T. C. KLTR BAKANLIGIANITLAR VE MZELER GENEL MnRLG No: 1813Xiii. SONULARITOPLANTISIII.29 MAvrs -2 1995ANKARAKLTRBAKANLIGIY / 1813 ve Mzeler Genel Sempozyum Serisi: 46 EROGLUNurhan LGENHandan ERENFahriye BAYRAMNuray TARLANNurin A.Hamdi ERGRER MORKAYAISBN: 975-17-1619-5975-17-1629-2 (Cilt)ISSN: 1017-7663Not: Bildiriler, T.C.KLTR BAKANLU;I KTPHANE ANKARA - 1996 SayfaK.Gkhan TRE, Erkut ARCAK,Ahmet Cevdet YALINERAnamur Arkeolojik Yzey 1994 1Berna ALPAGUT, Mikael FORTELIUS,JohnKAPPELMAN, J.P.LUNKKASurvey Report for The Sinap Project(Ankara - Turkey) 1994 , 5RafetDtN1994 Akhisar - MermerAtlyesiYzey 11Gven Cihat VURALUrla (Klazomenai Karantina Yzey 43Winfried HELDGergakome in Karien. Survey 1994 : 51Stephen MITCHELL1994 Oinoanda ve Pisidia'da Yzey 71Gustavo TRAVERSARI1994 Laodicea'da (Frigya)Arkeolojik81Thomas MARKSTEINERDer Istlada Survey: Die Kampagne 1994 ; 89Thomas DREW-BEARAntiocheia ve Astra'da 103Albrecht BERGERSurvey In (Mokisos) 109Eugenia BOLOGNESI, Recchi FRANCESCHINIThe Great Palace Survey: Second Season 127The ThirdSeasonof The Great Palace Survey (1994) 133GeorgBericht Uber Die Wichtigsten Ergebnisse DesEpigraphischen Survey in Lydien 143Scott REDFORDSurface Survey And Planning At Baba Cikcilli Village, Alanya 147Jennifer TOBINThe CityIn The Sand Dunes: A Surveyof a Roman Faci lity In Cilicia 151Robert OUSTERHOUTThe1994 Survey At Akhisar - an Kilise 165Stephen LUMSDENGavurkalesi, 1994 181Michael BALLANCESurvey of Roman And Byzantine Remains At Dinar, And 1994 185Christine KEPINSKI - LECOMTESurface Research At Tilbeshar 1994 199Anneliese PESCHLOWDie Arbeiten Des lahres1994 Im TerritoriumVon Herakleia An1 211Dietrich BERGESNeue Forschungen In Tyana 225KazuoASANOTwo Churches In ldeniz Area(Fethi ye-231Sachihiro oMURA1994 Anadolu'da Yrtlen Yzey 243Mehmet zdemir KOAK1994 Amasya-Yzey 273Mehmet 1994 Antalya-Korkuteli Yzey 293Adnan DtLERKaria Yzey - 1994 315Wulf SCHIRMER 1993-1994 335Wolf KOENIGS, Jens MISIAKIEWICZ,Frank RUMSCHEIDPriene1994 345NeilROBERTSKonya Palaeoenvironmental Research(Kopal) Programme, 1994 373ANAMUR SUALTI YUZEY 1994K. Gkhan TRE *ErkutARCAKAhmet Cevdet YALINERZETBu gezisi, 3 sregelmekte olan Kilikya arkeolojik yzey nc Grup yeleri ta- 26.08.1994 ,02.09.1994 tarihleri Anamur blgelerde 0-30 m de- kullanarak tarama noktalarda ise derinlik veya da dknt gz nnde bu-lundurularak 50 m kadar nokta so-nucunda Anemurium antik kentine ait mimaripar- ve blgelerdekiamphora, ve metal apalar Bu T.c. Kltr Adana Arkeoloji Mzesi'nde Arkeolog GlnazSavrangezisindeyer ve kendisi de Tm Kltr Adana Arkeoloji MzesiveAnamur Mzesi'nde bilgi ve denetiminde AMA gibi, tarihncesi dnemlerden gnmze birok* K. Gkhan TRE, ODT-SAT, Grubu, P.K. 420-06444 ANKARA.Erkut ARCAK, ODT-SAT, Grubu, P.K. 420-06444 ANKARA.AhmetCevdet YALINER,ODT-SAT, Grubu, P.K. 420-06444Ye- nemli KilikyaBlgesi, antikdenizticaret zerindeyer dnemlerdebyk birkltr veti-caret merkezi olan Kilikya Blgesi'nin iine alan kesiminde bugne herhangi bir ya- Eldeki bilgiler, yerelve sngercilerin kar- ile (zellikletrolclerin) dzenli mzelere verdikleri Bu blgenin su arkeolojik tespitedebilme ODTU-SAT, BAGekibi, 1994yaz-gezisi Anemuriumantik kenti Yzey arkeolojikfotografik vevideografik belgelenmesi YNTEMDahanceki bu su ama- paralel ve scuba ile sr-drlmesinekarar antik yer nokta Anamurve kiralanan tekneleri ile5 gnboyunca be-lirli blgeler boyunca; ile tarama ekerek su alan ekerek tarama (Tarama.Nokta yntemleri uygulanarak 20-25molup, 2-3m'yekadar 8 5 gnie-risinde 25 duraklamalar yak- 16 saat tarama ve incelemeBULGULAR olarakAnemuriumantik kenti olarakkarar Anamur'un sekizkm yeralanAnemuriumantikkenti, Trkiye'ninengneyucu veAna-mur DenizFeneri'nindeyer zerindedir. 1.5-2kmlik ve ile anakarakalan blgeyi kontrol etmek iin2uygunkonumda ve 64km bublgenin antik gemi ortaya ge- Antik kentin en kalanblgede ile 0-6metre mimari paralartespit Y-rede olarak yanan erozyon' nedeni ile deniz iler-lemesi, bumimari anik ait kilise ol-gstermektedir. LO adet stun, stun stunkaideleri, ve kesmeduvar paralar5-8 metre derinlikte, 700-750 metrekarelik bir alana du- Antik kalan yer ise herhangi bir buluntuya rast- Dip hareketininetkili nedeniyle yok d- dip rts Melle Demirren Askeri Karakolunun yer kel ile yeryer apalara Buapalar, Honor Frost'un- ve zeminlerde netek ve iki gzl apalar ile benzerlik kabacaM.O.lOOO-M.S.lOOO 20km yeralan Antiochia AdCracum antik kentin yine0-20metrederinlikte ya- ancakherhangi bir buluntuya merkezinindenizden oldukayksek deniz seviyesinebl-gelerdeyer alanantikdnemdegemilerinsu kar- ve bugemilerinblgede bu yolaCipciklikaya olarak bubl-gede yine ve scuba apa ve amphora bir demirleme yerinibu blge- y-renin de zamanda en derinblgesidir. denizdekalan blmnde 50metreye kadar yine amphora 20-30 metre derinlikte 3 adet Bizans ve Dnemi'neait metal apalara ve yine Roma Dnemi'ne ta-rihlendirilebilecekamphora kmelerine s- antik kentida- herhangi bir paraya (1) F. Sancur Ozaner, ve Erozyonunun Ara- 1993 Ankara.(2) JamesRussell, Raporu, 19, Ankara.(3) Honor Frost, Under Marine Londra, 1961.(4) Honor Frost, Underwater A Nascent Discipline, Ancient HarboursandAnc-horages in the Eastern3SONULAR VE VARGIilk Anemuriumantik: kenti herhangi bir paraya Sultan denizeyerilekalan2.5m lik kum ridinde, konut nedeni ilekaakkum sonucunda denizilerlemesi blgede buluntulannkumlayol olabilir. yleki 1950' liolmayanantikki-liseninbu erozyon nedeni ile su da ve deniz rtmesi sonucu yada dkntlerinkum olma ihtimalini glendirmektedir. Taban hareketinin olduka olarak iinyine0-20 metrekadar olanblge varmakmmkndr. Kurnunyer blgelerdeiseamphora rastlamak mmkndr. Cipciklikaya Mevkii'nde yer alanamphora veapalar iseteknelerinbu blgede demirledikleri sa- glendirir niteliktedir. Yredeki eldeedilenbilgiler2-3 mil blgelerdetrollereveparaketadiye oltalaraoldukaok amphora bubl-geninantikdnemlerde ticari olduka g-lendirmektedir, denizde iin sonargibi temini ile daha sonraki yine bu blgede srdrmeyi olduka ya da dkntlerin yer ve dalga hareketleri sonucu rti.ilme ihtimalinibublgedeherhangi bird-kuntye bu YARARLANlLAN YAZILI KAYNAKLARSTRABON, (KitapXIL, XlII, XVI), Arkeoloji Sanat 1987, GREEN,Jeremy, Mantime1990, San DiegoFROST, Honor, Undcrwater A Discipline. Ancient Harhours andAnc-hOf(:gesinthe Unesco, 1972, ParisUYSAL, Vehbi-ALAN, Kutlay, ROSENBAUM, E., HUBER,G., ONURKAN, S, A Surveyof in Western Cilicia,Report 1967, TrkTarihKurumu.BAHN,Paul-RENPEWColin,/srchacology; 1991, LondonOZANER. F. Sancar-RUSSELL, James, DiachronicStudyof ChangesAt Anemurium: andApplications, 1994, Ankara.4SURVEYREPORT FOR THE SINAPFORMATIONPROJECT (ANKARA, TURKEY) 1994Berna ALPAGVT *Mikael FORTEUVSJohn KAPPELMANJ.P.LVNKKAINTRODUCTIONThe SinapFormationProject continuedits surveystudyduring asixth yearof fieldwork inthe summer of1994. This project haditsbe-ginnings in1989as aninternational collaborative effort under thedi-rectorshipof Prof.Berna Alpagut. During the previousfive fieldseasons(1989-1993) weconductedanextensivesurveythat discoveredover100fossil localities withtherecoveryofover 3000cataloguedfossils (Al-pagut & Martin,1991; Alpagut&Fortelius,1992; AlpagutetaL., 1993). Weundertook additional surveying and mapping efforts during the 1994fieldseason. The salvage exeavationactivities of the 1994 fieldseason are de-seribed in a separate report (Temizsoy et aL., these volumes).The 1994 mapping and survey team was jointly managed byProf.Dr.BernaAlpagut, Dr.Mikael Fortelius andProf.JohnKappelman.Theteam included DrJuha-Pekka Lunkka, Mr.Hakan Ay-gn, Ms.AmyBean, Ms. JoyBecker, Mr. Hrkanelebi, Mr.AlexanderDuncan, Mr.Douglas Ekart, Mr.Ayhan Ersoy, Dr.MaryMaas, Ms.LenaSeldnne,Ms.Suvi Viranta andthe government observersEGlay Aslan,* Prof.Dr.Berna ALPAGUT, Ankaraniversitesi Dil veFakltesi Paleoantro-poloji Anabilim Ankara-TURKEY,Mikael FORTELIUS, Finnish Museumof Natural History, Division of Palaeontology,P.O.Box 11, SF-00014Universityof JohnKAPPELMAN, Department of Anthropology,Universityof Texas, Austin, TK 78712,1086-U.S.A.J.P.LUNKKA, Department of Geology,University of5Kemalettin Aykut and A.Karaduman. We wouldalsoliketoexpress our gratitude to Mr.Osman Yerlikaya, Mrs.Sebahiye Okur,Mr.MeruemYengeg, and toMr.elebi MetinofKazantaksifor hisex-cel1entandvariedservicesduring thefieldseason. Wewouldlike tothank themany students fromtheAnkara University Faculty of Lan-guage, HistoryandGeography, whoparticipatedfor various lengths oftime. We wish to express our sineere gratitude to these many individuals.We also owe deep note of thanks to the General Director of AntiquityandMuseumsandtotheHeadoftheExeavation for theirkindhe1pinobtainingthenecessarypermissions. Thesurveywas sup-portedby grants from the Academyof Finland(to MikaelFortelius) andthe NationalScience Foundation (to John Kappelman).THE SINAP FORMATIONThebackground of the Sinap Project has been given in the previousreport citedabove, andthemainresultsuptothe1992fieldseasonaresummarized by Kappelman et al. (in press). Briefly, the later Miocene Si-napFormationofthe region, CentralAnatolia, hasproducedarichfossil faunaincludingimportant hominoidremains (Ozansoy, 1955,1957, 1965; Andrews &Tekkaya, 1980), but the chronological and paleo-ecological contextsof the faunawere not well understood. In additiontoinvestigatingthecontext ofthehominoidfossils, theaimsoftheSinapProject have increasinglyturnedtowards useof thelongstratigraphicsectionsandrich faunasto establishlocal geo-andbiostratigraphiesthatcan be tied to global chronologies. if this end is achievedand sufficientlyrichfaunasare recovered, the Sinap Formation has the potential of tyingthe floating European Neogene biochronology (the MNsystem; Me-tin,1975,1990) tothe globalchronology,and further of becoming a stan-dard for intercontinental stratigraphic correlations for the Old World Neo-gene.Oureffortsto characterizethe sediments and sedimentarycontext oftheSinapFormationcontinuedduringthe 1994 fieldseason. The sedi-ments around the village of located about 55 km north-west of Ankara incentral Anatolia and mainly of mudstones,sandstones and conglomerates. Many of the effortsof the 1994 fieldsea-son focusedon understandingthe structural geologyof region. Thegeol-ogy is complicatedas a result of tectonic movementsand volcanic activ-ityduringtheNeogene. Ourmappingconcentrated on theareabetweenKavak Dereon the west and Sinap tepe on the east and we anticipate thecomp1etion of a geologic map within the year.6A key component of the 1994field season again stressed seetionlog-ging.More500 m of sediments were logged at Beyce Dere, Calta, SinapTepe and Sivri Tepe and all of these sections are tied into the mapping wehavedonewith the total station.This work will providehasbasis forun-derstanding the depositional system of the Sinap Formation.CHRONOSTRATIGRAPHYA key focus of our work in the Sinap Formationhas been to produceadetailedchronostratigraphythat willprovideagesforthe fossil local-ities. We havepreviouslycompletedaK/Ar dateof 15.2 +/0.3Maforabasalt