ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻ

Ն ՊԱՏԵՐԱԶՄ

Սկսվել է 1939թ. Սեպտեմբերի 1-ին ավարտվել է 1945թ. Սեպտեմբերի 2-ին

Միջազգային հարաբերությունները 1930-ական թվականներին

II Աշխարհամար

տի պատճառները

Աշխարհում շարունակվում

էր պայքար ազդեցության ոլորտների,

գաղութների, հումքի

աղբյուրների և շուկայի համար

Գերմանիայի գլուխ կանգնեցին

ֆաշիստները ովքեր երկրի

հիմախնդիրները լուծում էին զենքի

միջոցով

Վերսալ-Վաշինգտոնյա

ն չլուծված հակամարտու

թյունները

Գերմանիան ուզում էր հասնել Համաշխարհային տիրապետության

Ստեղծվել էին երկու

հակադիր ուժեր:

Առաջինը «Բեռլին-Հռոմ-Տոկիո»:Դրան հարում էին:

Հունգարիան

ՌումինիանԴանիան

Ֆինլանդիան

Բուլղարիան

Սլովակիան

Երկրորդ խմբավորում

Բելգիան

Առանքը

Հոլանդիան

Հարում էին

Հունաստանը

Փարիզը ԼոնդոննԼեհաստան

ը

Հարավսլավիան

Գերմանիային

Մեծ Բրիտանիան Ֆրանսիան

1939թ. Սեպտեմբերի 3-ին

Պատերազմ հայտարարեցին

Բայց ոչ մի քայլ չձեռնարկվեց

ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԱՌԱՋԻՆ ՓՈՒԼԸ ԽՍՀՄ-

ն

Լատվիան

Լիտվան

Էստոնիան

Մոլդովան

Ֆինլանդիայից կարողացավ գրավել տարածքներ, բայց Ֆինլանդիան կարողացավ պահպանել իր անկախությունը:

ռազմակալեց

Գերմանիան գրավեցԲելգիան

Ֆրանսիան Դանիան

Լեհաստան

Նորվեգիան

Հոլանդիան Բուլղարիան

Ռումինիան

Հունգարիան

ՀունաստանըՀարավսլավիան

Գերմանիայի գրաված երկրները

1941թ. հունիսի 22-ին ֆաշիստական Գերմանիան,

խախտելով 1939թ. կնքված միմյանց վրա չհարձակվելու մասին

պայմանագիրը, պատերազմ սկսեց

ԽՍՀՄ-ի դեմ:

ԽՍՀՄ-ը

թշնամուն հանձնեցին

շատ տարածքներ

ԽՍՀՄ-ը միայնակ չմնաց ֆաշիզմի

դեմ մղվող պայքարում ԽՍՀՄ-ի հետ`

ֆաշիզմի դեմ համատեղ

պայքարելու համար

համագործակցեցին

ԱՄՆ-ն Անգլիան

Ֆրանսիան

ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ՓՈՒԼԸ

Երկրորդ փուլը սկսվեց ԽՍՀՄ-ի վրա Գերմանիայի հարձակմամբ` 1941թ.-ի հունիսի 22-ից մինչև 1943թ.-ի վերջը:

ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԸ ՀԱՅՐԵՆԱԿԱՆ ՄԵԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ

Երկրորդ աշխարհամարտը, որ իրավամբ համարվում է մարդկության պատմության մեծագույն աղետը, շուրջ 60 միլիոն մարդու կյանք խլեց, անթիվ-անհամար բնակավայրեր վերածեց փլատակների: Աշխարհակործան այս պատերազմում Հայաստանը, բարեբախտաբար, ռազմական գործողությունների թատերաբեմ չդարձավ. պատերազմի մահաբեր ալիքը, բախվելով Կովկասյան լեռներին, ընկրկեց, մեր երկիրը զերծ մնաց անխուսափելի ավերածություններից ու կոտորածից: Եվ այդուհանդերձ, այն նաև մեր պատերազմն էր, քանզի անմիջականորեն առնչվում էր նաև մեր ժողովրդի կենսական շահերին, քանզի նրան մասնակից դարձավ ողջ աշխարհասփյուռ հայությունը` ի դեմս իր 600 հազար ռազմիկների: Պատերազմը մերն էր, ուստի և հավասարապես մերն էր թե նրա պատճառած անսահման վիշտն ու տառապանքը և թե փառահեղ հաղթանակի բերկրանքը, հաղթանակ, որ ձեռք բերվեց նաև մեր ժողովրդի անլուր ջանքերի, բազմահազար հայ ռազմիկների արյան գնով:

Հայ ժողովուրդը առաջին համաշխարհային պատերազմում կորցրեց իր դարավոր հայրենիքի 90 տոկոսը և արևմտահայության զանգվածային կոտորածով ու բռնագաղթով դատարկվեց պատմական հայրենիքը: Սփոփիչ էր Հայաստանի Հանրապետության (1918-20թթ ) և Խորհրդային Հայաստանի կայացումը, որը թեպետ գտնվում էր ԽՍՀՄ կազմում` Ստալինյան և Բոլշևիկյան դաժան ճիրաններում, հայության հարատևման ու գոյության փարոսն էր հանդիսանում: 20-րդ դարասկզբին ծնված երկու համաշխարհային հրեշները` ֆաշիստներն ու կոմունիստները վառեցին երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հրդեհը: Խորհրդային Հայաստանը կոմունիստական ճամբարի երկիր էր և խորհրդային բանակում կռվող հարյուր հազարավոր հայեր իրենց սուրբ արյունն էին հեղում հանուն Ստալինի և կոմունիստական վարչակարգի գոյատևման համար` տալով անվանի զորահրամանատարներ ու լեգենդար հերոսներ: Ֆաշիստական Գերմանիան չէր կարող հաշվի չառնել հայության դիրքորոշումը դեպի կոմունիստական Ռուսաստանը: եվ սև ամպեր էին կուտակվում հայության գլխին, ֆաշիստները հայերին համարում էին հրեականացվաց ժողովուրդ, որը ենթակա էր ստրկացման ու բնաջնջման:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՖԱՇԻՍՏԱԿԱՆ ՊԼԱՆՆԵՐՈՒՄ:

Հիտլերյան Գերմանիայի ծրագրերում ԽՍՀՄ տարածքը զավթելուց հետո բաժանվելու էր մի քանի մասերի: Դրանցից մեկը կրում էր «Կովկաս» անունը` Թբիլիսի կենտրոնով և իր կազմում «Հայաստանի կոմիսարիատով»:Գերմանիան ծառայության էր ներգրավել այն տարագիր գործիչներին, ովքեր ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմը իրական պայման էին համարում Հայաստանում իրենց իշխանությունը վերականգնելու համար: Ստեղծվել էր «Հայկական ազգային խորհուրդ», որը գործում էր գերմանական ռազմական իշխանությունների հետ համագործակցված: Թշնամին իր պլաններում օգտագործում էր նաև հայ ռազմագերիների ռեզերվը, կազմավորելով ռազմական ուժեր` հայկական լեգեոնը: Հայ գործիչները լեգեոնը դիտում էին որպես ապագա Հայաստանի ազգային բանակի հիմք: Ինչ վերաբերում է Թուրքիաին, ապա նա պատերազմի նախօրյակին բարեկամության պայմանագիր էր կնքել ֆաշիստական Գերմանիայի հետ և օգնում էր նրան: Նա իր սահմանի վրա կենտրոնացրել էր 26 դիվիզիա, սպառնալիք ստեղծելով ԽՍՀՄ-ի համար: Վերջինս ստիպված էր իր որոշ ուժեր պահել սահմանում, որոնք խիստ անհրաժեշտ էին ռազմաճակատում: Թուրքիան ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակվելու համար սպասում էր Ստալինգրադի ճակատամարտի (1942թ. վերջ-1943թ. սկիզբ) ելքին, բայց ԽՍՀՄ-ը կանխեց այդ հարձակումը: 1943թ. ԽՍՀՄ-ի և նրա դաշնակիցների օգտին պատերազմի ընթացքում տեղի ունեցած բեկումը շրջադարձ կատարեց ֆաշիզմին ծառայող հայ ազգային շրջանների մոտ: Նրանք սկսեցին շփումներ հաստատել ԽՍՀՄ դաշնակիցների հետ, որոնց հաղթանակը սկսում էր դառնալ տեսանելի:

ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑՈՒՄՆ ԸՍՏ ՊԱՏԵՐԱԶՄԱԿԱՆ ՊԱՀԱՆՋՆԵՐԻ:

Հայաստանը պատերազմին մասնակցեց հերոսաբար: Առաջնահերթ խնդիր էր տնտեսության վերակառուցումը պատերազմի պահանջներին համապատասխան: Պատերազմի ընթացքում Հայաստանը երկրին մատակարարում էր կաուչուկ, որի արտադրությունն ավելացավ 5 անգամ: Յուրացվեց զենքի ու զինամթերքի որոշ տեսակների արտադրությունը: Էվակուացված գործարաններից մեկում վերանորոգվում էին ինքնաթիռներ, արտադրվում դրանց մասեր: Կառուցվեցին գործարաններ: Երկաթուղային տրանսպորտը ռազմաճակատ էր հասցնում ամենատարբեր բեռներ: Հայաստանի մտավորականությունը վերակառուցեց իր գործունեությունը: Նրանց առանցքն էր ժողովրդի և ռազմիկների դաստիարակությունը: 1943թ. կազմակերպվեց Հայկական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիան: Թշնամու դեմ պայքարի կազմակերպմանն ակտիվորեն մասնակցեց նաև հայոց եկեղեցին` թե՛ հոգևոր-բարոյական, թե՛ նյութական միջոցներով: Ընդ որում, պատերազմական պայմանների բերումով փոխվեց խորհրդային իշխանության վերաբերմունքը հայ եկեղեցու նկատմամբ: Այն դարձավ մեղմ ու հանդուրժող: Ավելին, 1945թ. ապրիլի 19-ին ԽՍՀՄ կառավարության ղեկավար Ստալինը Մոսկվայում ընդունեց Ամենայն հայոց կաթողիկոսի տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոս Չորեքչյանին, որը առաջադրեց լուծման կարոտ ազգային հարցեր` հայկակն հողերի պահանջը, սփյուռքահայերի վերադարձի թույլտվությունը և այլն:

Գերմանիան ԽՍՀՄ-ի դեմ հանել էր

ահռելի ուժ տեխնիկ

ա

Երկու-երեք ամսում նա

գրավեց

Բելոռուսիան

Ուկրաիան

Լենինգրադը

շրջափակեց

Մերձբալթիկան Մոսկվային

մոտեցավ

Ռուսաստանը ուժերի

լարումով կարողացավ հետ շպրտել

Սա Գերմանիայի առաջին խոշոր պարտությունն

էր:

ՀԱԿԱՀԻՏԼԵՐՅԱՆ ՄԻՈՒԹՅՈՒՆԸ

Ճապոնիան

ԱՄՆ-ն

պատերազմ հայտարարեց

հանդես եկան հայտարարությամբ: Նրանք ուզում էին զորքերը իրար

միացնել:

Խաղաղօվկիանոսյան նավատորմի

վրա

Մեծ Բրիտանիա

ն

Բայց այդ ժամանակ 1941թ. Դեկտեմբերի 7-ին

ԽՍՀՄ-ի վրա Գերանիայի

հարձակումից հետո

ԱՄՆ-ի հարձակվել

էր

1942թ. Հունվարի 1-ին Վաշինգտոնում հրավիրվեց

հակահիտլերյան պետությունների համաժողով

Դրան կողմնակից էին

Ի. Ստալին

ի

Խնդիրները քննարկելու համար 1943թ. Իրանի

մայրաքաղաք Թեհրանում տեղի

ունեցավ հանդիպումը:

ԱՄՆ-նԽՍՀՄ-

ն

Մեծ Բրիտանի

ան

Որոշվեց 1944թ. Եվրոպայում բացել երկրորդ ճակատ

ՈՒ. Չերչիլի

Ֆ. Ռուզվելտ

ի

ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԵՐՐՈՐԴ ՇՐՋԱՓՈՒԼԸ

Պատերազմի երրորդ շրջափուլը տևել է 1944թ. հունվարից մինչև 1945թ. մայիսը: 1944թ. հունիսի 6-ին դաշնակիցները ափ իջան

Ֆրանսիայի հյուսիսում: Բացվեց երկրորդ ճակատը: Շուտով Ֆրանսիան ազատագրվեց: Խորհրդային բանակը ազատագրեց ԽՍՀՄ-

ի ողջ տարածքը:

Հունգարիան

Ռումինիան

Որոշեցին

Ի. Ստալինի

1945թ. փետրվարին Ղրիմի Յալթա քաղաքում

տեղի ունեցավ

Բուլղարիան

պատերազմը շարունակել մինչև Գերմանիայի անվերապահ

անձնատվությունը: Նախագիծ մշակվեց ստեղծել Միավորված ազգերի

կազմակերպություն ստեղծելու համար:

Ու. Չերչիլի

Ֆ. Ռուզվելի

դուրս եկան պատերազմ

ից

ՀԻՏԼԵՐԸ ԻՆՔՆԱՍՊԱՆ ԵՂԱՎ: ՄԱՅԻՍԻ 9-ԻՆ ԳԵՐՄԱՆԻԱՆ

ԸՆԴՈՒՆԵՑ ԻՐ ԱՆՎԵՐԱՊԱՀ ԱՆՁՆԱՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ:

ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԱՎԱՐՏԸ

Գերմանիան պետք է զինաթափվի:

Որոշվեց

Հունգարիա

1945թ. հուլիսին ավերված Բեռլինից ոչ հեռու` Պոտսդամ քաղաքում, բացվեց հաղթած պետությունների հերթական

համաժողովը:

Ռումինիա

Իտալիա

Ֆինլանդիա

Բուլխարիա

Վերականգնվում էին

Լեհաստանը

Պոտսդամից հետո դաշնակիցները սկսեցինի նախապատրաստվել հակաճապոնական ավարտական ռազմական գործողություններից:

Հակճապոնական պատերազմը տևական ընթացք չունեցավ: Օգստոսի 6-ին և 9-ին ԱՄՆ-ն ատոմային ռմբահարման ենթարկեց

Հիրոսիմաճապոնիայ

ի

Չեխոսլովակիան

Հաշված րոպեների ընթացքում դրանք վերածվեցին ավերակների: Սեպտեմբերի 2-ին նրանք ընդունեցին իրենց անվերապահ անձնատվությունը: Սա Երկրորդ

աշխարհամարտի ավարտն էր:

քաղաքներըՆագասակի

600 հազար ռազմիկներ

ՀԱՅԱՍՏԱՆ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ

որոնցից կեսը

զոհվել է

1941թ. դեկտեմբերի 7-ին Ճապոնիան հարձակվեց ԱՄՆ-ի խաղաղօվկիանոսյան նավատորմի վրա:

Երկրորդ աշխարհամարտը տևեց ուղիղ 6 տարի: Նրան մասնակցել էր 60 երկիր` 1.5 միլիարդ բնակչությամբ: Զոհվեց ավելի քան 70 միլիոն մարդ:

ՎԵՐՋ

Նյութը պատրաստեցին 9-2 դասարանից

Տիտանյան Գեղամը Պետրոսյան Սարգիսը Խաչատրյան Գևորգը

Ղեկավար` Մարի Գաբանյան

Մեծ Բրիտանիան

Ֆրանսիան

հավատացած էին որկարելի է Գերմանիայինհանգստացնել որոշ զիջումներով: Այս թյուր մոտեցման բարձրակետը դարձավ Մյունխենյան գործարքը: Էությունը հետևյալն էր. Գերմանիան ցանկանում

էր «իրեն

վերադարձնել»Չեխոսլովակիայի գերմանաբնակ Սուդեթի մարզը:

ԽՍՀՄ-ն

1938թ. Մյունխենում

տեղի ունեցավ համաժողով

որտեղ մասնակցում

էին

Իտալիան

Չեխոսլովակիան

1939թ. օգոստոսի 23-ին ստորագրվեց խորհրդա-գերմանական փոխադարձ չհարձակման համաձայնագիրը: Այն ուներ գաղտնի կետեր, որոնց համաձայն` Արևելյան Եվրոպան բաժանվում էր

Գերմանիայի

ԽՍՀՄ-իԼիտվա

ն

Մոլդովան

էին անցնում

Լատվիան

Արևելյան Եվրոպան

Լեհաստանը

Էստոնիանբախումը դեռ առջևում էր

1929-1933 թվականներին աշխարհում սկսվեց տնտեսական մեծ ճգնաժամ: Յուրաքանչյուր երկրիր ձգտում էր միայնակ հաղթահարելու դժվարությունները:

Մեծ Բրիտանիա

ն

Ֆրանսիան

ԱՄՆ-ն

իրենց հույսերը դնում էին սեփական նյութական և

մարդկային հնարավորություններին

Մի ուրիշ խումբ ձգտում էր դժվարությունները հաղթահարել

արտաքին նվաճումների միջոցով:

ՃապոնիանԻտալիան

Գերմանիան

Հրաժարվեց վերսալ-վաշինգտոնյան պայմանագրից և հրաժարվեց ռազմատուգանքը

վճարելուց: 1933թ. նա դուրս եկավ Ազգերի լիգայից: Վերականգեց պարտադիր զինվորական ծառայությունը: Սկսեց քայլեր ձեռնարկել իր 44

«կորցրած հողերը» վերադարձնելու ուղղությամբ: Նա վերականգնեց իր իրավունքները

Հռենոսի երկրամասի նկատմամբ, իսկ 1938թ. բռնակցեց Ավստրիան:

Նույն դերակատարությամբ էր հանդես գալիս: Նա գրավեց Չինաստանի արևելյան

շրջանները: Փորձեց ծավալվել ի հաշիվ ԽՍՀՄ-ի և Մոնղոլիայի, սակայն ստացավ

հակահարված:

Նվաճողական քաղաքականություն էր վարում : 1936թ. նա գրավեց Եթովպիան,

իսկ ապա նաև Ալբանիան:

Գերմանիան

Ճապոնիան

Իտալիան

Նրանց երեքի մեջ կնքվեցին մի շարք պայմանագրեր, որոնց հետևանքով 1937-1940թ. ձևավորվեց «Բեռլին-Հռոմ-Տոկիո » ռազմատենչ

միությունը, որը ձգտում էր աշխարհի վերաբաժանման: