2. Abdülhamid'in İslam Birliği Siyaseti (İhsan Süreyya Sırma).pdf

Prof. Dr. hsan Sreyya Srma

I I . A B D U L H A M D ' N

SLAM BRL S Y A S E T

BEYAN

Eskikitaplarim.com Karagz

II Abdlhamid' in s lm Birlii Siyaseti , Beyan Yaynlar'nn 7 0 . kitab ola

rak yayna hazrland; dizgi ve sayfa dzeni Hasan Demir (520 3 4 1 9 ) , kapak: Bey,

bask ve cilt Karmat tarafndan gerekletirildi ve Eyll 2007 'da stanbul'da ya

ymland. ISBN 9 7 5 - 4 7 3 - 0 2 4 - 5

9. BASKI

Yaynevi Sertifika No: 0 1 0 7 - 3 4 - 0 0 7 3 1 4

BEYAN YAYINLARI

Ankara Cad. 49 3 4 1 1 2 Caalolu-Istanbul Tel: + 9 0 . 2 1 2 . 5 1 2 76 9 7 - 5 2 6 50 10 www.beyanyayinlari.com [email protected]


B T N E S E R L E R ! 4

Prof. Dr. hsan Sreyya Srma

II. Abdlhamid'in slm Birlii Siyaseti

BEYAN


indekiler

nc basknn nsz, 7

Birinci Basknn nsz, 9 Sultan II.'Abdlhamid ve Midhat Paa, 11 Jn Trkler Meselesi, 15 Pan Arabizm (Arap Birlii Siyaseti), 21 Panislamizm in Dini Eitim Islah ve Sultan Abdlhamit -Muhammed Abduh likisi, 25 Bat Emperyalizmi, 46 slam Birlii Siyaseti (Pan slamizm), 49 Ermeni Meselesi, 61 Kuzey Afrika'da Pan slamist Faaliyetler, 60 in'de slam Birlii Siyasetinin Uygulanmas, 70 Sultan Abdlhamid Zamannda stanbul'da Basn, 95 Sultan Abdlhamid'in Hal'i, 100 Sonu ve Deerlendirme, 127 Ekler, 133

Ksa Bibliyografya, 149


nc Basknn nsz

Hallediliinden seksen, lmnden de yetmi iki sene gemi olmasna ramen, Sultan Abdlhamid, hl gncelliini koruyor.

Ne var ki onun zerinde yaplan aratrmalar, ok kr, eski geleneksel ve banaz eklinden deiime uramada; ve meselelere daha akl- selimle baklabilmektedir..

Klsik Bat hayranlnn kurban olan baz yerli tarihiler, hl yaamlarn, ve bu yaamlarna bal olan acmasz ve n yargl dncelerini ve "tarihi kendi tekellerinde grme" al kanlklann srdryorlarsa da, bu inhisarc tarihilik gelenei de yklmada; resm ve ksmen uydurma olan hurafeler tarihi; yerini gereki, vesikalara dayal, duygusallktan uzak, "her ey Bat iin!" endiesinden ber, yepyeni ve zinde bir tarih anlayna terk etmektedir: Baz resmi tarihiler bunu hl kabullen meyip, deve kuu misli balarn kuma sokup, "Bat!..Bat!" diye feryd etmelerine ramen...

Zaten onlar, Bat'y da anlamadlar. Zira anlam olsalar

d, bize de anlatrlard ne anladklarn!

te Abdlhamid, -biraz da olsa- Bat emperyalizmine kar kmay bildii iin, hl gndemdedir. Ve Bat, onunla nasl mcdele edip devleti'ni yktysa, bugn de Mslmanlarla uramakta, onlar en gzel ekilde smrebilmek iin, ada yn-


temler gelitirmektedir. Mamafih onlarn yerli ve bilimsel temsilcileri, onlara ellerinden geldiince yardmc olmakta; kar kmay deneyen Mslmanlara gz atrmamaktadrlar.

Allah, onlar ve onlara kar olanlar yle anlatyor Kur'an'da:

"mn edenler Allah yolunda savarlar, kfirler de ta ut'un (yni Allah nizmna dman olann) yolunda savarlar. yle ise eytann dostlaryla savan. phesiz ki eytan'n hilekrl zayftr." (Nis suresi, 76).

Tarihimizi rendike, ahsiyet buluruz; ahsiyetimizi bulunca da, her trl kltrel ve sosyal, hatta siyasi ve hatta ekonomik smrden kurtuluruz..

O halde; renelim insanlk tarihinin gizli gereklerini!...

hsan Sreyya Srma

Ramazan 1409/Nisan 1989


Birinci Basknn nsz

Sultan II. Abdlhamid, bugne dein ciddi bir aratrma konusu yaplmam ve bu konuda yazlanlarn ou -lehte olsun, aleyhte olsun- hissi olmaktan teye gidememitir. Mesele hissi olarak ele alnnca, ya ona fanatike "Kzl Sultan" denmi yahut vgde ok ar gidilerek gklere kartlmtr.

Kanaatimize gre, bu iki tutum yerine, tamamen belgelere dayal bir ilim erevesi ierisinde bu konuyu ele alp; deerlendirmek lzmdr. Ancak belgelerin altnda onun msbet ve menfi taraflar ortaya konabilir.

Ne var ki, Sultan Abdlhamid'in btn ynlerini ele almak amacmz olmadndan ve zaten yazacaklarmz snrl olduund a n , onun, zellikle Trkiye'de ok az bilinen, aratrma konusu yaplmam olan "slm Birlii Siyaseti" (Panislamizm) yani d siyaseti zerinde durmak istiyoruz. Onun iin, bu kitab ele alan okuyucu Sultan Abdlhamid'in her ynn, belki ou ynn bulamayacaktr. Fakat zerinde durduumuz mevzuda vesikalarmzn orijinal olup, daha nce Trkiye'de bilinmeyen bir tarih dnemini aydnlatacandan eminiz.

Gerek tarih, bir mum ile karanlk bir zindana girip, iindekileri aratrmaktr. O karanla projektrle girme imknnz yoktur! Ne var ki, mumla dahi olsa, aratrmaya, grmeye mecburuz; t ki bizden nceki olaylar bize ibret olsun. Allah


yle emir buyuruyor:

"Andolsun, onlarn kssalarn (tarihlerini) aklamada salim akl sahipleri iin birer ibret vardr" (Yusuf Sresi, 111).

ihsan Sreyya Srma


Sultan II. Abdlhamid ve Mithat Paa

Sultan Abdlaziz'in sebebi hl zlememi olan esrarengiz lmnden ve Sultan V Murad'n iki ay kadar sren ksa saltanatndan sonra, Sultan II. Abdlhamid Osmanl Devletinin Padiah ve -tamamnn olmazsa bile- dnya Mslmanlarnn Halifesi oldu(1876).

Sultan Abdlhamid, sadece kendinden nceki dnemlerden intikal eden ekonomik glklerle deil; ayn zamanda "Doksan Harbi'nin (1877-78 Rus harbi) meydana getirdii d basklarla kar karya kald.

Aslnda, savaa taraftar olmayan Abdlhamid, ngiltere'nin devaml tesiri altnda olan Sadrazam/Babakan Mithat Paa'nn zoruyla Rus harbine sokulmutur. Yoksa, ekonomik, sosyal ve askeri bakmdan bir ok glklerle kar karya olan Osmanl Devleti'nin bu ekilde savaa katlmas, akl kr deildi. Nitekim Sultan Abdlhamid, savaa taraftar olmadn Hatratnda 1 yle belirtiyor:

"Ben daima harbin aleyhinde bulundum. Bundan sonra gelecek birader ve oullarma nasihat ederim ki artk, uzun, ksa muharebelerle uramasnlar. Bir kerre daha demitim: Galibiyetle biten harpler de malubiyetle neticelenenler kadar

1 s. 1 2 8 , 129 .


milleti yorar. "an ve e r e f gibi eyler, her taraf ma'mr ve hl-u istikbli emin memleketlerde ho grlr. Harabelerde a ve plak dolaanlarn an-u eref iddiasnda bulunmalar ve an-u eref peinde komalar kadar hem gln, hem feci bir ey yoktur."

te, Osmanl Devletinin o gnk durumunda savaa tahamml olmadn bilen yeni Sultan, iktidarnn daha banda iken, kendisini savaa sokan ve Ruslarn Yeilky'e kadar gelmelerine sebep olan Mithat Paa'y Babakanlktan almay, Devletinin selmeti iin gerekli grdnden onu hem Babakanlktan ald, hem de devletin uzak bir yerine srd. Nitekim bu savatan bir tek devlet krl kt: ngiltere! ngiltere, Ruslar Yeilky'de durmaya zorlayarak(!) Kbrs' Osmanl Devletinden kopard ki, bunun ba msebbibi de Mithat Paa idi.

Abdlhamid, sadece Mithat Paa'y grevden almakla kalmad. Ayn zamanda onun, Belika Anayasasna dayanarak 2

hazrlayp, 22 aban 1292/9 Eyll 1876 gn takdim ederek kabul ettirdii Anayasay da geici olarak yrrlkten kaldrd. Kaynaklardan anlaldna gre, 3 Mithat Paa, 1876 Anayasasn hazrlarken, Osmanl Devlet adamlarndan ziyade ngilizlerle istiare ettiinden, batllardan mlhem olan bu anayasann birok maddesi Sultan Abdlhamid tarafndan metinden kartlmtr.

Abdlhamid'in kabul etmeyip metinden kartt maddelerden bir ka tanesi, onun daha o zamanki temayln ve Mithat Paa'ya ters den taraflarn gsterir ki, d politikas bakmndan nem arz eder. Anayasa metninden kartlan bir maddenin muhtevas u ekildeydi:

2 Bk. Javad Boulos , Les Peuples et les civilisations du Proche Orient, Paris, 1 9 6 8 , V, 1 8 2 ,

3 Edwin Pears, Life of Abdul-Hamid, London, 1917 , s. 3 6 .


"Avrupa birlii iinde yer alan Trkiye'nin, kendini Avrupa devletlerine benzetip, onlarn metotlarn uygulamas ve onlarn anayasal rejimlerine uymas lzmdr. Sert ve rf kanunlar da nazar- itibara alarak, onlarn hkmet eklini kabul ettiimizi iln ederiz ." 4

Yukardaki satrlar okuyunca, insan Trkiye'nin bugnk AB'ye girmek iin yapt mcdeleyi, ve bu uurda vermeye alt tavizleri daha da iyi anlyor. Yz ksur sene nce Mithat Paa, "Avrupa devletlerine benzemeyi, onlarn anayasal rejimlerine uymay" lzm gryor. stelik er' ve rf kanunlar da buna let edilmek isteniyor.

Mithat Paa, tahayyl ettii ve am'da vali iken olgunlatrd "Arap Krall"5 fikrim, Babakan olur olmaz tatbikat sahasna koymak istedi. Ne var ki Abdlhamid onun iin bir engel tekil ediyordu. Bu engeli ortadan kaldrmak iin Mithat Paa'nn neler dnd hakknda, Fransa'nn stanbul Sefiri tarafndan Paris'e ekilen 6 ubat 1877 tarihli telgrafta yle denilmektedir:

"...Elde ettiim ok ciddi bilgilere dayanarak syleyebilirim ki Sultan, Mithat Paa'nn siyas iktidarn eline geirip, kendisini pasif bir Halife halinde, siyasi ilere karmayp, sadece din meselelerle megul bir hle getirmek ve Devletin tek h kimi bir diktatr olmak iin baz entrikalar evirmek zere olduunu, gizli polisi vastasyla renince onu Babakanlktan azledip yurt dna srd." 6

Sultan Abdlhamid, skynetim iln edip, Mithat Pa a'y yurt dna (Arabistan'da Taife) srnce, geici olarak y

4 Gilles Roy, Le Sultan Rouge, Paris. 1936 , s. 5 1 - 5 4 . 5 Bk. Gabriel Charmes. L'Avenir de la Turquie, le Panislamisme, Paris,.

1882. 6 Fransz Hariceye Arivi, N.S. Turquie, 1877 , no: 4 0 8 , s. 277 .


rrlkten kaldrd Anayasann 113. maddesine dayanyordu ki ad geen madde u ekildedir:

"Yz on nc madde: Mlkn bir cihetinde ihtill zuhr edeceini meyyid asr ve emrt grld hlde, Hk met-i Seniyye'nin o mahalle mahsus olmak zere muvakkaten "idre-i rfiye"7 ilnna hakk vardr, dre-i rfiye, kavnn ve ni zmt- mlkiyyenin muvakkaten ta'tilinden ibaret olup, idre-i rfiye tahtnda bulunan mahallin sret-i idaresi, nizm- mahsus ile tayin olunacaktr. Hkmetin emniyetini ihll ettikleri, idre-i zabtann tahkikt- mevskas zerine sabit olanlar, memlik-i mahrsa- ahaneden ihra ve teb'id etmek mnhasran Zat- Hazret-i Padiah'nin yed-i iktidarndadr." 8

7 Yni "Sk ynet im" 8 Slnme-i Devlet-i 'Aliyye-i Osmaniyye, stanbul, 1298 ,s . 2 4 - 2 5


Jn Trkler Meselesi

Mithat Paa gibi, Osmanl Devletinde Bat'nn empoze ettii ekilde durmadan reform isteyenler, kendi hamileri olan Avrupa'ya katlar; ve Sultan Abdlhamid aleyhinde faaliyet gstermeye baladlar.

Kendilerine Jn Trk lakabn takan bu kimseler ne istiyorlard Abdlhamid'den?

Bat'nn gdmnde olan Jn Trk hareketi, Sultan Ab dlhamid'in muhafazakr siyasetine kar ortaya konmutu. Batl olmak, Batl gibi dnmek, Batl gibi giyinmek, Batl gibi kanunlar koymak, Batl gibi yemek; tek kelimeyle hi bir yargya tabi tutmakszn, Baty taklid etmek!

Bat da, bunlar bildiinden, daha dorusu bu tohumlar kendisi ektiinden, kendisini tanrlatrd, tabulatrd adeta 19. yzyl dnyasnda...