flowthat underlies theSinapFormation (Kappelmanet aL., inpress). ThepaleomagneticsequencesfromSinap TepeandKavakDereare among thelongest known for the terrestrial Neogene of the OldWorld, andthediscovery of several biotite-bearingtuffsintheBeyceDere seetion promise further radioisotopic tiepoints in the near future.Our paleomagnetic field collecting andmapping during the 1994fieldseasonadded new sections near Calta and resampled sectionsat Ka-vakDere, Sinap Tepe, Igbek,Yellidoruk and Delikayinak Tepe. Theto-tal thickness of the combined Beyce Dere, Kavak Dere and Calta sectionsisestimatedtobe over800m and this is the longestfossilmammal bearing seetion in this part of the world.FOSSIL LOCALITY SURVEYSevennew fossillocalities(numbered loc.112 through119) were dis-coveredduringthe1994 surveywithmost ofthesebeingfoundintheareaaroundSinapTepeandDelikayinakTepe. Themost important oftheseis locality114in SW Yellidoruk, an MN 9 localitythat contained arich pocket of fossils.Thismarked the first year that we surveyed the Kartal thatoutcropsin the vicinityof Kazan. This Formationisthought to be latestCretaceousto early Eocenein age and has never beforebeen knownforany fossildiscoveries. We recovered fossils from several localities but al-mostall ofthesehadverylimitedpreservationofbone. Work infutureyears will concentrateonscreen washingandadditional surface pros-pecting.CONCLUSIONOurefforts in the Sinap survey of 1994 have againshownthis areatobe veryrichinMiocenefossilsanddemonstratedthat it is7possible to produee a detailed bioehronostratigraphy of the region.Futurestudiesofthesedimentologieal eontext ofthe fossil loealitieswill proveveryhelpful intheframeworkfor undestandingthe paleo-ecologyofthefaunasoftheSinapFormation. theehronostratigraphyoftheSinapFormationwill us tocorrelate these falmas withfaunasfromothersites inEuropeaswell as AfricaandAsiaandwill aidusinunderstanding the migrations and evolution of thesefaunas through time.LlTERATURE CITEDALPAGUT, B.& FORTEL1US, M. 1992. SUrvey resultsforthe Sinap Project, Kazan and ubukprovinces, Ankara, Turkey, 1990. T.C. Kltr veMzcler GenelM- pp.333-356.Ankara.ALPAGUT, B.&MART1N, L. 1991. Survey of theSinap Formation(Kazan, Ankara)1989. T.C.Kltr veMuzeler Genel pp.55-67.Ankara.ALPAGUT, B., FORTEL1US, M.&KAPPELMAN, J. 1993.Surveyreport for the SinapFormation Project (Ankara, Turkey), 1991. T.C. Kltr ve Mzeler Genel pp.256-278.Ankara.ANDREWS, P.&TEKKAYA, 1.1980. Arevision oftheTurkish Sivapithecusmeteai.23: 85-95.KAPPELMAN, .I., SEN,S., FORTEL1US, M., DUNCAN, A., ALPAGUT, B., CRABAUGH,.I.,GENTRY, A., LUNKKA,.I.P., MCDOWELL, F., SOLOUNlAS, L., V1RANTA, S.&WERDEL1N, L. (inpress). Chronologyand of theMioceueSinap For- of central Turkey.in R.L., Bernor, V.FahlbuschandS.Rietschel (eds), Ne-ogene European Biotie and Columbia UniversityPress,NewYork.ME1N, P. 1975. Resultats dugroupe detravial des inJ.Senes (ed.)BiozonationduNeogene partir des Mammiferes. Report onof theRCMNSWark-ing Group(1971-1975), pp.78-8J.Bratislava.ME1N, P.199. of MNzones. inE.H. Lindsay. V.Fahlhusch, and P.Mein (eds), EuropeanNeogene pp.73-9. Press, NewYork.OZANSOY, F. 1955. Sur [es gisements et les du Neogenet du Viilafrunchicn d'Ankara CR.Acad.Se., Paris 240:992-994.OZANSOY. F. 1957. Fauncs de Mammiferes du Tertiaire de Turquie et leurs stratigraphiques, Bul/etinof tire Mineral InstituteTurkey (ForeignEdilion) 49: 29-48.OZANSOY, F. 1965. Etudedescontinent auxet de Mammifcres du CenozoiquedeTurquic.Societe de France(N.S.)44:1-92.TEM1ZS0Y, L, ALPAGUT. B., FORTELIUS, M.&KAPPELMAN, J. (in press). Salvageexcavation report fortheSinap Project (Ankara, Turkey), 1993. T.C. Kltr Ba- veMuzeler Genel Sonulan Ankara.8-ci~~utr___t1kn.\lapl:MapoftheSinapFonnationandtheregionareundthetownofKazaniIIustratingthepaleomagneticsectionsthathavebeensampledintheregion.Severalofthemostimportantfossillocalitiesarealsaillustrated.- ~ ~ - - ~ ~ ~ -1994 YILI AR-KULAKSIZLAR MERMER YZEY Buluntuyeri ilkkez 1991 kynden ky-llerinManisaMzesi'nemenneridol ortaya Kyllerin Manisa Mzesi'ne satmak zeregetirdikleri ilgin idol o tarihlerde, bizde bir atlyeya da kutsalbiralanaait Bunedenlerdentr9.3.1993tarihinde kyne birincelemegezisine Ma-nisa Mzesi'ne tarlayzeyinden idol getiren ky-llerinyer gsterimi sonucu yzey tarlalarda bir yzey incelemesi Buinceleme tarlayzeyindenilgin atlyemalzemesi toplanarakManisaMzesi'ne Atlye 16 km ky ya- Buky, Akhisar-Glmarmaraasfaltyolunun ikm kuzeyine Kyn kuzeyi ynndeuzayan Har- ise veverimli Akselendi Buluntuyeri ky ile asfalt yol mev-kiindedir". Mermer idol yer k-ynden Glsm durumunda olup, 12.000 lik bir kapsar.* Yrd. Do. Dr. RafetAdnan, Menderesniversitesi, Fen-edebiyat Fakltesi, Arkeolojive Sanat Tarihi Blm Uyesi, Kepez-AYDIN.(1) kynden Kadir Adak 5.9.1991 tarihinde Manisa Msesi'nebir tane idoI (Env. no. 7751). Bu idoI mzeye sonra,kyde oturan Ali Mehmet Adak ve Hseyin Akbaba da ok idoI mzeyesatmak zere Buyzey mzelik nitelik gisteren idol mzeye ve envanter Mzelik karakter gs-termeyenparalar ettlk olarak veManisa Mzesi'ndeettlkeser olarak ko- 111994 ve kyleri iinde, Kltr ve Mzeler Genel M- izni ve Adnan Merderes Universitesi Fen-Edebiyat Fa-kltesinin destekleriyle 18-28.10.1994 tarihleri Atlye srlenarazi konumunda yzeybuluntusu ok zengindir. Yzeyden iki gnlkarazi sonunda toplam392 adet para Malzemeninbyk mermerdenidol yongalar, idol mer-merkap aletler, ezgi aletler veanak mlekten Prehistorikidol yapmak zere tipteki aletlerdende 35tane elde Aletler atlyede mermer idol ve kap yapmada ilgin bu- Az daolsa raspalama ve cilalama aletleri ola-bilecek aletler elde Atlyeden idol birliktemermerkap da Yzeydenidolile birlikte mermer kap da bu atlyedeidolmermer da gs-termektedir. yzeydensileks veyaflinttenyongalar, kesicilerve granit veya bazalttan Atlyedeki mermer paralaraoranlaokaz daolsa GeNeolitikveKalkolitikDevirlereait anakmlek elezamandaatlyenin 4 km kadar 1959 D.French saptanan "Kennez II dikkati Atlyenin hemenkuzeyindeki ya- okzengindir. Bugnbileszkonusu oksa- Bu atlyeden 4 km mevkiinde, Akselendihakimbir vadininnemli bir kesimindeyanyana tanama-da kezbulunanbu biri oldukab-yktr. Kyller bu en "Kocain de-mektedir.(2) 1994 yzeyKltr temsilcisi olarakArkeolog Melek veGrevlisiEnginAkdeniz'e, Ak-hisar Huzurevi'nde Akhisar Belediyesi Ahmet Dut-lulu'yaederim.(3) D.H. Frcnch, "Prehistoric Sitcs in Anatolia. II Theand Akhisar/ManisaArcas", AnSt, 19. (1969), s. 4198. KennezII ky(Kennez)'nn 4kmkuzeyinde. bugnk asfalt yolunun750 Hyk 50x3 m 12A) YZEY BULUNTULARININ Yzey olanidol idol tas- ve ile kyller ManisaMzesi'ne ge-tirilenidol buluntuyerininnemli bir atlye gsteren I. Mermer ekirdekler 44adet mermerekirdekBu buluntular gre iki gruba Bykboyekirdekler: Resim2deki mermer ekirdek22cmyk-seklikte, 4.8cm ktleden ve zerinden yongalaryaprakgibi Kabaca dikdrtgenimsi formlue- st bir oyukluk Buekirdek, byk ky mermer yataklardan ve atlyede idol yapmak iinkabaca depomal-zemesiKkboy ekirdekler (Resim: 4): Kabacadikdrtgenimsi olup zerindenderinolmayan yongalar Yongakoparmayzeyleri byk boy ekirdek yzeyindeki yonga kopanna yzeylerindendaha kk ve daha yzeyseldir.Resim 4 deki 3 no lu st bir yana bir kertilme Bu ekirdek idolya- zere depo2- Mermer ldol Taslaklan 68adet mermer idol ait para ele ge- Taslaklardaki koparma yzeylerikoparma y-zeylerindendaha kktr. kabaca veidolya- zere Taslaklarda, ekirdeklerdekindenolarak idol boyunve omuza gibi vcut killendirilmesi kabacada olsa Bu ba- mermer bir ktlenin yontucuk lemi gerektirmektedir (Teknikler blmne bkz.).3- Mermer gerekbizim gerekse 1993 kyndenkyllerinatlye Ma-nisa Mzesi'neidol 227 adettir. Mermer idol13 benzerformlar gz nne gruplara zel-likle idol formda tiplerinin ldol kendiiinde olandan rneklere bir izgisi gstermektedirler. tiplere idol tipi I. Tip (izim: 2,7-10)IlAtipi ucuformluidol (izim: 2,7) kaba Bu taslakidol bir ucunabenzemektedir. Sivrioval gvde veboyundadaralarakson Burnekte henz deolsabir Gvdenin dip yere saplamasivri olarak inmektedir.IBtipi idoller: izim2 deki 8no lu, oval formluidol bugruptaki8. ve9. nolutamolarak idollerin ol- Butaslak idolnzerinden ve y-zeyleriIL. Tip (izim: 2,11)Bu idol i. tip idol ka-rakterindedir. Kabaca ve tambir idol Yz-burun ve genimsi Ugenimsi sivri gvdeI.tipidol gibi yere saplanacakbiimdesivriceinmektedir. Ilkkezbutaslakta matik bir yz-burun grlmektedir.lll. Tip (izim: 2, 12-14)III tipidol formolarak i. tipidoldentamamengs-terir. Bunlara cepheden formlar hemenhemen birbirine ben-zer. Oysa ki idol profilden detayda fark- gzlenir. Butipte boyunoval kesitlidir, dzgnolmayanoval ve Yz, gz, kulakgibi uzuvlar ancak burun olarak sivri bir be- enseye ierlek yontularak ii in-mektedir. Butipidol profilden burun II. tip idol burun benzer.IV Tip (Resim: 5; izim: 2, 15-16)Resim 5'de grlen ve olarak ele idol form butipinkabaca olabilir. Ovalformlu14taslak zerinde sivri ula dzeltme izleri gayet belirgin olarak g-rlmektedir. Bu III. karakterindedir. 15 noluidol olarak olanbirrnektir. Oval formlu ido-ln omuzdan ierlek kertilerek(Resim:3). OL-duka basit ve ancak n vearkayzleri yksek Yzeyindealet izleri grlmemektedir,Ovalgvdenin veoval idoln atlye ya da gsterebilir. 16 noluidol olan 15 no lu idole tamamen benzemekle birlikte pro-filden Buidol yz-burun daha yksektir. EnseieVTip (izim: 17-20)17 nolutaslak (Resim 7 deortada grlr) bugrubunyongay-zeyli Yuvarlakyz-burun olarak vur- Oval formlu konturu rneklerdeki gibi yu-varlak 18-20 nolu yz-burun profilden daha yuvarlak en-seye hafif ibkeyolarak iner.VI. Tip (izim: 21-24)cepheden st kesikpiranndal 23nolu idol boyunlu ve zeri dzgn idol benzerlik gstermekle beraber, yz e-nede yapangen vekeskinkonturludur. 24noluidol genel olarak VI. tipin en formu Yz yu- dzgn zerindeneneyedikey biroyuk Yz rneklerden daha veyz oval bir kabartma halini VJl. Tip (izim:3,25)Bu tip Mermer Atlyesi'nde tek rnekletemsilolunur. Taslakhalindeki tamolarak veraspan-cesi taslaklara benzer. Formolarak tiplerdenta-mamen yzbyke yz ya- Yze profilden zaman taslak sivri byke bir idol (Resim:9). kaba sivriuile olan dzeltme izleri seilebilmektedir. en-seye dz iner. tamolarak ve taslakhalinde atlye 15VIII. "Ki/ya Tipi" veTaslaklan(izim: 3,26-35) Mermer Atlyesi'nde toplam119 tane tipteidol ele Bunlar iinde Kilya grubunu sa- olduka olup 75tanedir. "Kilya Tipi" idol form olarakl-Yll . tip idollerden tamamengsterirler. da grlen varyasyonlannagre, kendi iindeVlIlA-VlIlDolarakay- "Kilya Tipi" ait taslakyu- incelendi (Resim: ll, 12; izim:3, 26 ).V/IlAtipi idol Keskin konturlu yz hattma sahipolanrneklerden taneele Bunlardan biri 27 no lu r-nektir. st veboyun keskinkonturludur. YzayngenUgenlerinortak yznortayerinde yapar bir- burun enelereisabeteden genlerden taban dahaVlI/B tipi idol olan en gruptur. Bunlariinde28-30nolu okiyi Butipinidol IllAidol gibidir. Ancak yz sert konturlu genler ve yzler daha dolgun yu-varlak, sivri grnm yzsivriburun olduka gvdeye iedekker- boyunla gibi (Resim: 30, 30a), oval kesitli boyunla dagvdeye yapar. idol heriki burun gibi sivri kulak bir Bu cepheden yzkenan oval formda gzlenir. pro-filden sivri yz tekgen grnmdedir. en-seye ierlekVfUCtipi idol (izim: 3, 29) ikirnekle temsilolunur. Formolarak IIIBtipine benzemekle birlikte, cepheden matikgenimsi yz daha ve burunkt- enenin dolgun VffIDtipi idol (izim: 3, 30-35); formolarak UlA-Ctipiidol olarak, bu rneklerde yz kay- ve daha yuvarlak bir grnm 31ve32 noluyan- sivrikulak ok belirgin olarak grlmektedir. zelliklebutipiinde34nolu 35noluidol tamamenbenzemeklebir-likte stkonturuna kulak 35nolu16 yzeyiok dzgn olup st yz inen bir kertik buidol atlyede ve gstermesi nemlidir. Her iki yzeyi rneklerden olarakyksek ve Uzerlerinde raspa izleri Tip (izim: 3, 36-40)Bu tip iinde zellikle 36-38 nolurnekler henz ve tas-lakhalindedir. 