2η ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΛΠ 12Α΄ ΘΕΜΑ

Κατά τη διάρκεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας οι θεολογικές και πολιτικές εξελίξεις επέδρασαν εμφανώς και αποφασιστικά στη διαμόρφωση του εικονογραφικού προγράμματος των ναών. Πώς εξελίσσεται το εικονογραφικό πρόγραμμα της αψίδας των ναών από την πρώιμη βυζαντινή στη μεσοβυζαντινή περίοδο;

Αφού επιλέξετε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα από κάθε περίοδο να τα περιγράψετε και να σχολιάσετε τις διαφορές που εντοπίζετε. (Μέχρι 1.250 λέξεις)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Θα γράψετε σε τι θα αναφερθείτε στην εργασία σας δηλ. στο εικονογραφικό πρόγραμμα της αψίδας των ναών από την πρώιμη βυζαντινή στην μεσοβυζαντινή περίοδο. [Για περισσότερες πληροφορίες τόσο για την πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή τέχνη όσο και για τις επιρροές που δέχτηκε μπορείτε να συμβουλευτείτε την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ζ΄ (σελ. 354-397), τόμος Η΄ (σελ.274-325), τόμος Θ΄(σελ.394-458).]

ΚΥΡΙΩΣ ΘΕΜΑ Η Αψίδα 1. Πρωτοβυζαντινή περίοδος (324-726): η διακόσμηση της Αψίδας αντανακλούσε τις

θεμελιώδεις ιδέες του Χριστιανισμού π.χ. το δόγμα των δυο φύσεων του Χριστού, τη σωτηρία του ανθρώπινου γένους μέσα από την Ενσάρκωση και το Πάθος. ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ: ο θριαμβευτής Χριστός, ο σταυρός και η βρεφοκρατούσα Θεοτόκος (κυρίως στην χριστιανική Ανατολή) ΕΛΠ 12 τόμος Β’ σελ.82-83

2. Περίοδος Εικονομαχίας (726-843): Οι εικονομάχοι δεν απέρριπταν γενικά όλη την τέχνη αλλά τη θρησκευτική εικονιστική τέχνη. Οι εικονομάχοι αυτοκράτορες διέταξαν την καταστροφή του ζωγραφικού διακόσμου των τοίχων των ναών ακόμα και των φορητών εικόνων που απεικόνιζαν θρησκευτικά θέματα. Ο σταυρός προτιμήθηκε για τη διακόσμηση των Αψίδων π.χ. στην Αγ. Ειρήνη της Κων/πολης (διασώζεται ο σταυρός της αψίδας), στην Αγ. Σοφία της Θεσσαλονίκης διακρίνονται τα άκρα των κεραιών του σταυρού δεξιά και αριστερά από την Παναγία που αντικατέστησε το σταυρό μετά την αναστήλωση των εικόνων. ΕΛΠ 12 τόμος Β΄ σελ.97-99, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος Η΄σελ.285-288 // Η περίοδος αυτή βοήθησε στην αποσαφήνιση των δογμάτων και στη διαμόρφωση εικονογραφικών κανόνων.

3. Μεσοβυζαντινή περίοδος (843-1204): Σήμανε το τέλος της εικονομαχίας. Η βάση στην οποία στηρίχθηκαν οι εικονολάτρες ήταν ότι αφ’ ότου οι άνθρωποι είδαν τον Υιό του Θεού που είναι καθ’ ομοίωση του Πατρός Του, έγινε σ’ αυτούς η αποκάλυψη του Θείου και μπορούν να εκφράσουν με αισθητά μέσα το όραμα του θεϊκού κόσμου. Για τα χαρακτηριστικά της τέχνης (βλ. ΕΛΠ 12 τόμος Β΄σελ.100-104). Πρέπει να τονίσουμε ότι από αυτή την περίοδο αρχίζει η διακόσμηση των ναών να υπακούει σ’ ένα εικονογραφικό πρόγραμμα το οποίο στηρίζεται στην ιεράρχηση των θεμάτων από πάνω προς τα κάτω, από τον ουρανό προς τη γη (ΕΛΠ σελ.101-102). Η Αψίδα του Ιερού, σύμφωνα με τις αρχές αυτές πρέπει να διακοσμείται με τη Θεοτόκο, η οποία έγινε το μέσο ώστε να πραγματοποιηθεί το σχέδιο του Θεού για τη Σωτηρία του κόσμου.

ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: «Το Όραμα του Ιεζεκιήλ» (Αψίδα Ιερού) -τελευταίο τέταρτο 5ου αιώνα - Μονή του Οσίου Δαβίδ, Θεσσαλονίκη

1

Την αψίδα του ιερού κοσμεί μια παράσταση Θεοφανείας. Εικονίζεται ο Χριστός, καθισμένος πάνω στο ουράνιο τόξο μέσα σε μια κυκλική «δόξα», ανάμεσα στα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών (άγγελος, αετός, λέοντας και μόσχος). Ο Χριστός παριστάνεται νεαρός, αγένειος, ντυμένος με πορφύρα με το δεξί του χέρι υψωμένο σε χειρονομία θριάμβου και με το αριστερό να κρατά ένα ξετυλιγμένο ειλητό, όπου είναι γραμμένο ένα κείμενο εμπνευσμένο από δύο εδάφια του προφήτη Ησαΐα (25:9-10). Κάτω από τα πόδια του Χριστού εικονίζεται τοπίο με βράχους και τους τέσσερις ποταμούς του Παραδείσου που καταλήγουν σ’ ένα ποταμό (πιθανότατα ο Ιορδάνης) ο οποίος και εκτείνεται σε όλο το μήκος της παράστασης. Ο τρόπος με τον οποίο έχει αποδοθεί ο ποταμός παραπέμπει στα νειλωτικά τοπία της αρχαιότητας (π.χ. προσωποποίηση ποταμού (ποτάμια θεότητα), ψάρια, μεγάλη ακρίβεια και αγάπη για τη φύση). Δεξιά και αριστερά του Χριστού υπάρχουν δύο ηλικιωμένες ανδρικές μορφές. Ο άνδρας αριστερά έχει σκύψει και υψώνει τα χέρια δείχνοντας την έκπληξη και το θαυμασμό του ενώ ο άνδρας στα δεξιά είναι καθισμένος και ήρεμος. Ο άνδρας αριστερά είναι ο προφήτης Ιεζεκιήλ ενώ ο άνδρας στα δεξιά είναι ο προφήτης Αββακούμ. Η σκηνή που περιγράψαμε αποτελεί όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ και διατηρεί όλα τα αφηγηματικά στοιχεία του οράματος. Η θριαμβική εμφάνιση του Χριστού μέσα σε φωτεινή «δόξα» στην αψίδα του Ιερού αποτελεί μια εκδοχή του θέματος της Θεοφάνειας που επικρατούσε στην διακόσμηση των αψίδων κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ: 1) ΕΛΠ 12 τόμος Β. σελ. 83-84, 2) Χατζηδάκη.N, Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών (Σειρά: Ελληνική Τέχνη), 1985 σελ.40 εικ.11, σελ.229 3) Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Παπαδήμα, 1991 σελ.103-104. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: «Σταυρός», Αγ. Ειρήνη, 740, Κων/πολη, Αψίδα Ιερού Παράσταση Σταυρού μαζί με λιτό κόσμημα. – Ο Σταυρός ως σύμβολο του νικηφόρου Χριστιανισμού (βλ. σημειώσεις παραπάνω). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμος Η΄σελ.285-288 2) ΕΛΠ 12 τόμος Β΄ σελ.97-99 3) Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Παπαδήμα, 1991 ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: «Παναγιά Βρεφοκρατούσα, ένθρονη», 867 – Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία, Αψίδα Ιερού Η Παναγία μεγαλόπρεπη, κάθεται σ’ ένα κατάκοσμο θρόνο. Φορά βαθυγάλαζο μαφόριο και κρατά στην αγκαλιά της τον Χριστό που είναι ενδεδυμένος με χρυσό χιτώνα και ιμάτιο. Το αριστερό πόδι της Παναγίας προβάλλεται ελαφρά μπροστά. Με τα δύο τις χέρια αγγίζει το δεξί ώμο και το αριστερό γόνατο του βρέφους. Όλη η παράσταση έχει τοποθετηθεί σε χρυσό βάθος (κάμπος). Ο τρόπος που έχουν αποδοθεί οι μορφές θυμίζουν μορφές της ελληνικής αρχαιότητας. Η διακόσμηση του Ιερού της Αγίας Σοφίας, η οποία αποτελούσε το σημαντικότερο ναό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, με την παράσταση της Βρεφοκρατούσας έχει θεολογικό και πολιτικό περιεχόμενο. Η παράσταση αυτή χαρακτηρίζεται από απέριττο κάλος και επαναλαμβάνει τον καθιερωμένο πριν από την εικονομαχία τύπο της Παναγίας ως συμβολική απεικόνιση της Ενσάρκωσης που επέτρεψε στους ανθρώπους να επικοινωνήσουν με το Θεό

