UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSJEK ZA HISTORIJU

Zdravko Antonić; Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941.

(prikaz knjige)

Emina Murić

Sarajevo, decembar 2012.

1

Temu ustanka u istočnoj i centralnoj Bosni 1941. u svojoj knjizi dr. Zdravko Antonić

obradio je vrlo detaljno, govoreći o svim aspektima ovog događaja. Zbog karaktera rada,

nismo u prilici detaljno govoriti o svim činjenicama koje dr. Antonić iznosi u svom radu.

Nastojat ćemo se u izlaganju držati najvažnijih razvojnih linija preko kojih je u knjizi obrađen

ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941. godine. Nakon kratkog osvrta na sadržaj knjige,

reći ćemo nešto o autoru i vremenu u kojem je djelo nastalo, a potom ćemo pokušati dati

kritički osvrt na stajališta koja je autor iznio u djelu.

Okupacija i pripreme za ustanak

Izlaganje autor počinje objašnjavanjem situacije koja je dovela do izbijanja ustanka, govori

o okupaciji teritorija BiH od strane Njemačke nakon Šestoaprilskog rata, uključivanju tog

teritorija u sastav NDH, koju autor naziva kvinsliškom tvorevinom koja je nastala u spletu

zamršenih njemačko-italijanskih odnosa. Dalje, opisane su prve reakcije pojedinih grupa

stanovništva na okupaciju i uključivanje teritorija BiH u sastav NDH. Srbi su najtragičnije

primili okupaciju, jer su u njoj vidjeli kraj svoje nacionalne slobode, dok su Hrvati i

Muslimani bili podijeljenih mišljenja, koja su zavisila od ranijih političkih opredjeljenja i

konkretnih prilika u svakom mjestu. Nakon okupacije uslijedila je izgradnja aparata ustaške

vlasti u BiH. Autor ističe da je osnovni uzrok slabosti ustaškog pokreta, to što se nije formirao

unutar naroda i nije nastao kao njegova potreba, nego je zajedno sa okupatorom uglavnom

uvezen spolja. Činjenica da je imao dobro uporište na području centralne i istočne Bosne nije

njegova zasluga, nego posljedica niza okolnosti (nacionalnih, vjerskih, ekonomskih, i dr.)

koje su mu išle na ruku. Odmah po uspostavljanju vlasti pristupilo se „čišćenju“ istočne

Bosne od srpskog stanovništva. Korištene su metode protjerivanja Srba, hapšenja, ubijanja, ali

i pokrštavanja, odnosno prevođenja u katoličku vjeru. U nasilju nije pošteđeno ni jevrejsko

stanovništvo, koje je također ubijano i protjerivano. Ista sudbina zadesila je Muslimane i

Hrvate koji nisu podržavali ustašku politiku.

Vrijeme od neposredne okupacija Jugoslavije 18. aprila 1841., pa do početka prvih

oružanih akcija protiv okupatora, krajem jula i početkom augusta, je vrijeme koje se naziva

neposrednim pripremama za ustanak. Osnovna karakteristika ovog perioda jeste u tome što se

u njemu preduzimaju opsežne mjere od strane organizacije KPJ na području istočne i

centralne Bosne da se ona učvrsti politički i organizuje vojnički. Nakon Majskog savjetovanja

CK KPJ u Zagrebu, koje je izuzetno značajno za pripremanje ustanka u ovim krajevima, a na

kome je u ime PK KPJ za BiH prisustvovao Iso Jovanović, pristupilo se prvim praktičnim

2

koracima u organizacionom smislu, da se pripreme ustanka izvrše blagovremeno i na što bolji

način.

Napad Njemačke na Sovjetski Savez nije zatekao komuniste u istočnoj i centralnoj Bosni

bez orijentacije, oni su taj napad smatrali znakom svim radnicima svijeta i ugroženim

narodima da se oružanom borbom suprotstave fašizmu.