36 nolu taslak taslaklarda gibi kabaca Omuzdanst zerindekkyonga koparmayzeylerigrlmektedir. 37ve38nolu kaba veyzey Ancak kabayonga izleri 39nolu tamolarak boyundan Butipin 40nolu Sivri klahgibi olan heriki simetrik olmayan sivri kulak ve yz hafif rlief sivriburun Uzun boyun oval kesitlidir. kulak dahakabaca, sol kulakise, dahasivri halindedir. Butipin idol (36-40)taslaktan-idole bir izgiselkarakterleX.Tip(izim: 3, 41-42)41 noluidol kabaca zerinde yongayzeyleri biridoln aittir. 42nolubenzer idol bu son bir idoleait Gvde"Trioa II Tipi" gvdeli idollere ok benzemektedir. Yzeyi ok dz-gn boyun yuvarlak omuzdan ierlek be- Omuzlar gvdeye dikeydir. Buiki rnek idol olduka nemlidir.XI. Tip (izim: 3, 43)Tek rnektir. Phallos Boyun uzuncadikdrtgenkesitlidir. Kabaca birene ola-rak hafif kertilerek Yzeyi dzgn XII. Tip (izim: 3,44)Tekrnektir.Sivri konik Yz dikey keskin bir hatyzikiye Yzdeki her iki gzler yu-17varlak ukurcuk F0l111 olarak yz ba- bir insan daha ok penguen XIII. Tip (izim:3, 45)Atlye sadeceiki benzerrnek Heriki kabaca "V" (simetrik olmayan)kertikler kulak Yz hafifkabartmaolarak dikeyinensivri burun ve gzler birer izgiyle hafif olarak Buiki rnek, l-Vtipte yz-lerden olarak figrin ait olup, gz, burunvekulak Yzler ok dzgn kabaca XIVTip (izim: 3,46)Yzey tek rnektir. ayformlugvdenin uzuv "A" Uzuvev-resi yzeyden olarakentilerekentikli kesitli gvdenin her ikiyzeyi dzgn XV"Troia II Tipi"(izim: 3, 47)Atlye tekrnektir. Oval bir orta yerine kertikler Bylece boyun gvdeyi yuvarlak Yzey kesitli gvdeye sahiptir.4. Gvdesi ve Taslaklar (izim: 4,48-59)48noluidolgvde kabaca yzeyi yonga ko- yzeylidir. Butaslakgvdeformolarak49nolu gvdeyebenzemektedir. 49nolu gvde yas boynundanvedip 50noluoval gvdedzgn ar- dzgnce, n gvde hafif ie ekike 50-56nolu tipik"Kilya Tipi" idol gvdelerdir', 51-53 nolugvdelerinkesitleri daha dolgunve alt blmleri dzgnol-mayandrtgen Bu kertilmeler oval gv-delere penguengrnm 54nolupara"Kilya Tipi"birgvdenin drtgen 55ve(4) F. Thymbru, HanalH. Schliemann, Ilios, Leipzig 1881,788, no. 551.1856 nolu gvde orta gelen yere gvdeyi dikeydelendelikler Delikler gbekolarak Bugvde da"Kilya Tipi" bir grup idole ait 57 noluidol gvdesi yas formlu, nyzgayet dzgn arka yzeyi kabaca Bugvdeninbel gelen kertmeler Dzdestek-dipzerine oturur58nolu gvde bele vekala ka- 59 nolu yuvarlak gvdenin boyun bir "V"bir kertilme Bu kertmeninsimetrik boyun da gerekir. Oysa ki bu taslak gvde tamolarak bi- Bupara usta bir para 5- Destek ve AyaklarDestekveayaklar genelolarak formve kendiiinde gsterirler, Bunedenle: a)bykboygvdelitekdes-tekayaklar; b) boytekdestekayaklar, c)kkboydestekayaklard) byk boyfigrine) kk boy figrin olmak zere grup a) Byk Boy Destek-Ayaklar (izim: 4, 60-65)Destek-ayaklargvde gelen blmlerinden 62nolu tek destekayak balerin olup, yere in-mektcdir, Butipdestektek zerine durmaz. 60,61,63,64noluayaklar f01111 olarakbalerintipi ayaklarabenzemeklebirlikteyeredzgn basar ve tabanzerine durabilir.b) Orta Boy Destek- Ayaklar (izim: 4, 66-69)Bugrup destek ayaklar formolarak bykboydestek ayaklara ben-zemeklebirlikteboyut daha kktrler. yeredzgnbasar. balerin formundaolup ze-rinde dikduramazlar,c) Kk Boy Destek-Ayaklar (izim: 4, 70,71)Et.l25-133noluayaklar daformve be-lirtilen benzerlerinden Ancak bu bo- byk trdr. formlullerinin ait idollerinde byklkte gs-19terir. Bugrupiinde ait idoller idol yoksadaha idoleremi ait konusundakesin sylemek mmkn Ancakbuparalar atlye olabilir.d) Byk Boy Figrin (izim: 4, 72,73)Butipayaklar tek destek ayaklara gredaha rnekler olup,normal bir figrine ait Bunlar destek ayaklardan ta-mamen olup, dzgn yere dzgn ya da basar. Bu ve olduka idoldenfigrine geme gsteren idollere ait e) Kk BoyFigrin (izim: 4, 75-77)Bugrupayaklarda formveolduka 76noluaya- bilek oval kesitli olup ve Bu ayaklar fi-grinlereait veyasol ayaklarbilekkesitleri veyere gre ift ayaklardanbiri 75noluayak birfigrineait ayak 76nolu ayak sol6- MermerKap ve TaslaklanAtlye mermer kaplara ait36 tane para Kap-l81'1nbyk tamolarak taslaklaraaittir. P81'al81'kendiiindeU kapforumunu 1- dz yayvangvdeli kaseler, 2- derin silindirikgvdeli kaplar, 3- keskin silindilikgvdeli kaplar.a) Mermer Kaseler (izim:5-78-85)Bukaplaraait paralannpek tamolarak y-zeyleri incesivri ulualetin noktaizi kmeleriyle yzeylerinde gvdeye paralel aletizleri grlmektedir. Bunlarda 83nolukasenin yzeyindesilikde olsa ince sivri uizleriylebirliktepon- raspalama izleri raspalama iyzeyinde (kap kalan paralel izlelin yokedilmesi iin) 8i noluanakprofili ile83noludip, form yzeybuluntusu toprak kaselere tamamenbenzemektedir. Mermer kaseler olantek rnek 8i noluprofildir. Buhem i yzeyinde, hem de yzeyinde hibir aletizi grlmez veraspa dabu20gstermesi gerekir. Oysa ki kaplar tamolarak kaba 88 nolu kase (?) renkli mer-merden olup olduka bykbir kaba aittir. Ko-runanpara dzgn yzeylidir, Bupara yzey malzemesi mermerden tekrnektir. Bunedenleparaithalbir kaba ait olabilir. Gvdeli Mermer Kap ve Taslaklarz (izim: 85-87)Silindirikgvdeli tamamenkase taslaklanvekase benzemektedir.Dz gvdeleri dibe giderek Budipleri izim 5,89-93 nolar grlensivri dipler 87nolusi-lindirikhemii hemde gayet dzgn ve ci- Bu para tam olarak bir kaba ait e) KeskinSilindirikGvdeli Mermer Kapve (izim: 5,94-107)Bukaplar hemmermer kaseler,hem desilindirikgvdeli mermer kaplarabenzemektedir. silindirikgvdeli kap-lardan olarak dz kenarlan gvdeye keskin ka- bir Gvde sivri dibe daha inmektedir. 97 ve103 noluprofilleringvdekeskinlikleri dz hemen Oysa ki profillerdegvdekeskinlikleri dz beraber bitmektedir. 100 ve 102 nolu pro-filleringvde gvdeyeuygun belli birkeskinliktein-diktensonra bitmektedir. Buda gstermektedir; kaburga gvde keskinlikleri ip delikli kulplar iin (taslaklarda) Normalolarak bu rnekler taslak ol- gstermemektedirler.7-Yzey Buluntusu Seramikler idol atlyesindemermerbuluntuya gre anak-mlek olduka Atlyeyzeymalzemesi anak- mermer paralara %lO'u gemez. anak- merkezlerle sonucu y-zeydenbulunan kaba bir tasnifle GeNeolitik'ten Tun i-lerinekadar Tm ortakzel-likleri olarak kum, kuvartzve mika 110, 111, 113 nolu hamurunda ot-saman 21 kaba kaplarda iri ve kalker da Se-ramiklerde siyah, koyu-kahverengi devetyrenkli astar ii siyah astarper- Kaba perdah izi 110 noludz ii ve renkte olup(ii siyah, renkte yzeyde bulunan paralar ara- en erkene tarihlenebilecek niteliktedir. olarak ErkenNeoloitik'teortaya bu mlek tipi GeNeolitik'te de devamBenzerleri12. Kuruay AI (Ge Neolitik)>, Ka-rain1.Evre7, Aphrodisias2. amatabakaVIIIB(GeKalkolitik1)8, CanHasan tabaka4-7 grlmektedir. 113nolu dz yayvan gvdeli kase rneklerini ha- butabaka gibi ErkenNe-olitik aittir. 113 no ile dz anak kah-verengi bir yzeye sahip olup Anadolu'da ErkenNeolitik'ten Kalkolitik'e kadar devameden bir profil sergilemektedir.Benzerleri Kuruaytabaka B'teIO, Aphrodisias Pekmeztepe 1-211, Kil-liktepe'?ve LLS noluparadz krem-kahverengi astar ve Profil 12. benzerlikgstermektedir. yzey bulunan 151 nolu dip E.N..'akadar inentek r-nektir. Dz-basit bir sergileyenKuruay 12. tabakadan9.tabakaya(yani E.N.-G.N.) ve Karain 1. tabakada grlen rnekleri ha- Buraya kadar hemen tm ilk olarakE.N..'da ortayafakat G.N..'da profillere sa-hiptir. ilkortaya G.N..'a aitolanlar paralarda(5) RDuru, Kuruay Hyk1978-1988 Neolitik ve Erken Kalkolitik Yer- (Result of the 1978-1988 TheNeolithic and EarlyChalcolithic Pe-riods). Ankara1994, Lev. 39/1.(6) D.H. French, "Prehistoric sitesin North-West The Arca, AnSt. 17(1967),s. 49vd. Fig. 11/24.(7) J. Seeher. "Antalya Karain Kalkolitik Il, (1987), Res. 2/20.(8) M.S. Joukowsky, Prehistoric Aphrodisias, An Account of theandArtifuct Stu-diesI-II.Newyork, 1986, Fig. 377/17.(9) D. H. French, "Can Hasan1966",TADXV-I(1968), s. 69, Fig. 2.(l O)Dipnot 6, Lev. 35.1.(ll) Dipnot 8, Fig. 377/23. .(12) W.Voigtlander, "Frhe FundeKilliktepe bei Milet"Istlvlitt, 35(1985), s. 5vd. Abb. 4/4.(13) Dipnot 6, 16/23.(l4) Dipnot 6, Lev. 49/12, Lev. 65/14, Lev. 84/9, 126/7.22124 dz kahverengi, ii siyah paraKhios tabaka VII'del5, Kumtepe IBl'de bulunan profillere ben-zemektedir", Paradimi veDramada'da'?benzerleri AncakbumerkezlerdekieserlerGeKalkolitik aittir. Aradaki dikkate bumerkezlerdeele geen eserlerinde 01- 1 ve122 nolu paralarda Ge Neolitik anaklarmtipikbulabiliriz. Hafif dnk buparalar yresinden" Atina Akropolis'ine'?kadaruzananok biralanda 123noluyayvangvdeli hafif dnk ke- 111ve 122gibi Ge NeolitikDnem'dendir. Enyakmbenzeri Killiktepe veblgesinde ele geen seramikler Erken Kalkolitik ait olanlardanemli yer etmektedir. 108ve 120noludz kaseparalanKuruaytabaka 82, AphrodisasPekmeztepeVIIIB21, Khios IX22,AyioGala ve Paros'da>bulunanErkenKalkolitikrneklerisergilemektedir. 126 no'luiednk ke- seramik Kuruay12.Al ilebenzerdir.Ortaya E.N.. olup ErkenKalkolitit devam 167 nolu kulp Karain B gz Levre>, Sivritipe'den-? yumrulu Butip kulplarKalkolitik karakteristik olup Erken Kal-kolitikDnem'denitibaren 165noludipilkolarakKu-ruay13-12tabakada ortaya Kuruaytabaka8'deniti-baren Killiktepe'de debenzermekler Budipformu(15) C. Renfrew, The Emergence Civilisation. The Cycades and Aegean in the Third Mil-lcnnium. London1972, Fig. 5.2610.(16) J.R.Sperhng"Kumtepein the Troad Trial Excavations", Hesperia 45(1976), s. 305vd. Fig.12/302..(17) D.H. French, "Late Potteryin North-West Turkey AndTheAgean",XI(1961), Figb 7/13-14ve Fi. (18) M. "1990 TrakyaveMarmara Blgesi rx. Ankara (1992), s. 405 vd. 1306 no lu profiL.(19) D. H. French, "additional Note onChalcolithic Pottery inNorth-West Turkeyand Ae- 14 (1964), s. 405 vd. Fig. 9/5.(20) Dipnot 5, Lev. 37n.(21) Dipnot 8, Fig. 377/21.(22) Dipnot 15, Fig. 5.2/4(23) A. Furness, "Sorne EarlyPortery of Samos, Kalimnos and Chios", PPS XXII(1957), 173 vd.Fig. 14/1.(24) Dipnot 20, Fig. 9/12.(25) Dipnot 21, Lev.37/5.(26) Dipnot 7, Res. 5/5,6. ..(27) .T. Seeher, "Vorlaufiger UberDieKeramikdes AA(1985), s. 157-194, Abb. 18/68.23ErkenKalkolitik iino kadar bir formdur kiCanHasan 4-7. ta-bakabile butr dipler seramiklerinin bir grubunu Ge Kalkolitik se-ramikler Bunlardan 127 nolupara hafif dnk veyayvangvdelidir. Ortaya GeKalkolitikilk ev-relerine Beycesultan tabaka XXXV28 rneklerini ha- Ge Kalkolitik ilkevrelerineaittir. 