1453 Istanbul Kueltuer Ve Sanat Dergisi 19

8/12/2019 1453 Istanbul Kueltuer Ve Sanat Dergisi 19

1/152


2/152


3/152


4/152

Bask - Cilt

Akf Matbaa(0212 612 12 22)

Renk Ayrm / CTP

Akf Matbaa

Dergide yaymlanan yaz, fotoraf, izim ve planlardan yasal olarak eser sahipleri sorumludur.

Yazlardan kaynak belirterek tam veya zet aln yaplabilir.

Fotoraar izinsiz kullanlamaz.

STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARIstanbul Kltr ve Sanat rnleri Tic. A..

Maltepe Mahallesi Topkap Kltr Park Osmanl Evleri

34010 Topkap - Zeynburnu / STANBUL

Sorumlu Yaz leri Mdr

Nurten AFAK TOPCU

Editr

Betl EREN

Yayn Kurulu

Mjdat ULUAM, Salih DOAN, Fah DALGALI, Betl EREN, Esra ERKAL,mer OSMANOLU, Men ZTRK, Hseyin SORGUN, M. Li EN,Nurten AFAK TOPCU, Altay NALTAY, Ferudun AY, Glsm SEZGN, Cihat ARIN

Sanat Ynetmeni

Aydn SLEYMANZADE

Grak Tasarm

Abdurrahman DOAN

FotoraarFeyza ERYKSEL, Gltekin KARAKA, Abdulkerim TEvER

Kapak Grseli

Mihr Mteriemseddin Muhammed b. Ahmed Assr- Tebrizi (.1389), Osman b. Berhm tarandan 1642 tarihinde isnsah

edilmir. Kat imala, Sleymaniye Yazma Eser Ktphanesi, Halet Efendi 349

Reklam Koordinatr

Mustafa YALMANRezervasyon / 0212 467 07 00 - 1469 (Dahili)

leim

[email protected]

stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. Adna Sahibi

Ahmet SELAMET

Genel Yayn Ynetmeni

Nezat KTK

Yayn Danma Kurulu

Prof. Dr. Halil NALCIK, Prof. Dr. Semai EYCE, Prof. Dr. lber ORTAYLI,Prof. Dr. skender PALA, Ahmet Faruk YANARDA,Do. Dr. Haluk DURSUN, eket DEDELOLU

Yayn Koordinatr

Fah YAvA

SAYI 19 / 2014

BU BR SREL YAYINDIR

PARA LE SATILMAZ

YAYIN

YNETM

YAPIM

KLTR A..

STANBULKLTR ve SANAT

DERGS


5/152

NDEKLERYznc Ylnda Trk veslam Eserleri MzesiSeracettin ahn

10

Dervi Zaimile Devir Filmi zerine SyleiS:Cihat arn

104

62

Hat SanatnnBakenti stanbulmer Faruk erfolu

92

Osmanl DnemindeKadn ve SanatSennur Sezer

28

Mahmud Erol Kllansan, Estetik veTasavvufa Dair...

S: Bt eren, es erKal

74

Topkap Sarayndaki OsmanlPadiah Kllarhii aydn

46

Matrak Nasuhunahane Eseri Beyn- MenzilMinyatrlerine DairP. d. zp Tarm

36

16. Yzyl Osmanl TarihiliindeYeni Bir Soluk: Matrak Nasuhdt erKan

100

stanbulun Rengi ErguvanSrur zTrK

96

Cumhuriyet Devrinin

lk MzehhibelerindenRikkat Kunt Hoca HanmKitabna Dir...P. d. f. ik derman

68

Fatih Sultan Mehmedin

Osmanl-slamSanatna Katklara aKrTa

120

BalkanlardaTrk slam Eserlerif ay

80

Bir Gelenei Yaatanki Usta: Semih rte,Mamure zSyleenler:Bt eren, es erKal

142

STANBUL MEKN

Nakka Tezyini Sanatlar Merkezi

144

MNATRKKksu Kasr

138

Mslman TrklerdeHat Sanatai huSrevolu

132

stanbulda Bir lim Sevdals:Ktip elebih. hit aTl

52

Yaayan nsan HazinesiFuat BaarS: es erKal, Bt eren

128

Enderun MektebiP. d. ai arSlan

40

htiam ann Tan veTarihisi: Matrak NasuhP. d. fi m. emecen

112

slm MedeniyetiP. d. zi Kazc

145

AJANDA

16

Sheyl nverin Gzyle

sr- Atikaya Bir Seyahatd. a Gldren

22

Rengrenk Ktlar, FevkaldeHatlar, Mkemmel Tezhipler:Sheyl nver ve Trkslam Eserleri Mzesid. zp alTunTa


6/152


7/152

iir, mzik, mimari ve gelenekli sanatlar olarak adlan-

drdmz hat, minyatr, ebru, ini gibi sanatlar, men-

ei neresi olursa olsun, Anadoluda ve stanbulda, bu

corafyann kltryle yourularak yeniden yorumlan-

mtr. Hem Seluklu hem de Osmanl devrinde byk

nem verilen sanat, estetik ve mimarideki gelime, za-manla stanbul slubu denilen bir slubun ortaya k-

masnda ve dnya apnda sanatkrlarn yetimesinde

byk rol oynamtr.

Kendileri de birer hattat, bestekr, air olan ve eitli

zanaatlarla uraan hkmdarlarn himayesiyle bu sa-

natlar; Yunus Emrenin ve eyh Galibin dizelerinde; Itr

Efendi ve smail Dede Efendinin bestelerinde, Hafz Os-

mann hattnda, Matrak Nasuhun minyatrlerinde,

Mimar Sinann eserlerinde de grld gibi tekml-

lerinin zirve noktasna ulamtr.

Dergimizin sayfalarnda bulacanz Fuat Baar rporta-jnda, usta sanatkrn u szleri de bu durumun gn-

mzde de geerliliini koruduunu kantlar niteliktedir:

Bugn hat sanatnda stanbulda bir ustadan icazet al-

m olmak bir ayrcalktr.

Dergimizin bu saysnda; geni ve nadide bir koleksi-

yona sahip Trk ve slam Eserleri Mzesinin kuruluu-

nun 100. yl ile tarihi, matematiki, silahr ve min-

yatr sanats Matrak Nasuhun lmnn 450. yl

mnasebetiyle UNESCO tarafndan anma yl ilan edilen

konular merkezinde, Trk slam sanatlar konusuna yer

verdik. Bu sanatlarn devam iin dneminin zor artlar-

na ramen sanatn devam ettirmi, renci yetitirmi

bir nevi kpr grevi stlenmi ustalar ve gnmzde

bu sanatlara mrn ve gnln vermi sanatlarmz

da unutmadk.

stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak 1453 stan-

bul Kltr ve Sanat Dergisinin sanat dolu bu saysn

sizlere takdim ederken ierie katkda bulunan yazar

dostlarma ve yaynda emei geen mesai arkadalar-ma teekkr bir bor bilirim.

TAKDM


8/152


9/152

Trk ve slam Eserleri Mzesi ve Matrak Nasuh,

UNCESCOnun 2014 anma yl listesinde yer ald. Biz

de 1453 stanbul Kltr ve Sanat Dergisi olarak bu

saymzda kuruluunun 100. yl kutlanan Trk ve slam

Eserleri Mzesi ile lmnn 450. yl mnasebetiyle

Matrak Nasuh dosyalarna yer verdik.

Bu balamda; Sheyl nverin Trk ve slam Eserleri

Mzesindeki grevi srasnda mzeye alnacak eser-

ler zerinde tetkiklerde bulunduu, notlar ald def-

terin gn yzne kmasna vesile olmaktan mutluluk

duymaktayz. Mzenin mini bir katalou olarak kabul

edebileceimiz bu defteri, fotoraaryla birlikte okur-

larmza sunuyoruz.

Sultan II. Bayezid, Kanuni Sultan Sleyman ve Sultan

II. Selim dnemlerine ahitlik eden, matematiki, ta-

rihi, silahor ve minyatr sanats Matrak Nasuhuise; Osmanlnn en ihtiaml dnemine tanklk etmesi,

tarihilie yeni bir soluk getirmesi ve kaleme ald en

mehur eserlerden Beyn- Menzildeki minyatrleri

ile inceliyoruz.

Trk slam sanatlarn konu edindiimiz bu sayda; Hat

sanatn, slam medeniyetini, Fatihin Trk slam sanat-

larna katklarn, Balkanlardaki Trk ve slam eserleri-

ni, Osmanlda kadn ve sanat, Enderun mektebini ele

alan yazlar da bulunuyor. Gnmzde bu sanatlarla

uraan nemli sanatkrlar da unutmadk, hat ve ebru

sanats Fuat Baar, nakka Semih rte ile mzehhib

Mamure zle birer sylei gerekletirdik. Trk ve s-lam Eserleri Mzesi Eski Mdr, Prof. Dr. Mahmud Erol

Kl ise bizlere slam sanatlarnda estetik, gzel olan

grme, anlama abasn tasavvua nasl ilikilendirebi-

leceimizi anlatt.

Bu saymzn ana dosyasn oluturan Trk slam sanat-

larnn yan sra, Erguvan ve Evliya elebi balkl farkl

konulardaki yazlar ve Dervi Zaimle Devrim lmi ze-

rine yaptmz sylei de okurlarn ilgisini bekliyor.

Boaziinin erguvanlarla sslendii bu bahar mevsi-

minde dergimizin yeni saysn sizlerle bulutururken,dergimize verdii desteklerden dolay Prof. Dr. sma-

il Karaya ve Yrd. Do. Dr. Ahmet Vefa obanoluna,

makaleleri ile katkda bulunan deerli aratrmaclara

ve yaynda emei geen tm ekibimize teekkr ederiz.

Kltr A..

SUNU


10/152


11/152


12/152


13/152

YZNC YILINDATRK VE SLAMESERLER MZESSeracettin ahnTk s esi msi m

Trk ve slam Eserleri Mzesi,

27 Nisan 1914 ylnda, Evkaf-slamiye Mzesi ad ile ziyaretealmtr. Mze, yz yllk birzaman diliminin ardndanyaplan genel onarm veyeni bir tehir anlay ilekuruluunun 100. ylnda tekrarziyarete alyor. UNESCOnunyldnmleri listesinde de

yer alan Trk ve slam EserleriMzesinin kuruluunun 100.ylnn, an kitab, sergiler vebenzeri etkinliklerle kutlanmasplanlanyor.


14/152

YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES/ Seracettin AHNSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

14

Trk ve slam Eserleri Mzesi, Trk veslam Sanat eserlerini topluca kap-sayan ilk Trk mzesidir.

19. yzyln ortalarnda slam sanatrnlerine duyulan ilgi nedeniyle d-nemin vakf yaplar olan cami, mes-cid, tekke, zaviye ve tekkelerden bir-

biri ardna eserler alnmtr. Bununengellenmesi iin Sadrazam HseyinHilmi Paa imzas ile gmrklere ya-zlar yazlm ve alnan eserlerin Av-rupa lkelerine karlmas konusun-da dikkatli olunmas istemitir.

Ancak, alnan btn nlemlere ra-men, hrszlklarn nne geileme-mitir. Artan soygunlar karsnda,eserlerin vakit geirilmeden toplan-mas yeniden gndeme gelmitir.

Mze-i Hmayun Mdr Osman

Hamdi Beyin bakanlnda kurulan

bir komisyon tarafndan cami, mes-

cid, medrese, tekke, zaviye ve trbe-

lerden eserler toplanmtr. Toplanan

Eserler, 1910-1914 yllar arasnda

inili Kkte sergilenmitir. Dini ya-

plarn dnda, Badatn yaklak 90

km. kuzeyinde yer alan Samarra ve

Halepin 60 km. dousunda bulunan

Rakkada yaplan kazlarda elde edi-len Erken slam Dnemine ait eser-lerin ve am Emeviye Camiinden ge-len 250 bin adet parmen zerineyazlm kfi yazl Kuran sayfalar,inili Kke smaz olmutur. Bununzerine yeni bir yer bulma alma-sna balanmtr. Uzun bir araytansonra, Sleymaniye Klliyesi iindeyer alan imaret binas zerinde kararklnmtr.

Osman Hamdi Beyden sonra grevidevralan kardei Halil Edhem Beyinve eyhlislam rgpl Hayri Efen-dinin byk uralar sonucunda,Evkaf- slamiye Mzesi (slam Vakf-lar Mzesi) ad ile kurulan mze, 27Nisan 1914 Pazartesi gn yaplanbir trenle ziyarete almtr. M-

zenin alna Veliaht Yusuf zzettin

Mzenin bahesinden bir ke

Evkaf- slamiye Mzesinin giri kaps

kinci salondan bir ke

Evkaf- slamiye Mzesi al gnSoldan 3. srada Mehmed Selahaddin Efendi ( SultanV. Muradn olu), soldan 9. srada ve nde VeliahdYusuf zzeddin Efendi (Sultan Abdlazizin olu),soldan 7. srada ve nde Said Halim Paa (Msr

Hanedan-Kavalal Mehmed Paann olu)


15/152

YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES/ Seracettin AHN STANBULKLTR veDERGS

Efendi, Sadrazam Said Halim Pa-ann yan sra, yksek devlet erknve yabanc eliler katldlar. Sultan V.Mehmed Read, babas Abdlme-cidin celi sls hat ile yazd levhay

mzeye hediye etmitir. Ayn yl m-zeye bal olarak alan Hattat Oku-lunda dnemin birok nl sanatsyetimitir. Cumhuriyet dnemindekan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ilelavedilen Hattat Okulu, Mze ida-resi dnda Tezyin-i Sanatlar Mek-tebi olarak faaliyetlerini srdrd.1924 ylnda Evkaf Nezareti zel birkanunla kaldrlnca, Mze Evkaf-Umumiye Mdrlne balanm,1926 ylnda da Milli Eitim Bakan-

lna balanarak ad Trk ve slamEserleri Mzesi olarak deitirilmitir.