Početak ustanka

Ustanak u centralnoj i istočnoj Bosni otpočeo je u sklopu opšteg ustanka naroda

Jugoslavije koga je protiv okupatora pripremala i povela KPJ. U pripremama za ustanak u

istočnoj i centralnoj Bosni izdvajaju se dvije oblasti: sarajevska i tuzlanska. Prva oružana

akcija u istočnoj i centralnoj Bosni otpočela je 27./28. jula, i vezana je za napad devetorice

ustanika (partizana) budućeg odreda „Zvijezda“ na žandarmerijsku stanicu u Podlugovima

kod Sarajeva. U noći između 31. jula i 1. augusta došlo je i do prve oružane akcije na

Romaniji, a 4. augusta na Trebeviću. Osnovna karakteristika prvih oružanih akcija u ovoj

oblasti jeste u tome da one još nisu bile masovne i da u vojničkom smislu nisu postigle veće

uspjehe. U političkom smislu, ove akcije su značile prekretnicu, jer su sva područja na kojima

su se javile prve oružane borbe, prerasle kasnije u značajne ustaničke centre. Prve oružane

borbe u tuzlanskoj oblasti uslijedile su u predjelu Birča, 5. augusta 1941. godine, radilo se o

napadu oko 50 ustanika na žandarmerijsku stanicu u selu Šekovićima.

U okviru centralne i istočne Bosne pojavilo se više ustaničkih centara, od kojih su na

prostoru sarajevske oblasti, najznačajniji oni oko Semizovca, Romanije i Kalinovika, a na

području tuzlanske oblasti reon Birča, Majevice sa Semberijom i Ozren. Proces stvaranja

prvih oružanih grupa, iz kojih je kasnije nastala Semizovačka četa, a zatim i druge, tekao je

vrlo promjenljivo i sa puno nedostataka.

U ovom poglavlju, osim što su detaljno opisane prve ustaničke akcije u pojedinim

područjima istočne i centralne Bosne, govori se i o prvom kontaktu sa četnicima, pod

komandom Aćima Babića, i ustanika, pripadnika romanijskog bataljona. Iako se znalo da je

Aćim Babić zatražio pomirenje s Nijemcima u Sarajevu, zaključeno je da se s njim ipak

isplati surađivati. I zaista, 1. septembra na Romaniji je formiran zajednički partizansko-

četnički štab, nazvan „direktorijum“, čiji je zadatak bio da planira i priprema nove akcije. Ova

suradnja sa četnicima predstavlja vrlo zanimljiv fenomen, prije svega zbog prevrtljivog

3

četničkog ponašanja u odnosu sa komunistima, i s druge strane kasnijeg odnosa NDH prema

četnicima.

Stav okupatora i ustaško-domobranskih snaga prema ustanicima u istočnoj i centralnoj

Bosni, nije se razlikovao od stava prema ustanicima na bilo kojem drugom području. Ubrzo

nakon početka ustanka uslijedile su mnoge odmazde i ubijanja seljaka. Osim toga, pristupilo

se i metodi propagande, štampajući proglase u kojim se govorilo o zabludama stanovništva

zbog „komunista i četnika“.

Dalji razvitak ustanka

U daljem razvoju ustanka naglašena je djelatnost KPJ, i pitanje politike bratstva i

jedinstva koje je domiralo političkim programom KPJ. Uticaj SKOJ-a i CK KPJ na politička

zbivanja u istočnoj i centralnoj Bosni bio je veliki ne samo u vrijeme pripreme ustanka nego i

u vremenu vođenja oružane borbe protiv okupatora. Djelatnost KPJ i borba protiv ustaša

pogodno je djelovala na razvijanje četničkog pokreta Draže Mihailovića na prostoru istočne i

centralne Bosne. U augustu je na ovaj prostor stigao Jezdimir Dangić da radi na organizaciji

četničkog pokreta, već u septembru iste godine u pomoć mu stiže Boško Todorović, poznat

kao Boško Jugović. Pretvaranje dijela ustaničke mase u organizovane četničke odrede na tlu

istočne Bosne 1941. jeste glavni posao majora Dangića i Todorovića. Tokom septembra

partizansko-četnički odnosi ušli su u novu, dosta složeniju fazu. Mada su i dalje oba oblasna

štaba činili ozbiljne napore kako bi privolili četnike na zajedničku akciju protiv okupatora ,

konkretni postupci četnika su potvrđivali da to neće biti lako postići.

26. septembra održano je u Stolicama kod Krupnja, vojno-političko savjetovanje na kome

su bili prisutni, između ostalih članovi CK KPJ, Glavnog štaba NOP-a, predstavnici štabova

NOP-a Srbije, BiH i Slovenije. Na ovom sastanku su donese značajne odluke o daljem

vođenju oružane borbe protiv okupatora. Između ostalog, izgrađeni su planovi stvaranja novih

slobodnih teritorija, definisano je da odred bude najveća partizanska vojna formacija i dr.

Odmah po završetku sastanka u Stolicama vojno-političko rukovodstvo ustanka u centralnoj i

istočnoj Bosni, preduzelo je sve mjere da se na ovom prostoru što prije izvrši stvaranje

partizanskih odreda. Do kraja 1941. formirano je na prostoru istočne i centralne Bosne, šest

NOP odreda i to: Romanijski, Kalinovički, Semizovički, „Zvijezda“, Birčanski, Ozrenski i

Majevički. Autor nas dalje upoznaje sa detaljima osnivanja pojedinih četa, i o akcijama koje

su one vodile.

4

Od Stoličkog savjetovanja pa do proljeća 1942. partijsko-politička djelatnost u istočnoj i

centralnoj Bosni, odvija se u znaku kristalizacije ciljeva NOB-e, podmlađivanja kadrova,

uspostavljanja novih veza, objedinjavanja fronta i pozadine, traženja novih organizacionih

rješenja i dr. U cilju izvršenja svih naredbi sa Stoličkog savjetovanja, također, pristupilo se

organizaciji narodne vlasti. NOO birani su tako što bi se nakon oslobođenja određenog mjesta

narod sazvao na javne zborove, a onda je putem aklamacije birao svoje odbore.

U međuvremenu vanjskopolitički organi NDH nastavljaju ulagati napor za gušenje ustanka

u centralnoj i istočnoj Bosni, gdje su brojne snage učestvovale u gušenju ustanka. Od tih

snaga najbrojnije je bilo tzv. hrvatsko domobranstvo, čije se jedinice u cilju gušenja ustanka

pomjeraju iz sela u gradove i vrše reorganizaciju u svom sastavu. Domobrani su surađivali sa

oružništvom, a osim njih i sa tzv. mjesnom seoskom ili ustaškom milicijom. Pošto su svi

napori NDH dali tek ograničene rezultate na scenu je stupio italijanski okupator koji se vješto

okoristio slabošću ustaškog režima i malobrojnošću njemačkih trupa oko ugušenja ustanka u

postizanju svog cilja, reokupacije II i III zone. Italijani su 8. novmbra uspješno ušli u

Višegrad.

Pertizansko-četnički odnosi 1941. godine

Na savjetovanju u Stolicama Glavni štab za BiH, dobio je zadatak da upotrijebi maksimum

napora, kako bi, u cilju uspješnijeg vođenja NOB-e, postigao suradnju sa četničkom

komandom u Bosni. Do partizansko-četničkih pregovora došlo je u Drinjači, krajem

septembra. Ovi pregovori završili su sporazumom o stvaranju Komande bosanskih vojnih i

partizanskih odreda. Gledano u cjelini zajedničkom operativnom štabu nije pošlo za rukom

da tokom oktobra oslobodi ijedno mjesto. Uporedo sa djelovanjem zajedničke partizansko-

četničke komande, pojedini četnički komandanti započeli su svoju djelatnost ne obraćajući

pažnju na zajedničku komandu.

