugn dahi srp gitmektedir. Bazlarna gre, 31 Mart VakasPadiah Abdlhamid'in ttihat ve Terakki Frkasnn ceberut iktidarndankurtulmak, Merutiyeti yeniden sndrmek iin giritii bir harekettir. N i-tekim, bu hareketin ttihat ve Terakkiyi ykacan sananlar ve bunu umud

edenler vardr. Osmanl Gazetesinin 5 Nisan 1325 tarihli nshasndakimektubunda Prens Sabahattin bu umudunu aka belirtmitir. OsmanlGazetesi, ttihad ve Terakkiye kart gruplarn, bu olaylardan yararlanarakHeyeti Mttefikai Osmaniye kurmalarn nermitir. slamc Cepheninyayn organ Volkan 'da da, olay ven ve ttihad ve Terakki ynetiminigvurlukla sulayan yazlar kmtr. Serbesti, Mizan gazeteleri de, 31Mart olayn Merutiyeti glendiren olay olarak grm, eriat yaasnbartlaryla selmlamlardr. Halkn da ayn gr ve duyguda olduunu

belirtmek gerekir. Olay, ttihat ve Terakki ynetimine kar olan, onu g-vurlukla sulayan halk tarafndan desteklenmi ve islma dn eylemiolarak yorumlanmtr. Halka gre, bakaldrnn tek hedefi, t tihat ve Te-rakki gvurudur.

31 Mart olaylarn, ttihat ve Terakkinin kendisinin tertipledii ko-nusunda iddialar da vardr.Bunlara gre,

23


26/223

24

ttihat ve Terakki, salt Abdlhamidi devirebilmek iin bu olaylar tertiple-mi, kendi politikasna engel grd mslman padiah tahtndan indiripmutlak iktidarn kurabilmek ynnden bu olaylara bavurmutur. erifBey'e, Mizanc Murat Bey'e gre, 31 Mart yar kalm bir harekettir ve i r-

tica olmayan bir muhalefet hareketidir. Bu muhalefet hareketini, muh a-lefeti ezmek isteyen iktidar, yani ttihat ve Terakki Frkas dzenlemitir.Bu gr, gnmzde de, Abdlhamid'i Ulu Hakan sayanlarca tekrar-lanmaktadr .

Olaylar kimin tarafndan itelenmi olursa olsun, sonuta ttihatve Terakkinin kazanl kt ve mutlak parti diktatrln kurduubir gerektir.

Soru 12: 31 Mart olaynn ynelii ne olmutur?

Bize kalrsa, 31 Mart Vakasn kimin iteledii pek de nemli deildir.nemli olan, harekette savunulan grler ve an toplumsal yaps ii n-de hareketin yeridir. Gerekte, 31 Mart olaylar lkenin 0 gnk koul -larnn yaratt doal bir olaydr; batllama ve slahat ad altnda b i-imsel bir yap taklidine kar halkn din itelemelerle bakaldrs olaydr.Bu olay Abdlhamid tarafndan itelenerek ya ratlm olsa dahi, Padiahnevresi dnda kalanlarca desteklenmesi olayn politik bir istismarn

dnda baz anlamlar tadn da gstermektedir. 31 Mart gerekte, hal-kn kendinden kopuk aydn kadrolarna kar bakaldrdr; bu ba -kaldr slamc bir nitelik iinde su yzne kmtr. Dinsel inanlar,

bakaldranlar birletiren ortak unsurdur. Hareketin, okullulara, yeni

politik kadrolara, bat tipi sistemlere kar k, dinsel inanlar arkasndahalkn kendisine yabanc grd oluumlara kar ktn gs -


27/223

25

termektedir.Deiimlerin biimsel ve yzeyde kal, elbette ki kart halkklaryla karlaacakt. Bu nedenle 31 Mart olaylar bir srpriz olarak,beklenmeyen bir olay olarak yorumlanamaz. Nitekim, olaylardan bir hafta

nce, Saidi Nursi ve Dervi Vahdeti tarafndan kurulan ttihad Mu-

hammediFrkasnn kuruluunun aklanmas,Volkan Gazetesindeki ya-zlar, gelecek bir patlamay aka haber vermitir.Volkan, Osmanl Toplu-munun kntsn, toplumdaki sefaleti kabul etmektedir. Bunun nede-nini ise, dinden ve ahlktan uzaklamakta, Merutiyet denilen zulmdebulmaktadr.Batya yneli bir eytanlar devriyaratmtr. Bu eytanlardevrinin ba sulular ise, Jn Trkler ve programlarnda er'i kurallarauygun hkmler bulunmasna ramen ttihat ve Terakki Frkasdr. eytan-lar devrine son verme grevi, ilmiye snfyla orduya dmektedir. Bu yolla,eriat Ahmediye kanunlarn ve dzenin egemeni, tek temel kural o l-

maldr. Nitekim ttihad Muhammedi Frkas, tm anlamnda bir siyasparti olmayp, btn mslmanlarn doal yesi olduklar bir slm birlii-dir. Bu frka, iktidarlar dahi, er'i erif adna denetleyecektir. Partininasl bakan da Hz. Muhammettir. Bu nitelii iinde Frka dinci, ihtillci vebtn slmlkeleri zerindeki amalar ynnden beynelmilelcidir.

Bu slamc akm, deiiklikleri kendine yabanc gren ve gelenekiyaplar iindeki halktan da destek bulmutur.zellikle, ttihat ve Terakki-nin, alayl memurlarsubaylar tasfiyesi, ilmiye snfndan olanlarn askerlik

yapmalarna karar verii, iktidarn kendi muhalifi gazetecileri ldrtmesi,slamcakmn daha da desteklenmesi ile sonulanmtr.Bu ekilde, eko-nomik sorunlar, siyas bask, hemen dinsel kurallara aykrlkla birletirilmi slmyap bir ekonomik sistemin, siyasi dncenin kar-


28/223

26

t tipiymi gibi, slamc bir anlay etrafnda birleme olmutur. eriattanuzaklald, dine sayg kalmad, gvurlald iddialar, gerekte di-er alanlardaki huzursuzluk ve honutsuzluu ekillendiren ortak itici duy -gudur. Halk, 31 Mart olaylarnda ttihat ve Terakkiye kar karken, ger-

ekte, onun politik ve ekonomik tutumuna kar kmaktayd. Kart eyle-min dinsel yn, gerek etkenleri rten, halk birletiren bir duyguydu ;halkn bilinsiz aray iinde gerek sorunlarla dinsel kurallar birletirme-si, aralarnda ilgi kurmas sonucuydu. Bizce gerek olan bu ereve iinde,u veya bu grup veya kiinin halk din adna itelemesi, dinin istismar szkonusu olabilir. Fakat gerek eylemci gcn harekete geiind e gnn ko-ullarndan duyulan honutsuzluk, bi r aydn despotizmine bakaldr,halka bir ey getirmeyen deiimlere gelenekler adna gsterilen tepki

temel olarak grlyordu.31 Mart olaylar, uzun sren bat taklidi deiimciliin salad

birikimlerin patlamas olarak belirirken bize iki byk gerei gstermek-tedir. Halka bir ey getirmeyen, stten gelen, halka dayanmayan kadrohareketleri, brokrat zorbal erge halkn direnciyle karlamaktadr.Butr deiimler, sosyal yapya inerek, temel yapda deiimleri gerekle-tirmeden hi bir zaman halk tarafndan desteklenmemekte, benimsen-memektedir.Halk, deiimleri gerekletiren ve kendisini halktan stn

gren aydn kadrolara dman olmaktadr; aydn kadrolarla halk arasn-da ilikiler kurulamamaktadr. 31 Mart olaylar, bu durumlarda slamc tez-lerin daha kolaylkla benimsenebildiini, halkn sorunlarn zm yollanndinsel inanlar sisteminde bulduunu, din i nanlar sistemlerin politik veekonomik dnce ve sistemlerin kartym gibi ortaya srldn g s-termektedir. Bu srada, gelenekler ve nyarglar iindeki hal -

26
http://r.iemlerin/http://r.iemlerin/


29/223

27

kn, din adna istenilen yerlere de itelenebildiklerinin en belirgin rnei 31Mart olmaktadr. Bu gerek, 31 Ma rttan nceki dinci kart eylemlerdegrld kadar Cumhuriyet iindeki olaylarda da grlmtr.

Soru 13: Toplumdaki deiim ve geliimlere kart hare-

ketlerin tarihimizde ounlukla dinsel grn arkasnda ge r-

eklemesinin nedenleri nelerdir?