Sleymaniye Klliyesine ait maretbinasnda faaliyetlerini srdren Trkve slam Eserleri Mzesi, koleksiyo-nunun zenginliinden doan yerdarl, ziyareti ulam zorluu vebenzeri nedenlerden dolay, 1960lyllarn ortalarnda yeni bir bina ara-yn gndeme getirmitir. Bu aray-lar neticesinde, Sultanahmette tarihiAt Meydannda bulunan 16. yzyl

yaps brahim Paa Saraynn, mzeolarak kullanlmasna karar verilmi-tir. Sarayda 1965 ylnda balayanrestorasyon almas, 1983 ylnakadar devam etmitir.

brahim Paa Saray, 16. yzyl Os-manl sivil mimarisinin nemli yap-larndan biridir. Dnemin ou sivilyaplarnn aksine, tatan ina edil-mesi nedeniyle zamana kar koyarakgnmze kadar gelebilmitir. RomaDnemine ait Hipodromun kade-

meleri zerine yaplan saray, drtavlu etrafna ina edilmitir. nnderme Stun, eski yunan sanatnn birrnei olan Ylanl Stun ve Bizans(Dou Roma) mparatoru Theodosi-us devrine ait bir kaide zerinde yk-selen eski Msr eseri hiyeroglif yazlDikilita yan yana dizilidir.

Koleksiyonlar

Trk ve slam Eserleri Mzesindekieserler Osmanl mparatorluununnemli dini yaplarndan toplanm-

tr. slam sanatnn en erken dne-minden 20. yzyla uzanan bir iz-gide, iinde Emevi, Abbasi, KuzeyAfrika, Endls, Fatimi, Seluklu, Ey-yubi, lhanl, Memluk, Timurlu, Bey-likler, Safavi, eitli Kafkas lkeleri vezengin Osmanl Dnemi eserlerinibarndran mze koleksiyonlar, eser-lerin ounlukla geldikleri yerin bi-linmesini salayan vakf kaytlar ne-deniyle byk bir nem tamaktadr.

Trk ve slam Eserleri Mzesinde

bulunan birok blm, kendi banabir mze oluturacak zenginliktedir.Bunlar, hal, el yazmalar, ahap, ta,cam - maden - keramik, etnorafyave 1990 ylnda mzeye giren LeylaTurgut Terekesi ve Merkez Bankaskoleksiyonlardr.

Mzenin El Yazmalar blm he-men hibir koleksiyonda benzerinerastlanmayacak nitelik ve zenginlik-tedir. eriinde Kuran- Kerimlerve Kuran- Kerim Czleri, tarih ve

edebiyat konulu el yazmalar, yazalbmleri, levhalar, yaz ara ve ge-

releri ile belgeler (fermanlar, vakfi-yeler, haritalar) bulunan koleksiyon,bata stanbul olmak zere, lkeninher tarafnda bulunan cami, medre-se, tekke, zaviye ve trbelerden top-

lanmtr.

Yazma Eserler Koleksiyonunda, din,edebiyat, tarih ve az sayda olmaklabirlikte bilim alannda yazma eserlerbulunmaktadr. Kuranlar dndaki elyazmalar ve belgeler Arapa, Farsa,Osmanlca ve aatay Trkesi ileyazlmlardr. Yazma Eserler iindeen erken tarihli olanlar; 1911 tarihin-de am Emeviye Camiinden iniliKke, 1914de ise buradan Evkaf-

slamiye Mzesine nakledilen par-

men zerine kfi hatla yazl olanerken slam dnemi am Evrak ola-rak adlandrlan Kuran sayfalardr.250.000 adet olan bu sayfalar, g-nmze ulaan en erken 8. yzyllabalayan Kuran sayfalardr.

Mzenin hal koleksiyonunun, El Yaz-malarnda olduu gibi, byk birblm cami, trbe, tekke ve zavi-yelerden toplanmtr. Bir blm desatn alma ve msadere yoluyla M-

zeye kazandrlmtr. 1700 bulansays ile dnyadaki en nemli kolek-

ahname-i Firdevsi Env. No. 1978, Karakoyunlu Dnemi - iraz 1475-150


16/152

YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES/ Seracettin AHNSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

16

siyon olmu ve Mzenin uzun yllaryabanc yaymlarda bir Hal Mzesiolarak tannmasna neden olmutur.

Anadolu Seluklu Dnemine ait

Konya Alaeddin Caminde 1905 y-lnda Alman Konsolosu Loytued ta-rafndan bulunan tam, dierlerifragman olan 9 para hal, Mzedeyer alan en eski tarihli Trk hallardr.Bu hallar, ift Grdes Trk dmile yaplmtr. Bir metrekarede enok 84000 dm vardr. Her d-m srasndan sonra iki veya argeirilmitir. Hallar renk ve dekorbakmndan inanlmaz bir zenginlikgsterir. Zemin genelde koyu mavi

ve krmzdr. Pek az renk kullanlmolmakla beraber ayn rengin eitlinanslaryla byk bir zenginlik etki-si uyandrmtr. Hallarn asl antsalve karakteristik manzarasn verengeni bordrlerdeki iri kfi yaz de-korudur.

Seluklu Dneminin nl rnekle-rinin yan sra, btn Osmanl halgruplar bu koleksiyonda olaan-ca eitlilii ile temsil edilmektedir.Trk hal sanatnn ikinci parlak devri

16. yzylda Uak ve evresinde ya-plan hallarla balar. Uak hallarMzenin en nemli koleksiyonu-nu oluturmaktadr. Bunlar Avrupal

ressamlarn tablolarnda grlmeyeve bu ressamlarn adlaryla anlma-ya balanmtr. Alman ressam HansHolbeinin tablolarndaki hallar Hol-bein Hallar, Lorenzo Lottonun tab-

lolarndaki hallar Lotto Hallar ola-rak adlandrlmtr.

Ayrca Mzenin hal koleksiyonunda,zengin hal geleneine sahip ran veKafkasyann eitli blgelerine aitdev boyutlu rnekler nemli bir k-sm oluturmutur.

Erken slam dneminden Osmanlla-ra kadar olan btn dnemleri kap-sayan Maden Cam Keramik Ko-leksiyonu da son derece nemli ve

zengin bir koleksiyondur. Koleksiyo-nun nemli bir blm dini yaplar-dan, dier bir blm de kazlardangelmitir. Badatn 90 km. kuzeyin-de yer alan 836 883 yllar arasndaAbbasilere bakentlik yapan Samar-rada 8 Ocak 1911 17 Haziran 1913tarihleri arasnda Frederich Sarreninorganizasyonu ve Ernest Herzfeldinidaresi altnda yaplan kazda, Abbasidnemine ait zengin buluntular eldeedilmitir. Elde edilen buluntular

Berlin ve stanbul Mzeleri arasnda

paylalmtr. Bir ksm buluntularda stanbula sevk edilmek zere yzsanda yerletirilmi ancak Birin-ci Dnya Savann kmas zerinebunlar stanbula yollanmayarak ye-

rinde braklmtr. Savata ngilizlerBadata girince bu eserlerin bykbir blm Londraya gtrlm-tr. Bugn bu buluntularn bir bl-m Londra Victoria and Albert, ParisLouvre, Kopenhag, New York Met-ropolitan, Boston Fine Arts ve OhioCleveland mzelerinde bulunmakta-dr. Trk ve slam Eserleri Mzesinegetirilenler ise, Halife al-Mutavak-kilin Cevzak Sarayndan mermer yerdemeleri, stun balklar, ahap

sslemeler, duvar resimleri ve erikesim teknii ile yaplan Samarrada-ki saray ve evlerin duvar kaplamala-rnda mermer ve ahap tezyinat par-alardr.

Yine 796 ylnda Abbasi bakenti olanHalepin 60 km. dousunda bulunan

Albm - Env. No. 1443 Osmanl Dnemi1540-1550 aras, Hattat Ahmed Karahisari

Hal Env. No. 681Anadolu Seluklu Dnemi 13-14. yy.

Mineli Altn Sorgu Yuvas Env. No. 447Osmanl Dnemi - 17. yy. ikinci yars


17/152

YZNC YILINDA TRK VE SLAM ESERLER MZES / Seracettin AHN STANBULKLTR veDERGS

17

Rakkada, 1905te Makridi Bey tarafndan yaplan kazdaelde edilen ok sayda firit hamurundan yaplm tabak,anak, tabure, cam ve seramikler ile ok sayda hayvan

figrleri ve vazo gibi Eyyubi dnemine ait eserler Mzeyekazandrlmtr. Ayrca, Konya Alaeddin Tepesinde bulu-nan II. Kl Arslana ait Sarayda 1943 tarihinde Prof. Dr.Remzi Ouz Ark ve znikte 1963 ylnda Oktay Aslanapatarafndan yaplan kazda elde edilen eserler Mzenin bukoleksiyonunu zenginletirmitir.

Mzenin Seluklu, Eyyubi, Artuklu, Beylikler ve OsmanlDnemine ait sanduka, kap, pencere kanad, rahle, ek-

mece, minber kanad gibi zengin ahap koleksiyonu veyine Emevi, Abbasi, Seluklu, Artuklu, Memluk ve OsmanlDnemine ait ta eserler koleksiyonu gz kamatracak

niteliktedir.Etnografya, Leyla Turgut Terekesi ve Merkez Bankas Ko-leksiyonu ise 18.-19. yzyllar ile 20. yzyln ilk yarsna aitOsmanl sosyal hayatnn deiik alarn yanstmaktadr.Trk ve slam Eserleri Mzesindeki zengin ileme kolek-siyonu, hamam, kahve, Karagze ait koleksiyonlar, Trkhalk hayatn yanstan eitli eya ve kadn giyimine aiteserler son derece ilgi eken koleksiyonlardr.

Kurn- Kerim Cz Env. No. 555 Abbasi Dnemi 11. yzyl.


18/152


19/152

SHEYL NVERNGZYLE SRI

ATKAYA BRSEYAHAT*

Sheyl nver, Trk ve slamEserleri Mzesinin koleksiyonlarntamamlamak iin kurulankomisyondaki vazifesi srasndamzeye alnacak eserler zerindetetkiklerde bulunmu, notlar alpbunlar filere geirmitir. Bu sradamzede bulunan dier eserleri deinceleme imknna sahip olmutur.

Buradaki almalar neticesinde aldkaytlar Sleymaniye KtphanesindeTrk slam Eserleri Mzesi adl 253numaral dosyada bulunmaktadr.Sheyl nver, dosyann byk birblmn yazma eserlere ve onlarlailgili notlara ayrm, zaman zamankilim ya da amdan vb. gibi mzedesergilenen dier nadide paralar veonlarla ilgili detaylar da kaydetmitir.

d. a Gldreny

* Trk ve slam Eserleri Mzesi dosyasyla bizi tantran ve bu dosyadan

hareketle bir yaz yazmamz iin ynlendiren Hocam Prof. Dr. smail Karaya

kranlarm arz ediyorum. Sheyl nvere ait Trk slam Eserleri Mzesi

dosyasndaki notlar Latin harerine birlikte aktardmz arkadam Zeynep

Altuntaa da teekkr ederim.


20/152

SHEYL NVERN GZYLE SRI ATKAYA BR SEYAHAT / Dr. Arzu GLDRENSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

20

ya balamasyla olmutur. Bu i iin Sheylnverin seilmesi phesiz bir tesadf de-ildir. Genliinde tezhib ve ebru derslerialm, sls ve nesih yazlarn mek etmi,ressam skdarl Hoca Ali Rza Beyin ta-

lebeleri arasna girerek hekimlik ihtisas ilesanat almalarn birlikte srdrmtr3.Btn bu sahalardaki behresi yannda ma-ziye ve eski eserlere olan sevdas onu bu iiin en uygun aday yapm olmaldr.

Sheyl nver, komisyondaki vazifesi sra-snda Trk ve slam Eserleri Mzesine al-nacak eserler zerinde tetkiklerde bulun-mu, notlar alp bunlar filere geirmitir.Bu srada mzede bulunan dier eserleride inceleme imkanna sahip olmutur. Bu-radaki almalar neticesinde ald ka-ytlar Sleymaniye Ktphanesinde Trkslam Eserleri Mzesi adl 253 numaraldosyada bulunmaktadr4. Sheyl nver,dosyann byk bir blmn yazma eser-lere ve onlarla ilgili notlara ayrm, zamanzaman kilim ya da amdan vb. gibi mzedesergilenen dier nadide paralar ve onlarlailgili detaylar da kaydetmitir. Tuttuu bunotlar onun ilgi alanlarnn arlkl olarakyneldii istikameti ortaya koyduu gibieski bir eseri incelerken hangi hususlaradikkat ettiinin/edilmesi gerektiinin ipu-larn vererek bize de rehberlik edecektir.

Sheyl nverin klavuzluundaki Trk veslam Eserleri Mzesi seyahatinde kar-mza en sk kanlar Hurufat, Murakkaa/Murakkaat ad verilen, Ahmed Karahisari,eyh Hamdullah, smail Zhd Efendi ba-ta olmak zere dier nemli hattatlarnnesih ve sls yaz rneklerini ihtiva edenhat sanatnn nadide eserleri olacaktr. S-heyl nver, kendisinin bir tp profesrolmasnn etkisiyle olsa gerek dosyada tptarihiyle ilgili kitaplara da zel bir yer ver-mitir.Bunlar arasnda zikretmeden gee-meyeceimiz bir tanesi Uyunul-Enbiya fi

Tabakatil-Etibba adl eserdir. Tabiblerdenbahseden bu kitap iin Bunu okumal veTrkiyeyi alakadar eden ksmlar tercmeetmeli. Tp tarihimizi tetkik edecekler meya-nnda Araba bilen de olmal. inde birokTrk hekimleri de vardr notunu dmve bylelikle sahann uzmanlar iin yenibir alma konusu ortaya koymutur. Sa-hip olduu tasavvufi nevenin etkisiyleiirler de yazan Sheyl nver, mzedekiDivanlarla ilgili kaytlar grmezden gele-

Trk ve slam sanat eserlerini toplu bir ekilde barndran ilk mze olanTrk ve slam Eserleri Mzesi, 40.000 eseri aan koleksiyonlar ile slamsanatnn hemen her dneminden ve her trnden sekin eserlere stan-bulda ev sahiplii yapmaktadr. Bu tarafyla dnyann sayl mzeleri ara-snda yer ald gibi Trk ve slam sanatnn uzman ve merakllar iin devazgeilmez bir kaynak olma zelliindedir1. Mzede sergilenen eserlerbyk bir eitlilik gstermektedir. Koleksiyonlar arasnda efsanevi bir nesahip olan hal blm bata olmak zere seramik, ini ve cam ileri, aaileri, maden ileri, ta oyma ve kitabeler blm bulunmaktadr. slamcorafyasnn hemen her dneminden sekin eserlerin yer ald el yaz -malar blm ise mzenin en nemli koleksiyonlarndan birini meydanagetirmektedir2.

