REPORT

Dok. Br. 06-407-H2

Rev. 0 Februar 2007.g.Dok. Br. 06-407-H2

Rev. 0 Februar 2007.g.

Ministarstvo za zatitu ivotne sredine, kopna i mora Republike ItalijeProcjena potencijala obnovljivih izvora energijeSaeti prikaz procjene energetskog

u Republici Crnoj Goripotencijala

vjetra, sunevog zraenja i biomase

Ministarstvo za zatitu ivotne sredine, kopna i mora Republike Italije

Procjena potencijala obnovljivih izvora energijeSaeti prikaz procjene energetskog

u Republici Crnoj Goripotencijala

vjetra, sunevog zraenja i biomase

Pripremili:

PotpisDatum

Carlo Barbieri05/02/2007

Gianluca Cassulo05/02/2007

Kontrolisao:Potpisdatum

Mario Lazzeri05/02/2007

OdobrioPotpisDatum

Marco G. Cremonini05/02/2007

Rev.OpisPripremiliKontrolisaoOdobrioDatum

0First IssueCRB/GICMLMGC05/02/2007

PREDGOVOR

U okvirima globalne ekonomije, kojom dominira trend brzih promjena, sposobnost samostalnog zadovoljavanja energetskih potreba ima znaajnu ulogu pri planiranju budunosti svake zemlje. Kako bi se smanjila zavisnost od fosilnih goriva i izvora energije iz inostranstva, mnoge zemlje su pokrenule programe istraivanja i razvoja u sektoru obnovljivih izvora energije.

Sagorijevanjem fosilnih goriva, prevashodno uglja, nafte i prirodnog gasa, oslobaaju se u atmosferu velike koliine ugljen-dioksida (CO2) i drugih gasova sa efektom staklene bate. Pomenuti proces je izmijenio sastav atmosfere, dovodei do tzv. efekta staklene bate i globalnog zagrijavanja.

Mada ne postoji jednostavno rjeenje niti jednostavan nain da se suoimo sa izazovima klimatskih promjena, iroko je rasprostranjeno miljenje da je smanjenje nivoa CO2 kljuni preduslov za smanjenje tetnih uticaja globalnog zagrijavanja. Budui da proizvodnja energije predstavlja jedan od osnovnih izvora gasova sa efektom staklene bate, obnovljivi izvori energije imae znaajnu ulogu u proizvodnji elektrine energije i toplote sa malo ili bez emisija CO2.

Meunarodna zajednica je poela da se bavi temom klimatskih promjena kada je donijeta Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (engl. United Nation Framework Convention on Climate Change, UNFCCC), koja je usvojena 1992. godine sa ciljem da definie opti okvir meuvladinih nastojanja na pronalaenju rjeenja za problem klimatskih promjena. Ciljevi Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama ojaani su usvajanjem Protokola iz Kjota (na 3. Konferenciji strana potpisnica Konvencije odranoj 1997. godine), koji je stupio na snagu 16. februara 2005. godine.

U ovom optem kontekstu, crnogorsko Ministarstvo za zatitu ivotne sredine i ureenje prostora (sadanji naziv: Ministarstvo turizma i zatite ivotne sredine), crnogorsko Ministarstvo ekonomije (sadanji naziv: Ministarstvo za ekonomski razvoj) i italijansko Ministarstvo za zatitu ivotne sredine i teritorije (sadanji naziv: Ministarstvo za zatitu ivotne sredine, kopna i mora, u daljem tekstu: IMELS, engl. Italian Ministry for the Environment, Land and Sea), dana 11. novembra 2004. godine, potpisali su Memorandum o razumijevanju o Saradnji u oblasti zatite ivotne sredine.

Na osnovu svega navedenog, tokom sjednice Upravnog odbora koja je odrana u Rimu 28. juna 2006. godine, italijansko ministarstvo i crnogorska ministarstva postigli su dogovor o izradi procjene potencijala obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori. IMELS je izradu studije povjerio konzorcijumu CETMA (CETMA), koji je radio u tijesnoj saradnji sa kolegama i ekspertima iz Crne Gore.

Tokom mjeseca jula i septembra 2006. godine, strunjaci IMELS-a i CETMA-e odrali su vie tematskih sastanaka sa predstavnicima crnogorskog Ministarstva poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede, Ministarstva ekonomije i Hidrometeorolokog zavoda Crne Gore, kako bi definisali okvir istraivanja i prikupili neophodne podatke. Strane su se dogovorile da procjena potencijala obnovljivih izvora energije bude fokusirana na energiju vjetra, solarnu energiju i biomasu.

CETMA predstavlja konzorcijum sa sjeditem u Brindiziju (Italija) koji ine firma ENEA, Univerzitet u Leeu i nekoliko drugih privatnih organizacija koje se bave istraivanjima, kao i nekolicina malih i srednjih preduzea. CETMA nastoji da u Junoj Italiji stvori prestian centar za istraivanje i projekte na polju energetike, zatite ivotne sredine i drutvene ekonomije. Jednu od najznaajnijih uloga u okviru konzorcijuma CETMA ima drutvo DAppolonia S.p.A., jedna od vodeih italijanskih konsultantskih firmi u oblasti inenjeringa i zatite ivotne sredine, sa sjeditem u enovi, u Italiji.

Izrada Procjene potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori ne bi bila mogua bez zajednikih napora brojnih crnogorskih i italijanskih vladinih tijela i strunih subjekata, meu kojima posebno izdvajamo g. Miodraga anovia, pomonika ministra u Ministarstvu ekonomije RCG, zatim g. Radosava Nikevia iz Ministarstva ekonomije RCG, g. Ranka Kankaraa, vieg savjetnika u Ministarstvu poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede RCG, kao i g. Korada Klinija, generalnog direktora italijanskog Ministarstva za zatitu ivotne sredine, kopna i mora.

Konzorcijum CETMA izraava duboku zahvalnost vladinim tijelima Republike Crne Gore za kontinuiranu pomo i saradnju na ovom projektu. Posebnu zahvalnost dugujemo g. Radivoju Vukoviu i g-i Mirjani Ivanov iz Republikog Hidrometeorolokog zavoda Crne Gore. CETMA bi takoe eljela da izrazi svoju zahvalnost g. Robertu Aleksiu, rukovodiocu projekta GIS koji se sprovodi pod pokroviteljstvom UNDP-a, koji je omoguio pristup nekim dragocjenim kartografskim instrumentima, kao i g. Draganu Buzdovanu, tehnikom direktoru Montenegro Stars Hotel Group, na pomoi i saradnji prilikom prikupljanja podataka vezanih za potronju tople vode i elektrine energije u Crnoj Gori i u hotelima iz grupe Blue Star.

Tokom izrade navedenog projekta, g. Christian Melis, koordinator kancelarije IMELS-a u Podgorici, kao i itav tim strunjaka IMELS-a u Podgorici, svojim iskustvom na meunarodnim projektima dali su znaajan doprinos i pruili su dragocjenu podrku prilikom prikupljanja podataka vezanih za sam projekat.

Aktivnosti na izradi modela i procjeni potencijala energije vjetra sprovedene su uz neophodnu tehniku podrku od strane DIFI-a (Odsjeka za fiziku Univerziteta u enovi) i njihovog strunog tima u sastavu: prof. Corrado Ratto, dr. Massimiliano Burlando i g. Luca Villa.

Analiza potencijala solarne energije i biomase izvrena je uz dragocjenu podrku od strane meunarodnog tima Lahmeyer International GmbH, koji su inili g. Steffen Gruber i g. Mathieu Sarran.

U okviru tima CETMA, g. Marco Cremonini je bio zaduen za koordinaciju itavog programa, g. Mario Lazzeri za superviziju projektnih aktivnosti, dok je g. Gianluca Cassulo nainio pregled projekta i koordinirao sa lokalnim strunjacima. G. Carlo Barbieri, na poziciji menadera projekta, predvodio je tim strunjaka tokom svih faza rada na projektu, dok je g. Andrea Podest izvrio procjenu potencijala obnovljivih izvora energije uz podrku Lahmeyer-a i DIFI-a, dok su g. Federico Breda i g-a Roberta Piana pruili podrku GIS-a prilikom analize podataka.

Informacije za kontakt:Predstavnik donatorske institucije:

Dr. Corrado Clini Generalni direktorMinistarstvo za zatitu ivotne sredine, kopna i moraRepublika ItalijaVia Cristoforo Colombo, 44

00147 Rome ItalijaTel.: +39 06 57228101

Fax +39 06 57228175

Osoba za kontakt:

G-din Christian Melis

Ministarstvo za zatitu ivotne sredine, kopna i mora Republika Italija

Task Force Central and Eastern Europe

Rimski Trg 25 - Podgorica 81000 - Montenegro

Tel: +381 81 205 891

Fax: +381 81 205 890

e-mail: melis.christian@minambiente.it

Koordinator aktivnosti za

Srbiju i Crnu Goru:

G-din Gianluca Cassulo

Via San Nazaro, 19

16145 Genoa - ItalijaTel.: +39 010 3628148

Fax +39 010 3621078

e-mail: gianluca.cassulo@dappolonia.it

Koordinator programa:

G-din Marco G. Cremonini

Koordinator projekta:G-din Mario LazzeriMenader projekta:

G-din Carlo Barbieri

SADRAJStrana11UVOD

2ENERGETSKI POTENCIJAL VJETRA33ENERGETSKI POTENCIJAL SUNEVOG ZRAENJA94ENERGETSKI POTENCIJAL BIOMASE115ZAKLJUAK15

LISTA SHEMATSKIH PRIKAZA

Strana

3Slika 2.1 : Srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t.

4Slika 2.2 : Teorijski energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t.

4Slika 2.3: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t.

5Slika 2.4: Stvarna srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t. (uz relevantna ogranienja)

6Slika 2.5: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t. (uz relevantna ogranienja)

7Slika 2.6: Brzina vjetra intervali faktora kapaciteta

10Slika 3.1: Globalno sunevo zraenje srednje dnevne vrijednosti na godinjem nivou

10Slika 3.2: Globalno sunevo zraenje srednje dnevne vrijednosti na mjesenom nivou (za mjesec maj)

12Slika 4.1: Procjena energetskog potencijala biomase na osnovu kategorija korienja zemljita

12Slika 4.2: Poljoprivredno zemljite proizvodne jedinice

13Slika 4.3: Poreenje zastupljenosti uma naspram ratarskih povrina

PROCJENA POTENCIJALA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE U REPUBLICI CRNOJ GORISAETI PRIKAZ PROCJENE ENERGETSKOG POTENCIJALA VJETRA, SUNEVOG ZRAENJA I BIOMASE

1 UVODU okvirima globalne ekonomije, i u skladu sa dominantnim trendom brzih promjena, sposobnost samostalnog zadovoljavanja energetskih potreba ima znaajnu ulogu prilikom planiranja budunosti svake zemlje. Kako bi se smanjila zavisnost od fosilnih goriva i uvoza energenata, mnoge zemlje su pokrenule programe istraivanja i razvoja u oblasti obnovljivih izvora energije.

Sagorijevanjem fosilnih goriva, prevashodno uglja, nafte i prirodnog gasa, oslobaaju se u atmosferu velike koliine ugljen-dioksida (CO2) i drugih gasova sa efektom staklene bate. Pomenuti proces je izmijenio sastav atmosfere, dovodei do tzv. efekta staklene bate i do globalnog zagrijavanja.

Mada ne postoji jednostavno reenje kao odgovor na izazov koji predstavljaju klimatske promjene, iroko je raspostranjeno miljenje da je smanjenje nivoa CO2 kljuni preduslov za smanjenje tetnih uticaja globalnog zagrijavanja.

Budui da proizvodnja energije predstavlja jedan od osnovnih izvora emisija gasova sa efektom staklene bate, obnovljivi izvori energije imae znaajnu ulogu u proizvodnji elektrine energije i toplote sa malo ili bez emisija CO2.

U ovom optem kontekstu, u okviru Saradnje u oblasti zatite ivotne sredine, crnogorsko Ministarstvo za zatitu ivotne sredine i ureenje prostora, crnogorsko Ministarstvo ekonomije i italijansko Ministarstvo za zatitu ivotne sredine i teritorije usaglasili su se da izvre procjenu potencijala obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori.

Osnovni cilj jeste da se saini prva Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na sljedea tri obnovljiva izvora energije: a) energija vjetra, b) solarna energija, i c) biomasa.

Pomenutu procjenu je izvrila kompanija CETMA, uz podrku italijanskog Ministarstva za zatitu ivotne sredine, kopna i mora (IMELS), Specijalne jedinice - Task Force za Centralnu i Istonu Evropu. Osnovna zamisao projekta jeste pruanje valjane podrke implementaciji inicijativa za proizvodnju energije u sektoru obnovljivih izvora energije na teritoriji Crne Gore.

U cilju izrade Procjene potencijala obnovljivih izvora energije, sprovedene su sljedee aktivnosti:

prikupljanje podataka;

obrada i analiza podataka;

procjena potencijala za razvoj svakog pojedinanog izvora energije koji je obuhvaen studijom.

U okviru pomenute studije, procjena energetskog potencijala vjetra u Republici Crnoj Gori skoro u potpunosti je zasnovana na metodologiji koja je ve koriena pri izradi italijanskog Atlasa vjetrova. Pomenuta metodologija zasniva se na kombinaciji trodimenzionalnih numerikih simulacija polja vjetrova na itavoj teritoriji obuhvaenoj istraivanjem, kao i na njihovom poreenju sa rezultatima odgovarajuih zemaljskih mjerenja. Stoga treba uzeti u obzir dva osnovna aspekta nepouzdanosti podataka prilikom procjene tanosti konanih rezultata, a to su: a) nepouzdanost vezana za samu proceduru simulacije, koja obuhvata odgovarajuu primjenu simulacionog koda u skladu sa njegovom fizikom formulacijom i nainom na koji je simulacija izvedena; i b) referentne vrijednosti izmjerenih brzina vjetra u zavisnosti od poloaja anemometara u odnosu na okolne prepreke.

to se tie procjene potencijala solarne energije, istraivanje je bilo usredsreeno na dva najperspektivnija sektora primjene solarne toplotne energije u Crnoj Gori, a to su domainstva i turistiki sektor. U okviru procjene, izvrena je analiza podataka dobijenih zemaljskim mjerenjima i podataka dobijenih putem satelita, pri emu nije uspostavljena uspjena korelacija izmeu te dve serije podataka, usljed ograniene dostupnosti seta podataka dobijenih zemaljskim mjerenjima.

Kada je u pitanju procjena energetskog potencijala biomase, treba istai nastojanja da se tokom istraivanja prevazie nepotpunost podataka korienih prilikom procjene. Naime, raspoloivi podaci bili su ogranieni na statistike podatke za itavu nacionalnu teritoriju, kao i na podatke o globalnom vegetacionom pokrivau koji su dostupni u specijalizovanim bazama podataka. Potencijali u sektoru umarstva i u poljoprivrednim sistemima definisani su na etiri nivoa: a) teorijski; b) tehniki; c) ekonomski i d) mogunost iskorienja / odrivost.

Uobiajeno je da se raspoloivost obnovljivih izvora energije procjenjuje po hijerarhijskoj osnovi, pri emu se maksimalna primjena svake pojedinane tehnologije progresivno redukuje usljed postojanja fizikih, infrastrukturnih, ekolokih i ekonomskih ogranienja, kao i drugih vidova istih.

U okviru studije, gdje god je to bilo mogue, analiza je dopunjena odgovarajuom preliminarnom procjenom investicionih mogunosti, baziranoj na informacijama o najpogodnijim tehnologijama koje su dostupne na tritu za svaki pojedinani sluaj.

Pomenuti pristup varira u zavisnosti od tehnologije koja se razmatra, ali opte definicije izvora koriene su kako bi se razjasnio nivo do kojeg su obnovljivi izvori energije limitirani usljed primjene razliitih vidova ogranienja, kao to su npr. kompleksnost lokacije i topografija, pristupanost lokacije i mrea puteva, prisustvo parkova prirode, eljeznikih pruga, elektrine mree, ogranienja vezana za urbana naselja i ivotnu sredinu. Gdje god je to bilo mogue, lokalna mjerenja pri tlu koriena su da bi se potvrdili i preciznije odredili preliminarni rezultati, i kako bi se dolo do finalne procjene godinje proizvodnje energije, kalibrisane na osnovu podataka izmjerenih na terenu.

Kartografski prikaz i procjena podataka koji su predstavljeni u ovom izvetaju izvreni su u skladu sa ciljem pomenutog istraivanja i podesni su za detaljan opis energetskog potencijala vjetra, sunevog zraenja i biomase kao obnovljivih izvora energije na itavoj teritoriji Crne Gore.

Analiza uslova i potencijala korienja obnovljivih izvora energije pokazuje da: a) Crna Gora ima solidan potencijal za razvoj energetskih sistema koji bi bili zasnovani na korienju svakog od tri navedena tipa obnovljivih izvora energije koji su razmatrani u okviru ovog istraivanja (vjetar, sunce i biomasa); i b) obnovljivi izvori energije mogu imati znaajnu ulogu u energetskom bilansu Crne Gore.

Meutim, takav perspektivni i pozitivni scenario treba da prevazie brojne prepreke koje onemoguavaju iru upotrebu obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori, i u regionu Balkana uopte, kao to su:

veoma niske cijene tradicionalnih energenata;

nedostatak finansijskih sredstava i odsustvo investitora zainteresovanih za ulaganja u pomenute tehnologije;

nepostojanje potpune zakonodavne osnove neophodne za promovisanje upotrebe obnovljivih izvora energije;

nepotpuno informisanje javnosti, koja nije na adekvatan nain upoznata sa mogunostima upotrebe obnovljivih izvora energije.

U narednom periodu, sa optim ciljem da zemlji obezbijedi pouzdano snabdijevanje energijom iz raznovrsnih izvora, Vlada Republike Crne Gore trebalo bi da usmjeri dodatne napore ka stvaranju uslova za iru upotrebu obnovljivih izvora energije, na taj nain to e za razvoj obnovljivih izvora energije pruiti odgovarajue podsticaje, kako sa institucionalne tako i sa finansijske take gledita. Nacionalna strategija treba da podri istraivanja o mogunostima upotrebe obnovljivih izvora energije, kao i da stvori preduslove za njihov razvoj na tritu.

U gore opisanom procesu, tekua saradnja na nivou Vlada Republike Italije i Republike Crne Gore predstavlja djelotvoran i dragocjen doprinos.

2 ENERGETSKI POTENCIJAL VJETRAPrilikom analize energetskog potencijala vjetra za Crnu Goru, najprije je izvrena procjena energetskog potencijala vjetra za itavu teritoriju Crne Gore, a rezultati su predstavljeni u vidu mape vjetrova za itavu teritoriju Crne Gore. Mape prikazuju teorijsku srednju brzinu vjetra (Slika 2.1) i teorijski prosjeni potencijal vjetra (Slika 2.2) na referentnoj visini od 50 metara iznad nivoa tla (50 m i.n.t.).

Slika 2.1: Srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t.

Slika 2.2: Teorijski energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t.

Stvarna srednja brzina vjetra i stvarni prosjeni potencijal vjetra u Crnoj Gori (na 50 m i.n.t) bili su procijenjeni uz upotrebu odgovarajueg korekcionog faktora, koji predstavlja odnos izmeu izmjerenih i simuliranih brzina vjetra (Slika 2.3).

Slika 2.3: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t.Polazei od kartografskog prikaza stvarnog prosjenog energetskog potencijala vjetra, izvrena je detaljnija struna analiza koja obuhvata sva relevantna ogranienja koja bi mogla da utiu na smanjenje iskorienja energetskog potencijala vjetra. Posebno su razmatrani kljuni faktori koji bi mogli da doprinesu znaajnom smanjenju iskoriavanja energije vjetra, kao to su kompleksna struktura i topografija lokaliteta, pristupanost lokacije i putna mrea, blizina parkova prirode, eljeznikih pruga, elektrine mree, kao i blizina naseljenih mjesta i opti ekoloki kontekst. Data ogranienja su primijenjena na mape koje prikazuju stvarnu brzinu vjetra i stvarni energetski potencijal vjetra, na osnovu ega su dobijeni rezultati prikazani na Slici 2.4, odnosno na Slici 2.5 (na 50 m i.n.t.).

Slika 2.4: Stvarna srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t.(uz relevantna ogranienja)Na osnovu pomenutih aktivnosti kartografskog prikazivanja, dolo se do zakljuka da Crna Gora ima znaajan potencijal za korienje energije vjetra na pojedinim djelovima svoje teritorije.

Rezultati analiza pokazuju da je na veem dijelu teritorije Crne Gore brzina vjetra manja od 5 metara u sekundi, to je tipino i za region Sjeverne Italije i za Centralnu Evropu. Ipak, procijenjene vrijednosti se poveavaju do 57 m/s kreui se ka primorju, dostiui vrijednosti od 78 m/s u odreenim podrujima du obale, gdje su zapaene vrijednosti koje su tipine i za Junu Italiju, Grku ili paniju. Takoe je interesantna oblast oko Nikia sa prosjenim vrijednostima brzine vjetra u opsegu od 5.56.5 metara u sekundi. Tipine vrijednosti stvarnog energetskog potencijala vjetra iznose 100300 W/m2, dok u najvjetrovitijim podrujima, na obroncima i vrhovima planinskih vijenaca, stvarni energetski potencijal vjetra dostie vrijednosti od preko 400 W/m2.

Slika 2.5: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t.(uz relevantna ogranienja)Analiza ukazuje da veina podruja koja se nalaze u unutranjosti Crne Gore, a koja karakterie velika brzina vjetra, gube na atraktivnosti zbog velike visine planinskih vijenaca koji dominiraju u datoj oblasti. Na preostalom dijelu teritorije, najvjetrovitija podruja esto se nalaze na obroncima planina i veina njih nije povezana sa postojeom putnom mreom i infrastrukturom; u mnogim sluajevima je zapaena i znaajna udaljenost ovih podruja od elektrine mree.

Poto u priobalnom podruju i oko Nikia postoji dobro razvijena mrea dalekovoda i puteva, procjenjuje se da upravo ta podruja predstavljaju najinteresantnije lokacije za iskoriavanje energetskog potencijala vjetra.

Od svih nacionalnih parkova u Crnoj Gori (Durmitor, Biogradska Gora, Skadarsko jezero, Loven), jedino bi nacionalni park Loven mogao predstavljati teorijski pogodnu oblast za iskoriavanje energije vjetra, kako zbog velike brzine vjetra, tako i zbog dobro razvijene infrastrukture.

Da bi se omoguio transport djelova neophodnih za izgradnju polja vjetrogeneratora, u naelu bi bilo neophodno uloiti izvjesna sredstva radi poboljanja saobraajne infrastrukture (i radi povezivanja sa glavnom mreom). To znai da bi (izuzev za nekoliko pogodnih lokacija) za veinu potencijalnih lokacija trebalo izabrati male turbine (od oko 7501000 kW), jer to podrazumijeva transport manjih djelova i opreme. Sa druge strane, vea polja vjetrogeneratora (koja se sastoje od deset ili vie vjetrenjaa) bila bi pogodnija od pojedinanih vjetrogeneratora, jer bi se fiksni trokovi koji se odnose na infrastrukturu bre amortizovali (gotovo nezavisno od broja instaliranih vjetrogeneratora).