2

δια μέσου των εικόνων. Σύμφωνα με επιγραφή η διακόσμηση του Ιερού είναι έργο «ευσεβών ανάκτων» μετά την αναστήλωση των εικόνων. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Παναγία αντικατέστησε το Σταυρό που υπήρχε στην αψίδα του Ιερού. Σύμφωνα με το εικονογραφικό πρόγραμμα που υιοθέτησαν οι εικονολάτρες μετά τη Σύνοδο του 843 έπρεπε να αντικατασταθούν οι σταυροί των αψίδων με την εικόνα της Παναγίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ: 1) Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Παπαδήμα, 1991 σελ.358-359. 2)

Χατζηδάκη.N, Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών (Σειρά: Ελληνική Τέχνη), 1985 σελ.56 εικ.32, σελ.232-233, 3)Λόουντεν Τζ. Πρώιμη χριστιανική και Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Καστανιώτη, 1999, σελ. 176-179, 4) ΕΛΠ 12 τόμος Β΄σελ.104-105

Σύγκριση ψηφιδωτών: Πρωτοβυζαντινό ψηφιδωτό Μεσοβυζαντινό ψηφιδωτό Αφηγηματικά στοιχεία – σύνθεση Αφαίρεση Αναπαράσταση φυσικού τοπίου – ο Χριστός βρίσκεται μέσα σε «δόξα»

Όχι φυσικό τοπίο αλλά υπερκόσμιο-η Παναγία παριστάνεται μέσα σε χρυσό βάθος – «άκτιστο φως που με ίση ένταση φωτίζει τις μορφές» - ο τρόπος αυτός τονίζει το μεγαλείο της μορφής.

Ύπαρξη πολλών χρωμάτων και πολυπλοκότητας σχεδιασμού

Λίγοι χρωματισμοί με ήρεμες αρμονίες συμβάλλουν στη δημιουργία ατμόσφαιρας γαλήνης

Προσπάθεια απόδοσης του βάθους π.χ. κτίσματα, μορφές, τοπίο κλπ

Όχι τρίτη διάσταση

Το πρόσωπο του Χριστού διατηρεί τη χάρη των ελληνιστικών προτύπων. Η μορφή του Ιεζεκιήλ φανερώνει την έκπληξή του μπροστά στο υπερκόσμιο μεγαλείο. Ο καλλιτέχνης θέλει να αποδώσει την κίνηση και το συναισθηματικό κόσμο των μορφών.

Μορφές στατικές και άκαμπτες. Έκφραση αυστηρή και σοβαρή (μεγάλα μάτια).

Θέμα: Χρίστος (Θεοφάνεια) Θέμα: Παναγία (Ενσάρκωση)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Θα αναφέρετε τα συμπεράσματά σας δηλ. που οφείλετε η διαφοροποίηση τόσο στον τρόπο διακόσμησης των αψίδων όσο και στον τρόπο απεικόνισης των θεϊκών μορφών.

ΘΕΜΑ 2Ο Μέχρι την πτώση της, η Κων/πολη αποτελούσε το πολιτιστικό κέντρο της αυτοκρατορίας και διαμόρφωνε τις καλλιτεχνικές τάσεις και τα πρότυπα της βυζαντινής τέχνης. Κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο, οι δύο μεγάλες σχολές, η Κρητική και αυτή της Βορειοδυτικής Ελλάδας συνεχίζουν τη ζωγραφική παράδοση δεχόμενες και αφομοιώνοντας δυτικές επιδράσεις, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο. Να επιλέξετε ένα έργο της ύστερης βυζαντινής περιόδου και ένα υπογεγραμμένο έργο της μεταβυζαντινής περιόδου με το ίδιο εικονογραφικό θέμα και να τα περιγράψετε. Ποιες διαφορές εντοπίζετε στην εικονογραφία και την τεχνοτροπία των δύο έργων; Τι γνωρίζετε για το ζωγράφο του μεταβυζαντινού έργου που επιλέξατε, για τα πρότυπα που ακολουθεί όπως διαπιστώνεται και από άλλα έργα του και σε ποια σχολή εντάσσεται; (1250 λέξεις)

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Θα γράψετε σε τι θα αναφερθείτε στην εργασία σας δηλ. στη σύγκριση ενός υστεροβυζαντινού και ενός μεταβυζαντινού έργου και ποιον εκπρόσωπο επιλέξατε και γιατί.