Osmanldan intikal eden her eseri sonsuz bir itiyakla kaydetme abasndaolan Sheyl nver in Trk ve slam Eserleri Mzesiyle yollarnn kesimesimzenin koleksiyonlarn tamamlamak iin kurulan komisyonda alma-

skdari smail Zhd Efendiye aid Murakka adl eserle ilgili kayt

Defter-i Ruzname-i an-Musakkafat


21/152

SHEYL NVERN GZYLE SRI ATKAYA BR SEYAHAT / Dr. Arzu GLDREN STANBULKLTR veDERGS

21

memi, bunlardan bir tanesi iin 20Mays 1964 tarihinde Hafz Divan-nn yanna Bada ve sonda kinciBayezid mhrl nsha, Tezhib

gzel, Herat ii notunu dmtr.

Dosyada ska kaydettii eserler-den biri Kuran- Kerimler olmutur.Ergunul-Kamil hattyla 14. asrdayazlm bir Kuran- Kerim iin 1Temmuz 1962 tarihinde ald ay-rntl notta Reyhani sls ile yazl.Her sahifede 11 satr var. Sure ba-lar yaptrlm altn zerine beyazslsle yazlm. 741de Anadolubeylikleri tezhibi ile sslenmi. Kab17. asrda yaplmifadelerine yervermitir. Sheyl nverin notlarn-dan rendiimiz kadaryla sadra-

zam Rstem Paa, bu Kuran- Ke-rimi refikas Mihrimah Sultan ad-na Tahtakalede yaptrd camiyevakfetmitir. Yine ondan aldmzbir kayda gre eski padiahlarncamilere koyduklar Kuran- Ke-rimlerin tamirine Sultan Abdlazizirade buyurmutur. Filer arasndabizi karlayan dier tandk sima-lar ifa-i erif ve Hadis-i Erbainadl eserlerdir. Sultan Abdlmeciddevrine ait bir ifa-i erifin klasikusulde olduu belirtildikten sonra

18. asr sonu klasik tezhib bir md-det daha devam etmi denilmitir.Ayn dneme ait baka bir ifa-ierifin yanna Tezhib rokoko, yaznesih kayd dlerek tezhip sana-tnn klasik ve modern tarzdaki ikiuygulamasna ayn eser zerindeniki ayr rnek verilmitir. Bunlar d-nda ran sanatnn en gzel r-neklerinden olan ahnameler, Tef-sir ve Hadis kitaplar ile Tarih ve Ta-savvufa ait eserler Sheyl nverindosyasnda yer alan dier yazma-lardr. Bu eserlerin yannda dahaok vakarla ilgili olan Musakkafatve Cibyet Defterleri ile baz vak-fiyeler ile irili ufakl risale ve mec-mualar da dosyada kaydedilmitir.Sheyl nver, bu eserlerin nemineve hangi alardan istifade edilmesigerektiine de iaret etmitir. r-nein,Zeyneb Sultan VakfiyesiiinMahalleler noktasnda ve semtleriin mhim notunu, Mihrimah Sul-tan, Rstem Paa ve Aye Sultana

ait Musakkafat Defterinin yannaise Mhim okunacak kaydn d-mtr. Mahmud- evvelin en eskifihristi iin Istlahlar noktasndataranmal, Zabt- vezaif-i evladn

ve duguyn ve hademe-i vakf-der-stanbuladl risale iin iseVa-zife simleri noktasndan mhimnotuna dosyada yer vermitir.

Sheyl nver, yazmalar kayde-derken nasl bir yol takip etmi,onlarn hangi zelliklerine dikkatekmitir? ncelikle her eser iingenellikle bir fi tutmu bu filerdeeer tespit edebilmise kitaplarnmellifini ve kimin hattyla kalemealndn zikretmitir. Tespit ede-

medii zamanlarda Kimin malumdeil. mza yok eklinde notlardmtr. Esad Efendinin kale-me ald bir mecmuadan bahse-derken Batan aa Esad Efendihattyla dedikten sonra ok aceleyazdklar var kaydn eklemeyi deihmal etmemitir. Eserler zerin-de herhangi bir imza ya da mhrolup olmadna dikkat etmi, eervarsa bunlarn kime ait olduunukaydetmitir. Vakarla ilgili bir ri-salede geen imzann kadaskere

ait olduunu grnce hemen ya-nna Kadaskerlerin kavuk giydik-leri 1240da anda bitmitir. Andansonra hibir kadasker kavuk giy-memitir notunu ilave ederek II.Mahmudun mehur icraatlarndanbirini zikretmitir. Eserlerin mhrksmlarnda ismi zikredilenler o-unlukla Yavuz, Mahmud- evvelya da kinci Bayezid gibi padiahlarolmu, bunun yannda kimi zamanFahreddin Raziye ait Tefsirde ol-duu gibi Valide Sultan kethdasel-Hac Mehmed Efendi mhrylememhur olanlar rneindeki gibisultanlar dndaki kiilerin m-hrlerine de rastlanmtr. zerle-rindeki kaytlardan hareketle bazeserlerin hangi padiah dnemineait olduu tespit edilmi bu da notalnmtr. rneinZbdett-Teva-rih adl eser Hicri 991 tarihine veSultan III. Murad devrine ait olarakkaydedilmitir.

Kab ii iek deseni

Sheyl nverin mhim grd bir Tp kitab


22/152

SHEYL NVERN GZYLE SRI ATKAYA BR SEYAHAT / Dr. Arzu GLDRENSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

22

Sheyl nver, inceledii eserlerinhatt, cildi, tezhibi, kab, dili, resim veminyatrleri vs. hususlar hakkndanemli bilgiler verebilecek ilmi for-masyona sahip olduundan bu nok-

talar zerinde zellikle durmutur.Kaydettii yazmalarn yaz ekillerigenellikle Sls, Nesih, Reyhani, Kufive Talik olup kimisi ran taliki ya danestaliki ile kimisi Trk taliki ile kale-me alnmtr. Sadece yaz eitlerinikaydetmekle kalmam bunlarla ilgilideerlendirmelerde de bulunmutur.eyh Hamdullaha ait bir eser iinNesih ok mutena. Saraydan kmakaydn dmtr. Tespit ettii cilt-ler ran, stanbul, Suriye, Buhara veHerat sahasna aittir. Ciltlerin sadece

ait olduklar blgeleri not almamCildinin st siyah ii krmz, Cildi-nin st alaca eklinde detaylara dagirmitir. Zikrettii tezhiblere gelinceAsya, ran, Herat, Marib, Msr, Sel-uk, Badad, Semerkand, Trk, Suriye,Babr ve Rokoko bunlarn belli bal-lardr. Dosyada Trk ve slam EserleriMzesine alnan eserlerin tezhible-riyle ilgili son derece nemli deer-lendirmelere yer verilmitir. Bundanyarm asr nce Evkaf Mzesi kurulur-ken rastgele tezhibli eserler mzeye

naklolunmu, sonrasnda bunlardan1500 Topkap Sarayna yollanm,bir ksm dolaplarda kalmtr. Sheylnver, bunlar incelediinde mzelikkitaplar olmadklarn grm, birkamstesna eser haricindekilerin Top-kap Sarayna gnderilmeleri yerinenerelerden geldiler ise oralara iadeedilmelerinin daha yerinde olacanifade etmitir. Zaman zaman benzerekilde mze dna karlan kitap-lar olmutur. rnein, bunlardanbiriyle ilgili kayda gre 1200 ksurkitap Topkap Sarayna gnderilmibulunmaktadr. ok sk olamamaklaberaber dosyada yer alan eserlerin

zahriyelerinden de bahsedilmitir.Kaydettiklerinden biri Anadolu Sel-uklu dnemine aittir. Ayn ekilde

bazen ii oyma ve d el ile yapmaeklinde yazmalarn kablar hakkndada bilgiler verilmitir. Mecmua-i Letifadl eserde yer alan Trke, resim-li ifadelerinde olduu gibi eserlerinkaleme alnd dil ya da resimli olupolmad da zikredilmitir.

Sheyl nver, yazma eserlerin hangiktphanelerden Trk ve slam Eser-leri Mzesine intikal ettii konusun-daki bilgileri de tespit edebildii ka-daryla not almtr. Bunlar arasnda

oka zikredilenler Nuruosmaniye,Laleli, Ayasofya, Veliyddin Efendi,

Esad Efendi, Reislkttab MustafaEfendi, HekimoluAli Paa, Damadza-de Murad Molla, Kprl, Air Efendi,Pertev Paa, Pertevniyal ve BahadrHan Ktphaneleridir. Kaytl olduu

takdirde yazma eserlerin kimin ta-rafndan vakfedildii de zikredilmi-tir. Darssaade Aas Tayfur Aannokusunlar deyu vakf ettii Buhari-ierifi buna gzel bir rnek olarak ve-rebiliriz.

Sheyl nver, bir tp profesr vetp tarihisi olmasnn yannda sahipolduu sanat tarihisi vasfyla birokalanda behre sahibi olan son dnemOsmanl aydnlarnn Cumhuriyetdnemine intikal eden nemli tem-silcilerinden biridir. ahsnda barn-drd tm bu hususiyetlerin bir te-zahr olarak Trk ve slam EserleriMzesindeki grevi srasnda aldnotlarla oluturduu bu dosya onundier btn almalarnda grld- zere en geni ifadesiyle Osmanlmirasnn yeni nesillere aktarlmas-nn bir arac olduu gibi Trk ve slamEserleri Mzesiyle ilgili engin bilgive dikkatlerinin rn olarak hazr-lad seme mini bir katalog olarakda grlebilir. Sheyl nvere ait bukatalog, Trk ve slam Eserleri Mzesi

dosyasnda kaytl olan yazmalardanherhangi biri ile ilgili aratrma yapa-caklar iin ise meseleye vukufu olanbirinin kaleminden km nemli bil-giler barndran bir kaynaktr.

Sze Sheyl nverin kaydettii dize-lerle nihayet veriyoruz, rahmete vesi-le olmas duasyla.

Gark eder deryalar bir katre b- mafiret

Var kyas et vsat-i derya-y rahmet neydn

1 Nazan ler, Trk ve slam Eserleri Mzesi, DA, c. XLI, s. 543-544.Trk ve slam Eserleri Mzesi, haz. Nazan ler, Akbank, stanbul2002, s. 7.

2 Can Kerametli, Zahir Gvemli, Trk ve slam Eserleri Mzesi, Ak Yaynla-r, stanbul 1974, s. 9. Erdem Ycel, Trk slam Eserleri Mzesi, SanatDnyamz, sy. 20, Eyll 1980, s. 25-27.

3 Ahmet Gner Sayar, Ahmet Sheyl nver, DA, c. XLII, s. 350-352.

4 Sleymaniye Ktphanesi, Sheyl nver Dosyalar, nr. 253. Bu a-lma Sheyl nverin dosyasnda yer alan filerinden arlkl ola-rak yazma eserlerle ilgili notlarn merkeze alnarak oluturulmu-tur.

Dipnot

Shey nverin el y azmas bir Kuran- Kerimleilgili notu


23/152

SHEYL NVERN GZYLE SRI ATKAYA BR SEYAHAT / Dr. Arzu GLDREN STANBULKLTR veDERGS

23

Gn iinde kahve molasKurukahveci Mehmet Efendi,

143 yldr her zaman nefis ve lezzetli kahvesiylegnlk yaama benzersiz bir hediye sunuyor.

www.mehmetefendi.com


24/152


25/152

RENGRENKKITLAR,

FEVKALDE HATLAR,MKEMMELTEZHPLER:SHEYL NVER veTRK SLAM ESERLER

MZES*

Sheyl nver, Trk ve slam EserleriMzesindeki mevcut yaz eitlerinintezhip sanat ile birlikte grld

el yazmalarndan yola karakkendisine mahsus slubuyla baz hatve hattatlarla ilgili yorumlar yapmtr.nverin kaytlarnda her dnemdenbirok hattatn Mzede hattolduu grlmekteydi. Bunlardanbiri de erken dneme ait bir rnekolarak Muhyiddin Arab hattyd. O,Muhyiddin Arabnin el-Futuhatil-Mekkiye adl eseri iin bandan

sonuna kadar okunmu, MuhyiddinArab hattyla tasdiki ve imzas varkaydn dmt.

d. zp alTunTay

* Sheyl nverin Sleymaniye Ktphanesindeki Trk ve slm Eserleri M-

zesi adl dosyadan bizi haberdar eden ve bu konuda yazmamz iin bizi

tevik eden deerli Hocam Prof. Dr. smail Karaya ve Sheyl nverin ou

Osmanlca el yazsndan oluan notlarn birlikte okuduumuz arkadam

Arzu Gldrene mteekkirim.


26/152

RENGRENK KITLAR, FEVKALDE HATLAR, MKEMMEL TEZHPLER: SHEYL NVER VE TRK SLAM ESERLER MZES / Dr. Zeynep ALTUNTASTANBULLTR ve SANAT

DERGS

26

19. yzyln ortasndan itibaren eser-lerin hzla yamalanp bulunduklarvakf binalarndan yurtdna karl-mas sanat eserlerinin toplatlmayabalanmasna sebep olmutu. Vakfeserleri, Sleymaniye Camii Klliyesi

iindeki imaret binasnda bir arayagetirilmi ve buras Evkf- slmiyeismiyle 1914te Mze olarak alm-t1. Cumhuriyetin ilanndan sonra(1927) ise Trk ve slm Eserleri M-zesi adn almt.