Najatraktivnije lokacije za iskoriavanje energetskog potencijala vjetra u Crnoj Gori jesu sljedee:

Priobalni pojas: najvee brzine vjetra u zemlji izmjerene su u oblasti Rumije, uzimajui u obzir tehnika, ekonomska i ekoloka ogranienja. Jo jedno interesantno podruje su brda u zaleu Petrovca (ovo podruje se nalazi u blizini glavnih saobraajnica i mree od 220 kV). Ako se izuzme planina Loven, ostale pogodne lokacije mogle bi biti u planinskim zonama u zaleu Herceg Novog i Orahovca. U svim ovim oblastima srednja brzina vjetra iznosi preko 6 m/s;

Brda oko Nikia: ovu oblast karakterie srednja brzina vjetra u opsegu od 5.5-6.5 m/s. Pored toga, postojea infrastruktura puteva i elektrine mree obezbjeuje dobru osnovu za razvoj projekata za korienje energetskog potencijala vjetra.

Osim navedenog, izvrena je i preliminarna analiza ekonomskih parametara za sluaj konkretne izgradnje vjetrogeneratora u Crnoj Gori. Tom prilikom su analizirani razni scenariji za razliite faktore kapaciteta (20, 25 i 30%) koji odgovaraju razliitim srednjim brzinama vjetra (6.1, 6.4 i 7 m/s), za vjetroturbine nominalne snage 850 kW. (Slika 2.6).

Slika 2.6: Brzina vjetra intervali faktora kapacitetaUzimajui kao pretpostavku trenutne cijene na energetskom tritu Crne Gore, a na osnovu pomenute preliminarne finansijske analize, ustanovljeno je da bi periodi povraaja uloenih sredstava za privatne investitore bili atraktivni u sljedeim sluajevima: a) ako bi bio usvojen faktor kapaciteta od 30%; i b) ako bi dolo do uvoenja odgovarajueg podsticajnog mehanizma odnosno tarifnog sistema za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora uz subvenciju drave.

Razmatrajui samo najpogodnije oblasti za instaliranje vjetrogeneratora (sa faktorima kapaciteta veim od 25%), zakljuuje se da Republika Crna Gora raspolae energetskim potencijalom vjetra od 100 MW raunajui samo najvjetrovitija podruja (gde su brzine vjetra iznad 7 m/s). Ukoliko se uzmu u obzir i zone sa srednjim potencijalom, ta vrijednost dostie skoro 400 MW. Iskorienjem pomenutog energetskog potencijala u cilju proizvodnje elektrine energije moglo bi se obezbijediti 20-25% godinje potronje energije u Crnoj Gori.

U narednom periodu bi trebalo realizovati brojne aktivnosti u cilju daljeg razvoja i unapredjenja analize koja se odnosi na korienje energetskog potencijala vjetra.

Na prvom mjestu, bilo bi poeljno izvriti novu procjenu korekcionog faktora, putem poreenja sa rezultatima obimnijih mjerenja brzine vjetra sa veeg broja mjernih stanica. Poreenje rezultata simulacije sa rezultatima zemaljskih mjerenja u okviru ove studije moglo je dovesti do konzistentnog smanjenja vrijednosti rezultata kartografskih prikaza, u odnosu na realnu situaciju.

U tu svrhu, mogue je iskoristiti podatke koji su prikupljeni iz anemometarskih stanica na aerodromima. Podaci o brzini vjetra mjereni na aerodromima, ako su zabiljeeni i dostupni u dovoljno dugom vremenskom periodu, obino su reprezentativni za prostrana podruja na kojima nema prepreka (zone oko aerodroma), a treba naglasiti da se ove mjerne stanice paljivo odravaju, uz redovnu kalibraciju mjernih instrumenata.

Pored toga, veoj pouzdanosti mapa vjetrova mogle bi doprinijeti i odgovarajue serije mjerenja koje obuhvataju i instaliranje anemometara u zonama brzih vjetrova, budui da iste esto nedovoljno precizno odreuju dato polje vjetrova jer se kalibriu na osnovu podataka dobijenih mjerenjima koja su izvrena u zonama manjih brzina vjetrova.

Zatim, trebalo bi izvriti detaljniju karakterizaciju priobalnog pojasa i zone oko Nikia, putem simulacija sa veom rezolucijom (do reda veliine od 100 m). Korak mree definisan u kartografskom prikazivanju za Crnu Goru iznosi oko 1 km, to predstavlja vrijednost koja omoguava dobru procjenu regionalnog energetskog potencijala vjetra, ali je suvie visoka za preciznu lokaciju polja vjetrogeneratora.

Takoe bi bilo preporuljivo da se uradi jedna ili vie studija izvodljivosti za izgradnju konkretnog polja vjetrogeneratora na jednoj od pomenutih lokacija, koje bi bilo projektovano u skladu sa visokim stepenom efikasnosti i niskim stepenom uticaja na ivotnu sredinu.

Takvi pilot projekti koji bi imali za cilj izgradnju prvog postrojenja za proizvodnju elektrine energije iz energije vjetra u Crnoj Gori, bili bi korisni i stoga to bi ukazali na eventualne probleme koji nijesu uzeti u obzir prilikom ove procjene potencijala, kao to su npr. problemi vezani za logistiku, povezivanje mree, uticaji na ivotnu sredinu i pejza. Pomenuti pilot projekti doprinijeli bi i usavravanju lokalnih strunjaka i jaanju lokalnih kapaciteta u oblasti korienja energije vjetra, to predstavlja jedan od osnovnih preduslova za razvoj i korienje energetskog potencijala vjetra u Crnoj Gori. 3 ENERGETSKI POTENCIJAL SUNEVOG ZRAENJAProcjena potencijala solarne energije po pravilu zahtijeva i zemaljska i satelitska mjerenja: precizni rezultati mjerenja na tlu interpoliraju se na osnovu podataka dobijenih satelitskim mjerenjima u irokom opsegu, u cilju to bolje procjene distribucije sunevog zraenja na itavoj teritoriji koja je predmet razmatranja (proces korelacije). U Crnoj Gori trenutno nijesu dostupni pouzdani podaci dobijeni mjerenjima na tlu, pa je stvaranje solarnih mapa zasnovano samo na satelitskim podacima.

Mape globalnog sunevog zraenja za itavu teritoriju Crne Gore uraene su sa vrijednostima globalnog zraenja na dnevnom nivou. Imajui u vidu injenicu da bi bilo nemogue uraditi mape za svaki dan posebno, kao i to da je cilj ove procjene da prikae opte trendove i opte zakljuke, uraeno je 13 mapa:

jedna mapa (Slika 3.1) predstavlja prosjene dnevne vrijednosti sunevog zraenja na godinjem nivou (ova mapa omoguava korisniku da brzo sazna koja je prosjena dnevna vrijednost sunevog zraenja za Crnu Goru);

dvanaest mapa (pogledati Sliku 2.1 za primjer mape) predstavljaju prosjene dnevne vrijednosti sunevog zraenja na mjesenom nivou (ove mape omoguavaju opaanje sezonskih trendova, kao i minimalnih i maksimalnih vrijednosti).

Mape sunevog zraenja pokazuju teorijski solarni potencijal odreene zemlje, tj. globalno sunevo zraenje na odreenoj lokaciji tokom odreenog vremenskog perioda (nijesu uzeta u obzir sva tehnika i ekonomska ogranienja).

Zbog relativno male povrine teritorije Crne Gore, ne mogu se zapaziti velike razlike u prosjenim vrijednostima sunevog zraenja. Crna Gora pokazuje veliki potencijal za uvoenje sistema za korienje solarne energije, budui da broj asova sijanja sunca (insolacija) iznosi preko 2.000 asova godinje za vei dio teritorije Crne Gore i vie od 2.500 asova godinje du morske obale. Koliina sunevog zraenja u Crnoj Gori, posebno u priobalnom i centralnom podruju, moe se uporediti sa koliinom sunevog zraenja u Grkoj ili Junoj Italiji. Tanije, Podgorica ima veu godinju koliinu solarne energije (1602 kWh/m2) u odnosu na druge gradove Jugoistone Evrope (kao to su Rim ili Atina).

Budui da rezultati kartografskog prikazivanja pokazuju da je ist solarni potencijal u priobalnom podruju i centralnim oblastima Crne Gore veoma visok, preporuuje se upotreba solarne toplotne energije u Crnoj Gori, prije svega uz pomo pasivne solarne arhitekture i aktivne solarne arhitekture (solarni kolektori za zagrijavanje sanitarne vode i zagrijavanje prostorija u domainstvima i turistikim objektima).

U okviru studije izvrena je procjena energetskog potencijala sunevog zraenja u dva najperspektivnija sektora, tj. korienje solarne energije za potrebe u domainstvima i za potrebe u turistikom sektoru.

to se tie korienja ove vrste energije u privatnim zgradama, procjena je izvrena na osnovu rezultata kartografskog prikazivanja i na osnovu procjene sezonske i godinje potronje tople vode za tipina domainstva u priobalnom, centralnom i planinskom podruju. Uzeti su u obzir i specifini aspekti, kao to su investicije, operativni trokovi i trokovi odravanja.

Slian pristup je usvojen i za sektor turizma, za koji se predvia brzi rast u narednom periodu, ali je uzeta u obzir drugaija i specifina sezonska potronja tople vode. Procjena je uglavnom fokusirana na priobalno podruje, koje predstavlja oblast sa najveim prilivom turista.

Slika 3.1: Globalno sunevo zraenje srednje dnevne vrijednosti na godinjem nivou

Slika 3.2: Globalno sunevo zraenje srednje dnevne vrijednosti na mjesenom nivou (za mjesec maj)

Solarni sistemi bili su uporeivani sa konvencionalnim sistemima za zagrijavanje sanitarne vode, kako sa aspekta investicija, tako i sa aspekta trokova instalacije i operativnih trokova (tipian sistem za zagrijavanje sanitarne vode u crnogorskim domainstvima jeste elektrini bojler, dok se u hotelima u tu svrhu najee koriste kotlovi na mazut).

Kako bi se omoguila ira primjena solarnih toplotnih instalacija u domainstvima i u turistikim objektima, a uzimajui u obzir trenutne cijene na tritu elektrine energije u Crnoj Gori, potrebno je obezbijediti odgovarajue dravne subvencije za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora.

Meu brojnim naprednim tehnolokim rjeenjima, ona koja su predloena za Crnu Goru slina su rjeenjima tipinim za trita mediteranskih zemalja, kao to su Grka, Italija ili Kipar, gdje se zahtijevaju samo odgovarajue performanse datih sistema (u smislu odreenih sistema obloga, izolacije i regulacije). Intenzivno sunevo zraenje sa jedne strane, i prihvatljivi trokovi sa druge, uinili bi solarne sisteme konkurentnijim na crnogorskom tritu.

Ukoliko u budunosti razvoj solarnih sistema postane jedna od kljunih aktivnosti Vlade u energetskom sektoru, bie neophodno da odgovorni subjekti obrate panju na najbolja trina i tehnoloka rjeenja, kako bi bio donijet odgovarajui niz propisa, zakona i prateih shema. U tom smislu se preporuuje nastavak navedenih aktivnosti.

Trebalo bi najprije sprovesti sveobuhvatno istraivanje trita i datog sektora, kako bi se izvrila temeljna analiza energetskog potencijala sunevog zraenja u Crnoj Gori, po svim relevantnim sektorima (domainstva, turistiki objekti, industrijski objekti i javne zgrade) u smislu kvantiteta, kvaliteta i zakonske regulative. Pri tome treba voditi rauna i o porijeklu i specifikaciji opreme koja je ve instalirana. Pomenuta studija bi trebalo da se fokusira i na propise i na trite EU, i da predstavi najbolja rjeenja za Crnu Goru, u smislu zakonske regulative, subvencija i programa razvoja, kao i upoznavanja graanstva sa datom tematikom.

Pored svega navedenog, trebalo bi realizovati i adekvatan ogledni projekat. Takav projekat, u kome bi bila primijenjena najmodernija tehnoloka rjeenja, ukljuujui zagrijavanje putem solarnog sistema, trebalo bi realizovati u odgovarajuoj javnoj zgradi koja bi bila otvorena za javnost, a u cilju irenja znanja o iskoriavanju potencijala solarne energije u Crnoj Gori. 4 ENERGETSKI POTENCIJAL BIOMASEUsljed potronje fosilnih goriva i uticaja emisija ugljen-dioksida (CO2) na globalno zagrijavanje, biomasa je pobudila novo interesovanje. Na svim nivoima, od proizvodnje biomase do tehnologija konverzije, dolazi se do novih otkria.

Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na umska bogatstva, drvni otpad i poljoprivredu. to se tie umarstva, procjena je zasnovana na podacima koje su obezbijedili kompetentni nadleni organi (institucije nadlene za sektor umarstva, itd.). U pogledu drvnog otpada, procijenjeni su raspoloivi podaci vezani za sektor drvne industrije u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na sljedee: a) karakterizaciju sektorskih aktivnosti na lokalnom nivou (pilane, drugi ogranci drvno-preraivake industrije itd.); b) procjenu proizvodnih sposobnosti i kapaciteta; i c) procjenu koliine drvnog otpada koji je generisan na taj nain. Kada je rije o poljoprivredi, procjena je bila zasnovana na razmatranju mogunosti za proizvodnju biogoriva.

Glavni izvori informacija tokom istraivanja bili su statistiki podaci dostupni za itavu nacionalnu teritoriju, kao i podaci o globalnom vegetacionom pokrivau dostupni u specijalizovanim bazama podataka. Stvaranje mapa koje se odnose na globalni vegetacioni pokriva otkrilo je heterogenu prirodu crnogorskog pejzaa. Prema razmatranoj klasifikaciji za procjenu energetskog potencijala biomase (Slika 4.1.), ume predstavljaju 36%, a ratarske povrine 28%, dok 33% ukupne povrine zemljita predstavlja neodreeni tip, tj. mjeavinu izmeu ratarskih povrina i prirodne vegetacije. Samo naseljena urbana podruja i nacionalni parkovi (ukupno 3%) nijesu ukljueni u procjenu energetskog potencijala biomase.

Slika 4.1: Procjena energetskog potencijala biomase na osnovu kategorija korienja zemljitaDistribucija zemljita namijenjenog za poljoprivredne svrhe na itavoj teritoriji Crne Gore prilino je neujednaena: od ukupno 21 optine, na teritoriji 5 optina nalazi se vie od 50% cjelokupnog poljoprivrednog zemljita u Crnoj Gori. Najee zastupljeni tipovi poljoprivrednih oblasti (Slika 4.2) jesu zelene povrine, trajni panjaci i livade, koji ine 87% od ukupnog poljoprivrednog zemljita. Prosjena stopa iskorienosti zemljita u poljoprivredne svrhe iznosi oko 12%.

Slika 4.2: Poljoprivredno zemljite proizvodne jedinicePrema gore navedenim rezultatima, Crna Gora ima veliki potencijal za korienje energetskog potencijala biomase, to se prevashodno odnosi na sektor umarstva, a potom i na sektor poljoprivrede.

Sektor umarstva je posebno znaajan i interesantan za energetske sisteme koji koriste biomasu kao gorivo.

Slika 4.3: Poreenje zastupljenosti uma naspram ratarskih povrinaPotencijalno raspoloiva koliina drveta iz umskog fonda Crne Gore, na godinjem nivou, procijenjena je na 2.6 m3/ha/god, dok trenutna stopa iskorienosti drveta iz umskog fonda iznosi priblino 1 m3/ha/god. Procijenjeno poveanje iznosi izmeu 850,000 m3/god (izraunato u odnosu na ukupnu povrinu pod umama u Crnoj Gori) i 1,050,000 m3/god (to ukljuuje i prosjean udio od 30% otpada iz drvno-preraivake industrije).

Evidentno je da u Crnoj Gori postoje velike mogunosti za poboljanje i unapreenje sektora umarstva i sektora poljoprivrede: na osnovu raspoloivih podataka moe se zakljuiti da su prinosi u poljoprivredi, kao i u umarstvu, znatno nii u odnosu na tipine vrijednosti u Centralnoj Evropi (ak 2 do 3 puta).

U oba navedena sektora postoji mogunost poboljanja prinosa. U sektoru poljoprivrede, preporuuje se upotreba modernih i naprednih tehnologija, kao to je korienje vjetakih ubriva i efikasne tehnike navodnjavanja. Kako bi se olakala primjena takvih poboljanja, Vlada bi trebalo da obezbijedi odreene subvencije, budui da poljoprivredni proizvoai uglavnom ne posjeduju neophodna finansijska sredstva za primjenu savremenih tehnologija. U sektoru umarstva teorijski postoji znaajan potencijal, budui da su veliki djelovi teritorije Crne Gore prekriveni umom. Jedno od najkorisnijih poboljanja moglo bi biti poumljavanje brzorastuim umskim kulturama za proizvodnju drvne biomase, uz efikasnije upravljanje umskim fondom. Prije nego to poumljavanje brzorastuim umskim kulturama bude iroko primjenljivo trebalo bi razmotriti brojna pitanja, odnosno treba imati u vidu mogui uticaj na biodiverzitet, arheoloka nalazita i okolinu, kao i visoku potronju vode koju neke vrste zahtijevaju.