ΚΥΡΙΩΣ ΘΕΜΑ

Υστεροβυζαντινή περίοδος Παράδειγμα: «Η Δέηση», ψηφιδωτό, 1261, Αγ. Σοφία, Κωνσταντινούπολη, υπερώο Το ψηφιδωτό αυτό είναι αφιέρωμα του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου ο οποίος θέλησε με αυτόν τον τρόπο να εκφράσει την ευγνωμοσύνη του για την ανάκτηση της Κων/πολης από τους Λατίνους το 1261. Από την παράσταση της Δέησης διατηρούνται καλύτερα τα πρόσωπα της Παναγίας, του Χριστού και του Προδρόμου και το πάνω μέρος των σωμάτων των δύο τελευταίων. Το έργο αυτό συνοψίζει τα χαρακτηριστικά της Παλαιολόγειας αναγέννησης. Ο Χριστός στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται μετωπικά αλλά να ατενίζει στο πλάι. Αντίστοιχη ροπή διακρίνεται και στην απόδοση της γενειάδας του, ενώ για πρώτη φορά αποδίδεται η σκιά του προσώπου στο λαιμό (σκουρόχρωμες ψηφίδες). Οι αρμονικές χρωματικές διαβαθμίσεις αποδίδουν ρεαλιστικά τη σάρκα και δημιουργούν μια αίσθηση γλυκύτητας και ηρεμίας. Ο Χριστός φορά χιτώνα και ιμάτιο σε χρυσό και βαθύ μπλε χρώμα (οι πτυχές των ενδυμάτων έχουν αποδοθεί με διαφορετικού χρώματος ψηφίδες). Με το δεξί του χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατά το Ευαγγέλιο. Δεξιά και αριστερά από το Χριστό στέκονται η Παναγία και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Στα πρόσωπά τους αντανακλά η ανησυχία και η θλίψη για τη δυστυχία του κόσμου. Η Παναγία ντυμένη με βαθύ μπλε μαφόριο έχει αποδοθεί με θλιμμένο το πρόσωπο αλλά μέσα από αυτή τη συναισθηματική φόρτιση αναδύεται τρυφερότητα. Ο Ιωάννης εικονίζεται ανήσυχος, το αγωνιώδες του βλέμμα, οι πυκνές κυματιστές σειρές ψηφίδων που χαράζουν ρυτίδες στο πρόσωπό του, η ακατάστατη κόμμωσή του και η γενειάδα του δημιουργούν συναισθηματική φόρτιση στο θεατή. Η παράσταση αυτή φανερώνει τα γνωρίσματα ενός νέου στυλ. Είναι εμφανής η επιρροή από τη ζωγραφική αφού πλέον αποδίδονται χρωματισμοί με πολλούς ενδιάμεσους τόνους, οι γραμμές και τα περιγράμματα σβήνουν απαλά, στις σκιές το γαλάζιο έχει αντικαταστήσει το πράσινο, η εκτέλεση πλέον του ψηφιδωτού δεν είναι γραμμική αλλά ζωγραφική. Στα πρόσωπα υπάρχει έκφραση συναισθημάτων (τρυφερότητα, μελαγχολία, χάρη κλπ). Τα σώματα έχουν στέρεη δομή και όγκο, η απόδοση δεν είναι πλέον δισδιάστατη, οι πτυχώσεις των ενδυμάτων τονίζουν και διαγράφουν τα μέλη του σώματος. • Για τη τεχνοτροπία κατά την Παλαιολόγεια αναγέννηση βλ. ΕΛΠ 12 τόμος Β΄, σελ.127-

128 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ: 1) Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Παπαδήμα, 1991 σελ.516. 2) Χατζηδάκη.N, Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών (Σειρά: Ελληνική Τέχνη), 1985 σελ.66-67 εικ.41 & 42, σελ.234, 3) Χατζηδάκης Μ., «Τέχνη, Ύστερη Βυζαντινή Τέχνη» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Θ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1980, σελ.423-458, 4) ΕΛΠ 12 τόμος Β΄σελ.130-131 εικ.51. Μεταβυζαντινή περίοδος ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Έργο: «Η Δέηση», 1546, Άγιο Όρος, Μονή Σταυρονικήτα, καθολικό (νάρθηκας, ανατολικός τοίχος)