Deiimlere kart eylemlerin ounlukla dinsel nitelik iinde bel iri-inde islmiyetin doktrin yapsnn da rol olmutur; gnmzde de o l-maktadr. Deiik dncelerdeki insanlar ortak bir eylem iinde birlet i-rebilmekte, ynlar aldatmacada ve bilinsizce eylemlere srklemekte

din en etkili bir ara olmutur tarih iinde. Dinsel duygular, gr farklar-na baskn gelmi ve ynlarn dinsel nitelikteki eylemler etrafnda topla n-malar salanabilmitir. ounlukla dinsel duygular, kart dev rimciakmlardan yarar bulunanlarn halk pelerine takabilmek iin istismarettikleri bir deerdir. Bu istismar yoluyla, ynlar zaman zaman kendil e-rinden yana devrimci eylemlere kar kartlabilmilerdir. Tarih iinde,orta ada, dinin bu biimde kullanlna tank olmaktayz. Btn dinleriin ortak olan bu ynde kullanl, islmiyetin dnya gr iinde,mslman lkelerde ok daha kolay ve etkili olabilmitir.

Btn dinler ve bu arada Hristiyanlk, siyas iktidar ile ilikiler kur-mu, siyas iktidar etkilemi ve siyas hayat iinde rol almtr. Gnmzdede, kilise siyas hayat etkilemektedir. Fakat, Hristiyanln siyasi hayatiinde rol al fiil bir durum olarak belirmitir ok zaman. Dier bir deyi-le, Hristiyanln ve dier bir

27


30/223

28

ok dinin, dnya dzeni ile ilgili kendilerine zg sistemleri, dogmalarmevcut deildir. Bu nedenledir ki, hrstiyan lkelerde teokratik devlet d-zeni dinin zorunlu, emredici bir sonucu olmamtr. Gnlk davran b iim-lerinin, toplumsal yap deiimlerinin, siyas sistemlerin temel kurallar,

Hristiyanlkta birer dogma olarak biimlenmediinden, gerekletirilendeiimlerin dinsel adan deerlendirilmesi zorunluluu da ortaya kma -mtr. Bu tr deiimler ve zellikle layik siyas yapya gei, hrstiyanlkelerinde, sadece karlarn yitiren kilisenin direniiyle karlam vefakat layik siyas yapnn dinsel dogmalara aykrl ne srlememitir.Gerekte de, hrstiyan lkelerde, dinsel ve siyasal iktidarlarn ayrl ba-ndan bu yana kabul edilmi, sadece bu iki ayr kaynak tan gelen iktidarnstnl kazanma sava doktrinde ve eylemde kendisini gstermitir.

Sonuta da, geliimler, dinin temel uhrevi kurallarna, aykr dmedikekilisenin kesin direniiyle karlamamtr. Dier bir deyile, kilisenin siyashayat iindeki etkenlii azaltlabilmi, deiimlerin uygulanabilmesi dinselbir vizeye bal kalmamtr.

slmiyet ise, hristiyanlktan farkl olarak, ahretle ilgili konular d-nda, kendine zg bir yaay ve siyasal sistem dzeni de kurmutur. Si-yasal ve dinsel iktidarlar atm islmiyette yoktur ve iki iktidar ayn el detoplanmtr. slmiyetin resm din olarak kabul, belirli bir siyasal bii m-

lenmeyi de zorunlu klmaktadr. slmiyet, dnyev her sorunu zml e-dii, en kiisel davran biimlerini dahi dzenleyici kurallar getirdii inan-cndadr. Siyasal ve dinsel iktidarlarn bir elde birleii, dnyev sorunla-rn dinsel kurallarla dzenlenii, mslman devletlerde btn st yap ku-rulularnn ve toplumsal hayal ile ilgili davranlarn din adan deerle n-dirilmesi ve biimlenmesi sonucunu, bir bak -

28


31/223

29

ma da, zorunluluunu dourmutur. Bu oluum, toplumdaki her deiimindine uygun olmasnn aranmas durumunu yaratmtr. Toplumsal oluumve deiimlerin geerli olabilmesi, din adna bu konuda karar vermeeyetkili olanlarn dinsel vizelerine bal kalmtr. rnein Osmanl Top-

lumunda eyhlislmn fetvas bu vize grevini grmektedir. Sonuta ilmiye snf btn topluma egemen olabilmi ve bu snf kendi karla-rna ve anlaylarna kart her trl davrana olumsuz tepki gsterdiindehalk arkasndan srkleyebilmitir. Tm olarak dinsel nitelikteki bilimitemsil eden, layik bir bilimsel geliime olanak tanmayan ulema, topl u-mu kendi gr asndan dzenlemek, yneltmek yetkisini ele geirmitir.Ulema, Yenierilerde de kendisinin vurucu gcn bulmu ve btn siyasal-toplumsal hayata egemen bu iki g, en ksmci deiimlere dahi kar

kmak kolaylna eriebilmitir. Bu glerin tutuculuu lsnde de,toplum tutucu, donuk bir yap kazanmtr.

Soru 14: slmsiyaset kurallarna gre egemenliin kay-

na nedir?

Yeni bir toplum dzeni getiren slm dininin kurallareriatola-rak isimlendirilmitir. eriatn kaynaklar olarak da, Kur'an, snnet,icma mmetvekyas fukahakabul edilmitir.eriat, idare edenleri

ve idare edilenleri ilgilendiren sorunlar kapsamas ynnden temel bazkurallara varmtr. Siyas gelimelere uyarak ortaya kan Fkh (slmhukuku)da, uygulannda deiebilmekle beraber temel kurallar ynn-den deimez saylmtr. Temel ynden deimeyen fkhn gelimeleriizleyememesi nedeniyle de, hukukla

29


32/223

30

hayat arasndaki ilikinin kurulmasna ynelen urfi hukuk domutur.eriata dahil olmayan ve zellikle kamu hukuku alannda yeni sorunlarkarlamak iin konulanurfi hukuk kurallar da gerekte kaynan e r-'i temellerde bulmu, bu temellere uygun olmak zo runluluunu duymu-

tur. Bu bakmdan urfi hukuk bir bakma layik ve sivil bir hukuk niteliitamakla beraber, temelde yine de dinsel kal mtr. Kald ki,ulemanntutuculuu, dogmatik banazl urfi hukukun gelimesini de engell e-mitir.

slmn siyaset kural: slam hkmeti emreder cmlecii ileaklanabilir. Bu kural ile,din ile devlet birletirilmekte, siyasal ve din-

sel iktidarlar ayrm kesin bir biimde reddedilmektedir.Devletin amacve fonksiyonu da eriat yerine getirmek olmakladr. Bylece slm

devlet eliyle btn toplumu denetleye bilmektedir. Siyasal grevlerdinsel zorunluluktur. Ynetenler ve ynetilenler ayrm eriatn biremri olmakladr. Hkmet mminler zerinde farzdr. dare edenler,Tanrnn ve Resul Peygamberin yan sra btn mminlere yaygn emi r-ler verebilirler. dareciler Egemenlik Tanrya ait olduundan, Velayetiamme ad verilen siyas iktidar kullanabilirler. Velayeti amme isterraz olsunlar, ister olmasnlar bakalar zerine sz geirmektir. Bu siyasanlay iinde, Omnis Potestas a Deo - Her eit iktidar Tanrdan gelir ku-

ral islamda da yerini bulmutur. Bu genel kuraln sonucu olarak, siyasiktidar lke iinde kullananlar, ilh iradenin yerine getiricisi olmakl a-drlar. Mslmanlarn bir siyas organizasyon kurmalar, bu organ izasyonuyneti biimleri, siyas iktidar kullanma ve dzenleme leri, toplum hayat-na yn vermeleri, hep tanrnn emir ve iradesinin sonucudur. Tanr iradesibu kadar st, kavrayc ve dzenleyici olunca, dzen ve Tanr emirlerine

30


33/223

31

ve iradesine uygun biimde olumaldr. Her trl davrann bu iradeyeuygunluu aratrlr. Geliim ve deiimlerin de ayn ereve iinde ge r-eklemesi gerekir. Bu uygunluu denetleyen ise, din adna konuma ye t-kisine sahip olan kiilerdir. Tanrnn iradesi, ancak bu uygunluk olduu

takdirde, yeryznde gerekleebilecektir.

Soru 15: slmkurallara gre, slm devletinasl olmal-

dr?

Bir Tanr kanunu olan eriat , mslmanlara neye inanacaklarnnasl hareket edeceklerini gstermektedir. eriat, siyas iktidar ynnden,teokratik bir dzeni zorunlu klmaktadr. slm, hkmeti emrettii iin,

siyas iktidar yapsnn da er'i ve din bir yapda olmas zorunluluu ortayakmaktadr. Siyaset din biliminin bir koludur. slm lkelerinde teokratikyapnn bir sonucu olarak:

a) Devletin bir Tanr emri olduu,

b) Devletin Tanrnn iradesine gre yneltilecei,

c) Devlet bakannn eriat korumakla grevli olduu,

d) Milletlerst bir teokratik devletin gerekletirilebilecei kabul

edilmitir.Bu temel kurallar iinde, siyas iktidar da slmn dogmalarna uy-

gun biimlenmitir. Mslmanlarn bakan, Allann Peygamberine halefolan Halifedir. Halife sadece din bir bakan deildir ve ayn zamandahkmet de eder.Maverdi'ye gre Hilfet, Peygambere halef olan birkiinin, dini savunmak ve dnyay idare etmek devi ile tehiz edildii ikt i-dardr. Halife btn mslmanlarn ba olarak, tek tek lkelerin devletbakanlarnn da stnde, evrensel bir iktidar sahibidir. H

31


34/223

32

lefai Raidin devrinden sonra, hilfet irsiyete, hanedan esasna bindirild i-i iin, salt teokratik monari yapsn kaybetmi ve saltanat ile teokratikmonari karm ortaya kmtr. dare edenlerle edilenler arasndaki birszlemeye dayanan Hilfete geli, Halifeye eriat korumak, anlamazlk-

lar zmlemek, cezalar uygulamak, mslmanl gelitirmek v eslmiyete uygun bir toplum dzeni kurmak gibi grevler yklemektedir.Halifenin mutlak iktidar hi bir meclis tarafndan snrlandrlm deildir.cma mmet, bavurulmas gerekli bir yol olmakla beraber, halifeyibalayc yetkileri yoktur; saltbir danma yoludur. lhi irade da ha ziyadeulema aracl ile belirtilmektedir. Kural koyma yetkisi Halifeye aittir. Genel iradeyi belirten ulemanin bu yetkisi gittike genilemi, toplumsalgeliim ve deiimler iin zorunlu bir vize durumuna gelmitir. Yargla-

ma yetkisi de, esasta, Tanr adna devlet bakanna dmek tedir. Sade-ce mslman devletlerin bymeleri, Halifenin siyas bir otorite durumunagelii, yarg yetkisinin fiilen Halife tarafndan kullanlabilmesini engellemi-tir. Bu yetki delegasyon usulyle Kad denilen zel memurlara verilmitir.Kanunlarn yorumcusu ve uygulaycs olan kadlar gitgide bamsz bir k u-rulu olmulardr. Kadnn uygulayaca kurallar ve uygulama usulleri tm dinsel yapdadr ve eriata uygun olma zorundad r. Dier bir yarg organda Mftlklerdir. Bir bakma yasama grevi de gren mftler , ken-disinden hukuki ve din konularda din asndan hkm isteni len kiiler-

dir. Mftnn eriata dayanarak verecei cevaba Fetva denilmitir.Mftlerin fetvalar, her trl davran dinsel adan deerlendiren,olumlu veya olumsuz sonuca varan vizelerdir. slmda devlet bakanlar,yasama ve yargnn yannda yrtme erkini de kendi kiiliklerinde to p-lamlardr.Yrtme organize olabilmitir. Teokra-

32


35/223

33

tik nitelikteki bir monari dzeninde, vezirlik, emirlik, sahibl mazalimlik,nakiplik, muhtasplk gibi deiik grev organlar, teokratik monarininyrtme sistemi iinde belirmitir.

Soru 16 : slm siyaset kurallarna gre, devlet kar-

sndakiinin durumu nedir?

Mslmanlkta, kiileri bir araya getiren birletirici ba, ne rk,ne dil, ne de milliyettir. Kiileri birletirici ve slmiyetin emrettii gibibir arada, dayanmal geni bir toplum halinde yaamalarn salayc tekunsur dindir. Bu bakmdan slm devletlerinde milletten deil m-

met ten sz edilebilir . slm mmeti, deiik snrlar ve lkeler iinde,

hatt eitli milletler halinde yaayabilirler. Bal bulunduklar siyas ikt i-darlar da ayr ayr olabilirler. Fakat, eitlilik iinde birlik dnce sinedayanan mmet olma duygusu, btn bu deiik unsurlar birletirir.Ayn ve tek kanuna, eriata tabi insanlar ve toplumlar bir arada yaayaca k-lardr.

mmet, bir szlemenin sonucu olarak slm bir otoriteye mu t-lak ballk anlamn tamaktadr. nsann sosyal bir yaratk olmas Tan-rnn iradesinin rndr. Tanr ve Peygamberi ile halk arasnda siyas mi -

sak sz konusudur. Bu misak, Tanrnn tek tarafl iradesiyle gereklemi-tir. Tanr, misakn tarafn, hangi topluluklarla yaplacan tek tarafltayin eder. Bu ekilde, btn mmetin bal olduu, uymak zorunda bu -lunduu din yapdaki siyas iktidarn meruluu ve kayna Tanrca sa-lanmaktadr.Tanr, kiilerin her konuda tabi olacaklar dzeni ve kurallarsaptamtr . Kii, Tanrnn koyduu kurallara kaytsz ve artsz uymak zo-rundadr. Kiinin, ibadette, gnlk davranlarn

33


36/223

34

da ve siyas iktidar ile olan ilikilerinde uyaca kurallar, Peygamber arac-l ile Tanr tarafndan kullara bildirilmitir.Peygamber, hem Tanrsal d-zeni kurmak ve hem de bu dzene uygunluu denetlemekle g revlidir.Siyas iktidarn, toplumsal dzenin kaynaklar halkn dnda olduuna g-

re, halkn bu konuda bir iradesi sz konusu olamaz. Halk, Tanr tarafn-dan, Tanr iin idare edilmektedir. Kiinin, Tanr emirleri karsnda bu-na uyup uymama konusunda bir seim hakk yoktur ve gnlk davranl a-rnda dahi bu kurallara uymak zorundadr.

mmeti birletirici unsur din olduuna gre, ayn dinden olanlar,mslmanlar ancak eit saylabilirler. Bu eitlik ve tm mslmanlarnTanrya kul saylmalar sonucunda slm her trlsnf ve sosyal ayrcal- inkr etmektedir. Kiinin kiilii Tanrya kul oluundan gelmektedir.

nsanlk mminliklee anlama gelince, btn mminler de edeer olacak-tr. Bundan kan dier sonu, mslman olmayanlarn, mslmanla eitkabul edilemeyiidir.Teokratik Osmanl toplumunda, Tanzimat Fermanve 1876 Anayasasnda, dier din sahiplerinin de bir er kiilik olarak kabulaka belirtilmise de, bu anlay bugnk anlamnda bir dinsel eitlik de-ildir. Mslmanlkdndaki din inanlara bir tolrance tannmtr.

Tanr, yarattklarna, onlarn Tanrlar olup olmadn sormu ve in-sanlar da onun Tanrlna ahadet etmilerdir. Tanrya kar olan bu meta-

fizik kulluk karl, Tanr da kiiye akl, irade, zgrlk ve dokunulmazlkvermitir. nsan, kendi benzerine kar zgrdr. Bu zgrlk Tanrya karise, ancak Tanr dzenine uygun davranmakla mmkndr. Tanr dzeni-nin dnda bir zgrlk sz konusu olamaz. Devlet, Tanr dzenine kiininuygun davrann salamak ve denet -

34


37/223

35

lemek zorundadr. Bu uygun davran, deiik dinsel ekollere gre ayr l-lere balanmtr. Cebriye ekol, slm fanatizmini, banazl temsiletmekte ve kiisel iradeyi reddetmektedir. Mutezile akmnca aklananKaderiye ekol rasyonalisttir. Orta yolcu, sentezci Ehli Snnet ekol ise,

kiiye ancak bir iradei cz'iye tanmaktadr. Bu ekoln grlerineparalel olarak kiinin siyas iktidar karsndaki durumu ve itaat zo-runluluunun derecesi konusunda da deiik sonulara varlmaktadr.

Soru 17: Osmanldevletinin slm teokratik yaps nn ni-

telikleri nelerdir?

Osmanl teokratik monarisindeki yapnn da, genel izgileri ynn-

den, slmn siyaset kurallarna uygun dtn grmekteyiz. zellikleHalifeliin Osmanllara geiinden sonra, mparatorluk yapsnn tam a n-lamyla slm bir siyas yapya vard tarihsel bir gerektir. zellikle, Dev-let Bakan da olan Ha lifenin csarien yaps, mutlak sultanlk niteliiOsmanl Devletinde aka grlmtr. Osmanllardan nceki eski TrkDevletlerinde sz konusu olan siyas iktidarn yaygnln Osmanl topl u-munda grmemekteyiz. Eski Trk devletlerinde kut adn tayan en yk-sek emretme kudreti, zaten oligarik bir yapdan merkezlemi bir yapyagemi, Hakan iktidar merkezlemiti. Hakan tanrya benzetilmi, iktidar

Hakann kiiliinde dinselletirilmiti. Giderek kutsallatrlan Hakan, cha -rismatique bir nitelik kazanmt. Siyas iktidarn kutsallatrlmas, iktida-rn elde edili biimlerini de etkilemi ve hanedan sistemine varlmt.Kutsallatrma btn soy iin yaplmt. Buna ramen eski Trk dev -

35


38/223

36

letlerinin tm anlamyla teokratik yapda olduklar sylenemezdi. Trklerindeiik dinleri kabul etmeleri, halkn deiik dinlerden olular, bu deiikdinlerdeki kiileri bir arada tutabilmek zorunluluu, iktidarn belli bir dinegre ynetilmesini engelliyordu. Bu nedenle de, i ve d politikada din

rol nemli olmam, din birlii yerine millet birlii sz konusu edil e-bilmitir. nsanst ve ilh deerler, sadece, siyas iktidarn ele geirilii,bu iktidarn srdrl, iktidarn meruluunun kantlan ynnden e t-kili olmutur. Fakat, toplum yaps ve siyas hayatn ileyii, tabiatst kuv-vetlere dayanan kurallarn ve onlarn uygulayclarnn esiri olmamtr.

Osmanl toplumu daha balangta slmiyete daya nan bir teokratikyapya eilimliyken bu nitelik Hilfetin Osmanllara geiindin sonra okbelirgin duruma girmitir. Btn deiim, geliim ve gnlk davran lar

dahi din kurallaryla snrlanmtr. Siyas iktidarn kayna yine din niteliktarken, devlet bakannn dinsel otoritesi kendine zg bir nitelik olmak-tan karak, Tanrdan yansyan bil duruma girmitir. mmet dncesi,kiiyi din kurallaryla snrlayc, davranlarn balayc etki yapmtr. Buekilde, din eskisine oranla, toplumsal dzende ok daha etkin durumagirmitir. Siyas iktidar fiilen kullanan Sadrazam 'n yannda, onunla eitdurumdaki eyhlislm dinsel iktidarn kullanln temsil etmitir. Dinselotorite, siyas otoritenin davranlarn da snrlayan bir kudrete gelmi ve

dinsel vizeyi almadan siyas bir davran geerli saylmamt r. Bu durum-da, toplumsal geliim, dinsel anlayn izin verdii lde gerekle e-bilmi, bu konudaki tutuculuk, toplumun geliimini engelleyebilmitir.

Toplumsal hayat ile din kurallar arasndaki bunca sk ballk , halkndinsel duygular ile madd so-

36


39/223

37

runlar birbirine karm i ie bir biimde kavray, her trl yeni davr a-n da din asndan deerlendirmesi sonucunu dourmutur. Toplumiinde en etkili g olan ilmiye snfnn, her ne nedenle olursa olsunyeni bir biimi eriata aykrlkla damgalamas, halkn bu deiime ba-

kaldrmas iin yeterli olabilmitir .

Genellikle Osmanl toplumunun geri kal ve hatt devletin ktoplumdaki bu dinsel yapya balanmtr. Batdaki geliimlerin toplumdakidinsel tutuculuk nedeniyle Osmanllarda gerekleemedii sylenilmitir.slmiyet gibi dnyev dzeni de kurmak iddiasndaki bir dinin, toplumsalgeliim karsnda gnlk sorunlara cevap veremeyerek dogmatik yapyavarmas ve tutucu olmas doald. Fakat gerekte, gnlk geliimle dinselkurallarn badatrlmasn salayacak itihat yolu, bu dogmatizmi n-

leyecek nitelik tayordu. Bizce, bir imparatorluun geri kaln ve batnelbette ki sadece dinsel nedenlere balamak yanl olur. Gerekte, Osma n-l mparatorluunun dayand ekonomik sistemin, batnn endstrilemesive smrge imparatorluklar kurmas karsnda, k din konusunda daetkisini gstermitir. tihat yolundan yararlanabilecek ilmiye snf top-lumdaki knt iinde bozulmu, belirli kar evreleri ile iliki kuraraktutucu duruma girmitir. Nitekim geliim dneminde deiik dinden ulu s-larn mparatorluk iinde kaynatrlmas nedeniyle, dinsel banazlk kesin

belirmemitir. kle birlikte dogmatizm de artmtr. Tutuculuk Osmanltoplumunun smrgeletirilmesine paralel bir geliim gstermitir. Bu n e-denle, ilmiyenin, dinsel deerlendirmelerin toplumu tutucu, geliimleri

engelleyici bir etkisi olmusa da, bu, kn bir nedeni deil, toplumda-ki kn bir sonucudur.lmiye snfnn tihat kaps kapaldrkuralnabalanmas, dinin kat, kapal ve dogmatik ya-

37


40/223

38

psn arttrm, halkn dinsel itelemelerle her yenilie kar kn sal a-mtr. lmiye snfnn bu yola giriinde baland dinsel ekoln de rololmutur. Osmanl Medreselerinde Gazzali okuluna eilimli bir dinsel r e-ti yer almtr. Gazzali okulu ise, itihat kaplarn kapatan, dogmatik bir

gre sahiptir. Btn yksek eitim de Medrese eitiminden ibaret bu-lunduu iin, buralardan yetien ulemann, toplumsal geliimden kopukbir dinsel anlay temsil etmesi, bunu toplumsal hayata uygulamas doalbir sonu durumuna girmitir .

Osmanl devletinin k, salt ilmiye snfnn tutuculuuna ve bu-nun toplumdaki etkileyici gcne baland iindir ki, dinin tutucu bir a -dan toplumu etki lemesini engelleyebilmek iin bu snfn etkisini krmak velayik bir yapya gemek yeterli saylmtr. lmiye snfnn bu duruma gir i-

inin, teokratik yap iinde halkn dinsel etkilemelere bunca ak oluununtoplumsal sebeplerine inilmemitir. Cumhuriyet dnemi de, toplumsaletkenlere eilmeden biimsel bir layiklie geiin sorunlarn zm iinyeterli olamayacan bize gstermitir. Toplumsal yap deiimine gidi l-medike toplumdaki deiimlerin ve dinsel sistemlemenin buna kar k-nn engellemeyeceini, Tanzimattangnmze dek gerekletirilmesineallan deiimlerin tam bir baarya ulaamamas ile grm bulunuy o-ruz.

Soru 18 : slamclkakm nedir?

Osmanl devletinin gzle grlr, elle tutulur bir biimde gerileyii,devleti kurtarmak, gerileyii durdurmak sorununun belirmesine yol am-tr. Gerekte bu sorun da, halk ilgilendiren bir sorun deildir. Halk, btnbu sorun ve tartmalarn dnda, iine kapank bir il -

38


41/223

39

gisizlik rnei vermektedir. Soruna deiik alardan zm yollar araya n-lar, belirli kadrolardan teye gitmemektedir. Garplar, Trkler,Meslekilergibi dnce akmlar, devletin kurtuluu asndan deiiksistem ve dnceler nermilerdir. Osmanl Devletinin kurtuluunu, s-

lamc tezlerde arayan ve nerilerde bulunan akmlar da belirmitir. Bu trakmlara daslamclk ad verilmektedir.

slamclk akm , k, slmlaamamann, slama aykr tutu-mun, slm dncenin anlalmamasnn sonucu ve rn saymtr. Buanormal toplum dzeni, slm dzenden uzaklamann sonucu olunca,Osmanl Devletini kurtaracak yol da ortaya kmaktadr: slmlamak. s-lmlamaktan maksadn ne olduu Prens Mehmed Said Halim tarafndanylece aklanmaktadr: slmn din ve dnyay, maddiyat ve maneviyat

kapsayan sosyal bir din olduu kabul edildikte, slmlamak demek, sl -mn itikad, ahlk, itimaiyat ve siyaset sistemini daima zaman ve muhitinihtiyacna en uygun bir ekilde tefsir etmek ve bunlara uymaktr. slmdnyasndaki geliimlerin btn kurallar ve temelleri yine slmiyettenkarlmak gerekecektir. slmn kaynaklarna dn, saf slm kurallarnuygulay Osmanl toplumunu kurtaracaktr. slmiyet, ana kurallar iinde,slm dnyasnda yaayan insanlarn ve toplumlarn hayat kural ol makgerekir. Bunu salamak iin de, slamc rnesans gerekletirmelidir.

Soru 19 : slamcrnesanstan maksat nedir?

slamc rnesans, yine temel olarak slmn dnyev kurallarnadayanmakla beraber, er'i kaynaklarn yorumlanmasnda akl ve ilmin esastutulmasn ama bil-

39


42/223

40

mektedir. slmn ahlk ve siyaset kurallarn btn saflk ve sadeliiyleortaya kartmak gereklidir. Akl, slmn ana siyasal kurallar erevesiiinde, bamsz klmak gerekli grlmektedir. slm rasyonalizmi dahi,akla yer vermekle beraber, yine de teokratik ereve iinde kalmtr. Bu

teokratik ereve iine sktrlan slm teorisinin geliime engel olmad-, aksine, devrimci nitelik tad slmclarca ileri srlmtr. slamc -lar, slmn geleneki ve teokratik yapsn aynen tuta rak, bu temele otu-ran siyas dzende deiiklie eilim gstermiler ve bu deiimlerin deyine slmn ilk ve saf kurallarna dayanacan belirtmilerdir. Bunlara g-re, rnein hilfet kuruluu, ideal biiminden ayrlarak sultanlk du-rumuna girmitir. slmiyetin temel siyas kural merutiyet olduunagre, slamclar, halifenin seimle biimlenmesini nermilerdir. Msl-

manlarn hkmdarlarn seecek yetkisi olduu grnden hareketle,hilfeti kmile dncesine varlmtr. deal halifeden maksat da, h-kmet bakanlnn bir hanedan etrafnda tevarsle teekkl etmedii,mmetin oyuyla milletten bir kimsenin seilebildi i slami Hkmet ekli-dir. Bu dzen iinde yine devlet din ayrm yoktur. Fakat, meveret veadalet yoluyla, hkmetin eriata balln ve sorumluluunu salamakolanaklar belirecek ve halkn denetimine de yer verilecek tir. Bu yolla mut-lak sultan ve din iktidar snrlandrlacaktr.

slamc rnesans, slamc devlet dzeninin sonraki alarnda bel i-ren mutlakiyeti yapy snrlandrmak isterken, kanunlarn halk tarafndanyaplmasn zorunlu grm deildir. slamc mutlakiyetin, eriata ballklave slamc merutiyetin kurulmasyla snrlandrlabileceine inanlmtr.slmn esasna dnn, snrl bir teokratik merutiyeti getirmek z o-runluluunda ol-

40


43/223

41

duu ileri srlmtr. slamclk akm, II. Merutiyeti de kendi asndandeerlendirmitir. Merut bir teokrasi sistemini benimseyen slamcrnesans, parlamenter bir monariyi ve Anayasal dzeni slmiyete aykrgrmemektedir. Fakat, eriatn gerek Anayasa, gerek Parlamento iradesi n-

den stn klnmas zorunludur. Anayasa eriata uygunluu orannda de-er tamaktadr. Yasama organ da mevereti gerekletiren bir orga n-dr. Parlamentonun Anayasayla kabul edilmi hukuki yapsna ramen,istiar nitelii slmclarca ileri srlmtr. Bu yolla, merutiyet savunu-lurken dahi, slm dayanaklar bulunmasna allm, Osmanl merutiyetier'i ve akl bir sentez olarak grlmtr. Bu tezler. Kurtulu Sava n-dan sonraki yeni dzen iinde dahi ileri srlmtr.

Soru 20 : slamcrnesansn etkileri ne olmutur?slamc rnesans akm da, dier ada akmlar gibi, halkla iliki ku-

ramam ve etkisiz kalmtr. slamc bir kadronun, slamc yenileme d-ncesinin gerekte bir baarya ulaabilmesi zaten beklenemezdi. Top-lumsal deiimler olmadan, dinde rnesansn gerekleebilmesi olanaklaryoktu. Tarihin bize rettii, dinsel reformlarn, bir balang olmayp so-nu olduudur. Toplumdaki deiimler, batda, dinsel deiimlere yolamtr.Nitekim bu nedenledir ki, slamc yenileme halkla iliki kurama-

mtr.Halk yine, kendi dinsel inanlar iinde kalm, kendi banaz ve t u-tucu grlerini srdrmtr. Bylece, Saray ve evresindeki ulemanndinsel gr ile halkn dinsel kavray baka baka biimlenmitir.Byle-ce, toplum deimeden halka, din konusundaki deiik, yenici grlerdahi etki yapamam -

41


44/223

42

tr. Halk elinde bulunduran erafn, her deiimi eriatn elden gidiiolarak yorumlayan anlay halkla ok daha kolay ilgi kurabilmitir . O ka-dar ki, banaz slamclarn 31 Mart hareketi, bizzat slmclarcada eletiril-mitir. eyhlislmlk Beyannamesinde Merutiyetin iln mslmanlar

arasndaki uyann delili olarak kabul edilmi ve asrlardanberi islamdnyasn yaralayan ve din adna siyasi entrikalar evirmek istidadndabulunan ve slm aleminin duar olduu felaketleri kfi grmeyen pek okkimseler hl iimizdeyaamaktadr. Otuz bir mart hadisei elimesi bununen bykahididirdenilmitir. Bu ekilde slamc akm iinde de bir ayr-mn varl grlebilir. slamc reforma kart dinsel grler, deiik top-lumsal nedenlerle, halkn dinsel anlay olarak belirirken, slamc rnesansdncesi brokrat yap iindeki bir slamc kadronun dncesi olmaktan

teye gidememitir.

Soru 21 : slamclk akmnn politik hayatla ilgili etkileri

ne olmutur?

slamc akm hangi gr asndan hareket ederse etsin, toplumuetkilemee ve dinsel deerlendirmelerine devam etmitir. Trablus, Balkanve Dnya savalar, slamc bir gereklilik, slmn yok ediliine, bakaldrolarak kabul edilmitir. Kadnlarn rtnmesi (tesettr), ok kadnla ev-

lenme (taaddd zeveal ) konusundaki geliim ve zellikle Hukuku AileKararnamesi, slmclarca tepkiyle karlanmtr. Anayasaya gre, devletdininin slm dini olduu belirtilmitir. Anayasann 118. maddesine gre,kanunlarn yaplmasnda eriata uyulmak zorunluluu vardr ve eriat Ana-yasadan da stn bir deer tar. Kanunlarn eriata uygunluunu bata

42


45/223

43

eyhlislm olmak zere lmiye snf denetleyecektir. Bu yolla, y asamanneriata aykr kanun yapmas engel lenir. Bu yolla umum hayatta slmkurallara, slamca yaaya aykr kaide ve davranlar da ortadan kaldrl-maldr. Nitekim bu amalardr ki, eyhlislmlk, toplumsal yaamayla

ilgili grlerini uyulmas zorunlu kurallar olarak aklamtr. De llonuneriata aykrl, tiyatro, heykel, resim gibi sanat kollarndaki gelien z -grln ahlk fzlai slmiye iin ykl olduu, sigorta kurulularnnkumarla ayn anlamda ve slama aykr nitelik tad, K urban Bayramndakurban paralarnn Donanma Cemiyetine verilemeyecei, alafranga saatkullanlamayaca konularndaki eyhlislm Fetvalar, merutiyet dne-minde dahi slamclarn toplumsal ilikilere katlmak yetkisini kendil erindegrdklerine rneklerdir. slamclar, teokratik dzen iinde, gnlk iliki-

lerle ilgili konulara dahi karmalarnn kendileri iin dinsel bir grev oldu-unu savunmulardr. eyhlislm Musa Kzm Efendi ile eyhlislmMustafa Sabri Efendi, an slamc otoritesini toplumsal hayatta en okduyuran, bu konudaki dinsel yetkiyi savunan kiiler olmulardr.

Soru 22 : slamclk akmnn, ayn dnemde grlen

garbclkcereyankarsndakitutumu ne olmutur?

slamc akm, Osmanl Devletinin kurtuluu iinslamc rnesans

nerisinde bulunur ve teokratik devlet yapsna uygun olarak siyas ve to p-lumsal yapy etkilemee alrken, dier ada akmlardan garbclk ce -reyan karsnda kesin yerini almtr. slamc akm, zellikle Balkan Sava-nn ve Rumelinin kaybnn Bat-

43


46/223

44

ya kar daha kesin bir tutumu gerektirdiini savunmutur. slamc akm,ark - garb karlatrmasndan hareketle, lem -i islmn gerilemehalinde olduunu kabul etmektedir. Bu gerilemenin nedeni de, batnn b-yk bir teknikgeliimi salam bulunmasdr. Bu teknik dnya, slm dn-

yasnn kalknmasn engellemektedir. Bu nedenle, slm kalknmak iinbatya muhtatr. slmn ahlk, sosyolojisi ve siyaset kurallar XX. yzyldaslm dnyasnn kalknmas iin yeterli koullara sahiptir. Bu adan batgeridedir. slmn, maneviyat alannda batdan alaca bir yenilik yoktu r.Batdan, onlarn ileri olduu, teknikte, makinede, ticarett e rnek alnmal-dr. Bat, ahlk bakmndan dkndr, maneviyat yknt halindedir. Batgerilemesinin nedenini dinde bulmu ve sonuta layik dzene kaymtr.slamda ise ayn tarihsel koullar yoktur. Bu nedenle, din devlet ayrmna

gereklilik olmad gibi, slam doktrini iinde buna imkn da bulunma mak-tadr. Din ve ahlktan kurtulan siyaset, babo kain ve byk felaket do-urur.

Bat kendi insanlarn olduu kadar, dou insanlarn da istismaretmektedir. Egoist, kindar bat, dnyadaki tutumu iinde zalim bir yap-dadr . Adalet, uhuvvet ve kardelik duygularna dayanan, ahlaka nemveren slm dnyas bu adan batdan s tndr ve batdouya muhtatr.eyh Abdlhak Badadi, M. emseddin, Abdlaziz avi, eyh Mir Hse-

yin Kaytavi, mam zade Refik, Selahattin Asm, an slamclar olarak,slmn batya stnln savunmakta ve Mehmet Akif'le beraber,garbllamann lsn saptamaa almaktadrlar.

slamclar batnn ahlkiyatna kesinlikle kar karken, garbnterakkiyatna iddetle muhta olduklarn da belirtmektedirler. Bu konu-daki en kk bir tereddt ve yavalama, ebediyyen sahne -i unattans-

44


47/223

45

lamn silinmesine yol aabilecektir. Bu nedenle slamclar batlamakta,taklitten kanmak ve iktibaslar devletin geliim kanunlarna ve iht i-yalarna gre uygulamak zorunluluunu temel kural olarak kabul etmi-lerdir. Osmanllarda batllamaya ynelen aydn lar, bunu takliti bir a-

dan gerekletirmee almlardr. Bu nedenle baarya ulaamadklargibi, bu tutum dini ve dnyay da paralamtr. Mehmet Akif'e gre, h-viyeti milliyenin tepeden trnaa kadar deitirilmesine lzum tasavvuredilemez. Takliti olmak gerekirse Mslman Peygamberinin taklidi g e-rekmektedir. Bu adan, bat iktibaslarnda kural yeniyi iyiliinden, h u-susiyle lzumundan dolay almak, eskiyi de fenal sabit olduu iin at-mak eklinde kabul edilmelidir. Ama, batnn sefahat hayatn ve ahlkszromanclarn renmek olmamaldr.

slamclar, bu temel grleri nda garblarla ve zellikle Ab-dullah Cevdet ile kesin bir tartmaya girimilerdir. Abdu llah Cevdet'in,tesettre, taaddd zevcata, dervilik, tekkeler gibi kurululara, kark, bat ahlknn slm ahlkndan geri olmadn savunuu ve zellikleslm dinindeki katlamaya kar karak bahalii vmesi, slamclarderin bir fkeye srklemitir. Tartma, Abdullah Cevdet'in tihat der-gisinin kapatlmas, hakknda erkn mukaddesi slmiyeye hrmetsizliknedeniyle dava almasyla sonulanmtr. slamclarn Abdullah Cevdet'le

bu tartmalarna ve uyumazlklarna ramen, teknik alanda batllama k-tan yana slamclarla, garblar arasnda baz yaknlamalar da sz kon u-sudur. slamc garblk, slamc akmn bir kolu olarak belirmitir. Bun -lar, nakilci ve geleneki slamclara oranla daha rasyonalist bir akmtemsil eden ve slamc rnesans savunan slamclardr. Bunlar, Tanz i-mat batllama

45


48/223

46

ya kar kp, bu davran taklitilik olmakla btn dertlerimizin nedeniolmakla sulamaktadrlar. Tanzimatlar, milletin tabi inkiaf kanunlarngzetmeksizin, arkly ve arkn ruh durumunu, zihniyetini tetkike y a-namayan garbperestlerdir. Buna karlk slmc garblar, ger ileyi

sebeplerinden biri olarak hurafeleri, batl itikatlar ve dervilii kabul et-mek, teknik, sanat ve ticarette bat taklitiliine yanamakla, garblkakm ile birlemektedirler. Bu ereve iinde, slamc garblar, batteknii ile slamc rnesans birletirmek, moral adan sadr slama itaatetmek amacndadrlar.

Soru 23: slamclkakmnn trklkcereyan ile ili-

kileri ve bu akmakar tutumu ne olmutur?

slamc akm, an gl akmlarndan Trklk cereyannada kesinlikle kardr. Osmanl Devletini oluturan deiik rklarn mill i-yet davas gtmeleri, imparatorluun k nedenlerindendir. Trklerinde bu tr bir yola girmeleri devleti daha abuk kertecei gibi, slamleminde kavmiyet ve tefrika yarataca iin de slama aykrdr. Milli-yeti akmlar, slmn temel kurallarndan olan mmet fikrine ve si s-

temine aykrdr. mparatorluun karlat bozgun, knt, milliyetve kavmiyet davasnn dourduu ilh bir cezadr. Byle bir akm,

mslmanlar aras kardelii, slam ittihadn, bozacak, Darlislmmusibetzede edecektir.

slamclar, Trkleri de ikiye ayrmaktadrlar. Yeni bir mil liyet. yenibir ulular devri, yeni bir iman ya ratmak isteyen salt Trklerle konu-mak bile gerek-


49/223

47

sizdir. slamc adan zerinde durulmas gerekenler, slamc Trkler-dir. Gerekten slamc akm iinde milliyetin slmiyete aykr olmadnbelirten bir kol belirmitir. Bunlara gre, XX. yzyl milliyet asrdr ve herlkede milliyet sevdas baarya ulamaktadr. Ynlar din duyg usundan

ok milliyet duygusu birletirmekte ve itici g roln oynamaktadr. Bunedenle, slm dininin cemaat ve uhuvvet kurallarn gerekle tirmektesalt dinsel duygular yetersiz kalacaktr. XX. yzylda, mslman milletleri,milliyeti duygulardan artarak bir araya toplamak olanaklar yoktur. Yap-lacak i, her milletin mill varln tanmak ve milletlerin birlemesindenoluacak bir federasyon, ailei slmiye kurmaktr. Dier mslman mi l-letlerin de Trklerle birlemesinde karlar vardr. Byle bir ittihad s-lm, cemaat halinde yaamay da gerekletirecei iin, eriata da uy-gundur. Gerekte eriat, ibadet ksm dnda, ulusal gelenek ve kanunlar

benimsemitir. eriat, milliyeti bozmaz, aksine, uluslarn mutluluunu sa-lad iin milliyetilik eriatn yapsna uygundur. slamc Trkler iindenemli bir yer tutan Ubeydullah Efgani'ye gre, mslmanl kavmiatik - eski kavim ktrmtr. Bu nedenle, din olarak slm Birlii, me z-hep olarak da Trk - Osmanl Halifelii benimsenmelidir. Hristiyanla kar- mslman lkeleri istildan koruyan Trkler, kendilerine yaraan yerialmal, Arap hayran l yerini Trklk sevgisine brakmaldr . Trk ege-men liinin, Rum, Yahudi, Bulgar, Arap, Krt, Ermeni gibi deiik rklardan

oluan bir kekl meselet - meseleler torbas iinde erimesi, slmdnyasnn kn gerektirmitir. Trkler, kendi ulusal bilinlerini kay-bederek, dier unsurlarn milliyetilik akmlar ile karlamlar ve bun-ca felketlere uramlardr. Trkler kendi mill esaslarn renmeli, -retmeli ve hep birlik-

47


50/223

48

te, ittihad kavmiyet tesisine almaldrlar. ttihad slm, Efgani'yegre, ancak manev anlamda kurulabilir. Madd bir birleme ise manevkuvvetle kurulamaz. Trkn Trkten baka dostu yoktur ve Trklkfarzayndr.

slamc Trklk akm, Mehmet Ak if, Ahmet Naim tarafndan ele-tirilmitir. Din, rk, renk, lisan, muhit, iklim itibariyle bsbtn yabancunsurlar ayn milliyet iinde cem'eden yegane rabtadr. Osmanl mpa-ratorluu yceliini dinin salad birletirici unsura dayanarak bulmu-tur. eitli milletler mparatorluk iinde ve Osmanllk ad altnda kardee yaamlardr. Kavmiyet davasnn gdlmesi, bu kardelii ve birliikertirken, Trkler de ayn yola girmekle ittihad slmn ortadan kal k-masn yol amaktadrlar. Peygamber, kavmiyet gayreti gdenler bizden

deildir demitir. Milliyet davasnn cezasdnyada grlecektir. mpara-torluun karlat durum eriat sahibinin szn teyit etmektedir.Gerekli olan Devr-i Resalette olduu gibi kavimler tek yapc toplum-sal ba olan slmiyete balanmaldrlar. Asabiyeti kavmiye - kavmiyetdavas din bakmndan reddedildiine gre, bu yolda olanlar bagidir.BaklarKabeden Turana evrilmemelidir. an sorunu slamiyetiniinde bulunduu durumdur. slamdnyas Trklk namna matem tutmakdurumunda deildir. Kald ki, milletlerarasnda bir aym yaplacaksa, Ah-

met Naim'e gre, velinimet olan Araplar, Trklerden daha fazla sevgiyelyk grmek gereklidir. Sleyman Nazif de ayn gr paylamaktadr.Trklk knlatlmak isteniyorsa, nce slmiyeti kurtarmak gerekir. Ancakittihad slm yoluyla ttihad Etrak - Trk Birlii gerekletirilebilir.Trklk dncesi tek bana hi bir anlam tamaz ve baarszla ma h-kmdur.

48


51/223

49

Soru 24 : slamclk akmnn, II. merutiyet dneminin

politikyapsiindekitutumu ne olmutur?

slamclk akm, an Trklk ve batclk akmlarna kar g s-terdii tepkiyi ve toplum hayatn etkileme konusundaki abay, iktidardabulunan ttihat ve Terakki Frkasna ynelttii eletirilerle siyas hayat iin-de de gstermitir. Merutiyet'in balangcnda slamc evreler ttihat veTerakki Frkasn bir kurtarc olarak benimsemilerdir. Fakat ksa bir sreiinde, slamclarn tutumu deimitir. ttihat ve Terakki Frkasna, siyaspartilerin varl ile oluan siyas hayat dzenine ve parlamentarizme karklar bagstermitir. Parlamentarizmi kuran 1876 Anayasas Osmanl-ln ulusal varl iin hakiki bir tehlike olarak grlmtr. Bu ko nudaki

en kesin eletirileri yapan Said Halim Paaya gre , Anayasa baz perianmalmat ve nazariyatn oluturduu deersiz bir eserdir. Devletin kurt u-luunu Anayasaya balamak, meum bir hata olmutur. Anayasa top-lumsal gerekliliklere cevap veremediini, bir ucu Arabistan llerine varanbtn uluslara, en uygar lkelerin bile sahip olmadklar siyasal zgrlsalad, sosyal durum ile siyasal yap arasnda kapatlmaz bir uurumat iin, Osmanl toplumunun karakteriyle badaamamaktadr. SaidHalim Paaya gre, istibdat enkaz zerinde parlamentarizm kurulmak-

tadr. slamclar, Parlamentonun terii yetkisine de kar kmlardr.slamclara gre, Terii, tesisi eriattr. Parlamentonun kanun yapmagrevi iin bu kelimenin kullanlmas bir crettir. Parlamentonun greviolan kanunlar yapmak, gerekte bir uzmanlk iidir ve bu konuda uz manolanlar, ilmiye snfdr. Mustafa Naki, bu konuda, Ne hacet, mteha s-ss ulemamza bir salhiyet verilsin.

49


52/223

50

Her idar ube hakknda ahkm er 'iyeden istinbat ile birer kanunyazlsn. Ol vakit mnkirleri de, gayri mnkirleri de, mslimi de, gayrimslimi de grsn ki kanun nasl olur, kanuna itaat, temini adalet naslolur? demektedir. slamclar Parlamentodan hi deilse eriata uygun

kanun yapmasn istemektedirler, slamclar ittihat ve Terakkiye kar tu-tumlar nedeniyle Anayasay, parlamentoyu eletirirken, siyas parti dz e-nine de kar kmlardr. Frka genel bir inanla, slamda ayrlk, b-lnme yolu olarak grlmtr. Sleyman Nazif'e gre, Mslmanlarnyalnz bir frkas vardr: slmiyet, Frkaclk, bizim siyas hayatmza, Av-rupada var bizde niin olmasn taklitiliinden domutur.

slamclarn, ttihat ve Terakki dmanlnn ve parlamenter sis-temle, Anayasa ve siyasi partilere kar klarnn nedenini, ttihat ve

Terakkinin tutumunda ve siyas yapdaki gelimelerde aramak ge rekir. II.Merutiyetin ilnndan sonra, siyasi iktidar fiilen ittihat ve Terakkinin elinegemi, Padiahn dini - siyasi mutlak iktidar snrlanmtr. Bu dnemdekesin bir parti egemenliini grmek kolaydr.Dinsel yetkileri de elinde bu-lunduran Padiahn siyasal yetkilerinin snrlanmas, bu snrlamay sala-yan ok partili parlamenter dzen, slmclarlaslamn temel siyasal kural-larna aykr grlmtr. Otorite paralanm, Abdlhami t dnemini ara-tan bir anari yaratlmtr. Anayasa dzeni stibdata kar k olarak

sunulurken, yeni bir istibdat yaratlmtr. Merutiyet, teorik adan o l-masa da, fiilen siyas ve din iktidarlarn birbirinden ayrlmas ve siyasiktidarn bir parti eline gemesi olarak yorumlanmtr. ttihat ve Terak-kinin programnda slamc tezler gittike nem kazanmasna ramen, par-tinin Trk ve slamc oluu, politik tutumunda fiilen din - devlet ayr-mna kaymasna yol amtr. eyhlislmlkla Adliye Nezareti

50


53/223

51

nin grevlerinin ayrlmas, er'iye Mahkemelerinin Adliye Nezaretine ba-lanmas, slmda reform dncesi, bat modeli baz deiikliklereynelinmesi, ordunun okullulara almas, ordu iinde layik bir anlayntelkin edilmesi ve partinin diktaya kay, slamclarca Frkann mahkm

edilmesi iin yeterli saylmtr. Osmanl Devletinin k, I. Dnya Savasonularttihat gvurlarn suu ve tutumlarnn rn leri olarak kabuledilmitir. ttihat ve Terakkiye olan dmanlk, onun etkisiyle gerekle-en parlamentarizme, Anayasaya, partili siyas hayata dmanla d-nmtr.

Soru 25 : slamclarn, ttihat ve Terakki Frkasna ve

onun dourduu politik yapya kar tepkileri ne gibi sonular

dourmutur?

ttihat ve Terakki dmanl nceleri slamclarn bir siyas parti a l-tnda toplanmalarn engellemitir. Cemiyet-i lmiyei slmiye, Cemi-yeti Sfiye, Tealii slm Cemiyeti, Tariki Salh Cemiyeti, CemiyetiMderrisin, Cemaati slmiye hzar Cemiyeti ve ttihad- Muham-

medi Frkas, 1908 - 1919 yllar arasnda kurulan, siyasal ama ve etkileriolduu halde, kendilerinin siyasal nitelik ve parti yaplarn kabul etmeyenkurululardr. Halbuki bunlar, toplum ilikilerine tm olarak karmak iinaba gstermiler, siyasal hayat iinde rol oynamlardr. slmclarca des-teklenen ve etrafnda kmeleilen tek siyas parti, Hrriyet ve tilf Fr-kasdr.1919 ylnda bu parti kurulunca, frkac la kar olan slamc-lar,Mehmet Fevzi Efendi azndan frkacln Kur'andan desteklerini ar a-maya girimilerdir.Fevzi Efendi, frkann, mslmanlarn din i -

51


54/223

52

lerinde ayrlmalar anlamna gelmediini, sadece dnya ilerinde ayrlm a-lar anlamnageldiini savunmutur. Hrriyet ve tilf Frkas, btn ttihatve Terakki muhaliflerini ve zellikle slamclar yapsnda toplamtr.Frka,programnn 14. maddesinde, slamc eilimini aka belirtmitir. slamc-

larn, ttihat ve Terakkiye olan dmanlklar bu yeni frka etrafnda bir-lemelerini salarken, eylem ynnden frka belki de olmak istediindenok slm gelenekiliine itelenmitir. Zeynelabidin ve Mustafa Sabri Efen-diler frkann slamc yneliinde zellikle etkili olabilmilerdir. zellikleDnya Savann sonulanmasndan ve ttihat ve Terakki silindikten sonra,iktidar ele geiren Hrriyet ve tilf Frkas, gemii slamc adan yorum-lamaa ve ttihatlar sulamaa girimitir. Bu konuda en byk sulamaise, Dnya Sava srasnda ttihatlarca kartlan Cihad Ekber Fetvasyla

ilgilidir tilf eyhlislm Mustafa Sabriye gre, fetva, Fetvahanei l i-de mukayyed ve mseccel olmad gibi gerekli niteliklere de sahip deil-dir. Fetva dine uygunluu ayaa drmtr.

Savatan sonra yenilginin btn suunu ttihatlara ve onlarndostu olan Almanlara ykleyen tilflar, ngiliz dostluunu vmler,kendilerinin gerekte ngilizlerle savamak istemediklerini kantlamak a-basna girimilerdir.tilaflarn szclerinden Hfz smail Hakk Efendi,imparatorluun, umuru ehline tevdi etmemekten battn sylerken,

k Allahn Osmanllara verdii bir ceza olarak yorumlamtr. ttihat-lar i bana getiren kavim in Allahacezalandrlmasndan baka bir eyde beklenemez. smail Hakk Efendiye gre, taraflar belli olmutur: Birtarafta, bu vatana, bu dine, bu millete candan bal olmyan be on kiiyeuyan harp mesulleri, taktil ve tehcir failleri, srikler, karda, vatanda, anababa oca sndrenler, bir ta-

52


55/223

53

rafta da eriat, Halife, hkmet ve millet vardr.

tilflar, Anadolu hareketini de, ttihatln bir devam say-mlarve ona da kar kmlardr. ttihatlar hakkndaki yermeler, Ana-

dolu hareketini ynetenler iin de sz konusudur. smail Hakk, slm h-kmdarsz olamaz, Cumhuriyet olamaz derken, Anadolu ha reketine di-renmektedir. eyhlislm Drri Zade Fetvas, Anadolu liderlerini

Kuvay Milliye ad altndaki haydutlar olarak niteler ve sularken ,tilflarn eilimlerini dile getirmitir. tilflar, Anadolu hareketine kartutumlarn, bu hareketi engelleyici eylemleri, yer yer karttklar isyan-larlada fiil duruma sokmulardr , ttihatlk dmanl, gnmze de-in srmekte, Cumhuriyeti gerekletirenlerin ttihatlara kar tutumuve onlar daha sonra tasfiye edii tarihsel bir gerekken, Cumhuriyeti k u-

ran kadrolarla ttihatlar arasnda ilgi kurulmaktadr. Cumhuriyet dnemiiinde, yeni dzenden yana olanlara kar ileri srlen slamc tezler de,tilflarnkinden farkl olmamaktadr. tilflk, bu adan, yeni dzenle-re ynelie kar slamc bakaldrnn bir tr sembol durumuna girmi-tir .

Soru 26 : slamcakmn, Tanzimatsonrasgeliimlere ve

kltrikilemesinekar tepkisinin ana nedenleri nelerdir?

slamc akmn Tanzimattan sonra gelien deiimlere ve bunlarnyaratt kltr ve kurulu ikilemesine tepki gstermesini, direnmesinidoal grmek gerekir. Tanzimat ve sonrasndaki geliim, zellikle II. Me-rutiyetten sonraki siyasal dzen, devletin teokratik dzenine ramen, fi i-len devlet - din ayrlna, kurulularn layik ve dinsel olmak zere iki treayrlmasna yol a-

53


56/223

54

mtr. Halbuki slmc teokratik bir dzende, doktrin bakmndan btnyap ve kurulularn slm kurallarna uygun biimlenmesi gerekir. Bu g e-reklilie ramen, layik kurulu ve ilikilerin gereklemesi, slmclarcadinden ayrlmak, eriata aykrlk olarak yorumlanmtr. slamc bir dzen-

den uzaklamann, layik kurallara dayanan bir dzene erimeni n olanakla-r, slamclarcadnlememitir bile. slm dncesi iinde yetien veoluan ilmiye mensuplar, slm d bil deerlendirmeyi, slm d biroluumu garipsemi ve tepkiyle karlamlardr. Bu nedenledir ki, layikokullara, nizamiye mahkemelerine, siyas parti diktas altnda siyasi ik-tidarn halife - sultandan parti kadrolarna geiine, sanat ve toplumsalilikiler konusundaki deiimlere kar k slamc bir davran olarak be-lirmitir. Bylebir geliimin slm bir dzene ve modele aykr olduu ger-

ektir. Fakat dzenin slmc olmas konusunda da bir zorunluluk yoktur,slamclar isebyle bir zorunluluk olmadn kabule hi bi r zaman iin ya-namamlardr. Bu nedenle slamc akmn, deiimlere tarihsel tezleriyleklar, kendi dnya grleri iinde tutarldr.

Soru 27 : slamc akmn yeni biimsel deiimlere kar

tepkisi halka desteklenmi midir? Desteklenmise Bunun ne-

denleri ne olabilir?

slamc tepkinin ve bakaldrnn ounlukla halka da deste k-

lendii bir gerektir.Yllarca sren geleneksel toplum yaps iinde zatendinsel etki derin ve glyken, devletin ekonomik dzenindeki bozuklukbu etkiyi daha da artrmtr. El sanatlarna dayanan ekonomik

54


57/223

55

yap, batdaki geliim ve kapitalizmin etki lemesiyle bozulmutur. Batyaal, kapitalist dnyann pazarlarmza sahip olmas ve el sanatlarnn ka-pitalizm karsn da silinmesi, kapitalizmle baedemeyi ile sonulanmtr.Yeni bir ekonomik dzene kayn olumsuz etkilerini silecek yeni i alanlar

da alamaynca, halkn sefalet, alk ve isizlii oalmtr. Bunun sonucuolarak, perianlaan halk durumunun suunu dzendeki deiimlere yk-lemitir. Yeni dzen, olumsuz ekonomik du rumun nedeni olarak grlncedurumun zm de eski dzene dnte bulunmutur. Yeni dzen s-lmclarca eriata kar k olarak yorumlannca, halk da, ekonomikknty eriatn elden gidiine balamtr. Bylece slmiyet bir eko-nomik dzenin kart bir sistem olarak belirmi, madd olanakszlklarmanev alanlarda giderilmek istenmi, moral eilim ve tutuculuk artm-

tr.Halkn, eriat elden gidiyor, eriat isteriz diye slamclarn pein-den sokaa dkl, halkn ekonomik durumunun iyi olduu eski d-zene olan z lemin ifadesidir. Yeni dzen ve toplumsal deiimler halkahi bir ey getirmeyince, halktan destek bulamam, halk bunlara kar ilg i-siz kalm, kendi dnda birer olay olarak yorumlamtr. Ekonomik dur u-mundaki bozulma ise, yer yer tepkilere yol amtr. Bu adan konuya ba-

klacak olursa, halkn deiimlere tepkisi, dinsel' grn iindede olsa, gerekte ekonomiktir. Halka bir ey getirmeyen ve bunun

iin de toplumsal yap deiikliklerini gerekletirmeyen deiimlerin hibir zaman iin devrim nitelii tayamyaca ve baarya ulaamayacaortaya kmaktadr.Bu gerek gzden uzak tutularak, sorunun derinlerineinilmeden, halk yenilikleri istememekle sulanm, gerici olarak nitele n-dirilmitir. Bylece, ilerici-gerici ekimesi, tamamen biimsel ller ii n-de ortaya kmtr.

55


58/223

56

Halkn yap deiimlerine kar knda ve zellikle bu kar kndinsel nitelik taynda, deiimlerin gereklemesinden karlar bozu-lan evrelerin de itelemesi olmutur. Deiimlerin, layik bir dzene gei-in, geleneksel toplum yapsn sarsacan sezen ve bu yapnn sarslyla

snfsal karlarnn yok olacan gren eraf ve yar feodal aalar, de-iimlerin karsna halk karmakta yarar bulmulardr. Bu kar ksalamak ynnden de, halkn dinsel eilimlerini kullanmay bu eilimleretrafnda bakaldrc bir halk topluluu yaratmay kendileri asndan ya-rarl bulmulardr.

Toplumsal deiimlere kar kan slamc akmlarn tarihsel tezle-ri, bu tezler karsndaki halkn yatkn tutumu, kar evreler inin bu tezleretrafnda halk toplayarak dzeni srdrc itelemeleri etkisini Yeni Trk i-

ye'nin ilk gnlerinden itibaren de gstermitir. Cumhuriyet dnemindekihukuksal geliim layik bir dzene ulanca, zel likle II. Merutiyet dne-minde amalarn, eletirilerini ve eylemini ortaya kartan slamclk akm,tepkilerini bu dnem iinde de gstermitir, gstermektedir. O k adar ki,slamc akm, Cumhuriyet dneminin Halk frkasn ve tutumunu, tt i-

hatlarn bir uzants olarak grm ve ona gre deerlendirmitir.G-nmzde dahi ileri srlen slamc tezler, an getirdii yeniliklerle ilgiliyeni yorumlar dnda, temelde Merutiyet dneminin slamc tezlerinden

baka deildir. Gnmzde slamc akmn en yaygn temsilcisi olannurculuk, II Merutiyetten kalma liderlerinin o an tezlerine daya n-makta, gnn meselelerini ayn gr asndan deerlendirmektedir. Sa-dece, yeni dzendeki hukuksal ve toplumsal deiimlerin ok kesin ve akoluu, slamclarn tepkilerinde de baz yenilikler ve kesinlik getirmitir.Merutiyet dneminin slamc kadrosu, daha Kurtulu Sava dnemindekendi tez ve tepkilerini gstermilerdir.

56


59/223

57

III

YEN TRKYE'YE DOR U YEN HUKUK YAPI V E

SLAMCI TEPK

Soru 28 : Trkiye'nin Cumhuriyet dnemi iinde slamc

akm etkisinigstermi midir?slamc tepkinin yap ve yneli-

lerinde deiikliklerolmu mudur?

slamc akm, Cumhuriyet dnemi iindeki geliimlere kart davra-

nlarn ok daha ak ve kesin olarak ortaya koymutur. Hukuk alanndagiriilen yasal ve biimsel deiimlerin ve bunlara bal oluumlarn slamcteoriye aykr nitelikteolduu bu evrece hep belirtilmitir. Tanrya daya-nan egemenlik dncesinden ve mmet sisteminden ayrl, siyas iktida-rn dinsel yapsnn silinmesi, dinsel yapya sk skya bal monarik dze -nin ykl, slmclarca, slmiyetin terki olarak yorumlanmtr. Daha Kur-tulu Sava sralarndaki baz tutumlar ve belgeler, savan yeni bir dzeneerimek iin yapldn ortaya koyuyordu. Savatan sonra ortaya ktgibi, kurulacak yeni dzen iinde en nemli deiiklik, din ile siyas iktidararasndaki ilikilerin yeniden dzenlenmesi ve dinin toplumsal yap iind e-ki durumuy la ilgiliydi. Antiemperyalist ve antikapitalist Kurtulu Savann,toplumu sadece mstevlilerden kurtarmak amac tamad, ayn z a-manda ada uygarla ulaabilecek b

Documents

100 Soruda Türkiye de Gerici Akımlar - Çetin Özek