14 BROJ 11/ 1021 • 1. Juni 2014.Preporod

Intervju

S obzirom na kišu i prou-zročenu kataklizmu, prof. Spahiću, da li se ova neza-pamćena katastrofa koja je zadesila Bosnu i Hercego-vinu mogla umanjiti. Ovo tim prije, što prema do-stupnim saznanjima BiH je država koja jedina u regi-onu nema radarski sistem kojim bi se kako-tako mo-gla pretpostaviti količina padavina i mjesto njigovog izlučivanja?

-Posljednjim sedmičnim kišnim padavinama, u tre-ćoj sedmici ovoga mjese-ca, prethodile su padavine, istina nešto slabijeg inten-ziteta, ali zato dugotrajni-je, krajem aprila i počekom maja mjeseca, koje su na-topile, već sušno tlo nasta-lo kao posljedice zimske su-še. natopljeno tlo nije mo-glo da apsorbira dugotraj-ne sipeće neprekidne kišne padavine tokom treće sed-mice maja, čija je količina uglavnom, dvostruko pre-vazilazila tromjesečnu pro-sječnu količinu padavina. u takvim okolnostima pa-davine su dotekle do vo-denih tokova, koji su enor-mno porasli, manji u bujice, a veći u nabujale rijeke sa velikom količinom riječnog nanosa, kojima su nanoše-ne nezapamćene štete.

Padavine koje su prouzro-čile ovu katastrofu pripa-daju frontalnim padavina-ma, koje su kombinirane sa orografskim, zbog peovla-đujućeg planinskog relje-fa u gornjim slivovima po-plavnih rijeka. Prognozira-nje vremena, pa time i in-tenziteta padavina, pored ostalog, vrši se na osnovu meteorološkog monitorin-

ga, kome prethodi anali-za sinoptičkih karata, koje pokazuju stanje atmosfere nad Evropom i njenim regi-jama, pa u tome kontekstu i vremensko stanje iznad južne Evrope u kojoj se na-lazi i naša zemlja. u sači-njavanju sinoptičkih kara-ta koriste se satelitski snim-ci kojim se detektira vrste, pravci i dinamika ciklon-skih stanja, vrste oblačnih sistema i vrijeme nijhovog postojanja do potpunog ra-splinjavanja. Ovim skre-ćem pažnju na činje-nicu da je za pro-gnoziranje vre-mena impera-tivno poznava-nje meteoro-loških činjeni-ca, koje koristi-mo pri analizi sinoptičkih sta-nja, a ne puko očitavanje i sa-općavanje sta-nja meteorološ-kih elemenata i pojava sa me-teorološkog in-strumentari-ja. naglašavam da je progno-za vremena re-lativna pojava i njom se ne mo-že utvrditi, po-red ostalog, ko-ličina padavina.

Vaša uža spe-cijalnost je hi-drologija, geoe-kologija i klima-tologija za koje ste objavili knji-ge. Mnogo se go-vori i piše o kli-matskim promje-n a m a . B o s n a i

Hercegovina, do sada, ni-je bila toliko na udaru ovih promjena. Šta to znači? Hoće li se ove nepogode po-navljati?

-Klima nije vrijeme iako se ona definira kao presjek ili prosjek vremena, odno-sno vremenskih stanja nad nekim mjestom, odnosno prostorom kroz duži niz go-dina, a prema međunarod-noj meteorološko-klimat-skoj konvenciji, za 30 go-diš-

nji period. Prosjek vreme-na podrazumijeva prosječ-no stanje dobiveno iz ni-za podataka, koji definira vrijeme kao trenutno sta-nje atmosferskih elemenata i pojava na određenom mje-stu. Prema tome, vrijeme je najpromjenljivija i ujedno neponovljiva prirodna da-tost u njenom apsolut-nom smislu. Za ra-

zliku od vremena klima se ne odlikuje brzim i velikim promjenama kao vrijeme. One su dugotrajne i poka-zuju manje oscilacije i ri-tmove, u odnosu na vrije-me. Ove male oscilatorne promjene odvijaju se oko ravnotežnog stanja i nazi-vaju se klimatske fluktuaci-

je. One nisu sko-kovite i

S povodom: prof. dr. Muriz Spahić, redovni profesor na Prirodno-matematičkom fakultetu u Sarajevu