4

Δημιουργός: Θεοφάνης Στρελίτζας Μπαθάς Περιγραφή: Στη «Δέηση» εικονίζονται τρεις μορφές ο Χριστός στο κέντρο της παράστασης η Παναγία στα δεξιά Του και ο Άγιος Νικόλαος στα αριστερά Του. Ο Άγιος Νικόλαος έχει πάρει τη θέση του Ιωάννη του Προδρόμου. «Ο Άγιος Νικόλαος ήταν ο άγιος προστάτης της μεταβυζαντινής μονής που ανακαίνισε στη βάση της ερειπωμένης και πυρπολημένης μονής ο πατριάρχης Ιερεμίας Α΄» (Χατζηδάκη, Ν. σελ.259). Ο Χριστός βρίσκεται στο κέντρο της τοιχογραφίας και εικονίζεται πιο μπροστά από τα άλλα δύο πρόσωπα που τον πλαισιώνουν. Ο Χριστός κοιτά μπροστά με βλέμμα ήρεμο και γαλήνιο. Το δεξί του χέρι βρίσκεται σε στάση ευλογίας ενώ με το δεξί κρατά το Ευαγγέλιο. Η Παναγία και ο Άγιος Νικόλαος με τα χέρια σταυρωμένα κοιτούν προς τον Χριστό και μεσιτεύουν για το πλήρωμα του κόσμου και της μονής αντιστοίχως.

Οι μορφές της παράστασης είναι γαλήνιες, σοβαρές, γεμάτες ευπρέπεια και πνευματικότητα. Τα χαρακτηριστικά των προσώπων αποδίδονται με ιδιαίτερη λεπτομέρεια γεγονός που τα κάνει να αποκτούν χαρακτηριστικά πορτρέτου. Το σκουρόχρωμο βάθος, το σταθερό και σίγουρο σχέδιο και ο αρμονικός συνδυασμός των χρωμάτων προσδίδουν στη σύνθεση μια ηρεμία. Στην τοιχογραφία παρατηρούμε ιεράρχηση στην απόδοση των μορφών της τοιχογραφίας που τονίζεται από το μέγεθος, τη στάση και τη θέση κάθε μορφής.

- Για τα βιογραφικά στοιχεία του ζωγράφου Θεοφάνη Μπαθά , για τα πρότυπα που ακολουθεί και για τα έργα του βλ. ΕΑΠ σελ.155-157 2) Χατζηδάκης Μ. «Η μεταβυζαντινή τέχνη και η ακτινοβολία της» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ι΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1980, σελ.410-437. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ: 1) Αχειμάστου-Ποταμιάνου μ, Ελληνική Τέχνη. Βυζαντινές Τοιχογραφίες, Αθήνα: Εκδ.Αθηνών, 1994, εικ.179 σελ.198, σελ.259.2) Χατζηδάκης Μ. «Η μεταβυζαντινή τέχνη και η ακτινοβολία της» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ι΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1980, σελ.410-437 3) ΕΛΠ 12 τόμος Β΄σελ.152-157 ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΕΡΓΩΝ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΕΡΓΟ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΟΕΡΓΟ Ψηφιδωτό Τοιχογραφία «Δέηση» (Χριστός – Παναγία – Ι. Πρόδρομος)

«Δέηση» (Χριστός – Παναγία – Αγ. Νικόλαος)

ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ – (Παλαιολόγεια αναγέννηση): έκφραση συναισθημάτων, κίνηση, ρεαλισμός, χάρη, πτυχώσεις, αίσθηση αφηγήσεως, τρυφερότητα, μελαγχολία, ραδινότητα, ευκαμψία, τα σώματα έχουν στέρεη δομή και όγκο (όχι δισδιάστατη απόδοση). Χρωματικές αποχρώσεις. Διακριτικότητα στον φωτισμό των μορφών. Αναζήτηση της φυσικής ομορφιάς των προσώπων με τονισμό στην ευγενική έκφραση. Απόδοση υπερβατικού κόσμου. Άνετη και ρέουσα πτυχολογία που αφήνει να διαγράφονται τα μέλη του σώματος.

ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ – (ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ) Πιο οργανωμένη συγκρότηση στη σύνθεση, σχέδιο πιο σταθερό, πτυχολογία πιο σκληρή αλλά χρωματικά πιο πλούσια σύνθεση. Αποδίδονται οι ανταύγες του φωτισμού χωρίς να υπάρχει συγκεκριμένη πηγή φωτός. Τις στάσεις και τις φυσιογνωμίες των μορφών τις διακρίνει αρχοντιά, σοβαρότητα, πνευματικότητα, ευπρέπεια και ηρεμία (κλασικός ρυθμός) Εξαφανίζεται το λυρικό στοιχείο της ζωγραφικής των Παλαιολόγων. Ιεράρχηση μορφών – Βλ. σελ. ΕΛΠ 12 τόμος Β΄σελ.152 – Τα έργα των Κρητικών ζωγράφων έμειναν πιστά στη βυζαντινή παράδοση (τεχνική, τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, εικονογραφικοί κανόνες) αλλά επηρεάστηκαν και από την ιταλική τέχνη.

5

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Θα αναφέρετε τα συμπεράσματά σας από τη σύγκριση των δύο έργων που επιλέξατε.

ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΘΕΜΑ 1ο -.ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ (Πρωτοβυζαντινή περίοδος): «Η Μεταμόρφωση» (Αψίδα Ιερού)-6ος αιώνας – Μονή Αγ. Αικατερίνης., Σινά Η σκηνή της Μεταμόρφωσης σπάνια χρησιμοποιείται για τη διακόσμηση της αψίδας του Ιερού αλλά επιλέχτηκε γιατί το κύριο θέμα της ήταν η Θεοφάνεια αλλά και γιατί «επιβεβαιώνει τη δυϊκότητα της φύσης του Χριστού, ο οποίος ήταν ταυτόχρονα και Θεός και άνθρωπος και έτσι έγινε αντιληπτός και από τους ανθρώπους (αποστόλους) κατά τη σκηνή της Μεταμόρφωσης» (Λόουντεν Τζ. Πρώιμη χριστιανική και Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Καστανιώτη, 1999, σελ. 79), ΕΛΠ 12 τόμος Β΄ σελ 82. Ο Χριστός με μαύρα γένια και μαλλιά εικονίζεται μέσα σε μια ελλειψοειδή γαλάζια «δόξα», φορά ολόλευκο χιτώνα και ιμάτιο που το κοσμούν χρυσές ταινίες. Τον πλαισιώνουν στα αριστερά ο Μωυσής και στα δεξιά ο Ηλίας που συμβολίζουν ο ένας το νόμο και ο άλλος τους προφήτες. Οι τρεις μαθητές του Χριστού (ο Ιωάννης, ο Ιάκωβος και ο Πέτρος) βρίσκονται στο έδαφος (οι δύο γονατισμένοι, ενώ ο Πέτρος βρίσκεται ξαπλωμένος στο έδαφος) και γυρίζουν προς το Χριστό έκπληκτοι και φοβισμένοι. Οι μορφές έχουν αδρά χαρακτηριστικά, έντονη έκφραση και βλέμμα. Ο τρόπος που έχουν αποδοθεί τα πρόσωπα τονίζουν την έντονη ανησυχία που θέλει να τονίσει ο καλλιτέχνης. Στο κάτω μέρος της παράστασης υπάρχει μια ζώνη από ψηφίδες σε διάφορους χρωματισμούς (μαύρο, μπλε, σκούρο και ανοιχτό πράσινο) οι οποίες συμβολίζουν τη γη, το φυσικό τοπίο του όρους Θαβώρ χωρίς όμως την παραμικρή λεπτομέρεια (π.χ. φυτά). Όλη η παράσταση έχει χρυσό φόντο γεγονός που τονίζει τον υπερκόσμιο μεγαλείο του Χριστού. Την παράσταση πλαισιώνει μια πλατιά ταινία από στηθαίες μορφές των δώδεκα αποστόλων, προφητών και αγίων σε μετάλλια. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 1) Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Παπαδήμα, 1991 σελ.120-121. 2) Χατζηδάκη.N, Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών (Σειρά: Ελληνική Τέχνη), 1985 σελ.50-51 εικ.23, σελ.232, 3)Λόουντεν Τζ. Πρώιμη χριστιανική και Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Καστανιώτη, 1999, σελ. 74-79 ΘΕΜΑ 2ο ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΕΡΓΟ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΕΡΓΟ Η Βαϊφόρος από τη Μονή Παντάνασσας στο Μυστρά, π.1428