Mze, Sultan Ahmed Camii karsn-daki bugnk binasna (brahim PaaSaray) tanmadan nce (1983)2d-zenlemelere tabi tutulmu, bamszbir mdrlk haline geldii 1964tenitibaren Mze Mdr Can Kerametlitarafndan baz icraatlara giriilmiti3.Nitekim Ord. Prof. Dr. Sheyl nverin

bugn Sleymaniye Ktphanesindeyer alan Trk ve slm Eserleri Mze-si dosyasndaki evrak, bu abalargsterecek yazmalar iermekteydi.Yazmalarda Kerametli bir otoriteolarak grd Sheyl nvere ko-

leksiyon almyla ilgili engin gr-lerinden faydalanmak istediklerinibelirtmi, katklarn esirgememesiiin ricalarda bulunmutu. Hatta ko-misyonun alma gn ve saatlerininkarlkl istiarelerinden sonra tespitedileceini belirtmiti. nver de buisteklere teekkrlerini ileten ve M-zenin hizmetinde bulunmay erefsaydn syleyen cevaplar vermiti4.

nverin Kerametli ile olan yazmala-r ve Mzeyle ilgili notlar dzenleme

faaliyetlerinin yapld yllara (1964ve birka yl sonrasna) denk gelmek-teydi. Mzeye gelenve Mzeden gideneyalar konu edengazete kuprlerinitoplayacak kadarMzeyle hemhalolan nver, kitapisimlerini verdii k-dn sa alt ke-sinde Trk ve slmMzesine alnacakyazmalar. Bana 22Eyllde getirdiler.Bu notlar aldm.Hepsi filere geiril-di diyordu.Muhtelifahslar tarafndanMzeye satlmakzere getirilen eser-lerin deerlerini vedenecek fiyatlartakdir edecek top-lantlara katlm,

Mzeyle alakal grd baz husus-lar iin stanbul dndakilere yazlaryazmaktan geri kalmamt.

nver, 3 Mart 1964 tarihini att bir

kitap tantm fiine de Mze alma-

lar esnasnda talebeleriyle birlikte ol-duunu ifade eden iek ve zdehanmlarla ibaresini kullanarak ya-adklarn kaydetme hassasiyetini vetalebeleriyle olan yakn ilikisini gz-ler nne seriyordu. Ayrca bir bakanotunda Mstakimzade ve Hallacza-de tercme-i hallerini kastederek Butercme-i haller iin rokokolar iektoplayacak diyor ve Mzede talebe-si iek Hanmla altklarna tekrarahit olunuyordu. Bu hanmefendi-lerden ilki bugn Marmara niversi-tesi Gzel Sanatlar Fakltesi retimyesi Prof. Dr. iek Derman, ikinciside asistanlar arasnda yer alan zdeAkard.

nverin bahsi geen dosyadaki CanBey 14 Nisan 1964te Evkf Mzesi50. Yl kutlanacak notu da hem Ke-rametli ile mnasebetini hem de M-zenin kuruluunun Cumhuriyet n-cesine dayandrldn gsteriyordu.Baka bir notunda da Mzenin 50. ylkutlamalaryla alakal olarak sefaret-

lere mektuplar gnderildii ve sefa-retlerden cevaplar geldii yazyordu.nver ayn notuna kutlamada; ay,biskvi, Hac Bekir kurabiyesi, limo-nata, portakal erbeti, aa ilei er-beti gibi yiyecek ve iecekler ikramedildiini ilave etmekten de kendinialamyordu.

Evkf- slmiye Mzesine bal ola-rak Medresetl-Hattatin adylaeitime balayan okulun5resmini i-zen nver, bu resmin altna hayat-

sanatmda ilk merhalem notunudmt. Kendi ifadesiyle ailesinde-ki alt byk hat stadnn ruhuna ak-settirdii tesirlerle tezhip sanatndayetimek zere bu mektebe gitmi6,orada dnemin nl hattatlar, tezhipve ebru ustalaryla tanm, 1923tetezhip ve ebru icazetnmesi almt7.Sahip olduu yetenei ald ei-timle talandrp bunu daha da ilerigtren nver; hat, minyatr ve tez-hip gibi grsel sanatlarda mahir biri

Sheyl nverin izimiyle Medresetl-Hattatin


27/152

RENGRENK KITLAR, FEVKALDE HATLAR, MKEMMEL TEZHPLER: SHEYL NVER VE TRK SLAM ESERLER MZES / Dr. Zeynep ALTUNTA STANBULKLTR veDERGS

27

olarak yok olmasndan endie ettii hibir eseri izmektenusanmamt. Mzedeki eserleri de bu grgs ve bilgisiy-le incelemi, karlat eserlerin hat, minyatrve tezhip-lerini n plana kararak grsel malzeme zerinden notlarkaleme alm, grdklerini dayanamayarak resmetmi ve

bugn kaynakolarak kulland-mz dosyannhsl olmasna se-bep olmutu.

nver, Mzedekimevcut yaz e-itlerinin tezhipsanat ile birliktegrld el yaz-malarndan8 yolakarak kendisi-ne mahsus uslu-

buyla baz hat vehattatlarla ilgiliyorumlar yap-mt. nverinkaytlarnda herdnemden bir-ok hattatn M-zede hatt oldu-u grlmektey-di. Bunlardan biri de erken dneme ait bir rnek olarakMuhyiddin Arab hattyd. O, Muhyiddin Arabnin el-Fu-tuhatil-Mekkiye adl eseri iin bandan sonuna kadarokunmu, Muhyiddin Arab hattyla tasdiki ve imzas var

kaydn dmt. Bir Kurn- Kerimiin 33 gnde yap-lan Kurn- Kerimbirka hattatn birka mzehhibin ii-dir demi, Hafz Osmann bir eserinden bahsederken depara iin yaz yazmam ifadesine yer vermiti.

Mzedeki baz eserlerde rengrenk ktlara da rastla-yan nver, eserlerin hatlarndan daha ok talik sls rikafevkalde, mkemmel yaz, mkemmel sls, ok gzel birnesih, nesih ok mtena gibi sitayi dolu szlerle bah-setmi, nadiren de olsa beenmedii hatlar iin iyi yazdeil, yaz gzel deil, sls sahife gzel deil, talik gzeldeil gibi olumsuz kelimeler kullanmt. Bunlar haricindeen ar ifadesi ise irkin yazl bir padiah yazs... kaydolmutu.

nver, Hazreti Ali ve Hazreti Muhammedin hat ile ilgi-li sylediklerini de eserlerin zelliklerinden bahsederkenaktarmt:

Hazret-i Ali buyurur ki:

Hattn ala olmas stadn talimindedir ve ok yazmakda-dr ve terkibleri doru yazmakdadr ve hattn sebatterk-inihayetdir daimada mdavemetdir.

Peygamberimizin Hazreti Aliye tarifi: Ya Ali hareri birbi-

rine yakn yaz. Ve beyne sutr iyn eyle yani rak eyle vekalemin ucunu uzun eyle.

Eserlerin kimin hattyla yazldna zellikle deinen vezaman zaman da yaznn derecesini belirten nver, min-

yatrl ve resimli bazeserler zerinde dedurmutu. Bu manadabahsettii MusavverHamse-i Ataadl eserile ba sayfas, ilkminyatr vs. notlarderek iindeki min-yatr rneklerini biraraya getirdii ehrMakale zikredilebilir.Bu eserden ald r-nek minyatrler ara-sna asl meslei olan

tpla ilgili hekim vehasta resmini de ekle-miti. Ayrca Nevizade

Ataullah Efendi Ese-rinden de minyatrlersemiti. Bunlardanbiri de bir manzumhikyeye aid resim

dedii minyatrd. n-ver, Nevizadedeki resimlerle ilgili ayrntl deerlendirme-ler de yapmt. Bunun yannda Mzelerdeki aheserlerbalyla Mzedeki Fuzulinin Hadikats-Sedasndanalnan minyatr rneinin bulunduu gazete haberini sak-

lamay da ihmal etmemiti.

nver, Mzedeki bir kitap veya baka bir eserden grdmotieri bazen kenarnda bilgi vererek bazen de verme-yerek izmiti. Hibir notu olmayan ii bo iek motieriresmettii gibi ii bo olmakla birlikte daha sonra doldu-rulmak zere hangirenklerin kullanla-cana dair bilgilerverdii iekler deresmetmiti. Arasra not ktlarnakitap cildlerindenalndn dn-dmz desenlerkaralamt. Meselalt tarafna iekmotieri izdii notfiinde sekiz ktamurakkaa, 8 satrsls ve 32 satr ne-sih Mehmed Rasimhattyla ceride gibibilgiler verdiktensonra lale ve gl

Ketebehul-fakir Hseyin bin Mehmed bin tilamiz Abdlkadir e-kriden kopya

Evkaf Mzesi Nevizade Ataullah Efendi eserinden


28/152

RENGRENK KITLAR, FEVKALDE HATLAR, MKEMMEL TEZHPLER: SHEYL NVER VE TRK SLAM ESERLER MZES / Dr. Zeynep ALTUNTASTANBULLTR ve SANAT

DERGS

28

desenlerini renkleriyle beraber vg dolu szlerle tarifetmi, muhtemelen fotoraf veya resmetmeyi kastede-

rek iekler alnacak notunu yazmt:

Basit rmili Trk lalesi. iekler harikulde. stanbul

Edirnekrisi. Pek mkemmel, fevkalde ince iekler Gl-

ler ve goncalar fevkalde. Sar, beyaz ve penbe. Ters ve yzdrt tane

Sheyl nver bahsettiimiz zere kendi dikkatleri nazarylakarlat eserler hakknda bazen en ince ayrntsna kadarbilgiler vermi, zaman zaman da grdklerini kdnn birucuna veya tamamna izme gerei hissetmiti. Pek okfarkl konuda olduu gibi Trk ve slm Eserleri Mzesiyleilgili de -baka hibir yerde rastlanlmayacak zel bilgilereliinde- genel kanaatler oluturulmasna sebep olmu-tu.

imdi burada nverin bir not kdna mesel-i Trk ola-

rak aktard Sktun msiki yerine geer szyle dura-

lm. Yazy Sheyl nverin komisyon toplantsna katldgnde kk bir kda kitap bilgileri, kitap cild ve kpresmi sdrd, en sonuna da drd - gecelerin enuzun, gndzlerin en ksa olduu ve ayn zamanda Haz-reti Hseyinin Kerbelada ehit ediliinin krknc gnn,en souk gnleri yani kara k temsil eden-9tarih ve no-tuyla bitirelim:

21. XII. 1967 Kar Yayor Erbanin ilk gn

1 Trk ve slm Eserleri Mze-

si, Akbank, 2002, s. 9-10, 16;Seracettin ahin, Trk ve s-lam Eserleri Mzesi Emevi-lerden Osmanllara 13 Asr-lk htiam, Kaynak Yaynlar,stanbul 2009, s. 13.

2 Trk ve slm Eserleri Mze-si Rehberi, Devlet Basmevi,stanbul 1939; Nazan ler,Trk ve slam Eserleri M-zesi brahim Paa Sarayn-da, Sandoz blteni, 1983,sy. 12, s. 11; ahin, age,2009, s. 13-14.

3 Erdem Ycel, Trk slmEserleri Mzesi, Sanat Dn-

yamz, sy. 20, 1980, s. 26;Trk ve slm Eserleri Mze-

si, Akbank, 2002, s. 18.

4 Sheyl nver ve Trk veslam Eserleri hakkndakibilgilerin ou SleymaniyeKtphanesindeki dosya-ya (Sheyl nver Dosyalar,nr. 253) dayanmaktadr. Budosya dnda, farkl yerler-

den alnan bilgiler metnin

iinde gsterilmitir.

5 Trk ve slm Eserleri Mze-si, Akbank, 2002, s. 16; a-hin, age, 2009, s. 13.

6 A. Sheyl nverin stan-bulu, stanbul BykehirBelediyesi Kltr leri DaireBakanl Yaynlar, stanbul1996, s. 89.

7 Ahmet Gner Sayar, nver,Ahmet Sheyl, DA, c. XLII,s. 350.

8 Ycel, Trk slm Eserleri

Mzesi, Sanat Dnyamz,sy. 20, 1980, s. 26-27.

9 Yusuf evki Yavuz, Erban,DA, c. XI, s. 271.

Dipnotlar

Kitap cildi kopyas


29/152

RENGRENK KITLAR, FEVKALDE HATLAR, MKEMMEL TEZHPLER: SHEYL NVER VE TRK SLAM ESERLER MZES / Dr. Zeynep ALTUNTA STANBULKLTR veDERGS

29


30/152


31/152

MAHMUD EROLKILILANSAN, ESTETKVE TASAVVUFADAR...*

S:Bt eren, es erKal

ft:f eryKSel

slam sanatlarnda estetik, gzel olangrme, anlama abasn tasavvuanasl ilikilendirebileceimizikonumak zere Prof. Dr. MahmudErol Kl Beyefendiyle stanbul

Kitaps Ktip elebi skelesindebulutuk. Mimari yaplar ya dasanatsal eserlerle ilgili sorularmzrportajn sonlarna sakladk. Zirahocann, bir filitreyle mmknolabileceini syledii, ortayakarlmas gereken yontulup,ilenmesi gerektiini ifade ettiigzellikler bakayd. O filtrenin neolduu, hakiki varlk ile balantssyleimizin satr aralarnda cevapbuluyor.

* Prof. Dr. Mahmud Erol Kl, KPAB Genel Sekreteri, Trk ve slam Eserleri

Mzesi Eski Bakan


32/152

MAHMUD EROL KILILA NSAN, ESTETK VETASAVVUFA DAR...STANBULLTR ve SANAT

DERGS

32

Fert ve cemiyet baznda Msl-man hayatn ekillendiren Kuranve Snnet ayn zamanda slam sa-natnn zerine bina edildii anatemeli oluturur diyebilir miyiz?Buna gre slam sanat deyince neanlamalyz?