Već tokom novembra 1941. partizansko-četnički odnosi razvijali su se u pravcu daljeg

međusobnog zaoštravanja. Na to su znatno utjecali događaji u Srbiji. Čim je Draža Mihailović

20. oktobra napao na partizanske odrede u Srbiji, nastali su ponovo zategnuti partizansko-

četnički odnosi u istočnoj Bosni. Od kraja novembra štab Draže Mihailovića se i trajno

uključio u kolaboraciju sa Nedićem i njemačkom komandom u Srbiji, i izdaje naredbu svojim

odredima da povedu beskompromisnu borbu protiv partizana. Četnički odredi u istočnoj

Bosni pripremali su teren za otvoreni oružani sukob protiv partizana. Ovakvi postupci četnika

bili su u suprotnosti sa postojećim sporazumima, pa se pred rukovodioce NOP-a postavilo

5

pitanje da li im i dalje gledati kroz prste u interesu viših ciljeva NOP-a ili im otvoreno reći da

su izdajnici i suprotstaviti im se. Da bi se riješila pitanja daljeg odnosa sa četnicima članovi

Glavnog štaba NOP-a dogovorili su sa Jezdimirom Dangićem održavanje zajedničke

konferencije. Konfrencija je održana 16. novembra 1941. u Vlasenici. Predloženu zajedničku

rezoluciju četnici nisu prihvatili, a 17. novembra održali su četnici posebnu konferenciju, na

kojoj je prihvaćena čisto četnička rezolucija. Kad su predstavnici NOP-a na Vlasenici vidjeli

da četnici ne pokazuju interes da se sporazum postigne i ostvari jedinstvo, napustili su

Vlasenicu i više nema napora za suradnju.

Vojno-politička situacija u istočnoj i centralnoj Bosni krajem 1941. i početkom 1942.

godine

Nakon povlačenja većine partizanskih snaga iz zapadne Srbije ka Sandžaku i istočnoj

Bosni, Vrhovni štab i Centralni komitet KPJ su preduzeli čitav niz vojnih i političkih mjera

koje su imale za cilj dalje jačanje NOP-a. Na vojnom planu odlučeno je da se priđe formiranju

brigada kao viših oblika organizacije Narodnooslobodilačke vojske. Prva proleterska brigada

formirana je 21. decembra 1941. godine. Nakon dolazka Prve proleterske brigade i CK KPJ u

istočnu Bosnu ubrzane su pripreme za savjetovanje, održano 7. i 8. januara 1942. u

Ivančićima. Neposredni povod za održavanje ovog savjetovanja bile su političke prilike i

stanje NOP-a u istočnoj Bosni. Na savjetovanju je zaključeno da vojno i političko

rukovođenje ustankom u istočnoj Bosni ne odgovara u potpunosti ciljevima i zadacima

narodnooslobodilačke borbe. Da bi se otklonili nedostaci u radu, formulisan je čitav niz

zadataka, među kojima su: mobilisati sve raspoložive snage za borbu protiv četnika koji

predstavljaju veliku opasnost, učvrstiti partijsku organizaciju, pokloniti punu pažnju daljoj

izgradnji vojne organizacije i dr.

Druga neprijateljska ofanziva otpočela je 15. januara 1942. god. Glavni cilj ofanzive bio je

da se potisnu partizanske snage na suženi prostor između Han-Pijeska, Olova i Srednjeg i da

se tu likvidiraju. Prozrijevši u zadnji čas ciljeve ofanzive, jedan dio partizanskih snaga sa

Vrhovnim štabom prebacuje se u rejon Jahorine, a drugi dio je sa Glavnim štabom i PK KPJ

za BiH preko Sarajevskog polja i Igman planine stigao u fočanski kraj. Tako Nijemcima

pored izvjesnih uspjeha nije pošlo za rukom da ispune svoj glavni cilj, definitivno likvidiraju

NOP i njegovu oružanu silu.

Za treću neprijateljsku ofanzivu Nijemci su se pripremali, najprije pregovorima sa

Dangićem, i preko Pavelića dovlačenjem maksimuma ustaško-domobranskih snaga, kako bi

6

konačno likvidirali ustanak. Parizanski i dobrovoljački odredi, rasuti širom istočne Bosne

borili su se protiv okupatora zavisno od konkretnih uslova i mogućnosti.

Zaključak

7