140ve141 nolu paralar Ge Kalkolitik'in son evrelerine aittir. BeycesultanXXVII'de29,Paradimi'de, Aphrodisias Pekmeztepe", tepe" veKillik Tepe'de> benzerleri GeKalkolitik ait rnekler 121ve 122nolu Benzerleri KumtepelB, ve Bey-cesultan'da 139 nolukase dz yayvangv-delidir. GeKalkolitik aittir. yzey seramikler son grubu E.T.. rnekleri Bunlardan 130, 135, 136,145 ve 146 nolu parlalar ET.I'e ait olup benzerleri BeycesultanveTroia'da B)I. Resim Tdegrlen idol ekirdek yzeylerinde gibi kabaca yonga koparma y-zeylerinesahiptir (Resim: l6'da hematit topuzve ekigrlmektedir).Butaslaklardakiekirdeklerebenzemekle birlikte yonga koparma daha sert ve Prehistorik usta ko- taslak zerinden derinyongalar idoln ilk Bu ekirdekten-idele be-Iirgin olarak grmek mmkndr.II. ekiResim 8'deki "Kilya Tipi"idol ResimTdegrlentaslakidol karakterdedir. Ben-zer formluiki idol iki yontmaaletinin yontuolduka nemli bilgiler ver-mektedir. Butaslak derin olmayan yzeyleri.hakimdir.(28)(29)(30)(31)(32)(33)24S.Lyodand J. Mellaart, Beycesultan1. The and EarlyBronzeAgeLevels, Lon-don(1962), Fig. P.4/14.Dipnot 28. Fig. P. 8/2.Dipnot 17, Fig. 9/32.DipnotS, Fig. 384/12; Fig. 393/42. . .H. Bilgi, Ikiztepe Birinci veIkinci Dnem(TheFirst and Second Seasons Excavations), Ankara 1988. Lev. PI. XXV, 4-11.Dipnot 12. Abb. 4/1.lll. Sivri U/u Alet Resim 5'dekioval formluidol ve Resim 8'deki 2 nolu idol i.veII.rneklerden tamamen birgstermektedir. Bu sivri ulubir alet taslak ze-rineuygun bir ile vurularak ilk iki kaba yonga yzeyleri si- Sivri ulualetinetkin iin mutlakabir .topuzveyaekigibi ikinci bir alet Bualetin idol raspa ncesi ger- IV Aletler-Raspa/ama: 35adet raspa aleti(Resim: 17, bu aletlerden bir grlmektedir). Bu aletlerintaslaklar zerinde gs-tereninceizgi kmeleri (raspalamaizi) pekokidol zerinde Taslaklardaki yonga koparma yzeyleri vesivri ulualet iz-lerinin silinmesi raspa Resim 12'deki menner idolnboyun gsteren izler sap- VPerdahlama: Resim16'daki sert ve yn-deri gibi or-ganikmaddeler ile Yzey ci-lalamada olabilecek sadece iki aleti elde Organikmaddelerincilalama konusunda kesin sylemek mmkn Resim 13'de grlen"KilyaTipi" idol vedahapekokrnekteprzszbir yzeyin idol yzeyleri l-Iv.madagrlenalet izleri sonratamamen kalkar.C) gzlemlerimize gre; Mermer Atlyesi'ninmer-mer hammaddesi Ko-mermerktle mermeridol veya kapkadar tipve niteliktealetlerlebelli Ktle olarak ocaktanmermer malzeme ilk kabaca e-kirdek;ikincitaslak; son da idolveya mermer kaba d- Buhematit pon- raspa aletleri ve Atlyesi'nde, tip idol Buidol tamamenbenzer paralellerini henzAncak idolbenzerleri 40nolu(Resim: ll,Ma-nisa Mzesienv.no.775l) konik gibi vesilindirik uzunbo-25yunluidol kabacabir"Gratto-Peloskltr"ndt;: Lourostipi olarakbilinenmermer figrinin grlmektedir>'. Ozellikle"Kilya Tipi"> gvde (izim: 4, 50-56) ve idol (Resim: 12-13; izim: 3, 26-35) benzerleri Anadolu'da Gelibolu Ya- (Kilia) Troas Blgesi'nde (Troia Hanaytepe, Be-MysiaBlgesi'nde(Yortan, Papazky), Lydia Blgesi'nde(Ga- Karia Blgesi'nde (Aphrodisias), Lykia Blgesi'nde vePamphylia Blgesi'nde (Karain eleAnadolu EgeDenizi Lesbos/Midilli Myti-leneMzesi'ndede tmolarak "KiliaTipi" heykelcikler bu- "Kilia Tipi" heykelciklerinmzelerin veyaparalar halinde Almanya, Amerika, ve Fransa'da bulunanzel kolleksiyonlarda korunduklan bilinmektedir.42,47noluyuvarlak gvdeler"TroiaIITipi" idol gvdelerinebenzemektedir'". Ancak47 nolu gvdeninolan alt ori-jinalinde kaide gibi bir D.French, Anadolu'da, zellikle Manisa-Akhisar ara- arazilerde, yzey buluntusuanak-mlek gre, 29tanehyk Bu"Kennez II ile bir-likteMoraltlar38, Mecidiye, Alibeylive 1, II hykleri yzeybuluntulan KumtepeIbanak-mlekleri saptanan 19 tane hykteise, Kumtepe Ib Akhisar ev-resindeki Prehistorik gsterirharitadaKumtepeIb bulunan hykler Bu haritaya gre, zellikleTroiaI'inncesi anak-mlek hyklerin MermerAtlyesi evresinde ok belirgin bir g-rlmektedir. Bu atlye, "Kennez II ise 4 kmkadar uzak- Budurumgstermektedir. KumtepeIb verenontanehyk (Hyllos) Vadi'sinde ve olarak30kmlik bir arazi iine Atlye.anak-mlekpro-(34) C.Renfrew, TheEmergence of Civilisation, The Cycladesand the Aegeanin ThirdMil- B.C. London.l972, PL.U(35) Bu konuda; "lSceher, DieKleinasiatischenTypKilia", AA(1992),Heft 2. 153-170. bkz.(36) C.Blegcn-L.Caskey-M.Rawson-J.Spcrling, Troy Vol. LPrinceton 1950, Plates 360/35-208.(37) D.H.French, "Prehistoric Sites in North-West Anatolia. II The and Akhisar/ManisaArcas'',19, (1969), s.41-98.(38) ldol Atlyesi'nin 6yer alan erken benzer paralar ileobsidyenveflinttenaletler(Bukonuda; D.H.French, "EarlyPottery SitesWestcrnILN 5,1965, s.15-24, Fig.2, 1-6 bkz.)26fillerinegre GeNeolitik'ten(?) Eski Tun II'ye kadar retim yap- En bulunanmermer idol "Kilya Tipi"idol-lereaittir. Bunagre syleyebiliriz: MermerAtlyesi yzyirmi beri dnyaya bulunan"Kilya Tipi"mermer idollerinnemli bir merkezdir.27 5Mecidiye, ."" . "merrnar 2 ...,\Kemeil2:n.-Harita:Kumtepe Ib gsteren prehistorik hykler.2856o 5cm.H.izim: 1- ekirdekler ve idol29r ,20

.. '. }')""1 18

... .'.'. .. ;IIJ.'.2.:.:.:... ";, '."22':,' ;3':'."1

24o Scm.H. e.izim: 2- idol ve idoller30....'. .' '.'27 '. 32fQ,YiJe Q)f\\,: 3G wi-41 '. 1,2 . 43 .sc. o 5cm..' He.izim: 3- Mermer idol ve ideller3132o 5cm.ac. 4- Mermer idol gvdesiidol gvdesi, ayak ve destek ayaklar m"um i {Tfi 9Gm ... (,/ sa .,,1(111mt . rr" ir o.-n\\. D vr. 1"'1 ,,,i ){ l"Lj 12' ( \Tl" o 1\ U m )rJ] ,,,I )J\ U -\-uf",O \; '" [ )n9 1nno. 132 .) cl'" \ mi: LL, o"m' 5 M -mer k. - ..:r(108-133) ptaslaklanve He . .ar(78-107 .. .' .) toprakanakmlekler33o 5cmHeizim:6- P i m i toprak anak mlekler34Resim: 1- Mermer Atlyesi Resim: 2- Mermer ekirdek Resim:3- Mermer idol35Resim:4- MermeridolYemer-mer idol Resim: 5- Mermer idol Resim: 6- il - VI tipmermer idol taslaklan36Resim: 7- Mermer idol t a s l a k l a r Resim: S- Kilyatipimermer idol b a t a s l a k l a r 37Resim: 9-idol Resim: 10- Mermer idol 38Resim:11- Menner idol (ManisaMz.Env.No.77S1)Resim: 12- Kilyatipi mermer idol Resim: 12a-Yandan Resim:13- "Kilya tipi" idol (Manisa Mz.Env.no:7753-7755)3940Resim: 14a- Troia LI tipi idol14h-f'ormlu mermer idolResim: 15- Merrner atlaklar ve taslaklanResim: 16- ve hematit aletlerResim: 17- raspalama aletleri41URLA SUALTI YZEY Gven BAKIR* VURAL ili, Urlailesi, Kalzomenai antik kentindeProf. Dr. Gven srdrlenarkeolojik yzey 29.08.1994 DokuzEyll Universitesi, DenizveTeknolojisi Enstits, Ar-keolojisiBilhan Yksek Mimar Urla Belediye Fen topograflar Kl-tr temsilen Efes Arkeoloji Mzesi'nde grevli olan Ar-keolog Bekir Tuluk M..499 ihtilalini zeregelenPers-lere kadar anakarada bulunan butarihten sonra Klazome-nailnin yer alanKarantina Bykdneminde ada bir yol ile anakaraya Bu yolbugn byk lde ilkbir blm ile ada veada ileka- yolun evresinde bulunan malzemenin tespiti ile de- Bu sayesinde arkeolojik sahipmalzemenin daha ok Gzlemlenen malzeme * Prof.Dr.GvenBAKIR, Ege niversitesi KlasikArkeoloji Blmyesi, Bor- Cihat VURAL. Dokuz Eyll niversitesi, DenizBilimleri veTeknolojisi Enstits,Arkeolojisi (I) Bean, George. Aegean Turkey. London,1966 s.128-13643 grupolarak tespit olup, kuzeydengneye birinci,ikin-ci vencblge olarak (izim: 1).IBLGEBirinciblge okkkbir suseviyesininzerindeolan, gerikalan ise0-6m derinliktekisuseviyesinin (izim: 2). Planolarak uzunsaphorakbiiminde olan vehakim engelleyecek birkonumda bulunuyorbu birmendirek itibaren 100m kadar uzanan bubugn byk bir du- Buna blmlerinde in-situ haliyle dami-mari paralar boyutlukesmeblok Bu yeryer stun gvdelerinebenzer paralara da kavis izmeye noktayakadarkesintilerle blgesi ve biraz ilerisinde bulunanise in-situ ko- Bu blok zelliklederin blgelerde yeryer anadzeltilerek zerine bunun mmkn ol- durumlarda ise moloz ileykseltilerzerine Moloz veana kayadan buykseltininzerinebirplatform ile yzeyli veinceblok lar blgede bu platformele- orijinal blgelerde ise bu men- bakan yzlerinin silmelerlegrmekteyiz. sonraki birblmdeve bitimbiralandazelliklei birka ol- duvargzlemlemek faydah G- ki bu bloklar har kullamlmadan bindirmeile rl-Bualandaki bir nemli zellikiseplatform veyatemel zerindeki kenet ilekare direkdeliklerinin Genelolarakher bir drtadet drt adet dikdrtgenkenetbiribyk biri kk olmak zere iki adet kare direk bu- Mendirekte nemli bir bu-luntu grubu da toplam5adet olan Bu pithoslarm kavisnoktada Ust blmleri ta-mamiyle sadece dip Kalan za-manlatmyle zemine Pithoslannortalama 100cm dir.44 zellikledikkatedilen noktalardanbir ise geminereye sorusunun idi. Bu mendirektedeAssos gibiiskele yoksa Teos gibi delikli Neki in-situhaliylebylebiramacahizmet eden liman Seyrekolarakgrlenstun gvdeleri gerek boyutgerekse de ilebu sahip olmaktan blmmimari sonucuolduka sonraki blmnn 30-40derecelikbir ile18 m i blmise zamanla Mendirekte bulunanpithoslarvebir bir depoyaaitolabilecek silmeli ve boyutlu kesme blok hem birhem debir yani gemilerin ykleme biryer gstermektedir. Oysa limanlar genelliklebir-birinden bir veonun alaniindeyer alanbir Burada durum zere ll, BLGE ilk bir blmnde ada evresindeda- 25m40-50cm derinlikte iki adet dz-gn dikdrtgen Ustleriyosunve kumla rtl durumdabulunanbu temizlenmesi sonucundaki gerekformolarak gerekse dezerlerindeki kenet yuvalanvekaredirekdelikleri ilebirinci blgedebulunan bykbenzerlikgs-termektedirler, Gerektende bu dikdrtgenveincebir sa-hiptirler. Uzerlerindedrt adet kenetin or- bir yerde kare direk Bu saptamak ile drt ynl bir Kumve yosun temizlendike paralel uzananbu ynnde nceleriol-dukaincebirkum ile olanbualanilerledike derinein-meye ilk nceynnde uzanante- ve sonu bulunarak herhangi bir yere tespit Daha sonra ynne Temizleme a- kum gittike nedeni ilezorluklailer- Belli bir ilebirlikteburadaki temizlik sona Buraya kadar dabu ucundaherhangi bir yere bir yerdebutek45 ynndebirka bloklukbir g- Bu insanelinden bir yerine ana Bu alandaki bir nemli zellikher drt bir dikdrtgen bir kesme bu ters birynde temizlenmesiolduka birtesadf ile bukadar veok zerini rtenkum sayesindebir kenet hi bozulmadan gnmze kadar ula- Bu - ynnde75 mlikbirsahiptir. Hibir anakadara- sonucu-bu aniin mmkn lll. BLGE ilk bir blmndetespit engneyinde hibir biimde insan elinden bir rast- (izim:3).Bu irili moloz bir araya getirilmesi ile veitibaren denize 140muzananbir yk-seltiden sahilden ortalama 20 m ge- ynne derinlikyer yer birlikte Bu teknolojisi ve malzeme gz nneolursabirinci blgede bulunan dolgusu ile byk benzerlik gs-termektedir. Hibir yapmadandikbirbiimde denize uzanan bu dolgunun zerinde birgstergesi olabilecekmimarielemanlara olduka ilgintir.Bu anlamaya ilkaklagelenbunundabirmendirek Bu blgeninhakim kuzeydenesenpoyraz seyrekde olsagneydenesenlodos anlardaok birinci blgede bulunan iini de et-kilemektedir. Aklailkgelen ncblgedebulunanbu lodosukesmek ile bir Ancakbi-rinci blgeile bu400mgibi oldukabykbir me-safenin bugerekten bir mendirek olup so-rusunu aklagetirmektedir. Bu soruya bircevapvermekmmknolabilir: Rzgarkuzeydeneserkenbirinci blgedebulunangemilerrz-garyngneye buekiliyorolabilirlerdi. Ama46 ki ncblgedebulunan bu zerindegemilerin yarayacakherhangi bir yoktur. ilegemilerin bilenereyetutunacaklanbir soru Antik dnemlerde liman en nemlisorunzamanla limaniinindolarak halegelmesiidi. Buso-runu zebilmekiin yntemler Bunlardanbir ta-nesi mendirekleri denizseviyesindeyaparakgelen azaltmak ve liman ierisinegirmesini By-lecelimaniindeki sirk1asyonun devametmesi ve en-gellenmekteydi>. Bu dolgunun da deniz seviyesininhemen benzer bir teknolojinin bu limanda da fikrini SONUSonuolarakbu antikKlazomenai KlasikD-nemi' ne tarihlenen ait kesindir. Bu liman ancakM..499 tarihi ve ait nk bu tarihin ncesinekadar Klazomenai anakarada bilinmektedir". RomaDnemi'nde de bir biimde olanbuliman, bo- Klazomenai'nin denizticaretindeki nemini ortayakoy-lkemiz potansiyelolarak okzengin liman maalesefok OysaAkdenizantikd-nemdesonderecenemli biryeresahiptir. Akdenizyeralan bykveyakkbir bu ve ile ele geecek bu- antik sosyo ekonomik sonderece nemli bilgilerverecek ve Arkeolojibilimine okbykkat- (2) Blackman. David.T.,"Ancient Harbours Mediterranean (Part2) IJ.N.A.U.E, 11.3(3) Bean, George, Aegean Turkey, London, 1966, s.128-13647izim: 1izim: 248 ~.1/ .