Sorularnz cevaplamaya balama-dan evvel sizde de modern zamandindarlarnn ska yapt bir usulhatasn gryorum. O da, dinimizinyazl kaynaklar olan Kuran ve Sn-netin her eyde olduu gibi sanatanlaymzn veya estetiimizin dedorudan ve esas metinleri olduuvurgusu. Yabanc dillerde buna tex-tualism yani metincilik denilir. Her

ne aryorsan metinde var denilirkenbununla tek bana gramatik ve len-gistik zelliklerin anlalr olmasbana gre bir problemdir. Kendi-si de yazl bir metin olan KurandaKitap tayan eekdiye bir tenkidiifade de vardr. Halbuki dinin beerhayatnda kendini grlr klmasancak -tabiri mazur grn- kod -zc (dekoder) veya filtre dediimizbir ara blgeden getikten sonrakibir ikinci retim merhalesiyle ger-ekleir. Doru, kadim asrlardan buzamana kadar sanatn, felsefenin vebtn dnce tarihinin arkasndadinlerin olduu bilimsel bir gerek.Bunda hemen hemen btn sanattarihilerinin ittifak var. Fakat dinlerbu beer retiminde metinleriyle bu-lunmaktan ziyade iinde barndrdk-lar mnnn, limler, arier, bilgelertarafndan yorumlanmasndan sonrakendilerini d dnyada tezahr et-

tirirler. Tabii ki yaz ve ona merbutsanatlarda bizatihi metinler de birereser (obje) olarak kullanlabilirler kinitekim buna dair ok fazla rnei-miz bulunmaktadr. Lakin sizin hususisorunuz olan Din ve sanat irtibatnnteorik erevesi ise tam manasyla biryorumlama, bir tefsir etme, bir ak-lama sreciyle ortaya kar. Dolay-syla o beeri ara blgeyi atlamamakgerekiyor. nk her ne olursa olsunyazl hale gelmi bir metin, sabittir,statiktir. O metni konuturacak olano metni yorumlayacak olan, o metnitatbik edecek olan o dine tbi bil-gelerdir. Bunu bn Arabi diliyle y-le ifade edebiliriz: Hz. Muhammede

mnzel olup onun azndan kaydageirilmi metin ikinci merhale ola-rak da oradan kulub- rifana nazilolur ve bast olur. Zaten ilk devredebu kadar mhim bir metni hemenyazl olarak kayda geirmek iin arbir gayret gstermekten ziyade hfzedilmek ve iselletirilerek muhafa-za altna alnmas yoluna gidilmesibence zerinde dnlmesi lzmbir konudur. Mana fem-i muhsin-den fem-i muhsine intikal etmelidir.Araya eytan girmemelidir. Bu me-

selenin ne kadar mhim bir merha-le olduunu teyiden yle bir kartsoru soracam size: Tarihte meselaorta zamanlarda, slm sanatlarnn,estetiinin domasna sebep olan,buna zemin tekil eden Kuran veSnnetin modern zamanlara gelinceonun yerine tabiri caizse sadece birceza infaz hukuku kitab haline ge-tirilerek mesela kafa kol kesmenineklinin aratrld bir metin olmas

sizce nasl olmutur? Nasl bir ikincimerhale ile byle bir retim km-tr ortaya? Bu yaklam sahipleri deKaynamz Kuran ve snnet di-yorlar. imdi ne oldu da, hangi anaparalar kt? Kayboldu da bu tez-gahtan byle rnler kmaya bala-d. Kim bu cihazn ayarlaryla oyna-d onu bulmak gerekir ve sonra datamirci armak gerekir. Bence busorunsal bugnn Mslmanlarnnnndeki en entelektel sorudur.

Gelin bir atlye almas yapalmsizlerle: Mesela ok gzel bir pey-gamber sz var yazl kaynaklarda.Diyor ki; nnallahe Cemiln ve Yu-hibbul Ceml. Trkesi u demek:

Allah cemldir, gzeldir ve cemli,gzellikleri sever. Bu bir sz. Amakim telauz ediyor; peygamber. Yaniel-Cemlin kendisini yeryzndeonun zerinden izhar ettii mihverkii. Hikmetin ve cemlin mazhar(locus). imdi bu sz bir Osmanlarifi nce bir yazl metinde gryor,okuyor; sonra bu sz onda bir kar-lk buluyor ve tpk dllenmeye hazrbir rahim gibi kalbine intikal ediyor.ngilizce tabirlerle salt Reading ilebalayan sre Understandingeve oradan da Unveling srelerinedoru ilerliyor. Ancak ondan son-ra ocuk douyor. Bu sefer balyorerh etmeye neyin ne olduunu.Estetize bir Tanr anlayndan bah-sediyor mesela. Allah gzeldir vegzellikleri sever. Dolaysyla bu sz,bir arifin kendini gerekletirmede,zerinde yorum yapmada, felsefekarmasnda ilk etken (sperm) iken,

Sleymaniye Camii giri kaps zerindeki kitabe


33/152

MAHMUD EROL KILILA NSAN, ESTETK VETASAVVUFA DAR... STANBULKLTR ve

DERGS

33

ayn sz onun bu taliminden etkile-nen ve onunla hallenen dinleyenleriarasnda kabiliyeti olan kimselerdebaz sanat eserlerinin domasnasabebiyet veriyor. Gryor musunuz

mteakip tesir teselsln. Bu sz buyapsndan dolay, ihtiva ettii mana-nn derinliinden dolay bir hattatailham kayna oluyor: Ben bu G-zel Sz yazmalym diyor, u szbir ser-levha yapaym, mcessemklaym diyor. Abdestini alyor, elinekalemini, divitini alyor ve bu szbir gzelyazyor. O sz yazldktansonra bir mzehhib veya mzehhibeo yazy gryor ve diyor ki Yaznnmanas ok gzel, Allah var hattat daok gzel yazm, ben de buna okgzelbir tezhipyapmasam olmaz.zerinde 3-5 ay alarak nefis birtezyinat yapyor. Sonra bir sanatkarmarangoz buna gzel bir ereveyapyor. Bu levhay bir gzel insan,gzelden anlayan kimse alyor; evi-nin, tekkesinin, askeriyesinin, saray-nn duvarna asyor. Burada anlatt-m bir hikaye deil. (Kazaskerin bunefis levhasn TEMde muhakkak zi-yaret ediniz). Baknz bir sz, bir dinimetin nasl zincirleme doumlarasebebiyet veriyor. Yine hubtan hubadmek evrimi ite byle bir zincir-leme reaksiyonla ortaya kyor. Fikir-ler birbirini tetiklerler. Peki, sonra neoldu da gnmzde dinin metinleri;eskilerin dedii gibi bu letafete, es-tetik dncelere bal latif insan tipiretemez hale geldi. Hatta bilakis,dindarlk ve kabalk zdeleir oldu.Bu zihni ve fikri kabalk bireysel vetoplumsal anlamda da kaba dindartipini douruyor. Bu sorunun cevabda; o gzel insan tipinin karlma-

snda kullanlan aradaki o dekoderin,filtrenin kayp olmasndadr. Filtredeyin, prizma deyin, ne derseniz de-yin ok nemlidir. Bakn filtre demeku demektir; ben size yle bir filtrekullanrm ki, dnyann en barolduu iddiasnda olan Budizmdenveya Hinduizmden veyahut Hristi-yanlktan dnyann en byk terristakmn karabilirim. Nitekim kma-d m? Bunun rneklerini Hal Sefer-

lerinde, Srebrenitsada, Myanmardagrdk. Bu her din iin sz konusu-dur.

Gnmzde slam sanatndaki du-

raanlk manevi kemalattaki za-fiyetlerden kaynaklanyor olabilirmi?

Tabii ki. Bu zaten btncl bir yak-lamdr. Eer biz, estetize filtrasyo-numuzu kaybetmisek bunun insannumunesini, tiplemesini de hemenkaybediyoruz. O bir arif tiplemesidir.Bir bilge insan, nazif insan, zarif in-san tiplemesidir. Kesafetten letafe-te kmak o arifin zaten mesleidir.Arifin dikey anlamda, seyr-i slk

anlamnda ruhunu inceltmesi ondabir tr zevk-i selmin de ortaya k-masna sebebiyet verir. Mesela ensomut rneklerden bir tanesi de bumanada iirin ortaya kyla ilgi-lidir. Ben hayatmda hi iir nedirbilmezdim, iirden zevk almazdmdiyen baz kimselerin Ne zaman kiseyr-i sluka girdim bende bir iiri-yet kabiliyeti geliti ve iir sylemeyebaladm dediklerini biliyoruz. Kimbu? Mesela Mevlana, mesela NiyaziMsri. Niyazi Msri diyor ki, Ben air

olma hevesinde deildim. air olasdeildim ama seyr-i slukta yaad-m eyler benim dilimi zd, at.Biz buna snuhat diyoruz. Birdenbiregeliler, birden bire doular baladbende. Bendeniz bu halin analiziniSufi ve iir isimli kitabmda yaptm.iirin birden bire vehbi bir ey olarakortaya kn anlatan nemli bir b-lm var orada. Yani ruhsal zevklerde

incelme, iirin manasnda kendisinigsterdii gibi biiminde de kendinigsteriyor. Yine hubdan huba dtgnlm diyen kii, gzelden gzelediyor ktye dt gnlm demiyor.

Demek ki gzellikler ierisinde birmakamdan bir makama gemekteolan kii iteki gzelliini darya dayanstyor.

Tekke, dergh gibi meknlarnayn zamanda sanat reten yerlerolduunu biliyoruz. Bu yerlerinTrk slam sanatnn olumasnave tekmlne nasl etkisi olmu-tur? slam sanat tasavvuftan naslbeslenmitir?

Balangta size filtre dedim, de-

koder dedim. Kod zc demek,kodlar zen demek, bir ara bl-ge, bir yorum blgesi. Bunlar oknemsiyorum ben. Bunlarsz bir dinkonuturulamaz. Dekoder gibi bir-takm farkl kavramlarla izah etme-ye altm eyin geleneimizdekitam karl tasavvuftur. Tasavvufubu manada ben, siz sorduunuz,adn da koyduunuz iin sylyo-rum. Dolaysyla tasavvuf ok nemli,gnmze gelinceye kadar slm,

slm kaynaklarn, slm esasatnletafete doru, sanata doru, ince-lie doru ynlendiren ve o ynedoru yorumlayan en nemli filtreolmutur. zellikle bizim tarihimizdeyani Seluklu-Osmanl dnemi slmekollerindeki sanatlarn, edebiyat-larn, estetize yaayanlarn yegnefiltresinin tasavvuf olduunu ve ta-savvuf yolundan sonra bu retim-

Galata Mevlevihanesi izimi


34/152


DERGS

34

lerin ortaya ktn ve oaldngrmekteyiz. Burada tasavvufun et-kisi iki trldr. Birincisi dorudan,ikincisi dolayl. Dorudan yntem-de; bir kii seyr-i sluk grdkten

sonra kendisi ferdi olarak incelinceister istemez ortaya iir syleme sa-nat gibi eyler kyor. Yani, ben airolaym diye iir sylemiyor ama di-yelim ki metafizik bir ey anlatmakistiyor. Bir yksek metafizik konuyu,15-20 sayfada, belki de ciltte an-latmas dz yazyla ancak mmknolabilecek iken, bu kii bir beyittebu srlar derc edebiliyor. Dolaysylaiir, ister istemez yksek irfan dilininkanlmaz bir slubu oluyor. n-k biliyoruz ki iir remiz yatadr,

sembol yatadr. Dz yazdan farklolarak sana ifreli konuma imknsunan bir alandr. Dolayl yntemdeise; siz zaten bir ehl-i hirefsiniz, sa-natkr birisiniz, bir hattatsnz meselaama ne yazacanz bilmiyorsunuz.Belki kaleminiz gzel. Kalem gzel-lii ayn zamanda yazacanz eyinmanasnn da gzelliini getirir. Sizeer tasavvuf ocaklarnda bulunmubir kimseyseniz; Kazasker Mustafazzet Efendi ile Mevlevihane irtiba-tn kurabiliriz mesela, eyh GalipleMevlevihane irtibatn kurabiliriz.Dolaysyla yle bir yerde eer yeti-miseniz ister istemez size moderntabiriyle imgelem, veyahut hayalhazinesi sunuyor bu dnya. Yani ta-savvuf dnyas, size mthi zengin-likte bir semboller lemi sunuyor. Vebu sizin bu soyut dnceleri plastiksanatlara veya levhaya, harere veyahakkaksanz bir taa hatta bir tespihustasnn tespih tanelerine yanst-masn salyor. te o aradaki blge

ok nemli bu adan. MevlanannMesnevisi bu manada ok nemliilham kayna kitaplardan bir tanesiyani Kuran- Kerim ve snnetin ennemli dekoderlerinden bir tanesidirMesnevi. Biz sadece linguistik al-malara tefsir demeye baladk. Sade-ce Kurann sarf ve nahiv asndanaklayan almalara biz tefsir diyorolduk. Oysaki Kurann manasn an-latma noktasnda olan baz alma-

lara da niye tefsir demeyelim. Banagre bu adan Mesnevi ok nemlibir Kurn tefsiridir ve byle de g-rlmtr geleneimizde. Bu benimsylediim yeni bir ey deildir. Bennk kaybolmu gelenein ihyastaraftar olan birisiyim ve gelenekselbirisiyim. Modernist slm yaklam-larna uzak duran birisiyim.

Tekke neticede bir mekn ad. Camibir mekn ad. Bu meknlarda neyaplyor, ibadet yaplyor. Bu ibadether yerde yaplabilir fakat siz tekke-yi yaparken, diyelim ki eer devranibir tarikatsanz, sizin neye ihtiyacnzvar, bir semahaneye ihtiyacnz var,bir tevhidhaneye ihtiyacnz var. s-ter istemez bir alt keli, sekiz kelibir salona ihtiyacnz oluuyor. tebunun bir mimarisi ortaya kyor.

Bunun kuak yazlar yazlyor, mi-mari ekli ona gre oluuyor. MeselaSeluklu kervansaraylarnn, Seluklumedreselerinin, Seluklu darifala-rnn portalleri, yani giri kaps, cm-le kaps zerine yllar evvel yaptmbir almada unu tespit etmitim:Mesela Divrii Ulucamii ve Dar-ifasna gidiniz, etrafnda dolanz;ok sade bir ta bina greceksiniz

binann etrafnda. Ama binann kapnne geldiiniz zaman, muhteembir kap, muhteem bir ta kap sizikarlyor. Bu kap sizi ieri davetediyor. Ve kapdan ieri girdiinizzaman ayn muhteemlikte kar kb-lede bir mihrab grmektesiniz. imdiburada inisiyasyon denilen yani girive sonu, ba ve son birdir tasavvufdncesinden istifade edilmemi

Atik Valide Sultan Camii kubbelerinin bir grnm


35/152

MAHMUD EROL KILILA NSAN, ESTETK VETASAVVUFA DAR... STANBULKLTR ve

DERGS

35

olmas mmkn deil. O adan dok sade ama kap ok muhteem.Bundan dolay arier derler ki, tasav-vufa giri ok nemlidir (inisiyasyonda bu demektir). k o kadar deil.Girdin mi bitmitir. nk girmek bireyi kabul etmek, onun doru yololduunu kabul etmek demektir kibundan sonras teferruattr; ka gn-de varrsn, ka ylda varrsn, sona va-

rrsn varamazsn bunlar ok nemlieyler deiller. nemli olan ya ie-ridesindir ya dardasndr. Dardakaldn zaman Allah muhafaza, amakapy bulup ieri girmisen gerisiteferruattr, ok nemli grlme-mitir. Bundan dolay btn dikkatisanat kapya verir. Ayet-i kerimedeEvlere kaplarndan giriniz (Bakara,189) deniliyor. Aristo mantyla bu

ayeti yorumlarsak; h Tanr ok l-zumsuz bir sz kullanmtr. Neden?Herhalde ey Allahm, bacadan mgirecektik ki? dememiz lazm. im-di salt linguistik ve mantk asndanbakarsak byle. Demek ki Allah bunudediine gre burada kast baka birey, maksat baka bir ey: Her ilimdal bir evdir. Her ilmin doru kap-sndan giriniz. Yanl metodoloji izle-

nerek doru neticeye varlmaz. Yanlyerlerden girersen sonucu elde ede-mezsin ve Yunus Emrenin ktmerik dalna anda yedim zm, bos-tan ss geldi ko dedi ne yersin kozu-mu sz tam da bu yntem hatasndile getirmek iin sylenmitir. Yoksasama (absrd) bir beyit olurdu bu.Demek istedii u; zm yemekiin erik aacna kyorsun. Aklsz-

la bak, zm yemek istiyorsan, erikaacnda ne iin var. Dahas var, birde bahenin sahibi geliyor diyor kiBe adam ne yapyorsun benim cevizaacmda, in aa. Buna katmerli

yani zincirleme samalk denir man-tkta. Hazreti Yunus bu dindarlarndt en byk mantk hatasnbu beytiyle ifade ediyor. Sen Allaharyorsun, ama Allah ok sama birilim dalyla aryorsun, seni Allahaulatramayacak bir ilim dalyla me-gulsn, Allah aradn sylyorsun.Ve stelik o zannettiin ilim de o dao deil zaten. Allah bulacak ilimlerbellidir. Doru metodolojiyle dorusonulara varlr. Yoksa yanl meto-dolojiyle yanla gidersin. Bu adan

evlere ancak ve ancak kaplarndangirilir sz, doru bir bnyeye, do-ru bir yere varmak iin, vasl olmakiin ncelikle iyi bir kapdan girmekgerektiini anlatmaktadr. Peygam-ber Efendimizin Medinede Mescidegiri iin Mescide Alinin kapsndangiriniz diye bir sz vardr. Ali kap-s derken burada fiziki bir kap mkasdediliyor. Yoksa byk bir arifin,byk bir bilge sahabenin elindenslm renin anlamna m geliyorbu? Doru yerden alacaksn, slmda kimden alacan bu adan oknemli. Binaenaleyh, bunu Selukluta kaplarnda da grdmz gibi,bir ta kapya ok dikkat edilmesi,ar nem verilmesinin arkasndayatann tasavvuf felsefesi, tasavvufyorumu olduunu grmekteyiz. Vefiziken de ok iyi biliyoruz ki, bnArabi gibi arierin, Evhadddin Kir-mn gibi arierin, Mevln gibi arif-lerin Anadoluya k saan, bu ekil-de Anadoluyu ykayan bilgelerin o

blgelerde de yaadklarn biliyoruz.Mesela bir Ramazan ayn tamamenSivasta, hem Sivas merkezde hemDivriide geirdiini biliyoruz bnArabinin, Ftuhattan okuyoruz. Ma-latyada Sivasta yaadn biliyoruz.Kad Burhaneddinin ayn zamanda,Sadreddin Konevnin ok yakn birarkada ve mridi olduunu bilmek-teyiz. Yani ok yakn alar bulunmak-ta. Osmanl sultanlaryla ok yakn ir-


36/152


DERGS

36

tibat kurulmakta. Bir Yavuz-bn Arabiirtibat, III. Murad-bn Arabi irtibatgibi Bakn bakalm Sultan III. Mu-radn rya notlarna. Bugn ben ey-him diyen gremiyor o ryalar. Bu

irtibatlar ister istemez fikir ocuklardouruyor, ortaya bir rn koyuyor.

iirin douu, mimariye bunun yan-smasyla ilgili sylenecek ok husus-lar var. Gene bir motif u an aklmageldi. Bunu mesela Semra gel Han-mefendi; Seluklu sanatna dair kita-bnda vurgulad da. Seluklu mimari-sinde, Divri Darifasnda Draht-can, yani hayat aac motifi vardr.Hayat aac motifinin bn Arabininlem katmanlar, yani evren tasnifin-

den alnd, alnabilecei; gene bnArabinin Fthat- Mekkiyyesindekozmozu tarif ettii daireler olduu,bu spirallerin de ornament eklindetezyinata yansd da sylenir. Genebaz kaynaklarda Hindistandaki omuhteem abidenin, Tac Mahaliniziminin bn Arabinin Fthat-Mekkiyyesinin derkenarndaki bir i-zimden alndna dair yorumlar var.Dolaysyla tasavvufun slam sanatla-rn domasnda hem dorudan hemdolayl olmak zere iki ekilde de ol-

mutur tesiri diyebiliriz.

Osmanl mimarisindeki merkezikubbe sistemi, mahallenin oluu-munda klliyenin merkezi konu-mu, tek sesli musikimiz tevhid an-laynn da vuru mudur diyebilirmiyiz? Ya da slam dncesindekilem tasavvuru slam sanatna e-kil veren unsurlardan mdr?

Yalnz Allah var idi, ve Onunla be-raber hibir ey yok idi ve O, yarat-

may diledi, sevdi, itiyak duydu veyaratt. Ondan ilk kan, neet edenbirden bir kar fehvasnda olduugibi, sufilerin hakikat-i Muhamme-diyye dedii, bilim adamlarnn pri-ma materia dedii ilk madde, evreninasl. Her ey o prototipten yaratld.Bu temel yaklam sufi kozmolojisidir.Bu yaklam esas alarak konuacakolursak, birlik lemi okluk lemin-de tezahr etmeye balamtr. Bunu

Mesnevidhil birok metinde, yerdekrlm cam paralar, ayna parala-r rneiyle verirler. Yerde yzlercecam paras veya ayna paras vardr.Kafas yerden kalkmayan birisine bu

aynalara bak dediinizde, ka tanegne vardr diye sorarsanz yerdekiayna paralar adedi kadar size gnesayar. Yz tane gne var diyebilir.Ama kafasn yerden yukar kaldra-bilen kimseler ise gnein aslndabir tane olduunu yukarda grr. Oadan tevhid, birlik; kesret lemi yaniokluk lemi iinde srlandrlmtr.Ama bu srlanmay ykselenler, kafaykaldrma rneinde de olduu gibi,ykselebilenler idrak ederler.

Gene bir baka benzetme yardmylaanlatacak olursak; bir piramit d-nnz, piramitin en alt hacimsel veyzeysel olarak oktur, ama piramit-te ykselmeyle doru orantl ola-rak alan daralr, hacim daralr amayukarda birlie doru karsnz.Dolaysyla okluk aadadr, birlikyukardadr. Ve bir ey oalmaklakalitesini kaybeder. Keyfiyyetini kay-beder, kemmiyyet ne kar. Mo-dern hayatta eyalarn oalmas,zamanlarn oalmas, birok eyin

oalmasyla beraber yzeyselliinde artmas bunu gsteriyor. Eski za-manlarda eya o kadar ok deilken,nesneler o kadar oalmamken, in-sanlarn ura alanlar daha mahdudsaydayken, bir konuda derinleenler

daha oktu. nk konsantrasyonla-rn, temerkzlerini muhafaza edebi-liyorlard. Modern zamann getirdiien byk problem insan yzeyselle-tirmesi ve bunu yaparken de deiik

aralar kullanmas; eyalarn oal-mas nesnelerin oalmasyla bera-ber bereketin de ortadan kalkmasdemek ayn zamanda. nsann aslndaftratna da aykr. Yaradl ftratna daaykr olduu iin bunun beraberindeanksiyeteler, panik ataklar, orta ainsannn adn dahi bilmedii yzler-ce psikolojik ve biyolojik ve fizyolojikhastalklar oalmaya balad. Bunla-rn hepsinin sebebi o bereketin kalk-masyla beraber ortaya kt.

Hasl; Selukluda tevhid semboliz-mini belki daha ok tac kapda grr-ken, Osmanlda bu sembolizmi kap-dan ziyade kubbede grmekteyiz. Enstte hepsini toplayc bir ana kubbe,altnda yan kubbeler ve eyvanlar su-retiyle bir lem katmanlar var. Bunadair Turgut Cansever Hoca ok gzelaklamalarda bulunmutur.

Netice olarak btn bu anlattklar-mz topladmz zaman ben diyo-rum ki; bir edebiyaty, bir alimi, bir

mimar, bir airi, bir musikiinas, biraskeri, bir sultan ve bir tekke eyhi-ni buluturan filtre gelenekte hangifiltre ise o filtre yeniden ihya edilme-lidir. Vesselam.


37/152


38/152

Matrak Nasuhun izimiyle kale rnei


39/152

16. YZYILOSMANLITARHLNDEYEN BR SOLUK:MATRAKI NASUH

Matrak denen silahrlkoyunundaki baarsndan dolayMatrak lakabyla bilinen Nasuh Bey;Sultan II. Bayezid, Sultan Yavuz Selimve Sultan Sleyman dnemlerindematraklk yapmtr.

Enderunda askeri eitim almasnaramen matematie duyduu zelilgi sebebiyle bu konuda dersleralmtr. Matrak Nasuhun Osmanlmaliye hesaplamalarn ierenCemll-Kttb yazmtr. KanuniSultan Sleymann emriyle TeberninTrihr-rsuleserini Trkeye evirenNasuh Bey, bu tercmenin ardndankuruluundan 1551 ylna kadar gelen

bir Osmanl tarihi kitab da yazmtr.

yi bir silahr ve tarihi olmasnnyannda, usta bir nakka da olanNasuh Bey, seferler srasnda ordularngetii ve dinlendii ehir, nehir vedalarn minyatrn izmitir.

dt erKan

m.a., at


40/152

16. YZYIL OSMANLI TARHLNDE YEN BR SOLUK: MATRAKI NASUH / Davut ERKANSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

40

Asl ad Nasuh b. Abdullah el-Pritevolmasna karn, matrak denen si-lahrlk oyunundaki ustal ve ye-tenei sebebiyle Matrak lakabylaanlan ve bilinen Nasuh Bey, 1480li

yllarn sonuna doru, bugnk Ko-sova Cumhuriyetinin bakenti olanPritinede dnyaya geldi. 1490lyllarn sonunda ise devirme olaraksaray okulu Enderna alnd. Buradaasker eitim almakla beraber mate-matie zel bir ilgi duydu ve nem-li baz kiilerden bu konuda derslerald. Endern hocalarndan Sa Efendiile sk bir hoca-talebe ilikisi kurdu.O kadar ki Sa Efendi, Nasuh Beylevnyor ve rencisi olduu iin

her yerde memnuniyetini dile getiri-yordu. Matrak Nasuhun daha son-ra ortaya koyduu eserler hocasnnbu vncnn pek de yersiz olmad-n gstermitir.

1481-1512 yllarnda Osmanl tahtn-da bulunan Sultan II. Bayezid zama-nnda silahrlyle n plana k-maya balayan Nasuh Bey, iindekimatematik sevgisine kaytsz kalama-

d ve 1517 ylnda Osmanl maliye he-saplamalarn ieren Cemll-Kttbadl eseri kaleme ald. Matrak, Trk-e olarak yazd bu kitapta Arapave Farsay da etkin bir ekilde kul-lanmtr. Bu kitap balangta pekdikkat ekmese de sonraki dnem-lerde Osmanl maliyecilerinin kullan-d bir el kitab haline dnmtr.

Matrak Nasuh 1520 tarihindennce bir vazife gerei Msra gnde-rilmiti. Yavuz Sultan Selimin Msra

beylerbeyi olarak atad Hayr Beyindzenlettirdii silahrlk gste-rilerine katlan Nasuh Bey, devrinkaynaklarnn verdii bilgilere gremuhteem ve enfes taktikler sergi-

leyerek rakiplerini birer birer malupetmeyi baarmt. Yapt silahrlkgsterileri Hayr Beyin beenisini ka-zanmt. Buradaki vazifesi sona erenNasuh Bey, stanbula dndnde

yannda, Hayr Beyin kendisi hakkn-da bol iltifatlar ieren bir mektubunuda beraberinde gtrmt. 1520 y-lnda Kanun Sultan Sleyman tahtageince nceki hkmdarlardan ken-disine miras kalan dnceyle hare-ket ederek air, edebiyat ve sanat-lara byk nem verdi ve onlar eserretmeleri iin tevik etti. Bu kiiler-den birisi de Matrak Nasuhtu. Na-suh Bey, Kanunnin emriyle Muham-med bn Cerr et-Tabernin (. 923)

nl Trhr-rsul adl eserini 1520ylnda Arapadan Trkeye tercmeetmeye balad. Bu byk eserin ter-cmesini ancak 1530 ylndan sonratamamlayabildi.

Sleymannamenin 1520-1537 yllarn ieren ilk blm serlevhal ksm


41/152

16. YZYIL OSMANLI TARHLNDE YEN BR SOLUK: MATRAKI NASUH / Davut ERKAN STANBULKLTR ve

DERGS

41

Baz nemli grevlerde bulunan Nasuh Bey, 1530 ylndaKanun Sultan Sleymann ocuklar ehzade Mustafa,Mehmed ve Selimin At Meydannda (Sultanahmet Mey-dan) olduka aaal yaplan snnet treninde harikuladesilahrlk gsterileri sergiledi. 17 Temmuz 1530da ba-

layan snnet trenlerinin altnc gnnde Matrak Na-suh, tekerlekler zerine oturttuu birbirine benzer iki kalemeydana getirtti. Bu kalelerin iinde silahrler mevcuttu.Kaleler meydana getirildikten sonra kaplar ald ve iin-den kan askerler meydanda birbiriyle mcadele etmeyebaladlar. Akabinde bir kale dier kaleye stn geldi vegsteri tamamland. Nasuh Beyin sergiledii bu oyun kiKale Oyunu olarak bilinmektedir. Bu oyundaki ama birkale kuatma sahnesini canlandrmaktr. At Meydannda-ki bu gsteriyi brahim Paa Saraynn nnde kurulantahtndan izleyen Kanun Sultan Sleyman da tpk dierseyirciler gibi Nasuh Beyin bu enfes gsterisine hayran

kalm ve sonunda verdii bert ile onun tm imparator-

luktaki silahrlerin reisi olduunu ilan etmitir. Bu gs-teriden sonra artk onun ismi tarihe cesaret ormannnarslan Matrak Nasuh olarak kaznmtr.