Jn Trkler, 9 bu ithal edilmi -nk kendilerinden retemediler felsefelerini hakim klabilmek iin, Osmanl Devletini ykp, onun yerine Avrupa bir devlet kurarak Abdlhamid'i iktidardan uzaklatrmay birinci hedef edindiler. Artk bu hedefe ulaabilmek iin her trl faaliyet yaplacak, ayrm yaplmakszn, Sultan, Abdlhamid'e kar olan btn rgt ve hare-

9 J n Trkler hareketinin ayrntlar iin bk. erif Mardin, J n Trklerin Siys Fikirleri ( 1 8 9 5 - 1 9 0 8 ) , letiim Yay. stanbul, 1 9 8 9 .


ketlerin yannda yer alnacakt.

Bat kltryle yetiip, kendilerininkini hie sayan ve byle dndkleri iin de, o kltrle mcadele eden Jn Trklerin ne istedikleri hakknda, bizzat onlardan biri olan stanbul eski Belediye Reisi ve eyhlislm Mehmed Cemaleddin Efendinin damad olan Cemil Topuzlu unlar yazmaktadr:

"Fransz Byk htillinden aldmz rnek zerine hemen her vakit hrriyet, msavat, adalet taraftar ve Sultan Ha mid istibdadnn da iddetle aleyhindeydik. Son snf talebeleri koularda yatmazlar; drder, beer yatakl odalarda bulunurlard... Geceleri arkadalar bir araya gelince Padiah aleyhinde ihtille davet eden bir takm yazlar yazar, apirgraf 1 0 la basar, bunlar gizlice dier snftaki arkadalara ve hatta harice bile datrdk... J n Trklk hareketi orada (yni Tbbiye mektebinde ) domutu. Marko Paa hem mektebi, hem de Saray m kemmelen idare ederdi . " 1 1

Ermeni olan Dr. Marko Paa, senelerce bu mektebin mdrln yapt ve maiyetinde yzlerce J n Trk yetitirdi. Kaynaklardan anlaldna gre Tanzimat'a kadar Tbbiye mektebine giremeyen gayr- Mslimler, Tanzimat Fermannn kendilerine salad hak ve imtiyazlardan istifade ederek bu mektebe renci, hatta hoca bile olmular.

stanbul'daki Yahudi Hahambann mracaat ve Sultan Abdlmecid'in fermanyla Yahudilere zel muamele yaplm, "Yahudiler, dinleri zere Tbhnede yiyecekler, iecekler ve diledikleri gibi ayin ve ibdet yapacaklar" diye, Saray'dan irade kmtr. 1 2

10 Bir nevi teksir makinesi . 11 Bk. Cemil Topuzlu, 80 Yllk Hatralarm, stanbul, 1 9 3 9 , s . 1 8 - 2 1 . 12 Bk. hsan Sreyya Srma, Yahudilerin ilk defa Osmanl Tp Faklte

sine kabulne dair bir vesika, Trk Kltr Mecmuas , Ankara, u-


Bundan sonra da, Anadolulu fakir Mslman yerine, stanbul'daki zengin Ermeni, Yahudi ve Rumlar Tbbiye Mektebinde okumular ve daha sonra mektebin idaresi tamamen bunlarn eline gemitir, ite senelerce bu messesenin banda idarecilik yapan Dr. Marko Paa da bunlardandr.

Sultan Abdlhamid aleyhinde, Paris'te oluturulan J n Trk hareketi hakknda da yine Cemil Topuzlu unlar yazmakladr:

"...Saint-Cloud vak'asndan sonra, hafiyelik etmediklerine emin olduumuz Ubeydullah Efendi, Dr. Besim mer, Esat, Cemal, Ahmet ve son senelerde tahsil iin Paris'e gelen Cenab ebabettin, Ne'et Beyler ve bir ka Msrl ile arasra Saint-Mic hel bulvarnda kin " C a f Sufflot"nun st katnda gizlice toplanrdk. stibdadn aleyhinde mcadele ederdik. Bu suretle bu kahvede Jn Trklk temelini attk."

Bu harekete paralel olarak, stanbul'da Abdlhamid aleyhinde faaliyet gsteren Trk Tp Cemiyeti hakknda da keza Cemil Topuzlu unlar yazyor:

"...Cemiyetimizin merkezi o sralarda Beyolu'nda kk bir apartmandayd. Devam eden znn ekserisi ecnebi ve "l vanten" hekimler, ve reisimiz de Sertabib-i ehriyari Mavroya ni Paa idi. Benden baka Trk, Mslman olarak hi bir aza yoktu." 1 3

Jn Trklerin, Ermeni eteleriyle birletiklerine dair iki rapor da aynen u ekildedir:

"Kullar her ne kadar tevecch ahanelerinden mehcr ve bir takm kimselerin haysiyetime tecavzleri yznden mn kesir ve madur isem de pek kk yatan beri nimet-i hm

bat, 1 9 7 9 , say, 196. 13 80 Yllk Hatralarm, s . 69 .


yunlaryla perverde olduumdan Jn Trk ve Ermeni komitelerinin birlemesi olarak Cenova'dan son verilen karar mucibince nefsi hmyunlarna suikast iin tertibat alndn arz etmeyi kendime bir nimet borcu bildiim ve bendegn- ahanelerinden Diran Kelekyan Efendinin bu haberi teyid ettiini arz ederim. 1321 Mays 17 Kahire . " 1 4

Alman sosyalistlerinden Henri Adolf'un ihbar da u ekil

dedir:

"Her ne kadar Osmanl mparatoru Sultan Hamid Han Hazretleri sosyalist umdelerine kar menfi hareket buyurmakta ise de Alman menfiinin kendi ahs ile alakas bulunmas ve Alman menafime hadim olmas hasebiyle Jn Trk ve Ermeni ve Bulgar komitelerinin nefs-i ahane aleyhinde icrasn tasavvur ettikleri suikastin ok gemeden ikama intizar icap eylediini bildirmeyi kendime bir vazife bildiimi arz ederim. 5 . 1 1 . 1 9 0 4 . " 1 5

Gerekten de bu raporlarn ihbar ettii gibi ok gemeden mehur bomba olay olmu; Ermeni ve Jn Trklerin tertipledikleri bu suikast neticesinde birok insan hayatn kaybetmi, Sultan Abdlhamid de, Allah'n bir lutfu olarak yara almadan kurtulmutu.

Fransz arivlerinden kardmz belgelere gre, bu

Jn Trklerin ileri gelenleri unlard:

Murad Bey (Bakan), Cenova'da Fransz Profesr M. Mo

uill'nin evinde ikmet eder.

efik Mehmet Bey, Ermeni ihtillcilerinden Armen Ga ro ile irtibattadr.

14 Tahsin Paa, Abdlhamid ve Yldz. Hatralar, stanbul, 1 9 3 1 , s. 189 . 15 Ay. es. s. 189 .


kr Midhad, Selanik'te domu, Cenova'da kan Mizan

Gazetesinin mdr.

Hasan bey, Kahire'de domu.

Skuti shak (Yahudi), Diyarbakr'da domu.

Halil Larissa, Yunanistan'da domu. Ahmed Hsn, Filibeli. Armen Garo, Ermeni htilalci.

Prof. M. Mouille, Jn Trk komitesinde alr, Fransz

Profesr.

Von der Galtz, Alman, Jn Trklerle temas halindedir. 1 6

Jn Trkler ve bir bakma bunlarn devam saylan ttihad ve Terakki Cemiyeti, Batnn empozesiyle durmadan reform istiyor, yukarda grdmz gibi, Osmanl Devletinin dmanlaryla ibirlii yapyorlard. Bunlar, Avrupa'dan mlhem bu reformlar, grnte Osmanl Devletinin selmeti iin istiyorlard. Oysaki Sultan III. Selim'den itibaren Batinin Osmanl Devletinden istedii reformlar, sadece ve sadece Osmanl Devletinin bnyesinde bulunan aznlklara, yani Hristiyan ve Yahudilere hak ve imtiyazlar tanmaya mteveccihti. Nitekim srekli olarak istenen bu reformlar hakknda, Fransa'nn o zamanlar stanbul'da bulunan Sefiri, Paris'e unlar yazmaktadr:

"Ekselanslarnn ok iyi bildii gibi, bizim bu reformlardan maksadmz, Osmanl Devletini kalkndrmak deil, Ayasofya zerinde parlamakta olan hilli indirip, yerine tekrar Hristiyan han koymaktr."17

Bat'ya yaknl ve zellikle ngiliz menfaatlerini korumaya alt bilinen Mustafa Reit P a a , 1 8 Avrupa'dan dner

16 Daha ayrntl bilgi iin bk. Fransz Hariciye Arivi, N.S. Turquie, 1 ,178 vd; Georges Young, Constantinople, Paris 1 9 4 8 , s. 297 .

17 Ayn Fransz arivi, N.S. Turquie, 1876 , s. 38 vd. 18 Bk. 1. S. Srma, Smr Ajan ngiliz Misyonerleri, stanbul, 1984, s. 34.


dnmez, onlar memnun etmek iin hazrlad "empoze Tanzimat Ferman"n Sultan Abdulmecid'e kabul ettirerek 1839'da iln etti. Avrupallar son derece memnun eden bu ferman, Mslman tebaa tarafndan tepkiyle karland. nk Hristiyanlar, ferman "kendi milli gayelerinin tahakkukuna yarayacak bir vesika" olarak telakki ediyordu. 1 9

Tanzimat ve daha sonra Islahat Ferman'nn aznlklara getirdii bu imtiyazlardan sonradr ki aznlklar, yine Hristiyan Bat dnyasnn tevik ve yardmlaryla kprdanmaya, yer yer isyanlar kartmaya baladlar. Kendilerine taviz verilince, istemenin yollarn rendiler.

19 Bk. Islm Ansiklopedisi , Tanzimat maddesi.


Pan Arabizm (Arap Birlii Siyaseti)

Sultan Abdlhamid'e kar yrtlen J n Trkler hareketi (Pan Trkizm)'e paralel olarak bir de Pan Arabizm cereyan ortaya kt.

Her ikisi de Sultan Abdlhamid'e kar mcadele eden "Pan Trkizm" ve "Pan Arabizm" hareketlerinin ortak ynleri, milliyeti olularyd. Jn Trkler arasnda gayr- Mslimler olduu gibi, Pan Arabizm yelerinin yzde doksan Hristiyan'd.

Hemen hepsi Avrupa'da yetimi olan bu Arap milliyetileri, tpk Bat gibi, tpk Jn Trkler gibi Sultan Abdlhamid'e "Kzl Sultan" diyor; onu bir an nce devirmeyi plnlyorlard... Nasf el-Yazici ve Patrus el-Bustn, bunlarn nclerindendir ler ki, grnte Arap milliyetiliini n plna alp, Hristiyan Araplarla Mslman Araplar arasndaki din fark engelini kaldrp, onlar "Araplk"ta birletirmek istiyorlard. Tpk Jn Trklerin msavat felsefeleri(!) gibi... Ne var ki seneler sonras hadiseler gstermitir ki, ou Hristiyan olan bu Arap milliyetilerinin esas gayesi, slm topraklarnda Hristiyanl egemen klmakt. Nitekim onlarn torunlar imdi Yahudilerle birlemi Mslmanlarla savayorlar...

Kitaplar Trkeye de tercme edilmi olan mehur Cor-ci Zeydan da, Arap milliyetiliine hizmet eden Hristiyanlar-


dandr. Bu fikirlerini, 1892'de. kurmu olduu Hilal mecmuasnda gelitiren Corci Zeydan, daha sonra "Tarihu'1-Arab Kable'l slm" (slam ncesi Arap Tarihi) adl kitabn yazarak, Arapla rn esas medeniyetlerinin slam'da deil, slam ncesinde olduunu gstermeye alt. Nitekim, onun lmnden seneler sonra, fikirleri geliti; ve btn slam lkelerinde bir "islam ncesi tarihe hayranlk" cereyan balad. slam eserleri bakmszlktan yok olurken; Mslmanlar, Roma, Bizans, Kartaca, Hitit, Hristiyan eserlerini ihya etmek iin btelerine para koydular. Hakknda defalarca yazdmz, 2 0 seneler nce Antalya'nn Demre'sine yaptrlan Noel Baba heykeli bunun en yakn mislidir. Mslman paralaryla, Mslman topraklarnda Hristiyan heykelleri!..

Bu aratrmamzn esas konusu Pan Arabizm olmadndan, bu meselenin ayrntlarna girmeyecek, sadece bir ka isimden sz edeceiz. Sultan Abdlhamid'e kar gya demokrasi rejimini savunan Kasm Emin ve ibli amil de, Kahire'de faaliyet gsteren Arap milliyetilerindendirler. am'l Edib shak da, Suriye ve Msr'da faaliyet gstermi, eitli Arap dergilerinde bu yollu makaleler yazmtr.

"Anadolu'da Arap Milletinin Uyan" (Le Reveil de la Na-tion Arabe dans I'Asie Turque) kitabnn mellifi Necib azu-ri(1881-1916), ilk defa mstakil bir Arap devletinden sarahaten bahseden ve bu devletin, paralanacak olan Osmanl Devletin den koparlacak, Dicle-Frat'tan, Svey'e; Akdeniz'den, Fars Krfezi'ne kadar uzanacak kara parasnda kurulacak devlet fikrini ortaya atan Arap milliyetisidir. 2 1

20 Ayrntl bilgi iin bk. Smr Ajan ngiliz Misyonerleri adl kitab mz.

21 Bk. brahim Halil Ahmed, Tarihu'l-Vatani'l-Arabi fi'l 'ahdi'l () ' ,mani, Musul, 1 9 8 3 , s . 3 9 9 .


Ne gariptir ki, bu Hristiyan milliyetiye ait "Ummetun Arabiyyetun vahide'' parolas, gnmzde Baas Devlet Bakanlarnn dilinden, byk panolar eklinde Badat duvarlarn kaplarken, yine Baas Suriye Devlet Bakan ve Ham'da binlerce Mslman' ehideden slm dman Hafz Esed'in azndan da, am caddelerini sslemektedir!:

"mmetun Arabiyyetun vahide Zate risletin hlide(!).."