~ ----.....-...i .'i-'.~ .- .i:"'l: 5i :8. _ ~ o-49- ~ ~ - - ~ ~ ~ -GERGAKOME IN KARIEN SURVEY 1994Winfried HELD*Das karischeHeiligtumGergakomeliegt inder Provinz s-dstlichderKreisstadt ine. DerSurveyfandvom19.9- AuBerdem nahmenAlbrechtBerger undElkeNeugebauerander Kampagne _tei]. ALsVertreter dertrkischenAntikenbehrde, diegroBzgigdieGenehmigungzudiesenArbeitenbegleiteteunsHerr Kaya,dem ich an dieser Stelle mrseinenEinsatz und seineHilfsbereitschaft herzlich dankenmchte.Inder klassischen Archaologie haben die seit einem be-kannten antiken Ruinen von Gergakome bisher wenig Beachtungge-unddiebishervorliegendenPublikationenvonGeorgeCousin',Alfred Laumonier-und GeorgeBean-haben eher denCharakter vonRe-isebeschreibungen. Unser Ziel war daher eine neue, grndlichere Er-forschungder RuinenvonGergakome, derenerste, nochvorlaufigeEr-gebnisse ich hier vorstellenmchte.Gergakomeliegt imabgeschiedenenBerglandamOstufer des an-tiken Flusses Marsyas(heute ine einemNebenfluB desMaander.Die urtmliche, nur vereinzelt von Kiefern und Olivenbaumen bes-tandeneLandschaftist vondunkelgrauen, nmdlichenFe1sen aus Gneisgepragt. Die Erscheinung des Heiligtums paBt gut zu dieser Fels-landschaft: sind wuchtige, aus machtigen Gneisblcken er-richtete Bauten, StatuenundStelen, diedenEindrucksehr hohen Alters* Winfried HELD, DeutschesArchaologisches Institut, Camii Sok. 48, TR-8()()90 (i) G.Cousin, BClI 24, 1900,24 ff.(2) A. Laumonier, BCIi 58, 1934, 304 ff.; ders., BCH60, 1936, 286ff.; ders., Les cuItes en Carie (1958) 446 ff.(3) G.E.Bean. AncdS' 19, 1969, 179 ff. ders. Turkey beyond the Maeander (1971),201ff.51hervorrufen. Auf den Bauten und auf Felsen ist in enormen Letternimmer wieder dieInschrift rEPrA, I'El'I'Ah oder I'El'TAKOMHan-gebracht.Das HeiligtumumfaBt etwa1,5 km2undsichumeinennach Sden abfallenden Talkessel. Die Temenosgrenze ist imNord-westen, inBereichdes ZugangsvonAlabanda her, durcheineetwa 500mlange Temenosmauermarkiert, andenbrigenSeitendagegendurchFelsinschriften. ImNordosten kann ein zentraler Bereich ausgemachtwerden, indemsich ein OroBteil der antikenMonumentekonzentriert(Abb.1). Dieserwirddurchei nelange, zweifachgeknickte Terrassebes-timmt, derenTeile hier als Westterrasse, MittelterrasseundOstterrassebezeichnet werden sollen. Die Ostterrasse ist durch Sttzpfeiler be-sondershervorgehoben. Auf ihr stehen diebeidenHauptmonumente, dasKultbildund der-wegenseiner nochnicht restlosgeklarten Funktion vo-rerst sogenannte-'Oiebelbau".Der 'Giebelbau' (Abb.2-3)gehrt zu denseltenenantiken Gebauden,die mitsamt ihremDach vollstandig erhalten sind. Er besteht aussc-hlieBlich aus Gneis und ist genau nach Sden ausgerichtet. An einenRechteckbauvon5mBreiteund3,95mLangeschlieBt sichrckwartigei ne2,30 mtiefeNischean. Der Eingangliegt auf derSdseiteund istbesonders hervorgehoben. Die monolithen Trlaibungen sind in einen se-itlich weit berstehendenTrsturz mit einer Zwei-Faszien-Gliederungeingezapft. Uber demTrsturz fll ein einziger groBer Blockdas Oi-ebelfeld, derin groBen Buchstaben dieI'El'TAh tragt.Die einschaligen, um80 cmdicken Mauern sindaus gewaltigenBlcken errichtet. Die grBtensindca. 4 m lang und erreichen damit einGewicht vonfast 10 t. Soweit zu erketmen ist, wurdenwederKlammernnoch Dbel An einigen Stellen sind die Fugen mit einemdichten und festen, sehr hellenMrtel geschlossen. Im zu densonst sehr unregelmalsigenist die Innenwand der Nischesehr fein geglattet und weist dicht schlieBendeQuaderfugen auf. Ein-lassungen zubeiden Seiten derNische trugenwohl eine Vorrichtung zumVerschlieBen derNische,vermutlich einen Vorhang. Die Nische ist damitals der wichtigste Teil des Gebaudes klar hervorgehoben.Das Dach ist besonders weil hier ein hlzernerDachstuhl aus Gneis nachgebaut ist (Abb.3). Die Konstruktionbestehtauseiner Mittelpfette und je zwei Sparrenauf beiden Seiten. Darber li-egen in Langsrichtung vier miteinander verzahnte Gneisplatten. In-52teressant ist dabei, daf die Dachplattennicht auf demDachstuhl auf-liegen, sondem ausschliefilich auf den AuBenmauem. DieErbauer warensichalsa dergeringenBiegesteifigkeit unddamit Tragfahigkeit der dn-nen Steinbalken bewufit. Der Dachstuhl ist damit tatsachlich nur eineScheinkonstruktion.Dieses Gebaude wurde bisher nacheinander als Grab, als Tempelgrabundals Tempe1 bezeichnet. Dieganze Konzeption weist tatsachlich in dieRichtung eines Tempels: Achsensymmetrie, Betonung des Eingangs, aufdieNische, dieHervorhebungder NischedurchfeineAusarbeitungundwohl ihreVerschlieflbarkeitdurcheinenVorhang. AlldiesHiBt vermuten, dafl inderNische einst einKultbildstand. DenkbarWMe auBerdem, daB dieNischeeinemit einemBeckengefaBteheiligeQuelle barg. ImHeiligtumstehen mehrere kleinere Quellhauser, diedamit vergleichbar sind.EinigeMeter westlichvomGiebelbauliegt eine umgestrzte mo-numentaleStatue -ber ihrer Basis DieBlckeder Basis, dieschon bei Cousins Besuch vor 100lahren so dalagen wie heute, sind wohlvonSchatzsuchemauseinandergeschobenworden. AuBer demKopf derStatuesindaIleTeilevorhandenunderlaubeneineRekonstruktionvonStatue und Basis.Den untersten Teil desMonumentsbildet eineetwa 12 mlangeund60-70 cm hohe Bank, die von zwei Lwenfen flankiert ist undim mitt-leren Bereichzwei Lwenkpfe in Relief aufweist. Darber steht, etwasnachhintenversetzt, eine zweistufige Basis, derenuntere Stufe einRin-derkopf ziert. Auf dieserBasisstanddieStatue. Die miteinanderverk-lammerten Stufen lassen in der Mitteein ovales Loch frei, durch dashin-durch die Statue in einer Vertiefung imFelsen verankert war. Dieseohnehin schon sehr stabileKonstruktion wurdezusatzlichdurcheinensehr festen, hellen Mrtel gefestigt.Die aufihreVorderseitegestrzteStatueist schragunterdemHalsgebrochen. Erhalten ist sie in einer Hhevon4,15 m, wovon etwa 2,95moberhalb der Stufenbasis sichtbar waren. Die Vorderseite der aufrecht ste-hendenFigur besteht imwesentlichenaus einerleicht nach aulsenge-wlbtenungegliederten Flache,diesichnachoben etwas verbreitert undvon zwei runden 'Stangen' gerahmt wird, die oben von den beidenHanden gehalten werden und unten in kleinenenden.Aufder Brust sindsymmetrischsechs EinlassungenmrDbel an-gebracht, die einen aus Metall getragen haben drften.53ber der linkenHand ist ineiner etwasunglcklicherscheinendenHal-tungeinStckdes Oberarmserhalten. Er zeigt, daB der Unterarmwa-agerecht vorgestreckt ist, inder Art eines Reliefs aber extremverkrztdargestellt wurde. DieUrsachedafrist wohl die Sprdigkeitdes Gne-ises, die frei gearbeitete GliedmaBennicht erlaubte. Damit sindauchdieseitlichen 'Stangen' als frei vor der Statue stehend zu denken.Den heute verlorenen Kopf hat Cousin vor100 Jahrennoch gesehen,bildet ilmaber leider nicht ab. Er beschreibt ilmsummarischals "ab-solumentmonstrueuse"undgibt diewichtigstenMaBe an. Danach kannman die Statue auf ei ne ursprngliche Hhe von etwa 5,20 mre-konstruieren, vondenen ca. 4 m oberhalb der Stufenbasis sichtbar waren.Der erhaltene Torsowiegt etwa 9 t, dieursprnglich nochgrBere Statuewar damit einst der grBte Monolith des Heiligtums.DieRckseitederStatueist nicht bearbeitet, sodaB manehervoneiner Stelealsvonwirklicher Rundplastiksprechenmchte.Stilistischist dieStatuenichtzu datieren. Typologisch laBt siesichaberindievon FleischerdefinierteGruppe"ArtemisvonEphesosundver-wandteKultstatuen"einreiherr', EinVergleichmitWiedergabender Ar-temis Ephesia zeigt diebereinstimmungen:Geschlossene Beine;enges,futteralartiges Gewand, das UnterkrperundBeineumschlieBt; Brusts-chmuck; waagerecht vorgestreckte Unterarme; von den Handen he- Wollbinden, die unten in Quasten oder Zierknoten enden.Diese vor allem in Sdwestanatolien beheimateten Kultstatuen stam-men ausdem 7. Jh. v. Chr.und warenunterlebensgroBeHolz-bilder. DieStatueinGergakomeist dagegenweder aus Holznochun-terlebensgroB.Eine Datierung in das 7. Jh.v.Chr.ist auch unmglich, denndie Klammernund vor allem der Mrtel weisen in eine viel spatere Zeit;insbesondere der Rinderkopf ist vor demHellenismus nicht denkbar.Tatsachlichhandelt essichalsaumdiespatere, archaistischeSchpfungeiner Kultstatue, die auf diesen altenKultbildtypus zurckgreift.DiezweitewichtigeFrageist, welcheGottheitgemeint ist, DieIn-dizien weisen dabei auf die altkleinasiatische Gttermutter Kybele.Aulser den Lwenkpfenander Basis spricht dafr die Lagedes He-iligtumsindenBergenaneinerquellreichenStellesowiederdeutliche(4) R. Fleischer, Artemis von undverwandteausAnatalienundSyrien(1973).Ebenda 109. 290 hat Fleischer bereits das Kultbildvon Gergakome in dieseGruppeeingeordnet.54Bezug zum Felsen, in dem die Statue gegrndet ist. Diese Merkmale sindder als opsio; titulierten Kybele angemessen.Ander Ostseite desPlatzes steht ber einem Felsabbruch eine ReihevonvierMonumenten(Abb.6). Dassdlichste ist eingroBes, ausei nemGneisblockgehauenesBeckenmit zwei OffnungenoderAusgssenandenSeiten. Daszweite undvierteMonument dieser Reihesindsichsehrahnlich.Essind aufrechtstehende, obenspitz zulaufende Gneisplatten aufrechteckigenBasen. AufihrerVorderseitetragensiedie Inschrift fEP-fAL.ZwischendiesenStelenstandursprnglicheineStatue, derenEin-lassung imFelsbodennochsichtbar ist. Hinter demFelsabbruch liegt inSturzlageder TorsodiesermonumentalenStatueausGneis, derenKopfundUnterschenkel abgebrochensindundfehlen(Abb.?). Ihre erhalteneHhe betragt 2,58 m, sie war damit ursprnglich etwa doppelt le-bensgro13. Wiebei der Kultstatue ist ihreRckseite nicht ausgearbeitet.Westlich dieses zentralen Bereiches steht amNordende der Mit-telterrasse einkleinesrechteckigesGebaudevon2,50mBreiteund 1,95mTiefe, das mit einer einzigengroBenGneisplattegedecktist (Abb.8).Die einschaligen Mauem bestehen, wiebeim Giebelbau, ausgroBen Gne-isquadem, dieohne besondere Sorgfalt bereinandergeschichtet sind. DasGebaude hat einen U-frmigen Grundrif und sich nach Sden. DieAnten sind mit Lwenkpfen verziert, die denen der Kultbildbasis. Innenist indie RckwandeineflacheNischeeingetieft. EineRaubgrabung im InnerenHiBt dieFunktion erkennen: Innen war einWas-serbecken in denBoden eingetieft undmit Gneisplatten eingefaBt. An derRckseiteisteinLochausgespart, durchdasQuellwasser indas Beckengeleitet wurde.An mehreren Stellen tragt der Bau Inschriften. Auf die Dac-hoberseite ist in riesigen LettemfEPfAgemeielt. Diegleiche steht kleinerander vorderenDachkanteundeindrittesMal auf derIn-nenwandder rechtenAnte. Ihr gegenber ander linkenAnte befindetsich eineweitere Inschrift, die als MAPL[YA] L zu lesen ist.EinweiteresQuellhaus liegt unterhalbdes Zentrums. Es ist leiderOpfer von Raubgrabern geworden-offensichtlich kurz vol' meinem erstenBesuch inGergakome 1989-undseitherbiszum Grundzerstrt (Abb.9).EinealteAufnahmezeigt, dafdieRckwandzuvorganzerhaltenwar".