PLAĆAMO DANAK zbog nemarnog odnosa prema šumamaističe prof. dr. Muriz Spahić navodeći da nam prirodne fluktuacije procesa i pojave budu nauk, da im se prilagođavamo i adaptiramo, a ne nikako da su nam oni izgovor za naš nehat

neponovljiva prirodna da-tost u njenom apsolut-nom smislu. Za ra-

vaju se klimatske fluktuaci-je. One nisu sko-

kovite i

ga, kome prethodi anali-za sinoptičkih karata, koje pokazuju stanje atmosfere nad Evropom i njenim regi-jama, pa u tome kontekstu i vremensko stanje iznad južne Evrope u kojoj se na-lazi i naša zemlja. u sači-njavanju sinoptičkih kara-ta koriste se satelitski snim-ci kojim se detektira vrste, pravci i dinamika ciklon-skih stanja, vrste oblačnih sistema i vrijeme nijhovog postojanja do potpunog ra-splinjavanja. Ovim skre-ćem pažnju na činje-nicu da je za pro-

tologija za koje ste objavili knji-ge. Mnogo se go-vori i piše o kli-matskim promje-n a m a . B o s n a i

Hercegovina, do sada, ni-je bila toliko na udaru ovih promjena. Šta to znači? Hoće li se ove nepogode po-navljati?

-Klima nije vrijeme iako se ona definira kao presjek ili prosjek vremena, odno-sno vremenskih stanja nad nekim mjestom, odnosno prostorom kroz duži niz go-dina, a prema međunarod-noj meteorološko-klimat-skoj konvenciji, za 30 go-diš-

prema šumamaističe prof. dr. Muriz Spahić navodeći da nam prirodne fluktuacije procesa i pojave budu nauk, da im se prilagođavamo i adaptiramo, a ne nikako da su nam oni izgovor za naš nehat

Prof. dr. Muriz Spahić

15 BROJ 11/ 1021 • 1. Juni 2014. Preporod

evidentno promjenljive u kraćim vremenskim odjelj-cima, a imaju u odnosu na vrijeme neznatne amplitu-de, u Sarajevu za 120 god. maksimalne termičke fluk-tuacije iznose 0,6oC. na kli-matske fluktuacije djelu-ju geogeni ili zemljini uzro-ci, od kojih su najznačajniji tektonski procesi, od kojih posebno vulkani, kosmički kao što je promjena kosmič-ke materija pri zemljinim i galaktičkim kretanjima i antropogeni, koji se danas najviše potenciraju, iako po mjerilima koje izazivaju ge-ogeni oni su evidentno ma-nje značajni.

Pogrješno je shvatanje da sve što se desi na Zemlji po-tječe od klimatskih promje-na. Zemlja je ravnotežni si-stem i za njeno uspostav-ljanje dešavaju se procesi i pojave koji su nekada izra-žajniji, iznenadni i nepred-vidljivi i nazivamo ih pri-rodnim stresovima ili pri-rodnim hazardima. u takve spadaju i prirodne atmos-ferske nepogode koje ima-ju katastrofalne posljedice po stanovništvo i njihova materijalna dobra, od kojih su najrazorniji tornada, taj-funi, nevremena kao što

su provale oblaka, grad, grmljavina i sl. Atmos-

ferske nepogode lančano uzrokuju

nepogode u osta-lim geokomplek-sima; hidrosfer-nom i odnosi

se na promje-nu vodosta-

ja i izazivanje poplava, te pedosfernom i litosfernom na kojima se dešavaju klizi-šta, urnisi i sl. Za prirodne procese i pojave ne postoje granice, oni imaju svoje sa-morazviće po strogo utvr-đenim zakonima i zakono-mjernostima, bez inter-vencije čovjeka i ne pozna-ju državne granice. Prostor Bosne i Hercegovine dio je tih zakonomjernih procesa.

Ponavljanje prirodnih ne-pogoda i katastrofa ili pri-rodnih stresova – hazarda bilo je u prošlosti, na što upućuju paleogeografski ožiljci u prirodi, traju da-nas i bit će ih u budućno-sti. To su prirodni ritmovi koji dovoljno govore o stal-nom kretanju, koje imaju duboku osnovu u preraspo-djeli materije i energije na Zemlji. Ako je pojava utvr-đena u prošlosti i desila se u sadašnjosti, postoji ogro-mna vjerovatnoća njenog obnavljanja u budućnosti. Poznavanje samorazvića prirodne sredine je temelj poznavanja njene prošlo-sti, pa je prema tome proš-lost ključ poznavanja bu-dućnosti. neka nam prirod-ne fluktuacije procesa i po-java budu nauk, da im se prilagođavamo i adaptira-mo, a ne nikako da su nam one izgovor za naš nehat.