"Arab Bamszl" (I'lndependence Arab) adl kitabyl a 2 2 fikirlerim Araplar arasnda yayan bu Hristiyan milliyetisi, yni Necib azur, gerekten Araplar zerinde messir olmu ve ada Baaslarm fikir babas olmutur.

nceleri, kltrel bir akmn yeleri olarak ortaya kan bu Arap milliyetileri, daha sonralar gizli siyasi cemiyetler kurarak ve pek tabii olarak Avrupa'dan her trl destei salayarak Sultan Abdlhamid'le mcadelede, Yahudi, Ermeni ve Jn Trklerin yannda yer aldlar. Bunlar, her frsatta, ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yannda yer aldklarn da iln ediyorlard. 2 3

Abdulkerim el-Halil, Abdlhamid ez-Zahrav, Refik Rezzk Selum, Salih Haydar, Cemil el-Hns, Yusuf Muhayir, Seyfud din el-Halib, efik el-Azam, Reid Rza, Rza Salih, Talib Nakib, Aziz Ali Msr, Nedre el-Matran, Nehle el-Matran, zzet Cund ve Rud em'a gibi Hristiyan Araplar -aralarnda tek tk Mslman meneli olanlar da var- bu hareketi yrten Arap milliyetileriydiler.

Tarihe kart sanlan bu akm, bugn dahi niversitelerde -ki bunlarn merkezini byk apta Amerika'nn destekledii ve ynettii Beyrut Amerika niversitesi tekil ediyor-,

22"El - ls t ik l lu ' l -Arab" adyla Arapaya tercme edilmitir. 23 brahim Halil Ahmed, a.g.e. s. 4 0 6 .


propaganda edilmektedir. Ve bu tehlikeli hareketi, belki de Orta Dou'da yllarca devam eden savan hazrlayclar, Amerika'nn, sz edilen niversiteye yerletirmi olduu misyoner, papaz profesrler ynetmektedirler ki, kendisiyle mnakaa ettiimiz Prof. Kemal Salibi de bunlardan bir idir . 2 4

24 Bk. slm Mecmuas , Say, 12, Oryantalizm zerine yaplan ak oturum.


Panislamizm iin din eitim slah ve Sultan Abdlhamid-Muhammed Abduh ilikisi

phesiz btn Arap limlerinin Sultan Abdlhamid'in slm Birlii Siysetine bak menfi deildi. Bunlardan, onun gibi dnenler olduu gibi onu, bu siyasetinde destekleyenler bile vard.

Sultan Abdlhamid, bu uluslararas siysetini devam ettirebilmek ve kafasnda tasarlad slm birliini gerekletirmek iin sdece baz gizli rgtler kurmakla kalmyor; ayn zamanda bir takm kkl tedbirler de alyordu ki, onun "din eitimi slah projesi" de bu cmledendir. Ona gre, ayet yllardr dumura uram olan dini eitim slah edilebilirse; kendisinin halifesi olduu slm Devleti'nin birok meselesi hallolacaktr.

Abdlhamid, bu projesini gerekletirmek iin, sadece stanbul ulemasndan deil, dier slm lkelerinde yaayan Mslman limlerin grlerinden de yararlanmtr ki, Msrl lim Muhammed Abduh bunlardan biridir.

Son zamanlara kadar hakknda fazla bilgi sahibi olmadmz Abdlhamid-Muhammed Abduh ilikisi, bulduumuz ariv belgeleriyle yeni boyutlar kazanmada; ve imdiye dek olan kanaatleri biraz deitirmektedir. Sultan Abdlhamid'e muhalif gibi gsterilmi olan Abduh'un, bizzat kendisinin yazd mektuplarda, stanbul Halife'sine ne kadar bal olduu aka


grnmektedir.

19. Yzyln sonu ve 20. yzyln balarnda, sadece Msr'da deil; hemen hemen btn slm lkelerinde, baz farkl dnceleriyle tesir brakm olan Msrl byk mtefekkir Muhammed Abduh, 2 5 kendi dneminde son gnlerim yayor bile olsa, en byk slm Devleti olan Osmanl Devleti ile de iliki kurmu, ve tasarlam olduu din eitiminin slah projelerinin ancak orada tatbikat alanna sokulabileceine inanmtr.

Sadece Muhammed Abduh deil; onun ada olan baka slm limleri de, gerilemekte ve kmekte olan Mslmanlarn, ancak rayndan km olan s lm eitimin, zne uygun bir hle getirilmesiyle bu kten ve gerilikten kurtulabileceklerine inanyor ve bunu sylyorlard. te Osmanl Sultan II. Abdlhamid'in ele ald "Din Eitimi Islah Projesi"nin gerekesi de buydu.

Bu ihtiyatan; ve belki de siyas otoritesini salamlatrmak ve zerinde tam olduu Hilfet unvanna daha bir etkinlik ve evrensellik kazandrmak, ve de dnya Mslmanlar arasnda takip etmi olduu slm Birlii siyasetini (Panislamizm'i) yaygnlatrmak iin Sultan Abdlhamid byle bir eitim slahna gerek duydu. Nitekim bunun iin derhal bir irade kartarak, komisyonlar kurdu ve eyhlislm bakanlnda bu komisyonlar faaliyete geirdi.

Muhammed Abduh'un, Sultan Abdlhamid'le temasa gemesi, bu haberi at-Tark gazetesinde okumasndan sonra olmutur ki, o srada Abduh, Paris'ten dnm, Beyrut'ta bulunmaktadr.

25 M u h a m m e d Abduh, 1 8 4 9 - 1 9 0 5 tarihleri arasnda yaam, Msr'n nde gelen ilim ve dnce adamlarndan biridir. Halefleri zerinde birok tesiri vardr ki biz burada bunun ayrntlarna girmiyoruz.


Msr'n ngilizler tarafndan igali, Muhammed Ab duh'u hayli zdnden, Londra'ya kadar gidip ngiliz yetkilileriyle grm ve tabii, bu grmelerden hi bir netice alamadan Paris'e geri dnmtr. Batya kar beslemi olduu gzel dncelere ramen, bu ekilde ngiliz emperyalizmi ile kar karya gelen Muhammed Abduh, mitsizlie dm ve Bat kaynakl devrimci fikirlerini bir yana brakarak, bu dncelerin hayalcilikten baka bir ey olmadn; bat emperyalizmine kar ancak uurlu hocalar yetitirmek ve bu uurlu hocalar yetitirebilmek iin de, din eitiminin slah gerektii kanaatine varm ve almalarn o yolda teksif etmit ir . 2 6

Yukarda belirttiimiz gibi Muhammed Abduh, at-Tark gazetesinde, Sultan Abdlhamid'in de din eitimde byle bir slahat yapmak istediini ve bu konuda bir irde dahi kardn renince; bunu frsat bilip, eyhlislm araclyla Sultan Abdlhamid'in eitim slahatna yardm etmek istemi ve bunun iin eyhlislm'a baz mektuplar yazmtr ki, bunlardan (Osmanlca tercmesini, Babakanlk Arivinde 2 7 bulabildiimiz mektupta, onun baz dncelerim ylece tesbit edebiliyoruz:

1 Muhammed Abduh, Sultan Abdlhamid iin u tabirleri kullanyor

a. Hazret-i Zillullahi,

b. Cenb- Hilfetpenhi,

c. mmet-i Islmiyyenin hmi-i hakikisi,

d. Hazret-i Padiahi,

e. Zt- Akdes-i Hazret-i Padiahi.

26 Bk. Ahmed Emin, Zu'amu'l- Islh, Beyrut, tarihsiz, s . 3 0 7 - 3 0 8 . 27 Yldz tasnifi, Ksm no : 18 , Evrak no: 553/510. Zarf no :93 , karton

no: 3 8 .


2. Muhammed Abduh'un, Osmanl hilfeti hakkndaki ifdeleri:

"urasn da ilve etmek isterim ki, ben mmet-i Mu hammediye ve Hilfet-i Osmaniyye urunda terakkiyatm, saadetimi ve her menfaatimi feda ve belki kendimi meskat- re'simden bile c d etmi olduumdan, din ve Devlet a'dasnn kudretlerine kar Millet-i slmiyyenin bulunduu hl- inhitattan kurtulmasiyle evket ve kudret-i sabkasna avdetinden ve dnyann her kesinde bulunan slm'n, merkez-i Hilfet-i Kbr'ya marbutiyeti, sahihay- diniyyede bulunup 'an ilmin muhafaza- huhk- hakimiyet urunda fedy- can etmelerinden baka ahsmca hi bir emelim y o k t u r . " 2 8

3. Abdlhamid'in muarzlarna kar tutumu:

Muhammed Abduh, bu konuda isimlerini zikretmeden, sadece fikirlerini serdederek ttihad ve Terakki, Jn Trkler, Pan Arabistler ve vatan, hrriyet adna ortaya kan dier gruplarn, vehimler retmekten baka bir ey yapmadklarn yle ifde ediyor:

"Mtalaasndan anlalaca zre ibu layihada Millet-i slmiyye'ye tri olan hl- cehaleti ve bunun esbabn ve mektibin ders cedvellerinin ne yolda slah, ve 'avm- ns'a ne gibi mridler vastasiyle nasl nesyih icras lzm geleceini terih ve mmet-i Islmiyye'nin vatan ve hrriyet gibi bir takm sebuk-fezann ihdas ettikleri evham ile kim olamayp behemehal li vy- Hilfet altnda bi'l-ictim' muhafaza- din gayretiyle kesb-i mekinet ve devam edebileceini tavzih eyledim." 2 9

Muhammed Abduh'un, Sultan Abdlhamid'in Panisla mist fikirlerine tamamen uygun olan yukardaki fikirleri serdet-

28 Bk. ek 1. 29 Bk.ek. 1 .


mekten maksad; muhtemelen samimiyetine inanlmas ye slahat layihasnn ciddiye alnmasn temin iindir. Nitekim eyhlislm'a gndermi olduu bir baka mektupta d a 3 0 arz etmi olduu slahat layihasnn kaybolabilecei, y da nemsenmeyerek ve de Trke yazl olmad iin bir kenara atlacandan korktuunu, kendisinin eyhlislam'n babas olan Paa'y tandn ve onu bunun iin arac yaptn belirterek, bu yolda kendisine yardmc olmasn, ve bu dncelerini Trkeye tercme ettirip zetledikten sonra Zt- ahane'ye yni Sultan Abdlhamid'e arz etmesini istiyor. Ve bu layihay gnderirken samimi olduunu vurgulayarak yle devam ediyor:

"... Benim bu layihay gndermekten tek kastm, yok olmaya yz tutmu olan slm mmetinin bu yok oluuna mani olmaktr. Bu yolda sadece Allah'n verecei mkfat dnerek feda olmaya hazrm." 3 1

Muhammed Abduh'un din eitiminin slah hakkndaki dnceleri:

Abduh'un, bu grlerini aklad on bir sahifelik layihay, gerekeler, ve teklifler diye iki blmde mtalaa etmek mmkndr.

A. Gerekeler

1. Muhammed Abduh, bu layihay hazrlarken, slm'daki meveret'i esas alarak hareket ettiini belirtiyor.

2. Gerekelerden biri ve ona gre en nemlisi, "Osmanl Devletinin muhafazas"dr ki bu konuda yle diyor:

"Mslmanlar arasnda, vicdan sahibi olan herkes Os-

3 0 Bk. ek. 2. 3 1 Bk. ek. 2.


manl Devleti'nin muhafazasn, din inan esaslarnda, Allah'a ve Resl'ne imandan sonra nc kabul eder. nk Dinin Sultann koruyan ve Devletin topraklarn muhafaza eden tek dnce budur ve ben byle bir inanca sahip olduum iin krediyor, inaallah bu dnceyle de lmek istiyorum. 3 2

3. slm Hilfetini koruyan surlar ve kaleler vardr ki, bunlarn en salam mminlerin kalplerinde ona kar oluan sevgi, ve onu korumak iin besledikleri hamiyyettir . 3 3

4. Mslmanlarn itikadlar zayfladndan; ona bal olarak ahlklar da bozuldu; yiyen, ien, elenen ve oalan hayvanlar gibi oldular ki, artk onlar, Allah'n ahkm, Reslul lah'n buyruklar ve Halife'nin izzetlerinin bir deeri var mdr, yok mudur, dnmez oldular. Byle olunca da bakalarnn izzeti ykselmeye balad. 3 4

5. Bu din zayflk, yabanc eytanlarnn Mslmanlarn kalplerine girerek onlar ifsd etmelerine, ve Mslmanlarn, onlarn oyun ve desiselerine let olmalarna sebebiyet verdi ki, bylesi hain fikirlerle yetien bir grup, slm lkelerinin her tarafna yaylarak Mslmanlar yoldan kardlar. O derecede ki, slm lkelerinin en kk yerleim merkezlerine varncaya kadar, her kede y bir Amerikan koleji, y da Avrupa din cemiyetlerine ait bir okula rastlarsnz!.. Ve Mslmanlar, menfaatleri iin iyi olacan zannettikleri baz ilimleri renmeleri, daha dolgun bir maiet sahibi olmalar, ve gelecekteki mutluluklar iin zorunlu grdkleri baz Avrupa dillerini renmeleri iin, hi ekinmeden ocuklarn bu okullara gnderdiler. Bu yabanc okullara ok kk yata gnderilen Mslman ocuklar,

32 Bk. ek. 3 ,s . l . 33 Ayn yer. 3 4 Bk. ek. 3 , s. 1


oralarda slm dini akidesine ters den, Muhammedi eriat'a muhalefet eden; babalarnn dinlerini ayplayan, din alimlerine sayg gstermeyi kmseyen fikir ve dncelerden baka bir ey duymadlar; ve bunlar hocalarndan duyduklarnda da, kabul etme zorunda kaldlar. nk bu hocalara gvenerek Mslman ocuklarn terbiye etmek zere teslim edenler, onlarn babalarydlar. Burada, hocalarndan alm olduklar mfsid inanlar ve batl itikadlarn ayrntlarna girmiyorum" diyor Abduh, ve devam ediyor: Ksaca diyebilirim ki bu yabanc okullara gnderilen ocuklar, Mslman ad altnda kfir oldular. bununla da kalmayp, Mslman ad altnda kfirletirilen bu ocuklar, Mslmanlardan ziyade, yabanclara meyletmeye ve onlarn dediklerini yapmaya baladlar. yle ki, Mslman veliler, ellerindeki btn imknlar harcasalar, kfirleen ocuklarn bir daha Mslman yapamazlar." 3 5

6. Muhammed Abduh, gerekeleri izah sadedinde yle devam ediyor:

te, yabanc okullara olan bu rabet, slm mmetini cehalete gtrd. Emiru'l-m'minin'in (Sultan Abdlhamid'in) bu teebbs olmasayd, bu mesele Mslmanlarn en byk gailesi olmaya devam edecekti. Btn bunlar olurken, slm medreseleri eitimden arnm ve sadece ibadete mteallik meselelere inhisar ettirilmitir. Onun iin askeri okullarda okumu birok talebe grdk ki dinden haberleri yoktur. stelik lezzt ve ehevta dalm olan bu cahiller, gizli-ak Allah'tan korkmamakta, hayr ve err diye bir ey tanmamaktadrlar. Bunlarn tek dnceleri, hell-haram, y da iyi-kt olduuna bakmadan gelirlerini ykseltmektir. Devlet ve millet mdafaasna arldklarnda da, rahata meylederler yahut ihanet

3 5 Bk. ek. 3 , s. 1-2


yollarna saparak, neticesi ne olursa olsun, canlarn kurtarmaya koyulurlar. te bylece akide zayflar, ve din cehalet de oalrsa, Mslmanlar blnr; parampara olurlar ki, bu yollara sapmayp, Allah'n kendilerini koruduklar Mslmanlar varsa da bunlarn says ok azdr.