(5) A. Laumonier, BCH60, 1936,291 Abb. 7.55Die wichtigstenElemente lassensichausdenBeschreibungen vonBeanund Laumonier sowie den Trmmern am Ort Das Gebaude standauf einer Terrassenkante und war in gleicherWeise wie das Quellhaus auf der Mittelterrasse aus Gneisblcken er-richtet.Die Anten besalien Lwenkpfe, von denen einer erhaltenDieRckwand hatte einFenster. Innen war ein Delphin in dieRckwand ein-geritzt. Dasteilweise nocherhaltene Becken truginnen vorne und hintendieInschrift fEPfAL .Zuletzt mchte ich noch kurz auf die Inschriften eingehen. Wirhaben bereits an Statuen, Gebauden und Stelen Inschriften nengelernt, dabei auchan soseltsamenStellenwie imBeckeninneren.Weitere Inschriftengibt esdanebenaufFelsen imgesamtenBereichdesHeiligtums (Abb.lO). Die Felsinschriften haben BuchstabengrBen zwisc-hen60 cmund 1m, dieHastensind bisznLO cm breit. Zur vonbedeutungsind dasAmit abgeknickter Querhasteundinsbesonderedaskursivei und Q. krmen die Inschriften in die rmische Ka-iserzeit datiert werden,wobei karische Inschriften des2.und3.Jhs. sicham besten vergleichen lassen.Die Inschriften lauten fast durchgehend I'El'I'A, I'El'TAL oderTEl'FAKQMH. EineVarianteist die lateinischeInschrift GERGA. Ab-weichenddavonist die bereitserwahnteInschrift [YA]undei neweitere I'El'I'A ENBOAO . DieBedeutung vonI'El'I'A wirnicht. Sicher ist, daf eskeingriechisches Wortist. bezeichnet da-gegen eine Ortschaft oder ein Dorf, es kann in Karien auch fr He-iligtmerwerdens.I'El'I'AKQMH ist alsader 01t des oder derI'El'I'A . DerZusammenhanglegtnahe, daB I'El'TAdiehierverehrteGottheit bezeichnet" Die Anbringung der Inschriften an Be-zeichnungen von Temenosgrenzen. Anders als die blichen Ho-rosinschriftenbegennen sieaber nicht nuran denGrenzen,sondem auchmitten im Heiligtum. Siebezeichneten damit denheiligenBezirk sowohlan den Grenzen als auch im Inneren.DieDatierung desHeligtums kannsich auf mehrere Indizien sttzen.Dabei ist die einheitlicheGestaltungsowiedas Fehlen jedesHinweisesauf Mehrphasigkeit vonBedeutung. DasHeiligtum scheint einem Zug(6) Vgl.etwa Hierak.ome bei Livius 38, 12 ff.(7) Soauch L. Zgusra, Kleinasiatische Ortsnamen (1984) 136 f. s. v. Gergak.ome.56entstandenznsein. Trotzder arehaisehenErscheinung kannGergakomeanhandvonEinzelheitenwie des Rinderkopfes unddes hartenMrtelsder Kultbildbasisnicht archaischsein. Daher ist dasHeiligtum nach denBuchstabenfonnen der Inschriftenindas2./3. Jh. n.Chr.zudatieren. DieIntentionwar also, ein altehrwrdigerscheinendes Heiligtumneu ein-zurichten. Wie erklart sich aber eine solche Ku1tgrndung in der r- Kaiserzeit?Archaologisch kann man seit hadrianischer Zeit eineRe-naissance alter Kultebeobachten. Hinweise darauf sindZUl11 Beispiel dieStatuenkopien der Artemis vonEphesosund uralter Kultbilder,die erst inhadrianischer Zeit einsetzen, oder diesdwestkleinasiatischenMnzpragungen, auf denenebenfallsseit hadrianischer Zeitgehauft al-tertmlicheKultbilder auftauchen, diederArtemisEphesiasehr ahnlichsind". Sokonnteindieser Zeit auchGergakomeals'altehrwrdiges' He-iligtum neu gegrndet werden.(8)Fleischer a. O. 132 f. 293 ff. 406 Karte 57KARYA'DA GERGAKOME 1994 YZEY Winjhed HELD*Karya Kutsal Gergakome,ine ilesinin g- 19.9-1.10.1994tarihleri Yazardan Albrecht BergerveElkeNeugebauerkampanyayaka- Bu izinveren Trk veMzeler Genel M- vetemsilci olarakbizeeden Kaya'ya des-tek ve iinederim.Bir bilinenantikGergakome harabeleri, Klasik Ar-keoloji bugnekadar pekdikkate GeorgeCo-usin'. Alfred Laumonier?ve George eserlerindahaokgezi sebebiyle, renyerininyeni vedaha bir geiciilk: burada sizesunmaya Gergakome, Menderes'in yan biri olan antik MarsyasNehri'nin (bugnk ine bir blgededir. Tektkamvezeytin bulunan blge, koyugri, yuvarlakgnayska-yadanBu evreye uyumgsteren kutsal ok eski ol-izleniminibykgnaysbloklardan heybetli ya- heykelleri ve stelleri, blgeyekarakteristikbir havaverir. * Winfried HELD. Arkeoloji Enstits, CamiiSok. 48, TR-80090 Trkeye eviren: Ali Akkaya(1) G. Cousin, BCH 24, 1900,24 ff(2) A. Laumonier, BCH 58, 1934,304 ff.; id., BCH 60,1936,286 ff., id., Les cultesindigerresen Carie (1958) 446 ff.(3) G. E. Bean, AnatSt 19, 1969, 179, ff.; id. TurkeybeyondtheMeander (1971) 201 ff.59 vezerindedevasa fEPfA, fEPfAl:veya fEP-FAKQMH grlr. 1,5 km2lik bir kapsayan kutsal alan, gneye yapan temenosAla-banda'dan blgesi, 500 m bir temenos du- yerlerdeise kayaantik blge kutsal merkezi gsteriyor (Resim:1). Bumerkez, blmleri teras, orta teras ve teras olarak gereken uzun ve iki dirsekli terasla be- teras, payandalarla zellikle henztam iin olarak veklt heykeli ileana bu teras zerindedir. (Resim: 2-3), korunagelennadir antik Btnylegnaystan olup, tamgneye 5mve3,95m dikdrtgenbirarkada2,30m bir Ozellikle olan gney Monolit sveleriki bir lentoda yuvadi-line Lento, bu sveleri her iki taraftanda zerindebykharflerle fEPfAL yer alanyekparebykblok,lentonun hemen stnde olup, tmn 80 cm tek duvarlar bykbloklardan ya- En bykleri 4m ve hemenhemen LO ton nekenet nededbel Ekyerleri, yerlerdesert, okrenkli harla Ge-nelde ok dzensizolanst yzeylere iyzeyi zenled- olup,ekyerleri ok iyi heriki yuvalar, burada rten bir perdeyi By-lece,en nemli olarak n plana bir gvdesi taklidinin gnaystan se-bebiyle, zellikle ilgintir (Resim: 3). Konstrksyonbir ileher iki tarafta Bunun zerinde, ve birbirine drt gnays plaka bulunur.rten gvdesine de, zerine otur- ilgintir. edenler, ve bununsonucu, ince gv-desi gerekten de zahiri bir konstrksiyondur.Bu ince mezar, veyaolarak ta- Eserin gerektenbir benziyor: simetrikaks,60 nplana ni ynelme, zenli vebir perdeyle kapanabiliyorBtn bunlar eskidenbir kltheykelinin birhavuzu buvardegz edilmemelidir. Kutsal da, onabenzerbirka kk ayazma birka metrekaidesi zerine byk bir heykel (Resim: 4-5). Kaidenin defineciler bir-birinden 100 sene nce Cousin'ninyer-lerindedir. Heykelin btn veheykelveka-idenin olanak verir.Heykelin enalt 12m ve60-70 cm yk- birbank Bankzerindeiki aslanpenesi veortadaiki aslan Bunun zerinde birazgeriye duranvealt kademesi ilesslolaniki kademeli birkaidebulunur.Heykel, bukaideninzerindeduruyordu. Birbirine ka-demelerinoval bir delik sayesinde heykel ana kayaya dengeli olan bukonstrksiyon, renkli bir harla kayaya n yzne olanheykeL, boynunun bir Elegeenykseklik 4,15 molup,bunun 2,95metrelik kademeli kaidenin stndengrlyordu.Dikduran hey-kelinn yz hafifbir kavis yapan bir yzeyolup, birazveyuvarlakiki "direk"ileereveiine Bu 'direkler' el tutulmakta ve topuzbiiminde sona ermektedir. metaldenbir iin, si-metrik dbel Sol elinstndegaripbir gs-terenkolun st ait korunagelenbir para, kabartmabiimindefakat ekstrem olankolunn ileri uzanan gsterir.kolay yksek kabartmaya ol- bunun sebebi olabilir. Bylece, yanlardaki 'direkler'inde tamplastik ve heykelden Bugnolan 100 nceCousinfakat resmi Onu "absolument monstrueuse" olarak ta- ve nemli llerini vermektedir. Bunagre, heykelin olan 5,20 mrekonstrksiyonu yapabilmekte olup,bunun4m kademeli kaideninstndengrlebilmekteydi. Mev-cut torsonun 9 tondaha byk olanheykel, kut-sal vaktiyle enbyk monolitiydi.61Heykelinarka Bylece, tamplastikbireserdenneredeysekabartmabir stel de denebilir. Heykeli, biiminden yola karak tarihlemek mmkn Tipolojik Fleischer ta- "EphesosArtemisi veklt heykelleri" betimlenengrubagirer'. EphesosArtemisi ile benzerlikler grlr: bacaklar; vevcudunalt sarandar, mahfazayabenzeyen elbise; ss;ileri uzanann ellerden uzanan ve pir psklya dasslbir sona eren kor-don.zellikle Anadolu'nun yerli bu klt heykelleri en geM..7. olup, boyuttandahahilik heykellerdi.Buna Gergakome heykeli ne ne de boyuttandaha k-ktr. M.O.7. tarihlernekdemmkn nkkenetlerve zelliklehar dahage bir dneme eder; HellenistikDnem'denneeyeait Gerekten de,Fleischer'in bueski klttipini ortayayenidenarkaistikklt heykel ge birsz ko-nusudur.nemli soruise, hangi veya ileilgili eski Anadoluana Kybele'ye yneltmektedir. Kaidedekiaslan bol biryerde, kutsal ko-numu ve heykelin iinde yer olan bariz bunu Bu opei n salan Kybele'ye uygundur.Yerin bir kaya stnde drt (Resim: 6). Engneydeki,yanlarda iki veyadelikleri bu-lunangnays elde bykbirhavuzidi. Bu ikinci vedrdnc birbirineokbenzemektedir. Bunlar,dikdrtgen bir kaidenin zerindeduranve sivri bir kilde devameden dikinegnays olup, nyzlerinde J'El'TAIya- yer Buiki stel vaktiylebirheykelinyer ka-yadaki hala grlmektedir. Kaya bu alUtsalgnaysheykelintorsosubirhaldeduruyor. Heykelin ve ve eksiktir (Resim: 7). Mevcut 2,58 molup, vaktiyle boyutlardan iki defabykt. Klt heykelindede gibi bunun daarka (4) R. Flcischer, Artemis von Ephesos und Kulsratuen aus Anatolien und (1973). Age. 109.290 Fleischcr Gergakomc klt heykelini bu gruba 62Merkezi bublgenin ortakuzeyucunda, 2,50m ve1,95 molankk dikdrtgenbir var- Buzeri tek bir gnays levha ile(Resim: 8). gibi tek duvar, zensiz birbirizerine kon- bykgnays bloklardan 'U' olup, gneye Anteler, klt heykelkaidesindekilerebenzer aslan ilebe-zeliydi. arka duvarda derin olmayan bir Definecilerce kaakbu ortaya Tabanda gnays levhalarla bir havuzya- Arka tarafta, kaynak suyunun havuza gitmesini birdelik birok yerinde stokbyk harflerle fEPfA daha kk olarak nvenckerede, anteniniBunun sol antede MAPL(YA]L olarak okunan bir bir ayazma da merkezin bulunur.kikaak benimilk Gergakome'ye gi-1989 biraznce- ve ozamantemelinekadartahrip (Resim: 9). Eskibir resim, arka duvannevvelce btnyle gsterir'. Onemli rekonstrksiyonunu,veLa-umonier'nin tariflerinden ve kalan yolayapmakmmkndr. bir terasyer almaktaolup, ortaterastaki ayazmabi- biimde gnays bloklardan Antelerde,biri korunagelen aslan Arkabir penceresi ve buibir yunus iziliydi. ko-rtmagelen havuzun iinde, nnde vefEPfAL SonolarakHeykellerde,vestellerde Havuz iigibi garip yerlerde de gr-dk. Aynca, kutsal btn iinde kaya (Resim: 10).Kaya harflerin60cm ilei molup, iz-gilerin LO cm Tarihlendirrne iin bkmlaprazAharfivezellikle italik i ve Q nemlidir. Bylece Roma Dnemi'netarihlernekmmkndr. 2. ve 3. Karya iyi (5) A. Laumonier, BeH 60, 1936,291 Res. 7.63 tm fEPfA, fEPfAL veya fEPfAKQMHolarakdevam eder. Latince Gerga bunun bir olan biraz nce sz edilen [YA] L ile I'El'TA ENBOAO' durI'El'TA bilmiyoruz. Eski Yunanca bellidir. KWfll1biryerveya gelir, amaKarya'dakutsal alaniinde kul-i olabilir". I'El'TAKQMHbylece I'El'I'A'mn yeridir, Bu lamdafEPfAburada veya gsterir? dzeni temenos belirlenmesini BilinenHorosya- gibi kutsal da Kutsal hem hem de iini belirtiyordu.Kutsal tarihlenmesi birkaipucuna Birbirineuygun biimleri ve birka dnemde gsterenhibir iz nemlidir.Kutsal alan bir Ar-kaikDnemi'ni da, klt heykel kaidesindeki veserthar gibi detaylardanGergakomeArkaikDnem'e ait Bu yzden kutsal alan, harflerin biimlerinden yola M.S. 2./3. tarihlenmelidir, eski bir kutsal yeniden kurmak Fakat byle bir RomaDnemi'nde Eskiklrlerinbir yeniden Hadrian dneminden layarakarkeolojik gzlenebilmektedir. EphesosArtemisi hey-kel ve benzer okeski klt heykellerin, ancakHadriand-nemine buna Yine Hadrian ve dneminde,Ephesos Artemisi'ne ok benzeyen eski klt heykellerinin, Anadolusikke darplanndagrlmesideBudnemde,Gergakorne'de eski bir kutsal alan olarakyeniden ku- olabilir.(6) evresindeki Hicrakome. Livius 38. 12 rf.(7) L. Zgusta, Ortsnomen (1984)136 f. s. v. Gcrgakomc.(8) Fleischer a.g.e.. 132 f, 293 rf. 406harila 64\[JJ Steleo i ,STATUE/il D)Beekeni GIJlBELBAUaBeckenBAU II...Schwelle\' Sehwelle "",,'-III\ \,,"BAU III (,.....frf) \ \OFe16 mit Rillen-:////!lIlilllilllll\\\KULTBILD@]-.c:.....St elen ,einlassung