Saznanje o ponavljanji-ma vremenskih nepogoda morala bi biti inkorporira-na u strateškim dokumen-tima, koja ih u razdoblju za koja su planirana treba-ju biti predupređena zašti-tinim mjerama. Ovo govo-rim iz razloga što sam kao član Savjetodavnog vijeća vodnog područja rijeke Sa-ve učestvovao u javnoj ra-spravi dokumenta: „Strate-gija upravljanja vodama Fe-deracije Bosne i Hercego-vine“ čiji je naručilac, po-red ostalih, bilo Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva. Strategija je sadržavala niz manjkavosti, materijalnih grešaka nenaučnog i ne-stručnog prilaza u rješava-nju načina upravljanja vo-dama. Strategija nije pred-ložila i načine upravljanja vodnim sistemima u van-rednim okolnostima, ko-

je smo proteklih dana doži-vjeli. Sve ovo sam obradio pismeno na preko 20 stra-nica teksta i prije raspra-ve dostavio predstavnici-ma Savjetodavnog vijeća.

Predstavnici ministarstva i Agencija za vodno područ-je rijeke Save, kao i većina Savjetodavnog vijeća nisu htjeli voditi raspravu o pri-mjedbama, iako su se pri-mjedbe, pored ostalog tica-le i aktuelnih problema po-plava.

Da li je područje Bosne i Hercegovine trusno, odno-sno koliko je podložno kli-zištima?

-Trusovi pripadaju tek-tonskim (unutrašnjim) pro-cesima i pojavama sa os-novnim izražajnim manife-stacijama, kao što su vul-kani i trusovi (zemljotresi). Bosna i Hercegovina pripa-da trusnom području, jer se nalazi u labilnoj tekton-skoj morfostrukturnoj zo-ni. Trusovi u obliku podrh-tavanja tla mogu izazvati na površini razne vrste ožilja-ka od kojih su najznačajni-je tektonske pukotine i ur-nisi, odlamanje stijena i po-kretanje kamenitih osulina. i klizišta mogu biti izazvana trusovima, posebno na ne-stabilnim padinama.

Aktuelna klizišta su uzro-kovana egzogenim (vanj-skim) faktorom, tj. velikom količinom apsorbovane pa-davinske vode u pedosup-stratu, koja kvašenjem ra-stresite mase i svojom te-žinom u njoj vrši pritisak i potisak koja klizi niz pa-dinu, najčešće glinovitu u podlozi, osijeda, rasijeda, oburvava i ogolićava podlo-gu. Potencijalno klizište se može prepoznati na temelju njegove morfologije. Pro-stor koji je glinovit, barovit i nagnut više od 10o podlo-žan je kliženju. Padine ko-je su već osjednute sa vid-ljivim klizišnim odsjekom ili razmaknutim brazdama, tragovima, tečenjem mulje-vite mase (proluvijum) ili naborima polica takođe su podložne kliženju. Pored toga i toponimi nam o tome mogu dosta kazati, kao to-ponim Crno blato u okolini Tuzle ili Metilji iznad Reči-ce kod Olova.

Klizanje je prirodan pro-ces oblikovanja reljefa. Ona mogu biti inicirana i ljud-skim aktivnostima od kojih su najbitnije infrastruktur-no oblikovanje terena za iz-gradnju stambenih i prate-ćih objekata, putnih komu-nikacija, ukopavanje vodo-vodnih i komunalnih cije-vi, dovođenja pitkih voda svakoj kući, a neadekvatno

odvođenja korištenih voda, pretjerano zalijevanje po-ljoprivrednih nasada i sl., što sve skupa narušavaju stabilnost padina u brežulj-kasto-brdovitim područji-ma. Svako klizište može bi-ti pokrenuto jednim poje-dinačnim ili skupnim do-gađajem ili procesom. Pot-puno razumijevanje klizišta podrazumijeva poznavanje, kako građe padine, tako i uzroka kliženja.

Naravno, mnogo toga je do samih ljudi. Nemaran odnos prema šumama ite-kako doprinosi većem broju klizišta. Svjedoci smo da se šuma krči kako bi se na tom tlu zasadili maline, jagode i dr. Šta se na tom polju može uraditi?

-Sve naprijed rečeno od-nosi se i na vašu konstataci-ju. nesumnjivo je da padine zasađene šumskom vegeta-cijom umanjuju procese kli-ženja. Šume troše ogromnu količinu vode iz kliznog ti-jela. Za ilustraciju navedi-mo podatak da olistala bu-kova šuma sa jednog hek-tara u vrijeme lijepog da-na potroši iz zemlje 38 to-na vode, smrčeva 43 tone, a brezova šuma 47 tona vode. Zamjena ove drvenaste za zeljastu vegetaciju smanju-je transpiraciju, što ujed-no pospješuje akumuliranje voda u kliznoj masi zemlje.