Bu taife, byle yetitikleri iin askerlikten kamakta ve en mhim din vecibelerden olmasna ramen, eitli hilelerle bu grevden sarf- nazar etmektedirler. Kald ki, sair milletlerin dinlerinde askerlik din bir vecibe olmad halde, onu yapmak iin yarmaktadrlar. Keza Mslmanlar Devlet'in ve milletin yararna olan ilerde yardma arldklarnda pintilik etmekte; ayn pintilii kendi nefisleri iin gstermemektedirler.

te, Mslmanlarn akl lmbasnn snmesinin; nereye balanacaklarn, hangi tarafa iltica edeceklerini bilmemelerinin, aralarndaki ilikilerin kesilmesinin, birlik olmalar gerekirken bugnk ayrla dm olmalarnn sebebi bud u r . 3 6

7. Muhammed Abduh, Mslmanlarn neden bu hle geldiklerini de yle izah ediyor: ayet Mslmanlarn neden bu hle geldiklerini aratracak olursak; bunun bir tek sebebi olduunu grrz: Din eitimdeki sakatlk! ster baz lkelerde olduu gibi tamamen ihml eklinde olsun; isterse dier lkelerde olduu gibi, bu eitimin gerektii ekilde icra edilmemesinden kaynaklansn:

a. Din eitiminin ihml edildii lkelerde, onlarn Msl manca olan isimlerinden ve Cebriye ile Mrcie'ye ait baz aka id kalntlarndan baka din namna hi bir ey kalmamtr ki bunlar yle derler: "Kulun hi bir seim hakk (helli haramdan ayrma seenei) yoktur; yapt her eyi mecburi olarak ya-

3 6 Bk. ek. 3 , s. 2, 3


par. Onun iin, farzlar terk etmede ve gnh ilemesinde bir mesuliyeti yoktur". Keza yle derler: "Allah'n balamas ok olduundan, insanlar istediklerini yapsnlar, farzlardan dilediklerini ihml etsinler, bunlara ceza yoktur". te, btn bu bozuk akidelerin dzeltilmesi iin, Allah'n Kitabna ve Reslul-lah(s.a.s.)'in Snneti'ne uygun bir din eitiminin yaplmas gerekir.

b. Din eitimden biraz nasibini alm Mslmanlara gelince; bunlar da dini, sadece taharet, necaset ahkmnn bilinmesine, ve namaz ile orucun farzlarn renmeye indirgeyerek dini, bu iki farzn yerine getirilmesine inhisar ettirdiler. Bu kabil Mslmanlarn imamlar, mftleri de, kendi maalarn dnerek ortama uydular ve toplumun cahi l inanlarna kar kamadlar. Hocalarn bu ekilde gren toplumun fertleri de "din byledir" sanarak, deiik Mslmanlar oldular ki, en tehlikeli durum budur: Yni din olmayann din saylmas!... te en tehlikeli din anlay da b u d u r . 3 7

8. Bu gerekeleri sraladktan sonra, Muhammed Abduh slahatn yaplmas iin durumu Sultan Abdulhamid'e havale edip, yle balamaktadr:

"phesiz gerekleri grp, imknszlklar arasnda kvranan byk limler vardr; ite Efendimiz Halife'nin bunlar buldurup, deerlendirmesi lzmdr.

Btn bu aksaklklar gren Efendimiz (Allah onu ycelt sin ve yardmcs olsun) bir irde kartarak meseleye eilmi, onun bu teebbs Mslmanlarn kalplerine su serperek onlara mid vermitir. Onlarn Emir'l-mu'minin tarafndan desteklenmesi, onlar iin g kayna o lmutur . " 3 8

37 Bk. ek. 3 , s .3. 3 8 Bk. Ek. 3 , s. 3 -4 .


B. Islahat iin yaplan teklifler

1. e nereden balamal?

Muhammed Abduh, din eitiminin slah konusundaki ayrntlara girmeden nce, eyhlislam'n ahsnda slahat komisyonunu yle uyaryor:

"ayet amel olan ilimler, sahih akaid ve samimi imn zerine bina edilmeyecek olursa, toplumu yoklua gtrr. Onun iindir ki Efendimiz Halife, dikkatleri akide ile salamlatrlm olan takvaya ekip saltanatn da aklla istihkm etmek istiyor. Bu salam imna dayal takvadan sonra, nefislerin terbiyesini, ahlk ve ahlk yok eden yalancl, hiyneti, dedikoduyu, hasedi, cimrilii ve sair ktlkleri retecek olan batn fkh ele alnarak, sadakat, emnet, rz, cesaret v.s. meziyetler ilve edilecek ve bunlarla beraber Allah'n Kitabnda ve Reslul-lah(s.a.s.)'in Snnetinde yazl olan hell ve haram retilecektir. Ve bu eitim yaplrken, Selefin tatbikat rnek alnacak, Allah'n Kitabna ve sahih Hadislere dayandrlarak Sahabenin ve Huccetu'l-tslm Gazali vs. gibi limlerin de grlerine bavurulacakt r . " 3 9

"Aslnda bu konunun iki temel ilmi vardr: Islah ilmi, ter

biye ilmi" diyen Abduh, yle devam ediyor:

"Ayrca din tarihi, zellikle Hz. Peygamber(s.a.s)'in, Sahabesinin, rnek halifelerin (Raid Halifeler), ve bunlardan rnek alan Osmanl halifelerinin de sretleri okutulmas gerekir ki, bu ilimlerde ihtiya grlen hususlar bunlardr. Bu ilimlerin her birinin balangc, ortas ve sonu olacaktr ki, bunlarn her birinin, toplumun bir ksmna, hayatlarnn din ve siyasi ynlerinden faydalar vardr . " 4 0

3 9 Bk. ek. 3 , s.4. 4 0 Ay. yer.


2. Islahat iin eitim snflamas

Muhammed Abduh, din tedrisatta ne gibi slahat yaplmas gerektiinin ayrntlarna girmeden nce, genel olarak insanlar baz snflamalara tabi tutarak, eitimin bu insan snflarnn nazar- dikkate alnarak yaplmasn neriyor ki, ona gre insanlar ksmdr:

a. Sanat, ticaret, ziraatla ilgilenen ve bunlara bal olan

insanlarn tamam.

b. Devlet, vatanda ilerinde alan askeri komutanlar, mahkeme yeleri ve reisleri, derecelerine gre idarenin btn memurlar ki bu tabakaya "et-tabakatus-Sise" (idareciler tabakas) diyor.

c Irad ve terbiyeyi (eitimi) yrten ulem tabakas. 4 1

a. Birinci tabaka:

Birinci tabakaya girenler, kendilerine okuma-yazma ve gnlk muamelelerinde kullanabilecekleri kadar kendilerine matematik (hesab) retilenlerdir. Bunlar, rdiye, askeriye, mlkiye mektepleri ile hayriyye ve ehliyye mektep rencileridir ki, bu ibtidai ve zaruri bilgileri aldktan sonra esas mesleklerine dnerler. Bu tabakadaki insanlara milliyet ruhunun da alanmasn istiyor ki, onun gibi slm'n evrenselliine inanm bir insan iin hayli ilgintir. yle diyor Abduh:

"Yabanc vesveselerinin Mslmanlarn kalblerine girmesine mani olmak iin, slm'n balangcnda ve Osmanl hilfetinin bidayetinde, ve zellikle bugn Avrupa milletlerinde olduu gibi -ki onlar bizim selefimizden aldlar- millet duygusunun alanmas gerekir . " 4 2

41 Ay yer. 42 Bk.ek. 3 , s .5 .


Bu tabakadaki renciler iin teklif ettii kitaplar da u ekilde snflanyor:

1. Ehl-i Snnet arasnda, zerinde ittifak olunmu ve Mslman halklar arasnda mnkaaya sebebiyet vermeyecek; Islm akaidi retecek muhtasar bir kitap. Bu kitap, kesin olarak ikna edici delillerle yazlacak ve kaynak olarak Kur'an ayetlerine ve sahih hadislere dayanacaktr. Keza bu kitapta az dahi olsa bizle Hristiyanlar arasndaki ihtilfa yer verilecek ve Hristiyanlarn akidelerindeki hezeyanlar aklanacak ki, bu suretle btn lkelere dalm olan misyonerlere (Du'lu'l-Incil) kar ilk hatra gelen savunmalar olsun.

2. Islm ve gayr- Islm ahlk birbirinden ayrmaya, hell ile haramn ne olduunu belirtecek, Kur'an ayetlerine dayanmayan ve Hz. Peygamber(s.a.s.)'in hadislerine ve selef imamlarnn amellerine uymayan uydurma bid'atlara kar muhtasar bir kitap ki, bu kitapta, insanlarn sadece Allah'a kul olmak zere yaratldklar esas ilenecek ve Allah ve Resulnn koyduklar ahkm dnda her eyin bo olduu belirtilecek.

3. Keza din(slm) tarihi ile ilgili bir kitap hazr lanmaldr ki bu ki tapta , Hz. Peygamber(s.a.s.) ' in ve sahabelerin rnek ahlk, davalar iin olan mcadeleleri, dinleri iin nasl canlarn ve mallarn feda ettikleri ve bu sayede ksa bir mddet ierisinde saylarnn azlna ve dmanlarnn okluuna ramen dier milletleri hakimiyetleri altna aldklar ve btn bu baarnn, mcadeledeki samimiyetten ve kendi aralarnda teesss ettirdikleri birlikten kaynakland muhtasa ran, kolay bir dille izah edilecek ve "Osmanl halifeleri tarihi" de ksaca buna ilve edilecektir.

Bu kitaplar, Arap olan Osmanllar iin Arapa, Trk olan-


lar iin Trke, dier Mslman milletler iin de kendi dillerinde hazrlanacak; bu kitaplarda geen yet-i kerimelerin tefsiri de o dillerde yaplacaktr. 4 3

b. kinci tabaka:

kinci tabaka, Sultaniyye, er'iyye, mlkiyye, harbiyye, tbbiye vs. gibi okullarda okuyan Mslman ocuklardr. Devletin bunlardan istedii, ona sadk olmalardr. Bunlardan asker olanlar, zafer ya da lme kadar kllarn knna sokmayanlardr. Hkimleri, davalar zmek iin, lm pahasna da olsa haktan ayrlmayanlardr. Halk idare edenler ise, dirayet sahibi olup, vatandan haklarn gzetenler, imr vastalarn iyi bilenler, vatandan yararn gzettii gibi devletin yararn da gzeten, keza bu ly kaybetmemek iin gerektiinde lme gitmesini bilenlerdir.

te bu tabakann, birinci tabakadaki din eitimi grdkten sonra u aamada ayn ilimleri daha st seviyede grmeleri iin aadaki kitaplarn tedrisini yapacak okullarn almas gerekir.

1. limlere bir giri olmas iin mantk, aratrma yntemi

ve biraz da mcadele dab retecek bir kitap.

2. Akl ve kat'i delillere dayanan, slm mezhebleri arasndaki ihtilflar en aza indirip onlar birbirine yaklatracak, Hristiyan akidesindeki yanllklar aklayabilmek iin bizlerle onlar arasndaki meselelere geni bir ekilde yer verilip en gzel izahlar getirecek; ayrca dnya ve Ahiret saadetini temin iin, slm inanlarnn yararn gsterecek bir Akaid kitab.

3. Hell ve haramn ne olduunu anlatacak bir kitap. Bu kitapta iyi meziyetlerle kt huylar tafsilatl olarak anlat la


rak, bunlarn sebep ve illetleri, ikna edici bir metotla aklanacak. Bunu mteakip, salih selefin hayatlarndan rnekler alnarak, din ahkmn hikmetleri ve faydalar zerinde durulacak ve bu ahkmn beer hayatna olan katklar, senedleriyle birlikte belirtilecek ki bu hasletler, insan ruhuna yksek hamiyyeti yerletirerek onlarn manevi makamlarn ykseltsin.

4. Hz. Peygamber(s.a.s.) ve Sahabesinin hayatlarn, eitli asrlarda yaplm olan byk fetihleri ve bu fetihlere Osmanl halifelerinin katklarnn mahza din yorumunu yapacak bir din tarih kitab hazrlanmaldr.

Bu kitapta, slm hakimiyetine girmi btn dnya blgeleri incelenecek; ayrca bu kabil kitaplara, kaybedilmi olan arama, ve elde olan da korumaya tevik edici ibareler yerletirilmelidir. Keza bu kitapta slm'n gemite kaydetmi olduu byk terakkinin sebepleri en dikkatli bir yntemle izah edilecek.

Bu tabakadaki rencilerin de, tpk evvelki kardeleri gibi, bu kitaplar ana dilleri ile renmeleri; Arapa olan metinlerin Arap olmayanlara kendi dilleri ile tefsir edilmesi gerekir ki, yukarda belirtildii gibi, Arap olmayanlarn, ibdetlerinde kullanacaklar metinler hari, dini eitimleri iin Arapa renmelerine gerek yoktur. bdetlerinde okumu olduklar ibarelerin de, mutlaka tefsirlerden anlamlarn renmeleri gerekir ki okuyan ne okuduunu bilsin! Ve Allah'n istedii gibi, bylece zikir, fikirde bir eser braksn! Keza bu seviyedeki rencilere, hamiyyet, iffet, devlet sevgisi, er'-i erif ahkm kesin itaat ve teslimiyyet duygusu, din emirlerle dini yasaklar grebilecek, toplumun houna gitse de gitmese de, bunlardan gerekten din olanla olmayan ayrt edebilecek bilgiler verilmesi lzmdr. 4 4

4 4 Bk. ek. 3 . s. 5 -6 .


c. nc tabaka:

Bu tabakadaki renciler, daha nceki iki tabakann kitaplarn hazmeden Mslman ocuklardr ki, kavray kabiliyetleri ve maksada uygun ahlklar yaplan bir imtihanla kantlanmtr. Bunlar, mmetin arifleri ve milletin hidyet rehberleri olmak zere seilmilerdir ki, ilim ve amelin en yksek derecesi bunlarla elde edilecektir. Keza bunlar vastasyla, yksek okullarda, orta retimde, hatta saylar yettii takdirde, ilkretimde din tedrisat temel kabul edilecek. Tabiidir ki bu gibi talebelere bir-iki kitap kifayet etmez; bu konularda daha ok kitaba ihtiya vardr ki, bu kitaplarla ifade glerini gelitirsinler, bilgilerini artrsnlar.

nk irad olunacaklar iin yeterli olan, irad edecekler iin yeterli deildir. te bunlar iin aadaki ilimleri teklif ederim:

1. Kur'an tefsiri:

Kendisine en ok ihtiya duyulan ilim budur. Zira Kur'an' okuyann, Allah'n bu kitapla insanlara bildirdii srlar, hikmetleri anlamas gerekir. Ve Kur'an, Mslmanlarnn kurtulularnn srrdr. Bu Kur'an'a dnlmedike, Mslmanlarn derdlerini anlamalar, kaybettiklerini bulmalar mmkn deildir. Ve Kur'an imei onlarn kalplerinin derinliklerinden akmadka, ve sarsnts onlarn grlerini sarsp titretme dike, onlarn, uykularndan uyanmalar mmkn deildir. Kur'an'n iyi anlalabilmesi iin Arap dilinin btn sluplarnn ve zelliklerinin bilinmesi gerekir. Kur'an o kadar aktr ki, dillerinde nazil olduu koyun obanlar ve deve gdcleri ona icabet ediyorlard. Tefsiri de o derecede ak olmal ki ona icabet olunsun. Kur'an, Arapay bilip, onu anlamak isteyenlere ok yakndr. Ayrca, Arapann tarihi, leheleri ve vahiy geldii d


nemdeki ekil ve kaideleri iyi bilinmelidir ki, bu yol Kur'an' anlamann en gzel yoludur. Buna ramen baka yardmclara ihtiya duyarsa, ilk bavuraca eserler tefsir kitaplardr ki bu kitaplar Kur'an' anlama yollardrlar. Mesel Keaf ve el-Kum miyyu'n-Nisabur gibi.

2. Hadis ilmi:

Hadislerin sahih ve zayf olanlar ayrlacak.

3. Kur'an ve Hadis'in anlalabilmesi iin Arapa lisanna dair sarf, nahiv ve dil tarihi.

4. Ahlak ve dini terbiye ilimleri. Gazali'nin el-lhy's gibi kitaplar tatbikatlaryla ele alnacak ve er' terbiyenin kaideleri retilecek.

5. Hukuk metodolojisi (Usulu' l -Fkh) . er'i ahkmn anlalabilmesi iin bu bilim dalna ok ihtiya vardr. zellikle atb'nin Tunus'ta bastrlm olan el-Muvafakt adl eseri bu konunun en nde gelen kitabdr.

6. Eski ve yeni tarih ilmi: Bu daln ierisinde, Hz. Pey-gamber(s.a.s.)'in davas iin verdii mcadele(Siret) ayrntlaryla okutulacak. Eski slm lkelerinde meydana gelen inklab lar; Osmanl Devleti tarihi ve Orta ada yaplan Hal savalarndan sonra yklm olan slm'n tekrar uyanndaki rol keza etrafl olarak aratrlmal, bu kn tek sebebinin, dinin gerei gibi bilinmemesi, ilh ahkmdan uzaklama ve nihayet, baz ihtilflar yznden slm mmetinin blnm olmasndan kaynakland ilm aratrmalarla gsterilmelidir.

7. Hitabet ve ird ilmi retilmeli.

8. Kelm ve mezhebler ilminin tedrisi de yaplmal ki mezhebler aras ihtilflar bilinebilsin. Kelm ilmi ile yaplacak olan bu eitim, akideyi elde etmek iin de deil; dnce ve


fikri yapy gelitirmek iin olacaktr.

Muhammed Abduh, bu tabakadaki renciler iin de u esaslar sralyor:

1. Bu tabakann eitimi mutlaka eyhlislam'n nezaretinde olmas gerekir.

2. Dnyann neresinde olursa olsun, bu snf eitmek iin en uurlu mderrisler davet edilecek.

3. Bu tabakann talebeleri, toplumun en glleri ve ahlkta en zekileri olacak.

4. Bu talebeler seilince, imtihanda gayet ciddi ve titiz dav ranlacak.

5. Dersleri baar ile bitiren talebeye hemen diplomas verilmeyecek; genel kltrden zorlu bir imtihandan geirildikten, davranlar, yni ilmi ile mil olup olmad iyice aratrldktan, ve ilim ve ameldeki ilerlemesi tesbit edildikten sonra verilecektir.

Eitim slah:

1. Tara okullarna nem verilsin!

Tara insanna eitimin nemi anlatlmal ve ocuklarn okullara gndermeleri salanmaldr. Fakat bu yaplrken tebliciler, ayn zamanda, meseleyi zenginlere anlatarak onlar bu konuda katkda bulunmaya sevk etmeli. Bunun iin her beldede dernekler ve cemaatler kurulmal. Dini eitimin ehemmiyetini anlatmaya km olan bu tebliciler, ayn zamanda gittikleri yerlerin cami ve mescitlerinde vaazlar vererek, dinlerinden unuttuklarn onlara tekrar hatrlatmalar bilmediklerini de retmeleri gerekir.


2. Halk Devlet'e balama vaazlar

Keza bu tebliciler, cami ve mescidlerde vaazlar vererek, Mslmanlara devlet sevgisini alayacaklar ve Reslul-lah(s.a.s)'in Halifesi olan Emiru'l-Mu'minin'i kendi nefislerine tercih etmeleri gerektiini anlatacaklardr.

3. Mridlerin vasflar

Mridler, halkn en bilgilileri olacaklar. Bu, hem dini bilgi hem de edebi bilgi olacak. Bunlar, ahlkda da rnek alnacak kimseler olacaklar gibi, irad edecekleri insanlarn kalplerine girebilmek iin de onlarn psikolojik hllerini ok iyi bilecekler. Bu mridlerin ayn zamanda gl ahsiyet sahibi olmalar lzmdr ki amelleri, syledikleriyle elimesin. Keza insanlar iin rnek olmalar gereken bir dirayette olmalar lzm. Her kavmin mridleri, mutlaka o kavmin diliyle hitap etmesi gerekir. Bunlar, halk irad edince de en gzel ekilde konuacaklardr.

4. Cuma hutbeleri

Hutbeleri, mutlaka ehil olanlar okusun. Hutbelerde, Mslmanlarn genel menfalar ilensin. Fesad odaklar gsterilerek, cemaate gerek din retilsin ki bu, cuma hutbesinin farz olu maksatlarndandr.

Islahat iin lzm olan kitap ve hoca meselesi

Abduh, bu konuyu da maddeletirerek yle diyor:

1. Kitaplar hazrlamak gayet kolaydr. ayet bizden birine bu grev verilse, Allah'n izniyle en yakn bir zamanda bunu yaparz.

2. Hocalara gelince: ayet tedrisat yaplacak lkede, y da ehirde, yeterli hoca yoksa, btn slam lkelerinde bu ho


calar aratrlp getirilsin. Fakat bunlar dahi, yle makam gzetmekte olan kiiler olmayp, sadece din iin bu grevi yapacaklar olmal ki, bu da teftilerle salanabilir.

3. Eitimin uzun srmesi hakknda da unlar yazyor Abduh:

"Bildiimiz gibi, Hristiyan rahipleri, kendi ilahiyatlarn renebilmek iin 15 hatta 20 sene renim gryorlar. Dier ilimlerle olan uralar hari. Kald ki btn bu uratklar, batl olan eylerdir. Hakkn rencileri iinse, byle bir zaman uzunluunun sz konusu bile edilmemesi gerekir.

Masraflar:

Bu konuda da Abduh unlar teklif ediyor:

"ayet gizli zaviyelerde bulunan rif ve sdk deerli alimlerimiz aratrlp bulunsa -ki slm dnyasnda bunlarn saylar oktur-, ve bu deerli alimlerimiz, halkn arasna kararak meseleyi anlatsalar, Mslmanlar mutlaka byle nemli bir konuya mallaryla yardmda bulunacaklardr.

"Avrupa milletlerinin geldii derece bizi dndrmeli ve ona gre hareket etmeliyiz" diyen Muhammed Abduh, dayanaklarmz olarak da u ayet-i kerimeleri zikrediyor:

"Siz Allah'a yardm ederseniz, O da size yardm eder ve ayaklarnz (hakk zerinde ) sabit klar" (K.K. Nahl Sresi, 128) .

"O, Resuln hidayetle, hak din ile, o dini, btn dinlere galip klmak iin gnderendir. Bu mriklerin houna gitmese de" (K.K. Tevbe sresi, 33) .

"Bir kavim kendisini deitirmedike, Allah o kavmi deitirmez" (K. K. Ra'd sresi, 11).


limlerin durumu Muhammed Abduh'a gre, bu slahat yaplrken, alimler

denetlenmek, ahkma ve rettiklerine aykr durumlar olursa, uyarlmalar; bu grevi yapanlarn ve muallimlerin en iyi akl sfatlarla mcehhez olmalar, davranlarnda, retmi olduklar akideye en uygun ekilde hareket etmelerine dikkat etmelidirler. Tedrislerini yaparlarken kalpleri sarsacak, rencileri uyandrp uurlandracak ekilde yapmaldrlar.

Din tedrisin gayesi Bu konuda da Muhammed Abduh yle diyor:

"Btn derecelerdeki dini eitimin gayesi, kalplere din sevgisini yerletirmek, onu btn ilerimizde en stn tutmaktr ki, bu dnceyle, dine hizmet iin ruhi ve mali gleri tek hamle ile elde edebilelim; ve onu en gzel bir ekilde muhafaza eden Emiru'l-mu'minin'i destekleyelim. "Millet de mesuliyetini mdrik, kusur ilemekten korkan bir millet olsun. Mslmanlarn dhili huzurlar temin edildikten sonra, Devletleri vastasyla, d siyasetlerinde, en ok szleri geen olsunlar. Ve bu programlarn slahndan tek maksat, lme yaklam olan milleti yaatmaktr.

Dinin gerek eitiminin neticesi Layihasnda bu konuyu da yle dile getiriyor Abduh:

"Kesinlikle inanmamz gerekir ki, gelimi yntemlerle dini eitim slah edilecek olursa, bu btn Osmanl mmetinin ruhlarnda akacak yeni bir hayatn douu olacaktr. Keza bu hareket, btn dmanlara ramen, Devlet-i Aliyye-i Osma niyye'nin kollan altnda, btn Mslmanlarn birlemesini ve


slm kelimesinin tevhidini en sratli bir biimde gereklemesini salayacaktr.

Abduh greve hazr Btn bu slahatlar gerekletirmek iin elinden geleni

yapacan layihann sonunda belirten Muhammed Abduh, bu dncesini de yle ifade ediyor:

"Bu greve arldmz takdirde, hemen icabet eder, bir

dakika bile gecikmeyiz."

Sultan Abdlhamid'e ball ve teekkr Muhammed Abduh, layihasnn sonunu yle balyor:

"Allah'tan Efendimiz Emiru'l-mu'minin ve Devletini muvaffak etmesini niyaz eder; onun biz Mslmanlarn slahna yardmc olduunu teyid eder ve inanr, onun Halifemiz olarak ve Zillullah olarak devamn yine Allah'tan di ler im." 4 5

Sultan Abdlhamid'in, Muhammed Abduh'un tekliflerini deerlendirerek, ondan yararlandn, Muhammed Abduh'un kendisine yazm olduu teekkr mektubundan anly o r u z . 4 6

Muhammed Abduh'un, slahat iin yapm olduu telifler kadar; belki ondan daha da nemlisi, onun kendi muasr olan dier Arap Mslman limlerinin zddna olarak Sultan Abdlhamid'in hilfetini meru kabul edip, ona yardmc olmasdr.

45 Bk.ek. 3 . s . 7-8 . vd. 4 6 B k . e k . 4 .


Bat Emperyalizmi

eride bu hadiseler olurken, darda, bir yandan Fransa, Kuzey Afrika'y istil ediyor, br yandan da Rusya ve Balkan lkeleri Osmanl Devletini ykmak iin ibirlii yapyorlard.

Osmanl Devletini paylamak iin Bat'da projeler yaply o r 4 7 ve bu projeler iktizasnca, Filistin'de bir Yahudi devleti, Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti kurulmak isteniyordu. Bu fikirlerin tahakkuku iin, Hristiyan Bat Dnyas, Osmanl Devletini sktryor, anarik hadiseler kartyor, ortaya "Hasta Adam" (Homme malade) ve "ark Meselesi" (Question d'Orient) gibi sun problemler atyordu. stanbul'da ve devletin dier kesinde yaplan bu gizli faaliyetlerin hangi yollarla propagandasnn yapld hakknda, Fransa'nn o zamanki stanbul Sefiri, kendi Hariciyesine u bilgileri veriyor:

"...stanbul'da majestelerinin (yani Fransz kralnn) fotoraflarn tayan gravrler, Hseyin Avni Paa, Mithat paa ve Mehmet Rti Paa'nnkilerle beraber, ekseriyeti Ermeni olan hamallar tarafndan iki- kurua satlmaktadr. Ermeni hamallar, bu gravr ve portreleri, Bible-Houses (stanbul'da bulunan Hristiyan misyoner tekilat) ve Mason localaryla likileri olan ahslar vastasyla elde etmektedirler." 4 8

47 Bk. T.G. Djuvara, Cent projets de partage de la Turquie (Trkiye'yi paylamann yz projesi ) , Paris. 1914 .

48 Ayn Fransz Arivi, N.S. Turquie, no: 4 0 5 , s. 54.


Bat emperyalizminin dorua kt 19. yzyln ikinci yarsnda, Bat devletleri bir yandan Osmanl Devletinden yeni topraklar koparmaya alrken, br yandan da smrge haline getirilmi olan slm topraklarn elde tutmak istiyorlard. Bu gayeyle Sultan Abdlhamid'in karsna karlan Ermeni ve Yahudi meselesi, sanld veya takdim edilmeye alld gibi, bu iki unsurun yararna ortaya atlm bir dnce olmayp, Avrupa emperyalizminin aletleri olmak zere Avrupa tarafndan dzenlenmi faaliyetlerdir.

Bat, bununla yetinmeyerek; gayr- Mslimleri isyana tevik ettii gibi, Anadolu dndaki Mslmanlar arasnda da bir milliyetilik cereyan balatarak, bunlar da stanbul'dan koparmaya almtr. Bat emperyalizminin bu faaliyeti, srf ekonomik stnlk salamak olmayp, meselenin kkeninde, kendi emperyalist faaliyetlerine hizmet etmek zere, slam dnyasnn henz smrge haline gelmemi olan blgelerini de smrgeletirmek gayesiyle, Orta Douda Hristiyanl yerletirmek yatyordu ki bu, XI. yzylda keza Bat tarafndan balatlan Hal savalarnn bir devam i d i . 4 9

Bu smrgeciler, esas gayelerini gizlemek iin, bilimsel aratrmalar yapmak bahanesiyle, yzlerce casusu Orta Dou'ya gndermiler, 5 0 ve bu arada da binlerce tarihi belge, yaztlar ve heykelleri kararak, 5 1 Bat mzelerine koymulardr. Ne var ki bu szde bilim adamlarnn esas gayesi bilindii halde, Osmanl Devleti tarafndan, bunlara mani olmak iin yeteri derecede nlem alnmamtr. 5 2

49 C. Brockelmann, Historie des Peuples et des Etats lslamiques, Paris, 1 9 4 9 , s. 190 .

50 Bk. . S. Srma, Osmanl Devletinin Yklnda Yemen isyanlar, stanbul, 1 9 8 0 , s .73vd.

51 P E . Botta, Relation d'un voyage dans le Yemen, Paris, 1880 , s. 27 . 52 T.C Babakanlk Arivi, Yldz Tasnifi, Ksm, no: 14, Evrak no:


Bu misyoner kif veya bilim adamlar, gayelerine ulamak iin, Mslman dillerini renmiler; Mslman aileler arasna szabilmek iin kendilerini doktor olarak tantmlard. Fransz misyoner bilim adam Bot ta , 5 3 konu ile ilgili u itirafta bulunmaktadr:

"...Kendimi doktor olarak tanttm. Zira bu, aratrmalarm iin ne srmeye mecbur kaldm bir bahane idi... stelik, asl ve uydurma ama iin bu yrelere ilk gelenin ben olmadm rendim."

Misyoner Bat bilim adamlarnn yntemlerinden birisi de, Osmanl Devletini smrgeci, kendilerini de bu smrden kurtarc (liberateur) olarak tantmalaryd. 5 4

Avrupallar, Osmanl Devletine kar olan bu mterek gayelerinde birlemiler ve bu sahada yzlerce kitap hazrlam, Osmanl Devletinin btn unsurlar birbirine dman bir hle getirilmitir.

88/26,Zarf n o : 8 8 , Karton no: 12. 53 EE . Botta, a.g.e. s . 6 2 . 54 1 S. Srma, Yemen syanlar, s. 8 0 .


slm Birlii Siyaseti (Pan slamizm)

te Sultan Abdlhamid, ieride halledilmesi gereken bunca ekonomik ve sosyal mesele yetmiyormu gibi, bir an nce Osmanl Devletini paralayp yutmak isteyen Avrupa emperyaliz miyle kar karyayd. Abdlhamid'in, kar koymak iin elinde bulundurduu maddi imknlar, dmannkine nazaran yok mesabesinde olduundan, onun d politikas, kardaki canavara yutulmamak iin, iktidar boyunca yrtt oyalama polit ikasdr. 5 5

Sultan Abdlhamid'in baarl olup olmad konumuz olmadndan, biz sadece onun Avrupa emperyalizmine kar uygulad bu oyalama politikasndan, yani Pan slamizminden -belgelere dayanarak- baz misaller vermekle yetineceiz.

Sultan Abdlhamid, paralanmakta olan ve btn Avrupa'nn gz diktii Osmanl Devletinin kurtuluunun tek midini, Mslmanlarn birlemesinde grd iin, kendine zg, din-siyas bir faaliyet gstermitir. Onun bu yeni siyasetinden maksad, Anadolu dndaki btn Mslmanlar kendisine balamak olduundan, onlarn dnya emperyalizmine kar birlemelerini istiyordu. Bunu yaparken de, zerinde tad Hilafet sfatndan yararlanyordu ki, onun Panislamist siyaseti budur.

55 Andr- Duboscq, L'Orient Mediterranen, Paris, 1917 , s. 7-10


Onun bu siyasetiyle, siyasi etkinliini yllardr kaybetmi olan Hilfet, yeniden beynelmilel bir vasf kazanyordu.

Abdlhamid bu ekilde kendi hilfetini gndeme getirerek, dnya Mslmanlarn stanbul'a balamak ve Avrupa emperyalizmi ile mcadele etmek iin btn Mslmanlar birletirmek istiyordu. Bu gayeyle zellikle smrgeci Bat devletlerinin idaresi altnda bulunan Mslmanlarla iliki kurmu ve onlar -manen de olsa- stanbul'a balamay baarmt. 5 6 "Onun btn kabilelerde, hatta en as olan bedeviler arasnda bile temsilcileri vard ." 5 7 ou tarikat eyhi olan bu gizli temsilciler, Trkistan'a, Hindistan'a, Afrika'ya, Japonya'ya, hatta in'e kadar gnderilmitir. Abdlhamid, Osmanl Hilfetine bu eyhler vastasyla beynelmilel bir hviyet kazandrm, siyas otoritesini Osmanl Devletinin snrlar dnda da tesis iin, oralarda da kendi adna cuma hutbeleri okutturmutur. 5 8

Arnold J. Toynbee'nin, 5 9 "bugn dahi uykuda olduu ve fakat uyanacak olursa, slam'n vurucu esprisi zerinde hesap lanamayacak derecede psikolojik bir tesir yapaca bilinen" dedii Abdlhamid'in Panislamizmi, Avrupallar endieye drd iin, onlar da, zaten mevcut olan basklarn bir kat daha artrmlar, onun Panislamist faaliyetlerini ksteklemek iin ellerinden geleni yapmlardr. Osmanl Devletinin bnyesi iinde bulunan aznlklar kkrtlm, zellikle Ermeniler isyana arlmlardr.

56 Uriel Heyd, Foundat ions of Turkish Nationalism, London, 1 9 5 0 s. 1 0 1 .

57 Victor Berad, Le Sultan, L'lslam et les Puissances, Paris, 1 9 0 7 , s. 3 1 . 58 Bk. l.S. Srma, Quelques documents indits sur le rle des confrries

(tariqat) dans la politique pan-slamiste du Sultan Abdlhamid II, s lmi l imler Fakltesi Dergisi, Ankara, 1 9 7 9 , Say, 3, s . 2 8 5 .

59 La Civilisation l'preuve, Paris, 1951, s. 228.


Ermeni Meselesi

Sultan Abdlhamid, Ermenilerin, Bat'nn tevikiyle kartt isyanlar bastryor; kadn ve ocuklarna varncaya kadar Mslmanlar kesen Ermenileri cezalandrd iin de Ermeniler ve onlarn hmisi Avrupa, ona Kzl Sultan (le Sultan Rouge) lakabn takyordu. 6 0 Tabii daha sonra bizim tarihileri!) de, Ermenilerin uydurmu olduu bu terimi alp, Batperestik yaplar gereince pervaszca kullanacaklardr. Bugn dahi Kzl Sultan derken emperyalist Bat dnyasn sevindirdiimizin farknda deiliz.

Asrlarca Mslman devletlerin idaresi altnda sakin ve itaatkr bir hayat srdrm olan Ermenilerin, 19. yzylda birden bire ayaklanp, Osmanl Devletine bakaldrmas, zerinde hassasiyetle durulmas gereken bir konudur. Ve kanaatimize gre bu meseleye imdiye dek bakldndan farkl bir ekilde bakmak gerekir.

Anadolu'nun eitli blgelerinde balatlp, binlerce Mslman'n ehid edilmesiyle sonulanan Ermeni isyanlarnn kartlmasnda esas mil nedir, onun zerinde durmak lzmdr

60 Malcolm Mac Coll 'un, Le Sultan et les Grandes Puissances (Paris, 1899), Gilles Roy'nn, Le Sultan Rouge (Paris, 1 9 3 6 ) ve daha birok kitap bu konuya hasredilmitir.


Doksan harbinden sonra yaplan Ayestafanos ve Berlin antlamalarnda Ermenilere baz siyasi haklar veriliyorsa da, Abdlhamid, Devletinin gvenlii asndan bu maddeleri altrmam ve onun bu tutumu zerine, Ermeniler Bat'nn tevik ve yardmlaryla isyanlarn oaltmlardr.

Ermeniler, 1889'da Cenevre'de Hinak ve 1890'da Tif

lis'de Danak partilerini kurdular. 6 1

Sultan Abdlhamid, 1894'de isyan eden Sason Ermenile rini sert bir ekilde bastrnca, ngiliz ve Fransz hkmetleri, olay -sureta- tetkik etmek zere Trkiye'ye heyetler gnderdiler. Bu karklklarn sebebinin tamamen Ermeniler olduu tesbit edilmesine ramen, mesele ad geen devletler tarafndan saptrld ye "Abdlhamid Sason'da Ermeni katliam yapyor" diye yaygaralar koparld.

30 Mays 1894'de Fransz Hariciye bakanlna getirilen M. Hanataux, Sultan Abdlhamid'in Mslman ve gayr- Mslim reayasna ok iyi davrandn, onlarn haklarn koruduunu iln etmesine ramen, tarafsz konutuu iin kle alnmam, bir mddet sonra da bu tutumu yznden grevinden alnmtr.

Grevinden alman M. Hanataux, "Revue de Paris"nin 1 Aralk 1895 tarihli saysnda, Ermenilerin Abdlhamid tarafndan katliam edilmediklerini, bilakis onun btn vatandalarna adil davrandn sylyor ve yle devam ediyor:

"... Abdlhamid, esmer, soluk yzl, endieli bakl ve gzel elleri olan bir adamdr. O bu nazik eliyle, Afrika ve Asya ortalarndan Balkanlara kadar olan slm dnyasnn btn fertlerini birbirine balarken, ayn nazik eliyle Kuds ve anakkale

61 Jean-Pierre Alem, L'Armenie, Paris, 1 9 6 2 , s . 4 9 .


boaznn anahtarn da tutmaktadr: Kk ve nazik, ve fakat gerekte ok megul olan bir e l . " 6 2

O zamanlar Ermenileri hararetle destekleyen ngiltere, aslnda Ermeni isyanlarndan yararlanarak, Rusya ile anlap, Dou Anadolu'ya mdhale etmek istiyordu. 6 3 Allah'n bir lutfu olacak ki, bu konuda anlaamadlar...

Sason, Van ve Zeytun isyanlarndan sonra, 1895'de Trabzon, Erzurum, Erzincan, Bitlis, Diyarbakr, Malatya, Sivas, Mardin ve daha bir ok yerde Ermeniler isyan karttlar.

Sultan Abdlhamid, Ermeni isyanlarn bastrmak iin, Dou ve Gneydou Anadolu'dan asker toplayarak "Hamidiye" adnda zel bir ordu kurdu. Bu ordunun kurulmasndan sonra, Ermeniler Dou Anadolu'da fazla varlk gsteremeyince, 26 Austos 1886'da stanbul'daki Osmanl Bankasn basarak birok kiiyi ldrdler; yukarda temas ettiimiz gibi, 1321 senesinde de Sultan Abdulhamid'e suikast dahi dzenlediler.

Fakat Sultan Abdlhamid, Avrupa'nn btn basklarna ve onu "Kzl Sultan" iln etmelerine ramen, Ermeni isyanlarn bastrd ve onlarn topik ideallerine mani oldu.

Abdlhamid, Ermenilerin Ermenistan, Yahudilerin Filistin'de kurmay tasarladklar srail hayallerini sert bir ekilde engelleyip, kar knca, btn bu muhalif gruplar ona kar birleip, mterek faaliyet gstermeye baladlar.

Btn bu tarihi olaylarn akndan anlalyor ki, Ermeni meselesi, Ermenileri Mslman seviyesine karp onlara byk hak ve imtiyazlar baheden Tanzimat Ferman ve II. Merutiyet Anayasasndan kaynaklanyordu.

Osmanl Devletini ve Sultan Abdlhamid'i ykmaya ke

62 Malcolm Mac Coll , a.g.e. s . 14. 6 3 Ay. es. s. 14


sin karar vermi olan btn bu menfi gruplara kar Sultan Abdlhamid, slam Birlii siyasetini ortaya koydu. O, bu siyasetini gerekletirmek iin, bilhassa siyasi ynden byk bir ehemmiyet arz eden Hacc messesesinden yararlanmak ve Mekke'ye toplanan binlerce Mslman hac vastasyla kendi fikirlerini dnya Mslmanlarna ulatrmak gayesiyle, stan bul-Hicaz ulamna nem vermi ve "Hicaz demiryolu" nu Medine'ye kadar ulatrmtr. Kaynaklar , 6 4 bu dnemlerde, Abdlhamid'in senede 100 km. demiryolu yaptrmaya muvaffak olduunu kaydetmektedirler. 6 5

Sultan Abdlhamid'in Panislamist faaliyetlerini Hicaz'da, Afrika'da ve Orta Dounun dier blgelerinde grnrde yrten tarikat eyhleri, Ebu'l-Hud, eyh Rahmetullah, Seyyid Hseyn el-Cisr ve Muhammed Zafif'di. Fakat slam Birlii hareketinin esas yrtcleri, faaliyetlerini gizli olarak yapan mollalar (din limleri) idi. Paris makamlarnca, Mslmanlarn bulunduu mstemlekelerdeki valilerine gnderilen 28 Ekim 1897 tarihli bir uyarda, stanbul'dan baz gizli ajanlarn, slam Birlii siyasetini yerletirmek zere, btn slam blgelerine gnderildikleri belirtilmekte ve bunlara kar dikkatli olmalar emredilmektedir. 6 6 Bu tarikat eyhlerinin faaliyetleri ve etkinlikleri hakknda bir Fransz ariv vesikasnda 6 7 unlar ya-

64 V Berard, a.g.e. s. 130 . 65 Sultan Abdlhamid'in, o gnk imknlarla Medine'ye kadar ulatr

d demiryolunu, bugnk Medine idaresi dnyann en zengin lkesi olmasna ramen koruyamamakta, hatta kullanlmaz hle sokmaktadr. ylesine ki, Medine tren istasyonu, nce tfaiye merkezi yaplm, imdilerde de mzeye evrilmek istenmi fakat hl bir neticeye varlmamtr.

66 hsan Sreyya Srma, Quelques documents indits , document no :2 67 . S. Srma, Fransa 'nn Kuzey Afrika'daki smrgeciliine kar Sultan

II. Abdlhamid'in Panislamist faaliyetlerine dair bir ka vesika, stanbul Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Say: 7 -8 , stanbul, 1977 , s. 159 .


zl dr :

"...slam'n n grd hedeflere varmak, yani emperyalist btn yabanclar yok etmeye ulamak iin, btn tarikatlar ayn propaganda usullerine bavurmaktadrlar."

Fransz Konsey Bakannn sormas zerine, onlarn Cidde Konsolosunun Paris'e gizli olarak yazd 20 Nisan 1902 tarihli cevabi yazda, stanbul'da bulunan azeli Tarikat eyhinin Osmanl Devlet idaresindeki etkinlii ve slam Birlii siyasetine olan katklar yle anlatlmaktadr:

" 1 . stanbul'daki azeliye-Medeniye tarikatlarnn byk eyhinin kuvveti ve hareketi?

-mparatorluun iinde olduu gibi, dilerinde de ok byk bir itibara sahip olan - bu byk Mslman zatn nfuz ve aksiyonu, byk bir ehemmiyeti haizdir. Onda, Din'e, Taht'a olan destein en salam misali grlr. slam itikadnn mdafaas ve Hilafetin ihyas iin her gn biraz daha yaylan hamiyet ve gayreti, onun bana mbalaal bir hrmet halesi geirdi. Mevsukan bildirildiine gre, onun eseri ayn- dikkat derecede byktr: Byk eyhi olduu tarikat, yeniden tekilatlandrarak, -birka sene iinde- bu tarikat kuvvetli ve korkulacak bir messese haline evirmitir. Bylece bu tarikat, hem dini ve ayn zamanda askeri bir hviyet kazanmtr. Bu tarikatn kuvvetli olmasna sebep bir ok amil vardr. Her eyden evvel, ok gzel bir ekilde tekilatlandrlm olan silsile-i meratibi ve btn mridlerin kesin olarak teslim olduu, tesir kabul etmeyen disiplini ve mridlerinin saylarnn fevkalde kabark oluundandr. Usta bir ekilde Trk politikasnn gereklerine gre dzenlenmi veya ona uydurulmu olan itikad lar, Mslmanlarn heyecana gelmi ryalarna ve hararetli hayallerine mid vermie benziyor. Yalnz dini menfaatler iin


altklarn gsteren tarikat mridleri, ayn zamanda kendilerini Panislamizm propagandasna adamlardr."68 Abdlhamid siyasetinin Bat'ya kar en korkulacak faaliyetlerinin tarikatlar olduunu syleyen Fransz Konsolosu, yazsn yle devam ettiriyor:

"2. Byk eyh'in Mekke, Medine ve Cidde'de bulunan temsilcilerinin tesiri?

"Sylemeye hacet yoktur ki, Mekke'deki Hacc'n Panislamist fikirlerin yaylmas ynnden olan ehemmiyeti, azeliye-Me deniye tarikatlarnn byk eyhinin gznden kamamtr. O, Mekke ve Medine'deki tekkelerin bana, cemaati arasnda bilgi ve takvas ile en tannm ve en hamiyyetli olan mntesiblerini yerletirmitir. Bu mukaddimlerin hac kitlesi zerinde olan tesiri ok byk olmaldr. Zira onlar, davalar iin lzm olan belli bal elemanlara, dini otoriteye, tarikatn byk eyhinin igal ettii yksek makamdan gelen nfuza, ve nihayet, Hacc'n muazzam gelirinin bir ksmna sahiptirler.

"azeliye-Medeniye iin sylediklerim, kendileri hakknda teferruatl bilgi toplamam mmkn olmayan Rufaiye iin de sylenebilir. unu iddia edebileceimi zannediyorum ki, bu iki tarikat imtiyazl olup, gayretleri ve siyasi faaliyetleri ile, iman eserinden baka hi bir eyleri grnmeyen btn dier slam cemaatleri geride brakmaktadrlar. Hlasa olarak, - kuvvetli tekilatlar, mntesiblerinin okluu, sahip olduklar zenginlik ve yukardan gelen zel himaye- sebebiyle, bu iki tarikat, bugn iin, Trk siyasetinin en faal ve en korkulacak alettendir.

"3. Bunlarn, Mekke Byk erifinin indinde olan rol

vs.?

68 Bk. . S. Srma, 19.Yzyl Osmanl Siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika, stanbul Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Say: X X X I , stanbul, 1 9 7 8 , s . 185 .


"Tarikatn bu byk hakimiyetini kskanan ve mminlerin efkar zerinde, kimseyle paylamadan saltanat kurmak isteyen Byk erif, kutsal beldelerde, ad geen tarikatlarn artan stnlne pek de iyi olan bir gzle bakmayacaktr. Zaten Hicaz Araplar -ve Arabistan yarmadasnn tamamn buna ilave edebileceimi sanyorum- iten, Trklerden nefret ediyorlar. Sevmedikleri bir hkmetin hars niyetlerine hizmet etmeye de zor muvafakat edeceklerdir. Fakat, gerekli uysall terk ettii anda stanbul'da kendisine halef olmas muhtemel birinin yedekte bulundurulduunu bilen Byk erif, ustaca Trk hkmetiyle ayn davay gttn ve kendi grlerini ikinci plana braktn yutturuyor ve fakat el altndan onun btn proje ve davalarn muvaffakiyetsizlie uratmak iin elinden geleni yapyor. te, dorudan doruya karayolu ile stanbul'u Mekke'ye balayacak olan telgraf hattnda alan bedevileri vastasyla kartt glklerin sebebi bylece anlalm oluyor. O, ok iyi biliyor ki, merkezle dorudan doruya balant kurulduu gn, artk o, kendi evinde (memleketinde) Efendi olamayacak ve fakat o, btn hareketlerini, szlerini ve hatta dncelerini kendisine dikte ettirecek hars politikann oyunca olacaktr.

"4. Ad geen tarikatlarn tarassudu, tesirlerinin azaltlmas ve tesirlerinin bizim yararmza kazanlmas imknlar? Bizimle ilgili ve Kuzey Afrika'daki mstemlekelerimizin emniyet ve muhafazas iin gereken hususlara gelince:

"1. Mmkn mertebe, salk ve ekonomik sebepleri bahane ederek, Mslman tebaamzn Hicaz'a yapacaklar Hacc' zorlatrp azaltmak.69

"2. Birbirine rakip olan tarikatlara, bir takm imtiyazlar

69 . S. Srma, 19. Yzyl Osmanl siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika.


tevcih ederek, bu rekabetin artmasna yardm etmek. uras muhakkaktr ki, azeli, Medeni ve Rufailere kar mnhasran yaplan ltuf ve ihsan, slam'n dier cemaatleri arasnda ateli bir rekabet dourdu: Burada bizi ilgilendiren husus, bu rekabeti kendi menfaatimiz ynnde iletmektir .-Dierleriyle beraber- Senusiler ok gayrimemnundurlar. Denildiine gre, Osmanl Hkmetine kuku veren eyhlerinin haris niyetleri yznden, olduka itibarsz bir durumdadrlar.

"3. Byk erifin (bizim iin) desteini ve tevecchn

k a z a n m a k . 7 0

"Daha nce de, Fransa'nn Badad Bykeliliinden Paris'e ekilen 9 Haziran 1901 tarihli telgrafta da, Badat'tan, Af rika'daki Mslmanlar Fransa'ya kar ayaklandrmak iin bir tarikat eyhinin Cezayir'e gittii ve bu eyhin Fransz makamlarnca tevkif edildii belirtilmektedir. Ayrca Cezayir'de isyanlara sebep olan bu tarikat mensuplarnn Kadir olduklarna iaret edilmekte ve 25 .000 Cezayirli Kadirnin, Badad'daki eyhten gelen emirleri bekledikleri vurgulanmaktadr. 7 1

Bu sebeptendir ki, Kuzey Afrika'da sren Panislamist faaliyetlere mani olmak iin, Fransz hkmeti, Cezayir'deki makamlar vastasyla, Mslman halk zerinde sk bir takibata balamt r . 7 2

Yukardaki tavsiyeler daha sonra gerekletirilerek, tari

70 Bu satrlar okuyunca, bu gn dahi dnya Mslmanlarna deta yasaklanm olan Hacc' iyi dnmeliyiz. Mslmanlarn Hacc'a gitmemeler i iin, gidememeleri iin ilgili devletlerin, kimlerin emir ve direktifleriyle hareket ettikleri; vizelerden, kolera alarna kadar nasl da bahaneler uydurduklarn; fakat meselenin temelinde, smrgeci devletlerle, onlarn aydn Mslman (!) temsilcilerinin menfaatlerinin yattn, ok, ama ok iyi bilmeliyiz.

71 . S . S rma, Quelques documents indits , doc no:3 . . . 7 2 Ay. es. doc. no:l .


katlar Osmanl siyasetinden koparp, kendi menfaatlerine hizmet ettirmenin yollarn aratrmak zere, Fransz hkmeti, "Service des Ajfaires Musulmanes et Sahariennes " diye bir tekilat kurmutur . 7 3

73 Ay. es. doc. no :6 .


Kuzey Afrika'da Panislamist Faaliyetler

Kuzey Afrika'daki Panislamist faaliyetleri, zellikle Sultan Abdlhamid'in mntesibi olduu azeliye ve bunun bir kolu olan Medeniyye tarikatlar yrtyordu. Konuyla ilgili bir ariv vesikasnda unlar okuyoruz:

"Medeniler, ki dini ve siyasi reisleri stanbul'da ikamet eden ve Sultan Abdlhamid'in eyhi olan eyh Zafir'dir, saylar ok olup, bazen Libya'da ok aktift irler." 7 4

Ayn Ariv vesikalarnn bir dierinde de, Fransa'nn stanbul'daki Sefiri, Afrika'daki Panislamist faaliyetler hakknda Paris'e u bilgileri yazmaktadr:

"18 Temmuz 1902 Tarabya, 9 Temmuz 1902

D.E110

Panislamist Propaganda

Siyasi idare

Snflama

Seri: B, Karton: 80, Dosya: 3 10

"Bizim temsilcimiz, stanbul'da mevcut belli bal iki Mslman tarikat hakknda, ileri Bakanl tarafndan verilen iki soru cetveline verilen cevaplar gnderdi. Bizim temsilcinin zannna gre, Panislamik propagandann tesiri, bilhassa b

74 Fransz Hariciye Arivi, N.S. Turquie, 1 9 0 2 , Propagande Panislamique, Serie: B, Carton: 8 0 0 , Dossier:3.


tn Mslman milletlerinin, Sultan'n (yani Abdlhamid'in) kuvvetli oluuna dair olan kanaatlerinden ileri geliyor. Sultan'n Kuzey Afrika'daki bu prestijini ykmak iin yaplacak en isabetli ey, Sultan, bizim Tunus zerindeki hakimiyetimizi tanmaya sevk etmektir. Ve bu yol, imknsz olduundan, imdilik mparatorluun Tunuslu haclarn ve seyyahlarn, yerli idarecilerle temas kurmaktan alkoymakla yetinmemiz lazmdr. "Bardo Antlamasndan evvel Beylik Hkmeti, Libya'daki vatandalarnn menfaatlerini kolluyordu. Bugn iin, bizim konsolosluklarmz, deil Osmanl idarecilerle megul olmak, onlarla ilgili her ii batan savacaklardr. te bu sert muamele, bura halklarn, Mslman tarikatlara snma zorunda brakyordu. Belki bu sert muameleyi tadil etme ve bu halklara, onlarn tek dayana Sultan olmadn gsterecek bir an gelecektir." 7 5

Aadaki vesika da, Kuzey Afrika'daki slam Birlii siyasetinin faaliyetleri hakknda daha da ayrnt vermektedir:

"Gizli, Trablusgarb Siyas dare

Snflama Seri: B, Karton: 80, Dosya: 3,

"stanbul Sultan'nn, slami ve dini olan azeliye-Medeniye tarikat vastasyla yapt Panislamik faaliyetlerine ait siyasi malumat.

Sorular:

"azeliye-Medeniye tarikatnn sahip olabilecei veya idare ettii Mistrata, Gharian, Misselata ve Ghadames zaviyelerinin ehemmiyeti, tekkeleri ve Panislamik propaganda yaptklar

75 . S. Srma, 19. yzyl Osmanl siyasetinde byk rol oynayan tarikatlara dair bir vesika.


yerler hakknda bilgi verilmesini rica ederim.

"Onlar idare eden byk Efendileri ile devaml mnasebette midirler?

"Bu tarikatlar ve eyhleri, onun tesirinde kalp, Kuzey ve Merkezi Afrika Mslman topluluklar zerinde herhangi bir harekette bulunuyorlar m?

"Bizim istil ettiimiz veya tesir sahamz iinde olan dier Mslman blgelerde veya Tunus'ta, kendi Panislamik akidelerini yaymak iin lzumlu olan neir imknlar var m?

"stanbul Sultan lehindeki Panislamik hareketin gcn krmak, ve gerektiinde onlar, slam Dnyasnda Fransz tesirini oaltmaya yneltmek iin ve hkmetin, Libya'daki azeliye-Medeniye tarikatlarnn eyhleri ve ajanlar tarafndan tevik edilebilecek olan hareketlerden tamamyla haberdar olmakla elde edeceimiz menfaatin tesbiti iin lzumlu dier btn malumat ksaca veriniz.

"Cevaplar :

"azeliler, az bir masrafla, Gharian, Misselata ve Ghada mes'de birka zaviye yrtmektedirler. Benim malumatma gre bu tarikatn Libya'da az mridi olup, burada zayf bir tesiri vardr. Bu tarikatn Msr'daki hareketinin daha tesirli ve daha yaygn olup olmadn bilmiyorum.

"Bunun aksine, Medeniler, ki dini ve siyasi reisleri stanbul'da ikamet eden ve Sultan Abdlhamid'in eyhi olan eyh Zafir'dir, saylar ok olup, bazen Libya'da ok aktiftirler. Trab lusgarb ve banliysnde, Zaviye'de, Garbia'da, Tabur'da, Bou Yamail'de, Zuara'da, Libya danda, Essahel'de, Zliten'de, Sulhak'da, Eatiya el Fuki, Eatiya blgesinde, Agar'n dousun-


da El Garadah'ta, Agar'n batsnda Mahrugah'ta, yat blgesi olan Agar'da, Morzuk blgesi olan Eatiya'da ve Ghadames'de zaviyeleri vardr.

"slam'n n grd sonulara varma, yani mstevli btn yabanclar yok etmeye ulamak iin, btn tarikatlar, ayn propaganda usullerine bavurmaktadrlar. Sadece mucizelere ait rivayetler ve Hristiyanln zerine kazanlacak olan nihai zaferin mjdesiyledir ki, bu tarikatlar, cahil Afrika halklarn coturuyorlar. Fakat onlarn arlatanl 7 6 olaylarn gerekliine her zaman stn gelmiyor. Ben 1882-83'de bu genel konsolosluk vekletine bakarken, beni grmeye gelen birok Tunuslu Byk Reis, benim nasihatlerim ve onlarn haklarnn korunacana dair garantim zerine, glerinden vazgemiler ve bir ksm da kara yoluyla yz bini geen kabileleriyle 7 7 Sultann Panislamik ajan olan, Abdlhamid'in ve Medeniye tarikatnn eyhi olan eyh Zafer'in kardei S i 7 8 Kasm'n cesaretlendirme ve tehdidlerine ve Osmanl Hkmetinin para yardmlar ve gzel vaadlerine ramen, Tunus'a geri dnmlerdir. Bizim ikramlarmzla, bunlarn reisleri olan Mslmanlar, Osmanllar ve uyh'un (eyhlerin) kendilerine harelendirip, gzlerinde parlatt hayat zevklerinden daha kymetlilerine ve maddi imknlara sahip olmulardr.

"Kuzey Afrika Trablus'unda, siyas ve din Mslman cemiyetlerinin, kendi propagandalar ve fikirleri hizmetinde resmi bir yayn organlar yoktur. Gayeleri, Avrupa kuvvetlerinin Mslman memleketlerindeki gelimesine ve zellikle Fran

76 Zavall Afrikalnn, Avrupa emperyalizmine kar kn, medeni (!) Avrupal, arlatanlk olarak tavsif ediyor.

77 Bu yz binlerce Tunuslu, Fransa, Tunus'u igal ettikten sonra Franszlarn zulmnden kurtulmak iin Libya'ya doru g etmilerdir.

78 "S i" , "Seyyid" kelimesinin Kuzey Afrika'daki telaffuz eklidir.


sa'nn Afrika'ya szma hareketine kar mcadele etmek iin olan btn proje ve tertibatla, Araplarn, Sudanllarn ve Trklerin glgesinde hazrlanp dzenleniyor. Libya Araplarnn, Osmanl idaresinden memnun gibi gzkmeleri, onun ilmine ve adaletine kar gsterdikleri byk saygdan deil, fakat onlarn gznde, Sultann, Halife ve dinin reisi oluundandr. te Araplarn, ona hrmet edip itaat etmeleri, bu halifelik unvanndan dolaydr. Bunun iin Araplar herhangi bir Avrupa hkmetinin hkimiyeti altna girmek gayesiyle ondan (Sultan'dan) kopmak iin, ona ve Hkmetine kar herhangi bir fitne-fesada girimeyeceklerdir. Ve Libya'y hkimiyetleri altna aldklarndan bu yana Bb- l, bu blgelerdeki, Araplarda, kendine kar beslenen bu fikirlerin devamn elinde tutmasn bilmi ve bu gayesi iin de, yerli nfuzlu ahslardan istifade etmitir ki, Bb- l bunlar, hem unvanlar ve hem de barnaklarla taltif etmitir. Bb- l bu ahslar araclyla, Vadai sultanlaryla, eyh Senusi ile ve Afrika'nn dier blgelerindeki dier liderlerle mnasebet kurabiliyor. Bb- l, bunlara gizli mesajlar gndermek ve onlar elde tutmak iin, yine bu ahslara mracaat ediyor. Ve mbalaa etmekten korkmadan denilebilir ki, bu ahslar, kendi davalar iin, Afrika'nn btnne sahiptirler. Bir tek kelimeyle syleyecek olursak, Osmanl Hkmeti, slam taassubuyla Avrupa'ya kar kendine bir silah yapyor ve bu silah, kendisiyle mcadele edilemez bir duruma sokmaya alyor. Sultan'n 7 9 byk himayesinde ve eyhlislamla Mekke erfi'nin ynetimi altnda olan bu geni siyas-dini cemiyetin, Avrupallarn Afrika'ya szma ve ilerleme fikirlerine kar mcadele iin gsterdikleri gayret, imdiye kadar nemli neticeler vermemitir. Rekabetler, kskanlklar ve adi itahlar, bu silah o ekilde kemirmektedir ki, o (y-

79 Sultan Abdulhamid.


ni bu silah), umumi bir plan yapmaya muvaffak olamam, ve bu plan devaml ve enerjik bir ekilde gerekletirmek iin lzumlu imkanlar hazrlanamamtr. eitli tarikatlar, daha ziyade birbirlerinden ayr yaamaktadrlar. in aslnda, uyumazlk halinde olanlar mridlerdir. Afrika'daki slamiyet iin en tehlikeli ve sktrc ann geldii ve Sultan Halife Abdlhamid'in Panislamik hayallerinin birer birer dtn grd bu sralarda 8 0 Afrika'daki islam Dnyasnn bu artlarn stesinden gelmek iin yeteri derecede gc olacak mdr? Osmanllarn ve Afrikallarn duygusuzluk ve tutarszl karsnda bu ok zayf bir ihtimaldir. Fakat biz, bu blgelerde var gcmzle kendimizi iln etmedike, ve kendimizi hrmet edilir ve tannr tek efendileri olarak grmek istediimizi onlara sert bir ekilde gstermedike, gemite olduu gibi, bu ibtidai ve basit halklar, gveni sarsacak ve nizam tehlikeye drecek zamansz saldrlar, ayaklanmalar ve entrikalarna devam edeceklerdir. Muhakkak ki Franszlarn itibr ve Orta Afrika'da tesirimizi yerletirmek iin, Rabah'n asker gcn tamamen ykarak, Sahra blgesini muzafferane bir ekilde geerek ve Zinder'i igal ederek ok ey yaptk. Fakat belki bu, yeterli olmayacaktr; zira eyh Senus'nin prestiji ve Afrikallarn Vadai'nin masumiyetine ait olan inanlar devam etmektedir. Karakterleri, ifal edilmeye ok msait olan zenci topluluklar kendi fikirlerine evirip, bize kar tekilatlandrmamalar iin, Afrika'ya szma gayemizin altnda; maddi varlklar ve manevi tesirleri ynnden ok zor bir durumda bulunan Mslman tarikatlara aman verilmemesi, acil ve temel esas olmaldr. Belki, eyh Senus'nin tesiri altnda olan Vadai, bize kar direnecektir; fakat

80 Bu mektup, Sultan Abdulhamid Saltanatnn son yllarnda yazlma benziyor. Bu sralarda Sultan, h e m Yahudi, hem Ermeni ve hem de J n Trklerle mcadele etmektedir.


bu memleket, zengin, verimli ve shhate uygundur. Her tarafta suya rastlanr. u halde, kuvvetli bir ordu burada kolayca mevzilenebilir ve bu blgelerdeki efler, bizim en kuvvetli olduumuzu anladklar an, abucak bize arkada muamelesi yapacaklar ve himayemize gireceklerdir. Ancak, biz onlara, esas gayemizin onlarla ticari mnasebetler kurmak olduunu ve dinlerine, adetlerine hrmet edeceimizi gstermemiz lazmdr.8 1 nk Vadai blgesi, Orta Afrika'nn yerli halk gz nnde bu blgelerin en nemli devletidir. nk buras onlarn gznde, cevher-i ilahi'nin muhafazasnda olduundan ve eyh Sensi tarafndan korunduundan bir dokunulmazla sahiptir. te bunun iin, askeri mdahalemizi ilk olarak buraya yapmamz lazmdr. Bu askeri hareketi alayacak olan siyasi hareket ve iyilik (!) daha sonra gelecektir. Ve bu blge, teslimiyetini aka ilan edecek olursa, ayn ekilde Kanem, Kaouar-Bilma ve Tu areg halk da bizim hakimiyetimiz nnde saygyla eileceklerdir; ne tarikatlarn va'zlan ve vaadleri ve ne de kerametleri bu maddi hadiseye kar stn gelecektir. Osmanl ve tarikatlarn hareketi hakknda, Sultan'n Ulak' olan Si Hamza'ya ramen, Libya'ya snm olan 200.000 Tunuslunun 1882-83 ylnda slam topran terk ederek, Tunus'ta himayemize girmeyi tercih ettiklerini, misal olarak gstermemi miydik?

"21 Mart 1899 tarihli Fransz-ngiliz antlamasyla bi

81 Btn emperyalist memleketler, bu areye bavurmular ve birou da muvaffak olmutu. Hatta Afrika'daki emperyalizm Avrupa'nn zel surette yetitirdii papaz-doktor misyonerlerle balamtr. Hasta Afrikallar, gya tedaviye giden papaz-doktorlar, bu hastalarn ellerinden yiyeceklerini dahi almlardr. ayet yukardaki szler samimi olsayd, yani Avrupa'nn, igal ettii milletlerin hak ve hukukuna riayet etmi olsayd, bugn iin Tunus, Cezayir ve Zenci Afrikas, ni in kendi dillerini bilmiyorlar? Avrupallar, bunu yasakladlar da ondan... Bu tpk ekyann, soyduu adama iyi muamele etmesine benziyor.


zim olan btn blgeler, kiflerin bildirdiklerine gre iletilebilir durumdadrlar. Fakat bu topraklan, bizim kontrolmz altnda, yerli halka iletmek iin, onlara emniyet salamamz ve herkesin maddi ve manevi menfaatlerinin inkiafn salayacak ve onlara da kalknma ans tanyacak bir rejim olmaldr. 8 2 Ve bu neticeye, ancak stratejik noktalarn igal edilmesi ile ulalr. Kervanlar yolundaki stratejik noktalar, Zinde, Kaouar-Bilma, Ghat'n karsnda seilecek bir nokta (Recep el Hoca adndaki bir kervana, ok sulu olan ve Trk ky Ghat ile Aghir arasndaki blgeyi haber verdi) ve halen yerlemi olduumuz Rema sen olarak belirlenebilir. Devaml olarak, gz ak subaylarmz ve idarecilerimizin kontrol altndaki ok sk takibat durumunda, bize dman olan tarikatlar, bizim lehimizde olan tarikatlarn kar kmasyla, gemite old

Documents

2. Abdülhamid'in İslam Birliği Siyaseti (İhsan Süreyya Sırma).pdf