Nasuh Bey, 1530dan sonra bitirdii Taber Tarihinin ter-cmesinin ardndan kurulutan 1551 ylna kadar gelenbir Osmanl tarihi yazd. Eserinde, Sultan II. Bayezid ve Ya-vuz Sultan Selim dnemini ieren ksmlar ile Kanunnin1534 ran ve 1543 Siklo seferini anlatt blmleri min-yatrl hale getirdi. yi bir minyatr ustas yani nakkaolan Matrak Nasuh, yukarda bahsi geen padiahlarndzenledikleri seferler srasnda ordularn getii ve din-

lendii ehir, kasaba, ky, nehir ve dalarn minyatrleriniizdi. Onun bu izimlerinin en temel zellii iinde insanfigr olmayyd. Dier bir deyile sadece corafyaya yada meknlara ait minyatrler olmasyd. Matrak Nasuh,kulland bu tarzla yani coraf minyatrlerle bir seferintarihini anlatma tekniiyle Osmanl tarihiliine yepyenibir soluk getirdi. Onun izdii bu minyatrlerin birouolduka gerekidir. Ksacas o, 16. asrdaki birok yerinadeta fotorafn 21. yzyl insanna miras olarak brak-mtr. stanbuldaki iki ktphanede muhafaza edilen bueserler bugn Osmanl tarihinin en nadide eserleri arasn-da yer almaktadr.

Safevi hkmdar ah Tahmasb ile arasnda husumetoluan Elkas Mirza, stanbula gelerek kardeine kar gi-riecei mcadele iin Kanunden yardm istedi. Mays1547de stanbula gelen Elkas Mirza iin Veziriazam Rs-tem Paann konanda 18 Haziran 1547de dzenlenenziyafet treni esnasnda silahrlk gsterileri de sergi-lendi. Bu gsteride ne kan kii ise Matrak Nasuhtu.Yapt gsterilerden dolay dllendirilen Matrak, Rs-tem Paayla (. 1561) dostluk kurdu ve onun iin bazeserler kaleme ald. Kanun Sultan Sleymann dzenle-dii baz seferlere katlmakla yetinmeyip ayn zamanda bu

seferlerin tarihini de yazd. 1551den sonra hayatta oldu-u tahmin edilen 16. yzyln bu deerli tarihisinin nezaman ld kesin olarak bilinmemektedir. Gnmzdeolduka yaygnlk kazanan, onun 1564te ld yolun-daki bilgilerin ve deerlendirmelerin hepsi tamamyla bir

tahminden ibarettir.

Hakknda Osmanlnn Leonardo da Vincisi ve Rne-sans Adam gibi Benzetmeler de yaplan, minyatrleriOsmanl corafyas ve tarihiyle ilgili yerli yabanc birokyaynn kapan ssleyen, hatta Irakn 2003teki igali ha-disesini ele alan baz akademik yazlarn da odanda yeralan Matrak Nasuhun eserlerine gereken deeri veren-lerin ise 20. ve 21. asr modern tarihileri olduu gerei-nin nemle vurgulanmas gerekmektedir. yle grnyorki daha uzun yllar bu yetenekli tarihi ve silahrn hayatve eserleri birok modern aratrmacnn ilgi oda ola-caktr.

Matraknn izimiyle Halep ehri


42/152

Matrak Nasuhun son eseri olan Nzhet Esrril- Ahbar Der-sefer-i Sigetvardan alnm bir minyatr. Kanuni Sultan Sleyman ota- hmayunda grlyor.


43/152

HTAMAININ TANIIVE TARHS:MATRAKI NASUH

Asl meslei silahrlk olan MatrakNasuh, ald Enderun terbiyesiylekalemini ve edebi birikiminikuvvetlendirmiti. lk telifat teknikve mali konularda olmakla birliktebunu tarih yazmyla talandrmaniyetindeydi. Yeni tahta km SultanSleymann emriyle bir tarih kitabnnevirisine girimesi bu yolda ilk kalem

tecrbesi oldu. Sz konusu eserTaberi Tarihi idi. Matrak Nasuh, butercmeye 1551 ylna kadar gelecekbir Osmanl tarihi ilave etmeyi uygungrd ve ksm ksm bu blmkaleme ald. Dncesi bu eseri drtcilt halinde hazrlamakt. Kitabnn adda bu niyetine uygundu: Mecmat-tevrih. Osmanl tarihi ksmnnSultan Sleyman dnemine kadargelen bahisleri pek orijinal deildi,Nasuh bunlar bilinen tarihlerdentoparlamt; fakat II. Bayezid dnemiiin grsel bir len halinde muhtelifminyatrlerle, derledii metne farklbir hava vermeyi ihmal etmemiti.

Prof. dr. fi m. emecen29 ms isitsi Ti B ti si


44/152

HTAM AININ TANII VE TARHS: MATRAKI NASUH/ Prof. Dr. Feridun M. EMECENSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

44

1520de sonradan Kanuni unvanylaanlacak olan I. Sleyman tahta k-tnda muhtemelen hi kimse onunyarm asra yakn bir sre hkm s-rp babas Yavuz Sultan Selimden

devrald imparatorluu zellikleAvrupada nemli bir siyasi aktr ha-line getireceini dnemezdi. Tahtyolunda herhangi bir problemle kar- karya kalmakszn hkmdar olanSultan Sleyman, byk atas FatihSultan Mehmedin izini takip ederekBatya kar yeni bir gaza atanbalatm, Belgrad (1521) ve Rodos(1522) gibi stratejik nemi haiz kilitnoktalar fethettii gibi Macaristannkadim krallna son verecek Moha

Zaferi (1526) ve hemen sonra Viyanakuatmas (1529) ile yeni bir emper-yal siyaseti devreye soktuunu akekilde gstermiti. Onun saltana-tnn bu ilk on yl Osmanl mpara-

torluunun Avrupa siyaset dengesiiinde edinecei yeri belirlemektegecikmedi. stelik Sultan Sleymanbabasndan Hdiml-Haremeynyani slamn mukaddes yerlerininhizmetisi olma unvannn kendisineykledii sorumluluun da farkn-dayd. Fakat o, bu unvan btn slamdnyasnn tek lideri olma idealininak bir ifadesi olan hilafet anlay-yla badatrc bir ekilde yenidenyorumlatt. Bu durum klasik Abbasi

hilafetinin onun ahsnda yenidencanlanmas anlamna geliyordu, ha-lifeliin mahiyet ve artlarn daha1524 gibi erken bir tarihte huzurundatartmaya amas ve daha sonra da

ak ekilde benimsemesi, dnyannartk son asrna girdii inancnn zi-hinlerde hakim olduu bir dnemdeonun son asrn mceddidi, mehdi-si, devleti ebedi saadete ulatracakbir lider olarak takdim edilmesiylebirleerek farkl bir devrin yaanaca-n mjdeliyordu. phesiz impara-torluun hkimiyet telakkisinin yenibatan tasarlanmas aamasnda ilimerbab siyaset adamlar edeb mu-hitler yannda tarihilere de byk i

decekti. Bu yeni ihtiam devrinde,emperyal zelliklere vurgu yapp or-taya kacak imaj gelecek nesilleretama asndan nemli grevlericra edecek kuvvetli kalemlere ihti-ya duyulacakt. Onlar vastasyla daYavuz Sultan Selimin ikindi gneigibi ksa sren ama glgesi uzunolan dnemini anlatan Selimnmediye adlandrlan ve adeta bir seriyednm tarihlerinin yerini yeni h-kmdarn sz konusu emperyal vedin siyasetine uygun ideolojileri or-

taya koyan daha ar vurgularla doluSleyman dneminin tarihleri yaniSleymannmeler alacakt.

Matrak Nasuh benzeri meslekta-lar gibi Sultan Sleymann ihtiamlzaferlerini yazmay kendisine nemlibir grev bildi. Asl meslei silahr-lkt yani asker kkenli bir eitim-den geliyordu, fakat ald Enderunterbiyesi kalemini ve edebi birikiminikuvvetlendirmiti. lk telifat teknikve mali konularda olmakla birlikte

bunu tarih yazmyla talandrma ni-yetindeydi. Yeni tahta km SultanSleymann emriyle bir tarih kitab-nn evirisine girimesi bu yolda ilkkalem tecrbesi oldu. Sz konusueser slam tarihiliinin aheseri olanTaberi Tarihi idi. Sultan Sleymannbu eseri tercme ettirmesindekigaye, onun emperyal siyasetine vestlenecei misyona uygundu ve hide rastgele seilmie benzemiyordu.Sleymannamenin 1520-1537 yllarn ieren ilk blm serlevhal ksm


45/152

HTAM AININ TANII VE TARHS: MATRAKI NASUH / Prof. Dr. Feridun M. EMECEN STANBULKLTR ve

DERGS

45

Matrak Nasuh bu eserin tercme-sine yeni hkmdarn tahta ktilk yllarda giritiinde muhtemelenSultan Sleymann zihnindeki buamacn pek farknda deildi, ama

on yl sonra tercmesini bitirdiindesiyasi ve askeri zaferleriyle talananbir dneme ahit olduu iin bir en-telektel olarak ksa zamanda naslbir ii stlendiinin farkna varmaktagecikmedi. Zira kendisi de bu dnemzarfnda orduda bulunmu, ihtiamngrnr ynleri olan byk trenlerekatlm, zaferlerin yanklaryla hem-hal olmutu. Bunu ebediletirmekbyk slam tarihine eklemlenen birOsmanl tarihi vastasyla daha daanlaml olacakt. Yapt yeni bir ey

deildi, ama dneminin siyasi ve diniynelimleri dnldnde nemlibir amaca hizmet edecei akt. Bu-nun iin tercmeye 1551 ylna ka-dar gelecek bir Osmanl tarihi ilaveetmeyi uygun grd ve ksm ksmbu blm kaleme ald. Dnce-si bu byk eserini drt cilt halindehazrlamakt. Kitabnn ad da bu ni-

yetine uygundu: Mecmat-tevrih.Osmanl tarihi ksmnn Sultan Sley-man dnemine kadar gelen bahisleripek orijinal deildi, Nasuh bunlarbilinen tarihlerden toparlamt; hat-

ta II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selimdnemleriyle ilgili yazdklar da son-radan ayr birer para gibi telakkiedilmiti. Ancak bu paralarda daNasuh, kulland kaynaklar bazenkelimesi kelimesine takip etmektenbaka orijinal katklar yapmad, fa-kat II. Bayezid dnemi iin grselbir len halinde muhtelif minyatr-lerle, derledii metne farkl bir havavermeyi ihmal etmemiti. Asl SultanSleyman dnemi iin nasl bir metin

yazaca merak konusuydu. indeyaad ahit olduu olaylar kale-me alrken sadece kendi mahede-leriyle yetinmedi. Dneminin ndegelen limlerinden eyhlislam bnKemalin Sultan Sleymana ayrdX. Defterindeki bilgileri takip etti,asl orijinal katksn ise eserinin sonblmlerinde yapt.

Sultan Sleyman zamann parapara kaleme alan Matrak Nasuh,dneminin tarihilerinin balk atmageleneine uygun ekilde Dstanbalyla ilk blm, Sultan S-

leymann clusuyla balayp Korfuseferiyle bitirdi (1520-1537). Kor-fu seferi, aslnda atas Fatih SultanMehmedin planlayp da vefat do-laysyla tamamlayamad talyayaynelik dnlmt. Bir bakmaSultan Sleymann Romann fethi-ni hedeeyen emperyal zihniyetininbir adm vasfn tayordu. Ancakmevcut artlar bunun iin henz el-verili olmadndan bu tasavvurdanksa sre sonra vazgeilecekti. Nasuh

ikinci Dstann Karabodan sefe-rine ayrd (1537-1539). Bu baarlsefer Karadenizin Kuzey-Bat kylarzerindeki hkimiyeti tam anlamylaperinliyor, Rusya ve Ukrayna steple-rine kap aralyordu. Nasuh bunu ta-kiben bir yllk bir kesintinin ardndanMacaristan seferiyle elde edilen Es-tergon ve Macar krallarnn ta kenti

Matrak Nasuhun son eseri olan Nzhet Esrril- Ahbar Der-sefer-i Sigetvardan alnm bir minyatr. Fethedilen nc kaleyi resmetmektedir.


46/152

HTAM AININ TANII VE TARHS: MATRAKI NASUH/ Prof. Dr. Feridun M. EMECENSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

46

Istolni Belgradn fethini kaleme ald,stelik bunu daha nce ilk blmnkonusuna giren Irakeyn Seferi (1534)gibi minyatrlerle de sslemiti. Bu-rada Barbarosun Akdenizde Fransz-

larla mtereken yapt deniz seferivesilesiyle hazrlad minyatrlereyer vermiti. Eserini, bilgiler itibarylada asl orijinal yan oluturan 1543-1551 dnemiyle sona erdirdi. Bu sontarihin bylesine bir eserin bitirilmesiiin anlaml bir yan yoktu. Bu durumeserini devam ettirecek bir frsatbulamadn ncelikle hatra getirir.Ancak bunun muhtemelen eserininksa bir versiyonunu hazrlamakta

olmasyla da ilgisi bulunabilir. Nite-kim Matrak Nasuhun kataloglardaRstem Paa Tarihi adyla bilinenmstakil bir Osmanl tarihinin de ya-zar olduu tesbit edilmitir. Bu ese-

rin baz nshalar 1549da baz ns-halarnn ise 1561de nihayetlenmesiMatrak Nasuhun 1551den sonrakiksmlara bir on yllk dnemi dahaeklediini dndrr. Eserini d-nemin hayli tartmal bir ismi olanveziriazam Rstem Paa ile balan-tl olarak hazrlamas byle bir faslavermi olmasna yol am buluna-bilir. Nahivan seferi srasnda eh-zade Mustafann katli olay (1553)

hemen arkasndan Rstem Paannazli ve ksa sre sonra yeniden ik-tidar elde etmesi (1555), ehzadeBayezid-ehzade Selim arasndakitaht kavgas (1559) gibi i politikada

son derece nazik durum ve belirsiz-likler sebebiyle eline kalemi almaktaimtina ettii, sonra da Rstem Paaadna hazrlad anlalan ksaltlmtarihini hi olmazsa btn olaylar ya-ttktan sonra 1561e kadar uzattileri srlebilir.