Postoje izvjesne potekoe prilikom procjene udjela drvnog otpada, zasnovane na trenutno raspoloivim podacima. Nakon mjerenja izvrenih u optinama Roaje, Berane i Andrijevica, gdje je najvea zastupljenost uma u odnosu na ratarske povrine (Slika 4.3), koliine umskog otpada za energetske potrebe procijenjene su na vie od 30,000 m3/god na nacionalnom nivou, dok koliine pilanskog otpada premauju 33,000 m3/god, to ukupno ini priblino 64,000 m3/god. Podaci dobijeni direktno iz optina ukazuju na ukupne koliine drvne mase trenutno raspoloive za energetske potrebe od svega 32.000 m3/god. Ako bi se obraunao i udio iz optina Bijelo Polje i Plav, ukupan iznos bi bio uvean do vrijednosti od priblino 57.000 m3/god.

Na osnovu solidnog potencijala biomase iz umarstva i drvne industrije, izvrena je preliminarna ekonomska analiza za tri scenarija koja se odnose na tri specifina proizvodna kapaciteta od 2 MW, 5 MW i 10 MW.

Rezultati preliminarnih analiza pokazali su da bi predloeni scenariji mogli predstavljati privlanu investiciju samo u sluaju da trenutna cijena struje bude znaajno uveana, putem dravnih subvencija za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora.

Izvjestan stepen nepouzdanosti tokom evaluacije povezan je sa procijenjenom jedininom cijenom goriva (drvne biomase), budui da pojedine vrijednosti koje su naveli nadleni organi izgledaju precijenjene u poreenju sa prosjenim cijenama koje vladaju na evropskom tritu.

Kako bi se unaprijedila finansijska odrivost postrojenja, potrebno je izvriti analizu drugih alternativnih konfiguracija postrojenja, sa posebnim osvrtom na sljedee:

Ispitati mogunosti upotrebe goriva proizvedenog iz otpada (u daljem tekstu RDF, engl. Refuse Derived Fuel), pomijeanog u izvjesnom procentu sa drvnom masom, kao pogonskog goriva u elektranama. Upotreba goriva proizvedenog iz otpada, kao pogonskog goriva, mogla bi predstavljati privlanu opciju, ukoliko bi Vlada Crne Gore uvela dravne subvencije (npr. proizvoai elektrine energije mogli bi dobiti izvjesnu nadoknadu ukoliko koriste RDF kao pogonsko gorivo u elektranama);

Razmotriti uvoenje postrojenja za kombinovano generisanje toplote i elektrine energije (u daljem tekstu CHP, engl. Combined Heat and Power), kako bi se proizvedena toplotna energija mogla koristiti u industrijske svrhe (npr. industrija papira, gume, cementa) ili za grejne sisteme u urbanim zonama (npr. sistem daljinskog grijanja).

U cilju daljeg unapreivanja iskorienja energetskog potencijala biomase u Crnoj Gori, planira se nastavak brojnih aktivnosti.

Najprije, kako bi se izvrila tanija procjena ekonomske izvodljivosti uvoenja energana na biomasu u Crnoj Gori, potrebno je sainiti pouzdan inventar drvnog otpada, u tijesnoj saradnji sa nadlenim lokalnim institucijama.

Pored svega navedenog, trebalo bi izraditi odgovarajue studije izvodljivosti, kako bi se utvrdile pogodne lokacije za izgradnju postrojenja za proizvodnju energije iz biomase. Trebalo bi izvriti i procjenu optimalne veliine tih postrojenja, kao i procjenu optimalnog sastava mjeavine goriva.

5 ZAKLJUAKAnaliza potencijala obnovljivih izvora energije pokazuje da obnovljivi izvori energije mogu imati znaajnu ulogu u energetskom bilansu Crne Gore. Meutim, postoji niz prepreka koje onemoguavaju iru upotrebu obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori, npr. veoma niske cijene tradicionalnih energenata i goriva, nedovoljno investitora zainteresovanih za ulaganja u pomenute tehnologije, zatim nepostojanje sveobuhvatne zakonske osnove kako bi se promovisala upotreba obnovljivih izvora energije, i najzad nedovoljno informisanje javnosti koja nije upoznata sa mogunostima korienja obnovljivih izvora energije. Sa aspekta povraaja investiranih sredstava, zapaeno je da u ovom trenutku, usljed trenutne niske cijene elektrine energije, direktno poreenje izmeu konvencionalnih i obnovljivih tehnologija ne ide u prilog korienju obnovljivih izvora energije.

U uslovima u kojima su na snazi niske cijene elektrine energije, Vlada Republike Crne Gore trebalo bi da razvija programe za korienje pojedinanih obnovljivih izvora energije (energija vjetra, solarna energija, biomasa) kao i sheme promovisanja upotrebe istih / subvencije kao podrku poetnoj fazi implementacije programa; takoe, trebalo bi da se angauje na poboljanju konkurentnosti sistema zasnovanih na upotrebi obnovljivih izvora energije.

U cilju razvoja i korienja energetskih potencijala vjetra i biomase, potrebno je nainiti studije izvodljivosti i izvriti procjenu opravdanosti sprovoenja specifinih aktivnosti, kako sa tehnikog tako i sa ekonomskog aspekta. Budui da se u sektoru solarne energije oekuje uspostavljanje distributivnih sistema u domainstvima i u turistikim objektima, specifino ispitivanje trita i realizacija oglednog projekta mogli bi da potpomognu i ubrzaju aktivnosti svih odgovornih subjekata koji e donositi relevantne odluke u datom sektoru.

Sva prava su zakonom zatiena, ukljuujui i prevod ovog dokumenta. Nijedan dio ovog dokumenta ne moe biti prenijet treim licima, za bilo koje potrebe osim prvobitne namjene, bez prethodnog pismenog odobrenja od strane konzorcijuma CETMA.