rEPrARUND i IrerrATERRASSE10m Li O 50Abb 1: Vorlaufiger plan "om Zentrumder HeiligtumsResim1: Kutsal alan merkezinin geici 6566Ahb. 2: Ansicht des "Giehelbaus"Resim 2: ya Abb, 3: Das Dach des von unten,Resim 3: ANSICHTm b .. j i'if?' '.. AUFSICHT Abh.4: Kultbild undBasis, vorliiufige Rekonstruktion.Resim4: heykelive kaidesi, geici rekonstrksiyon.Abb.5: Das KulthildResim5: heykeli67Abb, 6: StelenundBecken stlichdes "Giehelbaus".Resim6: stelle.. ve havuz.Abb. 7: StatuentorsoResim 7: Torso.Abb l : Quellhaus auf der MittelterrasseResim 8: Orta terastaki ayazma.Abb 9:Zerstrtes QuellhausResim9: Tahripe d i l m i ayazma.69Abb,I: FelsinschriftResiml: Kaya y a z n .701994 YILI VE BATI YZEY Stephen M1TCHELL*OINOANDA(Resim: 1)LOTernmuz-ZI Temmuz1994tarihleri KuzeyLikya lerinden Oinoanda'da Prof.S.Mitchell (Swansea) Prof.Martin Smith (Durham), Prof.LRossiter (Edmonton), Dr.N.Milner veBay Gceren'dentemsilcisi, Isparta Mzesi) ekipbir alanda 1974-1983 ara- mteveffa A.S.Hall'unynetimindede Bu amacaynelikti: a) bugnkdurumununin-celenmesi ve sezonlarda ortaya nemli zel-liklerintekrar kontrolb) iin zellikle filozofDiogenes'eait felsefi ya- ynelik c) Oi-ndanda ilgili bir n Buamala gn gn deait topraklarda a- ve sonulara i) Epigrafi:Daha nce AlanHall ve epigrafist ta- ok metin N.Milnerkontrol Bukontrolbulunanbirkayenipara daka- Oinoanda'da eneskitarihli birkamusalHellenistikDnem'e Ay- Milner busistematik Agora'da yer alanya- veya tm M.S. 125 ok*Prof. Dr. StephenMITCHELL, Department of Classics andAncientHistory University ofWales. SwanseuSingletonPark SA::! 8 PP U.K.71 mzik festivalininkurucusuC.IuliusDemosthenes'inbirhey-keline ait kaidenindebir ve LicinniaFlavillamozolesineait yeni bir blok epig-rafisiyle ilgili en dikkat ekici nokta,me- gzlenenok adak Bunlar Ares, He-lios ve Herakles dahil olmak zereilgilidir.Prof. Smith ise, Diogenesgrnen tm bu-gnkdurumunukontrol (Resim2). zellikleya- ilkalanda seilen blgelerinde srdrlen yzeyde yeni bu- gibi, 19. beriolan 29par- hibiride Budurum, bu yap-madan mmkn gsteren gzel bir Ancak bekisi sezonlardazellikle bizegstermekzeretopraktan ait ufak bir yeni para(YF183=yeni para125) Metne aitdahanemli bir paraise,kyndebir kul- olan tmyleortaya (YF 180= para 129 Smith).Arazidebirka yeni nem-lisi, byk olan ve ImparatorClaudiusiin Latince bir BuLikya/Pamfilya y-neticisi Eprius gemektedir. Seki bulunanbir ise, aittir. C. IuliusAntoninus,C.Iulius ile blgedey-resel iin birokve kabartma da mevcuttur,r.Pisidia ilebirlikte Kakasbos ve Theoi Agrioi.2) Arkeoloji ve Mimari: (Resim:2)Bu Gezi olarakbilinen ve eski Hel-lenistikOinoanda kalbi bellidir. Bunemini en Hadriandneminekadar da Agora evresindeki ya- bykbir GeAntikDnem'de. M.S3. tahrip Ge RomaDnemi savunma bir "Byk (GreatWall) ve Bununlaraber Kuzey oldukabellidir. BirM.O95 daha eski bir tarihte Gney Stoaise halen, felsefiiin en uygun yer olma Ancak,vebykbir byk kul- zere Kuzeydengneyeuzananbyk duvar72 ikiye Bunoktada hem kesin olarak olacak, hemde felsefi daolanak yerlerinde ise, HellenistikOinoanda ileilgili nemli bilgiler vermeyecek, zamanda ileil-gili bir tarih de 3) topraklannda ziyaretler olduka verimli Ekip daha nce Oi-noandaveBalbura ierisindeDr.JamesCoultonve blgeyi zi-yaret eden derlenen bilgilerden ya- Bu erken arazide 29 antikoldu-ortaya Bunlardan ll'i tekrar ziyaret Hel-lenistikveGeRoma dnemleri tarihlenen16yeni ka- Daha gevedaha erken dnemlereait ok geirilenyeniHellenistik tarihlenen iki tanesi zellikle dikkat ekicidir. Bunlardan ilki Girdev Yay- gl ise Seki'nin gneyindesurlarlaevrili Seki gney ucu ev-resinde (Ceylan,Oren, ve Seki'nin evresinde) vegnmzde de Seki'ninkuzeyindeki ukurceylanve Dont birokkyve mevcuttur(Resim: 3). Adakolaraksu- kaya kabartmalan olduka ve zellikle (Resim:4). En dikkat ekici adak Oren'de gzlenen 1.86metre bir disktir (Resim: 5). Daha nce G.E.Bean da bu disk, bir kayaya Benzer fakat daha bir disk (2.37 m ise, Oinoanda Kkler ve kyleri yeralanbir Uzerinde Apollonios'un hey- Apelles bir kabartma Kabartmada bir atla binicisi tasviredilmektedir(Resim: 6). GeRomaD-nemi'neait endikkatekici buluntuise, ukurceylan'dabulunanbir ki-lisenin2.54metre lentosudur. Lentonun yzndebir Latin iki disk kabartmaolaraktasvir Alt ta- ise bir ha Ancakenilgi ekici tasvir, tonun kilisenin iinde kalanyznde olup, Evangelistleri temsil eden, bo- iki birMalta ayakta duranbir herikiyer alan rnek al- bellidir (Resim: 7). sembollerininbu seimi,pagan bir eder. Tasvir1erinstili isedrdnc, hattanc gibi oldukaerken bir tarihaklagetirmektedir.73BATI 22Temmuz- 02tarihleri S.Mitchell ve GiI-ceren ekipyelerinden 1993 Eyll Pisidia devam (bkz.AnataUanStudies44(1994)ile XL.Sonulan (1993 deki raporlar). celemelerilkgnBucakileKuzeyBozova kalanalanze-rinde vegeengidilemeyenziyaret edil- Bunlar kynn yer alanveduvar resimleri oldukatahrip bir Bizans ya- bir RomaDnemi sursuz (Resim: 8), ve ky arazisi ierisindekidikkat ekicidir. ierisindeki antik Ariassos kentine gidenyolzerindeki tahkimli hanbenzeri birve kynn st yer alan veAsar olarak bilinen tepenin en st HellenistikDnem'denRomaDnemi'nekadaruzananbir kalesinden Bunlara ek olarak kaya veantikyolaait izler bir sahipolanKestel'de ve Kaynar Kale'deyeni Bu her iki deRomakolonisi Comama ierisinde yer gsterir. Kay-nar Kale kaaknedeniyleoldukatahrip men, kamunitelikli veHellenistik-Romadnemlerineaitince sahipmezar ileetkileyici bir Helenistik olarak halen ayakta son gnleri Lysis Nehri Vadisi'nde ve Olbasa, Corrnasave Had-rianopolis olan veya muhtemel (Resim: 9). Aziziye veKaracarenantik ki bun-lardan Karacaren'in Hadrianopolis muhtemeldir, ekici mezarheykelleri ile de olduka grnmektedirler (Resim: 10). Ancakbunlarolduka yer alan Bunlar genelolaraksursuzolup, RomaDnemi'nde gs-terdikleri Pisidiakltrndenoldukagsterenbuluntulanile"Milyas"olarak temsil eder-ler.74. /Z .'~ ~ / ,"Z '//_--_-,111l-~ ,ouzL-oo.O'"....,:::/::;.('/ ::::/ .:'/ ..;.' . ::::::l"//",O~/H':::':":''1...;.. 'c : EOIII//Oz75Resim1: Seki O v a s ve Oinoanda.Resim2: Prof, M. F.Smithile Iliogenes'iny a z t n n bir bloku.76Resim 3: ky Likya Resim 4: Seki: antik zerindeki kutsal yer.7778Resim 5: ren (Seki adak diski.Resim 6: ky adak diski.Resim7: ukurceylan, kilisenink a p ientosu.Resim8: K a r a p n a r (Bucak), antik ky.7980Resim9: Milyas, Lysis Nehri Olhasa'dan bir Resim mezarheykeli.1994 LAODICEA'DA YAPILAN Gustavo TRAVERSARI *Hemenki, gerekte beklenmedik engeller ne-deniyleLaodicea'da geenekim inceleme, ne ki oldukayani 4 Ekim'den 13 Ekim1994'e kadar ol-onunla ilgilida Bu yzden da olarak, odeondenilenyerile, onun drtgen ilk ekilipincelenmesi (Resim: 1). ekimi iin, szkonusu pek ok sap- ve (teodolit) ile toprak stnde bulunan mimari ka- lleri olup, stnde izimi ya- Venedik Universilesi grevli (Resim:2), Mimar Dr.Francescoekerek elde sonular,odeonungerektebirbouleuterion, onunnndeki, drtgendaagora konusunda1993ileri srlenvar- br yandan, toprakstnde grlen, iki (bouleuterion ile Kkbr kentlerinde de, r- Iasosve Aphrodisias'ta grlebilen planburada dayineler* Prof.Dr. Gustavo TRAVERSARI, Universira degli Studi Venezia Dipartimento Di ScienzeStoricoArcheologichee Orientalistichc PalazzoBernardo-S.Polo, 1977LA30125Venezia-lTALIAeviri: Venedik niversitesiyelerinden 81gibidir (Resim: 3). burada, grafikteEfes'lekar- oldukabelirginve (Resim:4). Birbirine bouleuterion ile kent iindeki durumunu planda gs-Laodicea'da da bouleuterion ve agora benzeri bouleuterionun hangi dnemiinde yer alacak?Laodicea bouleuterionununmimari sslemesinde, saakss-leme gelerineait pekokparalar var: Dz ssler, saaklar,Korint ve figrlstun kesitli yuvarlak stun sivri uluveoklu yumurtasslIyon gibi) zellikleri ve srekli ve izimingibi) biimzelliklerinin benzeri Hierapolis mimari sslemesinde g-rlmekteolup Severo yani M.S.sonundanIII. varandnemde gsteriyor. son gnnde, Grevlisi, Dr.Korayya- sayesinde, eski kentin Asopos (Resim: 5) stndeki kprnntesinde, bir ye-rininbelirlenmesi Kprnnbykdestek bile grlrbir pamuk ynelikbirdikeykesitin tekresmini gsteriyorum(Resim: 6). Bu resim onu ortaya koy-toprak sanat dabyk olanlabitlerin Dikey kesitinyzndemezarmimari grlmektedir.rnekolarak, Laodicea'dangelmeikilahiti gznnealabiliriz. Di-yapozitifini birinci lahit Arkeoloji Mzesi'nde bu- (Resim:7). Ortadabir melek veiki zafer iki (belki de birgsteren iki bst ev-releyeniki bitkisel ss Sa dzeni ile kabartmaverenk biimi nedeniyle, M.S. dahakesinolmak gerekirse, parator Antonio dneminde Laodicea gelmeikinci bir lahit HierapolisArkeolojiMzesi'nde(Resim:8). Ancakbu konuda hibir yoktur. Sz edilenlahit Trk arkeologlarcaincelemeko-nusunu Laodicea henztmyleortayakonmakzorunda. gibi, sanat olduka 82 byk nem arkeolojik buluntular kesindir. gibi, llerinkenti, bize, dirilerin, bu durumda, eski ve ve ortaya koyma vermektedir.Sonolarak dasylemekgerekir ki Laodicea, onsekizinci yz- sonundaWeber(Resim:9) eski kkharitadada gibi kmx1,5 km ok bir kenttir.Onu, kent dzeni veo alanda birbirindenepeyceuzak ve olarakbulunan iyice ve biimdeanlayabilmekiin, (Kltr izin verirse) (1995 Eyll-Ekim in-celeme kentin arkeolojik topografik birlikte, zellikle, kent kaplayantoprak vesonradan tepeciklergml vearkeolojik el durumunubelirlemek kentinbtn havadan ekilmesi Bylece, toprakstndeve,olursa, 3metregibi oldukabykbirkadar, top-rak belirleyip stndeizimivekesin,bizetarih, kentbilimvearkeoloji daha kolayvegeerlisonular elde ettirebilecek tam gerek bir arkeolojik harita, ilk arkeolojik dzenlenebilecektir,83Resim1Resim 284Resim 3Resim 485ResimSR e s i n 686Resim 7Resim887Resim 988DERISTLADA SURVEY: DIE KAMPAGNE 1994Thomas MARKSTEINER*ImSpatsommer 1994konnteeinArchaologenteamder UniversitatWien Dank einer durch dieAltertmerverwaltung der trkisehen Re-publik gewahrten Genehmigung mit der Erforschung des raumes umdie antikeNiederlassungIstIadabeginnen'. Das imVilayetAntalya, IleDemre, befindlicheSurvey-Gebietliegt inhgeligem, vonzahlreichenkleinenFruchtebenendurchzogenemKstenvorland, etwa5kmwestlichDemresinZentrallykien. Fr die groBzgigeErteilungderArbeitsgenehmigungsei der trkisehenAntikenverwaltung herzlichsterDank ausgesprochen. Weiters die gute Zusammenarbeit mit unseremhilfreichenRegierungsvertreter YasarAnilir (Istanbul) nicht unerwahntbIeiben. Fr die Untersttzungdes Unternehmens fhlen wir uns ins-besondereFrauE.Orgen(Ankara) undJ.Borchhardt (Wien) verpflichtet.Der Magistratsabteilung 7 der Stadt Wienschulde ich fr ein Forschungs-stipendiumherzlichen Dank, welches unsereArbeiten ermglicht hat.DasVermessungsgerat, einen Theodolit mit elektonischemEntfernungs-messer undZusatzmaterial, stellte groflzgiger Weise die FirmaGeo-dneter (Wien), vertreten durch Herrn RGlass, kostenlos zur Die Zielsetzungendes indiesemRahmenerstmalsvorzustellendenProjektesunddie Ergebnisseder erstenKampagnesollenimfolgendenBeitrag skizziert werden.Unsere Untersuchungenhaben diedesRuinenbestandesund, langerfristig gesehen, mglichst auch eine Evaluierung der An-* Thomas MARKSTEINER,LykienarchivdesInstitutesfrKlassischeAchaologie derUni-versitat , WIEN(1) Das Teamsetze sich aus den Archologen A. Konecny(Wien), Th. Marksteiner(Wien) undBanuYener (Wien) sowie der Architektin Hande Cambilen (Ankara) zusammen.89bauflachendesgeographischgeschlossenenSiedlungsraumesumIst1adazumZiel, wobei Aufschlfse ber dieSiedlungsstruktur, die Siedlungs-typologieunddieSiedlungsentwicklung sowieberdiedemographischeundwirtschaftliche Situation landlicher SiedlungenderKulturlandschaftLykienin antiker und nachantiker Zeit erwartet werden.Altere Forschungen?uIst1ada unddessenUmlandsindsparlich: Im19. Jh.untersuchten die Osterreicher E. Petersen und A.v.Luschan dieSiedlungund nahmenInschriftenauf2. G. Beanbietet uns eine kurze Be-schreibungdes Ortes '. EinezusammenfassendewissenschaftlicheAus-mit demvon Istlada steht jedoch biszumheutigen Tag aus.Der hypothetische, auf der Basis von in der Landschaft vor-gegebenen, Grenzen determinierte Siedlungsraum von Ist1adawird im Norden von einer mehrere htmdert Hhenmeter steil auf-ragendenGelandestufe abgeschloBen, uf derdie jngst imZugedesKy-aneaisurveys untersuchte antike Niederlassung Hoyran gelegen ist(Abb.l)". SUd-und ostseitig bildet dasMeer seine natrliche Grenze, wah-rendimWestenderebenfal1sabrupt ansteigendeGebirgsstock, auf demdieantikeSiedlungTyberissosundweiter sdlichSimenagelegensind,als Grenze anzusprechen ist'. Im imBereich des antikenHafens Andriake, reichtdasGebiet bisandeninder AntikenochnichtversandetenGolf von Sura-. Das von einemtief eingeschnittenen, un-gefahr N-SstreichendenTrockental geteilteSurveyareal hat damit eineGesamtflachevonetwas mehr als LO km-, Fr die angestrebtenUnter- bietet dasGebiet um Istlada aufgrund seiner topographischen(2) O.Benndorf - G.Niemann, im Kleinasien 1: Reisen inLvkien undKarien(1884) 30f. .(3) G.E.Bean, 4, Lykien (1980)120(4) derKaiserzeit drftc Hoyran auswcislich ciniger Grabinschriftenauf demderPolis Kyaneai gelegen habcn, Die wichtigsten Beschrcibungen und Planskizzen vonHoyran: O.Benndorf - G.Nicmann, imsdwestlichen Klcinasicn 1: Reisen in Lykienund Karien(1884) 39[1'.; E.Pelersen- F. v. Luschan, Reisen imsdwestlichen KleinasienLI:Reisen in Lykien, Milyas Kibyratis (1889) 23-26; W.Wurster in: J.Borchhardt-G.Dobesch(Hrsg.)Aktendes 2. inWien 1990, Band2(1993)TAMErgh.18, Denkschr. Wien235, 24Abb. 18-19;Cl. DeltourLcvie, Les Pi-liers Iuneraircs de Lycic(1980) 131'f.; Th. Marksteiner in: 2. DieSied- vonKyancai in Lykicn.hrsg. vonF.Ko1b,Asia Minor Studienreihe (imDruck).(5) LokalisierungundBeschrcibungenvonTyberissoss. O.Benndorf. Vorlaufiger Bericht berzwei sterreichischeExpeditionennach Klcinasien, AEMVI, 1882, 18; E.Petersen-F. v. ReisenimsdwestlichenKleinasien LI: ReiseninLykien, Milyas undKibyratis(1889) 53; G.Bean, Lykien 1181'f.; Th. Marksteiner, on. Beih 59, 1989, 70f1'.;Th.Marksteiner in: Lykische I, AsiaMinor Studienreihe 9 (1993)1291'1'.(6) Zu Suras.zuletzt J.Borchhardt in: .T.Borchhardtet alii, Myra. Eine LykischeMetropoleinantiket undbyzantinischer ZciL 30(1975)90 und des gutenErhaltungszustandes der RuinenidealeBedingungen.WieGrabinschriften zuersch1ieBen erlauben, gehrte das Gebiet umIstIada in der Kaiserzeit zum der zentrallykischen PolisMyra". DieErwahnungeinerDemosvonIstIadainhellenistischenGra-binschriften bietet jedoch eines Hinweis auf ei ne beschrankte Eigen-standigkeit desGemeinwesens in dieser Periode-.Das besondereInteressedes Zentralortes IstIadaliegt einerseits indemauBerordent1ichen Erhaltungszustand der antiken und spatantik-byzantinischenRuinenbegrndet, welcher schonvondenTei1nehmernandensterreichischen Expeditionen des19. Jhs. hervorgehoben wordenwar, Andererseitsscheint der Umstand, daB sichdieStruktur der Nieder-1assung von jener anderer, untersuchter RuinenstattenZentrallykiensun-terscheidet, fr dieSied1ungsgeschichteder Regionvon besonderer Be-deutungzusein: InderLageineinemTalkesse1, demVerzicht auf Be-festigungenund demFeh1envonHinweisenauf Siedlungstatigkeit wah-rend der klassischenPeriode spiegelt sich vielleicht eine spate Grndung,woh1 inhellenistischer Zeitwieder. Wenndiese Arbeitshypotheserichtigseinsollte, wareder Ort als eineweitere Facettedes zentrallykischenSied1ungsraumesanzusprechen, derenErforschung unsere inden1etztenJahren stetig wachsendeKenntnis der Sied1ungsgeschichte dieser Regionzu vertiefen erlaubte.Die Erstellungeiner Typologie landlicher Einze1bauten undSied-lungen, die Untersuchungder Sied1ungslagenundder Sied1ungsdichtesowie VeranderungenimRahmender zuuntersuchendenPeriodenstehen im Mittelpunkt desSurveyprojektes. Zudiesem Zweck sindnebstden Aufnahmearbeiten imZentralort und den tei1s schon bekannten,jedoch noch nicht untersuchten antiken Drfern auch Gelande-begehungennotwendig, imZuge derer Einzelgehfte und freistehendeWirtschaftsgebaude aufgefunden undkartiert werden knnen. Die an-tiken und spatantik-byzantinischen Ruinen des Gebietes sollen ver-messenundarchitektonische Aufnahmengemachtwerden. F1ankierendezeichnerische Detailstudien besonders gut erhaltener Bauten sindvor-gesehen. Weiters gilt es, die 1andwirtschaft1ichen Einrichtungen, wie(7) s. M. Untersuehungen zur historisehenLandeskundeZentrallykiens, Anti- Bd.42 (1992) 144 (8) Zuden Insehriftens. E. Petersen - F.v.Lusehan, Reisensdwestliehen Kleinasien II:Reisen inLykien, Milyas und (1889) 47Ni. 85. Dazus.aueh a.O.lSO. DerDemos von scheint alsEmpfanger des angedrohten Bu!3geldes auf.91etwa diehaufig anzutreffenden Pressanlagen oder Dreschtennen zu unter-suchen sowie-langfristiggesehen-denVersuch zuuntemehmen, FlacheundErtragedes verfgbarenNutzlandeszuevaluieren. DieAuswertungder einigermaBen zahlreichen, schon von den sterreichischen For-schungsreisenden vol' ber htmdert lahren gefundenen Inschriften in Ver- .bindungmit den zuerwartenden Neufunden durchM.Wrrle ist vor-gesehen.DIEARBEITEN DERKAMPAGNE 1994l) AmAnfang der Arbeiten stand die Erste11ung des fr die ta-chymetrische Aufnahme derRuinen vonIstlada Vermessungs-netzes. Zu diesemZweckwurdendurch A.Konecny IIPolygonpunkteeingemessen und vermarkt.ImZuge der Kampagne '94konnte der Ruinenbestandvon etwasmehr alseinem Drittel derverbautenFlache desZentralortes un-tersucht undeingemessenwerden (Abb.2). Rundfnfundzwanzig, auseinzelnen Hauseinheiten, aber auch aus teils relativ ausgedehntenGe-baudekomplexen bestehende Befunde, darunter eineBasilika mit Neben-bauten, wurden aufgenommen. Im Bereich der einzelnen Befunde und imFeld unterhalb derNiederlassungwurdenachKeramik gesucht, eskonn-ten jedochnur wenige datierbareFragmentegefundenwerden, diegr-tenteils in diespaten Siedlungsphasen Die SiedlungslageDie Ruinenvon Hayitli/Istlada, demantikenSiedlungszentrumdesSurveygebietes, bedeckeneine Flachevonetwa2Hektar. DasZentrumder Niederlassung liegt amN-Rand einer kleinen, nutzbarenEbeneunderstreckt sichent1ang einesinseinemunteren Teilmaigansteigenden, nachobenhinaber immersteilerwerdenden, kon-kavenHanges. ImNorden reicht dieSiedlung bis in einen kleinen Sattel,imWesten biszumAusgangeines vonder nachstenkleinenEbeneher-(9) Die cinigennaliencharakteristischenKeramikfragmente wurde von Fr. BanuYener auf-genommen und indas Depot des Museums von Antalya verbracht. Das nnhezuvlligeFehlen aufschluf3reichenkeramischen Materials drfemitdenrtlichen Bodenverhaltnissenin Zusammenhangstehenundauchim Zuge desKyaneaisurveysfestgcstellt werden.Die lokale, rtlichc Erosionserde zerstrt dic Oberflache der obertagig Ke-ramikfundeund folglichihrc Dies liif3t sichauchangefimisterundsogar an glasierter Warefeststellen.92anfhrendenTrogtales. ImSdwesten und imOsten lauft sie an denHangenohne eine vomGelande vorgegebene Grenze aus.Die Struktur der SiedlungHayitli kann, wie ein Blickaufden-nochnicht vollstandigen-Planzeigt, imheutigenZustand als agglutinierende Siedlungcharakterisiertwerden (Abb.Z). Die zu verschiedenen Perioden entstandenen Hanserwurdengemali demzur Verfgung stehendenRaumundscheinbar ohneein bergeordnetes Grundri13schemaerrichtet. ist, daBgroBerWert darauf gelegt wurde, mglichst wenig flaches, zur land-wirtschaftlichenNutzunggeeignetes Gelandezu verbauenundmandes-halb bevorzugt die an dessen Rand befindlichen Hange als Baulandnutzte. DieLage des SiedlungszentrumsamSdhangbot darberhinausim Winter Schutz vor dem manchmal empfindlich kalten Nordwind.Die frhen SiedlungsphasenDie Bauten der frhen Siedlungsphasen haben sichvol' allemimNordwestbereich der Niederlassung inteilssehr gutem Zustand erhalten.So steht haufig aufgehendes Blockmauerwerk bis ber Trsturzhheobertagigan, sodaf wichtigeDetailsdesAufrissesamBefundablesbarsind(Abb.3,4). TrotzspatererUm-und AnbautenlaBtsichimFallmeh-rerer der ursprngliche Grundrif erschliefsen. Dies giltinsbesondere fr einenimaufiersten Westen, amWegrand, gelegenen, inpolygonalem Stil errichteten Komplex, der auszwei Bautenmit vorgelagertenHfenbesteht (Abb.S). Dieser gehrt zueinemgr-Beren, Baublock, dessen Einheiten, trotz unter-schiedlichen Mauerstils, einemgemeinsamenBaukonzept ensprechenderrichtet worden sein drfren.Die berwiegende Mehrzahl der Hausteinbauten Istlada wurde inLaufer-Bindertechnikerrichtet unddrftesomitin nachklassischerZeitentstandensein. Nurzwei, ineiniger Entfemungvoneinandergelegene,einfacheGebaudeeinheiten vielleicht aufgrundder binderloseneiner frheren Siedlungsphase zugehrig sein.Das Siedlungszentrumdrfteschoninantiker Zeit imBereichder Basilika gelegenhaben. DiesIllBt sich ausdem massiertenVor-kommen von SpolienblckenimSdbereichdes Narthexerschliessen,von welchen mehrere Ehreninschriften undzu einer Bogenarchitektur ge-hrige Werkstcke hervorzuheben sind.93Die SiedlungsphasenImZentrum der spaten Siedlung befindet sicheine dreischiffige Ba-silika mit mglicherweise doppeltemNarthex, dreiseitig ummantelterApsis undsdseitigenAnbauten'". LetzterewerdenostseitigvonZentralraummit eineretwasausderAchseder KirchenachSdenver-schobenen, halbkreisfrmigenApsis bei demes sich umeinMartyrionhandelnknnte. Dereinfache Bauschmuck derGesamtanlagebeschrankt sichauf Kreuze an KapitellenundKonsolen. ImChorbereichfandsich ein starkzerstrtes, aufgemauertes Ziborium. Resteder Kir-chenausstattung-genannt seien marmorne und Saulchen, sowieein kleines, fein gearbeiteteskorinthischesKapitell, an demsichroteFarbreste erhaltenhaben-konn-t