Ksaca Matrak Nasuh para paragrnen ve belki de btnyle biraraya getiremedii, buna da frsatbulamad anlalan eseri vasta-syla Sultan Sleyman dneminin

siyasi manzarasn imparatorluunihtiamyla paralel bir anlatm iindeileride oluacak Altn a sylem-lerine de zemin hazrlayacak ekildeokuyucularna sunmaktadr. OnunSultan Sleyman dnemiyle varliyice billurlaan emperyal zihniyetdnyas iinde yer alan ve bu dn-yay gelecek nesillere bir lde ta-ntma grevi de stlenen Sleymana Tarihileri arasnda mmtaz biryere sahip olduuna phe yoktur.

Matrak Nasuhun son eseri olan Nzhet Esrril-Ahbar Der-sefer-i Sigetvardan alnm bir minyatr.Kanuni Sultan Sleyman ota- hmayunda Erdelvilayeti kralnn ziyaretini resmetmektedir.


47/152

HTAM AININ TANII VE TARHS: MATRAKI NASUH / Prof. Dr. Feridun M. EMECEN STANBULKLTR ve

DERGS

47


48/152

stanbul (8b) ve Galata (9a), Beyn- Menzil


49/152

MATRAKI NASUHUN

AHANE ESER

BEYN-I MENZLMNYATRLERNE DAR

Sultan Sleymann 1533 ylndaki Badat

seferine katlan Matrak Nasuh stanbulile Badat arasndaki konak yerleriniyazarak ve tasvir ederek bir Menzil-name

hazrlamtr. 1537 ylnda tamamlananBeyan- Menzil-i Sefer-i Irakeyn isimlieserde yer alan ehir tasvirleri ncelikle

Osmanl dnemi ehir ve mimarlk tarihiincelemelerine yeni bir k getirecek

kaynaklardandr. Bu tasvirler ayntarihlerde ehirlerdeki nemli antlar veehrin genel grntsn vermektedir.stanbuldan Badata kadar olan

pek ok konak yerinin yar-ku baktasvirleri vardr. Osmanl tarihi iinde

yazlan menzil-nmeler sefer srasndaveya sonrasnda tutulan kaytlar olup,ordunun konak yerlerini anlatmaktadr.

Corafya tarihi iin nemli kaynaklar olanbu eserlerde geen yer isimleri bugn

artk kaybolmu veya yer deitirmiyerleim yerlerinin isimlerini belirlemekasndan da aratrmalarn temel bavurukaynaklarndandr.

P. d. zp Tarmstb isitsi Ti B ti si


50/152

MATRAKI NASUHUN AHANE ESER BEYNI MENZL MNYATRLERNE DAR / Prof. Dr. Zeynep TARIMSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

50

Osmanl tarihinin en dikkat ekiciaydnlarndan birisi olan MatrakNasuh, eserleri bugne kadar gelmiansl yazarlardan birisidir. KanuniSultan Sleyman dneminin bu h-

nerli yazar ve sanatkr hezarfen in-san zellikleri ile dikkati ekmektedir.Nasuh bilindii kadaryla hattat, nak-ka, matematiki, silahor ve matrak-dr. Hangi hneri ele alnsa ayr biralma konusu, ayr bir kitap olacakzenginlikte zelliklere sahiptir, fakatNasuhun yaad zamandan bu-gne intikal eden kaynaklarn snrlolmas onun yalnzca eserleri zerineyounlaabilmeye izin vermekte, buyetenekli aydnn hnerleri ile neler

yaptn uzun uzun anlatmaya im-

kn vermemektedir.

Kanuni Sultan Sleymann 1533 y-lndaki Badat seferine katlan Na-suh stanbul ile Badat arasndakikonak yerlerini yazarak ve tasvirederek bir Menzil-name hazrlam-tr. 1537 ylnda tamamlanan Beyan-Menzil-i Sefer-i Irakeyn isimli eser-

de yer alan ehir tasvirleri ncelikleOsmanl dnemi ehir ve mimarlktarihi incelemelerine yeni bir k ge-tirecek kaynaklardandr. Bu tasvirlerayn tarihlerde ehirlerdeki nemli

antlar ve ehrin genel grntsnvermektedir. stanbuldan Badatakadar olan pek ok konak yerinin ya-r-ku bak tasvirleri vardr. Osmanltarihi iinde yazlan menzil-nmelersefer srasnda veya sonrasnda tu-tulan kaytlar olup, ordunun konakyerlerini anlatmaktadr. Corafyatarihi iin nemli kaynaklar olan bueserlerde geen yer isimleri bugnartk kaybolmu veya yer deitirmiyerleim yerlerinin isimlerini belirle-

mek asndan da aratrmalarn te-

mel bavuru kaynaklarndandr.

Osmanl dnemi minyatrl eserleriiinde krinin yazd minyatr-l Selim-nameden hemen sonra,Arifinin minyatrl Sleyman-na-mesinden nce yaplm olan buminyatrler Osmanl minyatr sana-tnn on altnc yzyldaki maceras-

nn temel talarndan olup, farkl birtarzda ele alnmlardr. inde insanfigr olmayan bu minyatrler b-tnyle ehir ve tabiat tasvirleridir.Beyn- Menzilde stanbuldan Ba-data ve Tebrize kadar olan ehirler,kyler ve kalelerin ematik resimleriharita-minyatr tarznda yaplmtr.

Beyn- Menzilde yer alan ehir vetabiat tasvirlerinin Matrak Nasuhtarafndan yaplm olduu, Na-suhun kendi ifadesiyle belirtilmitir.Eserde on altnc yzyln birinci ya-rsnda Osmanl lkesindeki ehirlerbeklenmedik ekilde eitli ayrnt-laryla gsterilmitir. stanbul, Gebze,Hereke, zmit, znik, Ktahya, Konya,Erzurum, Erzincan, Tebriz, Badat,Eskiehir gibi bugn hala nemliolan merkezler Menzil tasvirleri ara-snda yerini almtr.

Ortaan devam olan kale-ehir-lerin biimsel zellikleri Beyn-Menzilde genellikle kare veya dik-drtgen sur duvarlaryla evrili olan

mam- Azam Trbesi (44a) ve civar (43b), Beyn- Menzil


51/152

MATRAKI NASUHUN AHANE ESER BEYNI MENZL MNYATRLERNE DAR / Prof. Dr. Zeynep TARIM STANBULKLTR veDERGS

51

ehirlerin kale kaplar ile varsa surdndaki yerleim yerleri olarak gs-terilmitir. ehirlerin ulu camileri vedier antsal yaplarn ou bu ehirtasvirleri iinde yer almaktadr. Ayr-

ca ehirlerin bir ksmnn yerletiklerialann toporafik zellikleri de anla-lmaktadr.

Eserin ilk tasviri stanbul olup iftsayfaya yerletirilmitir. Sadakisayfann tamamn sur ii stanbulkaplarken, sol tarafta Galata ve Ha-li grlmektedir. stanbulun Bizansdnemi surlar ve kaplar ile Sarayevreleyen Osmanl surlar, TopkapSaray, Ayasofya, Sultanahmet Mey-dan, Kapalar gsterilmitir. s-tanbul tasvirindeki Byezid ve FatihKlliyeleri ile arasndaki Eski Sarayehir kompozisyonunun en dikkatekici yaplar olarak ne kmakta-dr. stanbul tasviri kendi a iindebile en ok tarihi yap ieren bir ehirolarak pek ok kilise, dikili ta, cami,medrese, han ve bazlar henz neolduklar anlalamayan binalardanolumaktadr. Mahalleler kamu bina-larnn younluundan dolay stan-bulda l beli birka bek halin-

de fevkni/st kata sahip yaplardanolumu olarak yanstlmtr. Dierehirlerde ise mahalleler l be-li ev gruplar eklinde ifade edilmi,bazen bu gruplar tek bir duvar hattarkasnda izilmilerdir.

ehirler tasvir edilirken Matrak ayntarihlerde var olduunu bildiimizbaz yaplar atlam olabilmektedir.Olmayan bir yap sadece sslemekamacyla yerletirilmemi, fakat ek-sik braklan bir yap ehrin kendi

iindeki nispetlerini bozabilmektedir.Mesela stanbul tasvirinde yer alma-yan baz yaplarn brakt boluklargeometrik ahengi bozmaktadr. Ayr-ca sokaklarn deilse bile Divan yoluolan ana caddenin bile ifade edilme-yii ehrin daha ok binalarnn an-latlmak istenmesiyle ilgili olmaldr.Bir dier problem ehirde varlnbildiimiz bostanlar gibi geni alan-larn izilmeyiidir. Nasuh ehri adeta

bir yaplar topluluu olarak alglamve yle yanstmtr. nsann, cadde-lerin, sokaklarn ve geni yeil alan-larn olmad tasvir, binalar tarihiyarmada snrlar iine sktrmakta-dr. Matrak bir sayfaya yerletirdiisur ii stanbulu sayfann tamamna

yayarak daha dar olmas gerekensaray burnunu geniletmi, yine degstermek istedii yaplar sktra-rak ifade etmitir. Mesela, kk kay-malarla ayn aks zerindeki anakap arkasndaki avlularla ekillenenTopkap Saraynn nc kaps vearkasndaki avlunun birbirinin deva-m olmas gerekirken burun ksmn,bozulan llerinden dolay sayfannsana doru kaydrlmtr. Topkap

Saraynn bugn mevcut olan aynkap ve avlularnn yerleim dzenibilinmeseydi farkl bir plan olduudnlebilirdi. Ayn sorun Eski Sa-ray iin de geerlidir. Saray olu-turan kkler dikdrtgen bir baheduvar iine yerleen bir i baheye

yerlemi olarak doru bir ekilde i-

zilmitir, fakat bugn de mevcut olanBayezid cephesindeki bahe ile S-leymaniye cephesindeki bahe aynbyklkte tasvir edilmitir. HlbukiMatraknn bu tasviri yap sene-lerde Sleymaniye tarafnda Vefayakadar genileyen ve daha sonra S-leymaniye Klliyesini iine alacakgenilikte bir koruluun gsterilmiolmas lazm gelirdi. stanbulun en

Konya (17a), Beyn- Menzil


52/152

MATRAKI NASUHUN AHANE ESER BEYNI MENZL MNYATRLERNE DAR / Prof. Dr. Zeynep TARIMSTANBULLTR ve SANAT

DERGS

52

belirgin tasvir edilen yaplarndan bi-risi olan Bayezid Klliyesi abidevi birekilde ehrin ortasnda ykselirkencami ile medrese arasnda muhafazaedilmi olan Bayezid Meydan yine

binalarn skmasyla yok olmu g-rnmektedir.

Beyn- Menzildeki ehir tasvirleriiindeki ev betimlemeleri her eyeramen stanbuldan Badata ka-dar olan corafyadaki farkll ifa-de edebilmektedir. stanbul, znikzmitteki krmz kiremit atl evlerAnadoludaki ehirlerde dz damlyaplara dnrken, Nasuh aradakifarkll bilhassa belirtmi olmaldr.Her ehirdeki antsal yaplar geomet-

rik lleri her zaman doru olmasada gsterilmitir. Kyler ise genel-likle be alt dz daml basit evlerleifade edilmitir. Nasuhun sefere -kan ordu iin nemli olan kprlerindurumunu da zellikle belirtmi ol-duu dikkati eker. Kprler mimariolarak ayn zellikleri gstermesineramen ordunun geii iin nemliolmasndan dolay Nasuh neredeyse

grd btn kprleri ve suyolla-rn tasvir etmitir.

Sefer gzerghlarnda ordu gitme-den nce adr mehterleri tarafndan

adrlar kurulmakta, ordu kalktk-tan sonra arkada bekleyen dier birmehter takm kalan adrlar top-lamaktayd. ehirlerden gese deordu daima kendisi iin kurulan a-dr-kentlerde konaklamaktayd. Budurum Nasuhun Menzilnamesin-de de aka grlmekte, ehirlerinsurlar dndaki ikamet alanlarnaizilmi olan ounluu tek kapl,kazklara balanarak kurulmu olanasker adrlar dikkati ekmektedir.Baz konak yerlerinde ise bahe du-var yerine geen perde/zukak ileevrilmi daha byk otalar askeradrlarnn arasna yerletirilmitir.Bylece konak yerleri kurulmu olanadrlarla birlikte gsterilmitir.

Evler arasndaki ve ehirlerin etrafn-daki boluklara yerletirilen ot ve i-ekler bezemeci bir anlayla boluk-lar doldurmaktadr. Doa tasvirleri

iinde nehirler ve kprler, zellikleetkileyici gzellikteki sarp yamalarve geitler gsterilmitir. Konya Ka-lesinin bir tarafndaki iki sarp tepezerine yerleen kaleler gibi tabiattasvirleri ile meskun mahallerin ara-sndaki mesafeler yaklak tahmin-lerle gsterilmitir. Kayseri civarndaDeveli ile ncekara Kprs arasn-daki olduka dik bir tepe ve zerin-deki kale gibi yolcular iin nemliolan ayrntlar bazen ehir iindekibinalardan daha fazla dikkate aln-mtr. Yol almakta olan ordununkarsna kan her trl kolaylk vezorluk bylece belirtilmitir.

Anadolu corafyasndaki ehirlerinon altnc yzyl banda hangi co-rafi zellikte olduunu her bir ehirve konak yerinin civarndaki da,tepe, gl, nehir, kk kaleler ve

Documents

1453 Istanbul Kueltuer Ve Sanat Dergisi 19