Η Βαϊφόρος από τη Μονή Αγ. Νικολάου Αναπαυσά στα Μετέωρα, 1527, έργο του Κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη Στρελίτζα

Τοιχογραφία Τοιχογραφία Λεπτομέρειες, περιγραφικότητα (αφήγηση γεγονότος) – Στο βάθος με έντονη χρωματική παρουσία προβάλλεται ένα κάστρο το οποίο μισοκρύβεται από τους βράχους. Δεξιά ορθώνεται το κάστρο της Ιερουσαλήμ με μικρογραφημένους θεατές στις επάλξεις και στα παράθυρα. Αριστερά δύο μαθητές επιστέφουν φέρνοντας δύο ζώα μαζί τους τα οποία τους ακολουθούν με δισταγμό. Οι Εβραίοι, πολύχρωμο πλήθος, με τα παιδιά τους έρχονται να συναντήσουν τον Χριστό.

Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται ο Χριστός πάνω σε λευκό πώλο όνου. Τον ακολουθούν οι μαθητές του με πρώτο τον Πέτρο που συνομιλεί μαζί Του. Στα δεξιά της παράστασης, έξω από τα τείχη της Ιερουσαλήμ βρίσκονται συγκεντρωμένοι Εβραίοι με βάια στα χέρια οι οποίοι έρχονται να συναντήσουν το Χριστό. Στα πόδια του όνου ένα παιδί απλώνει το ιμάτιο του να πατήσει ο Χριστός. Στο βάθος της παράστασης πάνω σ’ένα δέντρο εικονίζονται

6

Ο Χριστός κάθεται πάνω σε λευκό πώλο όνου και τον ακολουθούν οι μαθητές του. Ο χλοερός τόπος της παράστασης γεμίζει από την κίνηση των παιδιών που τρέχουν, παίζουν, κρέμονται από τα κλαδιά των δέντρων, βγάζουν τα ενδύματά τους και τα απλώνουν για να περάσει ο Χριστός. Όλη η κίνηση αυτή μας παραπέμπει σε μια πανηγυρική ατμόσφαιρα.

δύο παιδιά που σκαρφαλώνουν για να κόψουν κλαδιά. Το βάθος της παράστασης συμπληρώνεται από βραχώδες τοπίο.

Αφηγηματικότητα, κίνηση, ορμητικές στάσεις και ζωηρά πρόσωπα, έκφραση συναισθημάτων. Απόδοση του φυτικού τοπίου, άφθονη χρήση αρχιτεκτονημάτων και ψηλών τραπεζόσχημων βράχων με βαθιές σχισμές (γέμισμα βάθους). Πολυχρωμία-ζωντανά και λαμπερά χρώματα. Πολυπρόσωπη σύνθεση. Όχι δισδιάστατη απόδοση των σωμάτων (όγκος, ευκαμψία).

Πλάσιμο διαφορετικό για τα πρόσωπα διαφόρων ηλικιών. Ο φωτισμός αποδίδεται χωρίς όμως να υπάρχει μια ενιαία φωτιστική πηγή. Οι κορμοστασιές και οι φυσιογνωμίες είναι σοβαρές. Πνευματικότητα. όχι λυρική απόδοση. Ήρεμη σκηνή με αρμονικό συνδυασμό της απόδοσης των μορφών, των κτιρίων και της φύσης. συμβατική απόδοση του χώρου. Σκοπός του δημιουργού ήταν να εκφράσει την απαρασάλευτη αλήθεια και να δώσει διάρκεια στην εικονιζόμενη παράσταση. Χρήση παστέλ και χλομών χρωμάτων. Στατικός χαρακτήρας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Αχειμάστου-Ποταμιάνου μ, Ελληνική Τέχνη. Βυζαντινές Τοιχογραφίες, Αθήνα: Εκδ.Αθηνών, 1994, εικ.156 σελ.177, σελ.253.2) Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα, Εκδ. Παπαδήμα, 1991 σελ.531-532 3) ΕΛΠ 12 σελ. 53-54, 60 κλπ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: ΕΛΠ 12 τόμος Β΄, σελ.156 εικ.5, σελ.168 Δραστηριότητα 2. 2) Χατζηδάκης Μ. «Η μεταβυζαντινή τέχνη και η ακτινοβολία της» στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ι΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1980, σελ.410-437

7