Za smanjenje opasnosti od klizišta nalazi se u činje-nici da je prije svake aktiv-nosti u prirodnom pejza-žu obavezno pristupiti pro-storno-planerskoj analizi za šta su zaduženi oni koji su duboko ušli u ovu proble-matiku. Ovo govorim iz ra-zloga što sam ujedno uni-verzitetski profesor, koji učestvuje u edukaciji stu-denta na Odsjeku za geo-grafiju Prirodno-matema-tičkog fakulteta Sarajevo iz oblasti regionalnog i pro-stornog planiranja na sva tri ciklusa studija. Bečeler-sku diplomu i njen saple-ment prostornog i regional-nog planiranja, nažalost, još uvijek ne prepoznaju nivoi vlasti od općina, kantona, federalnih i državnih mini-starstava.

ne može se dozvoljava-ti bespravna izgradnja, do-bivanje građevinske sagla-snosti na mjestima naših želja. ne bi se smjele izda-vati građevinske dozvole u vodoplavnim zonama, a do-bivaju se. Svi koji su dobili

saglasnost moraju biti obe-štećeni od države, a za ne-legalno izgrađene objekte i načinjene štete moraju sa-mo snositi vlasnici tih obje-kata.

Vaš rodni grad Olovo je, također, bio na udaru ne-pogoda. Pojavila su se kli-zišta kao ono u Rečici, koje smo jučer posjetili. Stanov-nici su u strahu da tu osta-nu. Iz razgovora sa njima oni namjeravaju iseliti. Ko-liko je realna opasnost da se klizište još više pojača?

-Poplave u Olovu nisu no-vina. Još kao gimnazijalac pratio sam izgradnju nasi-pa, nakon katastrofalnije poplave, koja se desila go-dinu dana ranije. izgrađe-ni nasipi projektirani su za i više poplavne talase u od-nosu na one koji tada za-desili Olovo. nasipe je tre-balo dograditi, izgraditi no-ve tamo gdje nedostaju, a dno donjeg Olova prije sva-ke nove gradnje trebalo je nasipati u razini nasipa, a ne ostavljati kao što jesu u morfološkim depresijama.

neposredno nakom po-vlačenja vode posjetio sam svoj rodni kraj Solun, ko-ji je udaljen 8 km od Olova nizvodno niz Krivaju. Tom prilikom zapazio sam kako su objekti, izgrađeni ispod nekadašnje uskotračne pru-ge, u narodu poznata kao „štreka“, danas adaptirana za regionalni put Olovo-Za-vidovići, svi redom bilo po-plavljeni. u narodu moga kraja postoje mnoge izreke, a aktuelna za protekle do-gađaje je ...“nemoj graditi kuću i objekte ispod štreke“ (pruge). i u vrijeme izgrad-nje uskotrečne pruge au-strijski projektanti, još prije 100 godina, itekako su vodi-li brigu da prugu projektu-ju iznad najviših poplavnih vodostaja rijeke Krivaje.

Što se tiče klizišta, već sam dosta toga rekao, uz konstataciju da tamo gdje ona krenu, teško ih je zau-staviti, ma koliko za to ima-li tehničko-tehnološka rje-šenja. nove lokacije grad-nje, uz prethodnu stručnu prostornu analizu, su jedi-no rješenje.

raZgovarao:

SelMan SelHanoviĆ

Tamo gdje klizišta kre-nu, teško ih je zaustaviti, ma koliko za to imali tehničko-tehnološka rje-šenja. Nove lo-kacije gradnje, uz prethodnu stručnu pro-stornu analizu, su jedino rje-šenje.

Šume troše ogromnu ko-ličinu vode iz kliznog tije-la. Za ilustraciju navedimo po-datak da olista-la bukova šu-ma sa jednog hektara u vrije-me lijepog da-na potroši iz zemlje 38 tona vode, smrčeva 43 tone, a bre-zova šuma 47 tona vode. Za-mjena ove dr-venaste za ze-ljastu vegeta-ciju smanju-je transpiraciju, što ujedno po-spješuje aku-muliranje voda u kliznoj masi zemlje.

Ne može se dozvoljavati bespravna izgradnja, dobivanje građe-vinske saglasnosti na mjestima naših želja. Ne bi se smjele izdavati gra-đevinske dozvole u vodoplavnim zonama, a dobivaju se. Svi koji su do-bili saglasnost moraju biti obeštećeni od države, a za nelegalno izgrađe-ne objekte i načinjene štete moraju samo snositi vlasnici tih objekata.