2
The Wind-names of Molokaÿi & The Importance of the Hawaiian Language Newspapers 21 Mele Aloha O Molokaÿi Ka Hae Hawaii May 15, 1861 Eia na makani o Maui a me Molokai..... Ka hoolua o ka moae, Kaele i Palaau, Haualialia ilaila, Ka iki aea i Hoolehua, Ma ke kuapa maluna mai o Moomomi, Kamakani kiola kapa o Kaeleawaa, O Waikaloa ka makani, Puuapapai Puuanahulu Kaamola, He pakaikai ka makani no Waialua e pa nei, Hoolua iho la ma Halawa, Hoolua noe ma Halawa, Hoolua wahakole ma Halawa, Ha ka aano ma Halawa, He laukamani ma Halawa, He okia ma Halawa, He ualehu ma Halawa, He laiku ma Halawa, He naulu ma Halawa, He kehau ma Halawa, He koi pali ma Halawa, He li anu ma Halawa, He ehu kai ma Halawa, Kaupu moa ula Kalawao, He kilioopu ko Makaluhau, He koki ko Kalaupapa, Inu i ka wai hanau iuka, He ala hou Kalamaula, Kukuni aku la i ka ai o na kula wela, Pa-u pili ka lae lawelawe malie iloli, Ke hao la i ke kai maloo, Rendering, 2015 Eia nä makani o [Maui a me] Molokaÿi Ka Hoÿolua o ka Moaÿe, Kaÿele*a i Päläÿau, Hauälialia i laila, Ka Ikiÿaeÿa i Hoÿolehua, Ma ke Kuapä ma luna mai o Moÿomomi, Ka makani kiola kapa ÿo Kaÿeleawaÿa O Waikaloa ka makani, Puÿuapapai Puÿuanahulu Kaÿamola, He Päkaikai ka makani no Waialua e pä nei, Hoÿolua iho lä ma Hälawa, Hoÿolua noe ma Hälawa, Hoÿolua wahakole ma Hälawa, Häkaÿaÿano ma Hälawa, He Laukamani ma Hälawa, He ÿOkia ma Hälawa, He Ualehu ma Hälawa, He Laÿikü ma Hälawa, He Näulu ma Hälawa, He Këhau ma Hälawa, He Koÿipali ma Hälawa, He Lïanu ma Hälawa, He ÿEhukai ma Hälawa, Kaÿupu Moaÿula Kalawao, He Kiliÿoÿopu ko Makaluhau, He Kökï ko Kalaupapa, Inu i ka wai hänau i uka, He ala hou Kalamaÿula, Kukuni aku la i ka ai ÿo nä kula wela, Paÿüpili kälaÿe lawelawe mälie ÿïloli, Kehao la i ke kai maloÿo, Translation, 2015 These are the winds names of [Maui and] Molokai The Hoolua wind or the Moae [tradewinds] The Kaele at Plau The Haulialia is there The Ikiaea (?) at Hoolehua Along with the Kuap from above Moomomi The wind-that-tosses-the-kapa, Kaelewaa [?Ka-lele-waa] , The Waikaloa wind, Puuapapai and Puuanahulu of Kamola [Kamal area] Pkaikai the wind that hits Waialua Hoolua-descending at Hlawa Hoolua-mist at Hlawa Hoolua-raw-mouth at Hlawa The Hakaaano at Hlawa The Lau-kamani at Hlawa The Okia at Hlawa The Ualehu [Gray-rain] at Hlawa The Laikü at Hlawa The Nulu at Hlawa The Kºhau at Hlawa The Koipalima at Hlawa The Lanu at Hlawa The Ehukai at Hlawa The Kaupu and Moaula (at) Kalawao The Kilioopu of Makaluhau (?) The Kk of Kalaupapa Drink of the water born in the mountains that rises up anew (at) Kalamaula Scorched there are the hot plains The Paüpili rain in calm attendance, a yearned-for calm The Kehao (rain?) there upon a dried-up sea

21 Ka Hae Hawaii May 15, 1861 Rendering, 2015 Translation ... · Inu i ka wai hanau iuka, He al a hou Kalamaula, ... Ka Hae Hawaii May 15, 1861, ctd. Ke ohi la i ka ia, ka ukana ia

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: 21 Ka Hae Hawaii May 15, 1861 Rendering, 2015 Translation ... · Inu i ka wai hanau iuka, He al a hou Kalamaula, ... Ka Hae Hawaii May 15, 1861, ctd. Ke ohi la i ka ia, ka ukana ia

The

Win

d-na

mes

of

Mol

okaÿ

i&

The

Im

port

ance

of

the

Haw

aiia

n L

angu

age

New

spap

ers

21M

ele

Alo

haO

Mol

okaÿ

i

Ka Hae Hawaii May 15, 1861

Eia na makani o Maui a me Molokai.....Ka hoolua o ka moae,Kaele i Palaau,Haualialia ilaila,Ka iki aea i Hoolehua,Ma ke kuapa maluna mai o Moomomi,Kamakani kiola kapa o Kaeleawaa,O Waikaloa ka makani,Puuapapai Puuanahulu Kaamola,He pakaikai ka makani no Waialua e pa nei,Hoolua iho la ma Halawa,Hoolua noe ma Halawa,Hoolua wahakole ma Halawa,Ha ka aano ma Halawa,He laukamani ma Halawa,He okia ma Halawa,He ualehu ma Halawa,He laiku ma Halawa,He naulu ma Halawa,He kehau ma Halawa,He koi pali ma Halawa,He li anu ma Halawa,He ehu kai ma Halawa,Kaupu moa ula Kalawao,He kilioopu ko Makaluhau,He koki ko Kalaupapa,Inu i ka wai hanau iuka,He ala hou Kalamaula,Kukuni aku la i ka ai o na kula wela,Pa-u pili ka lae lawelawe malie iloli,Ke hao la i ke kai maloo,

Rendering, 2015

Eia nä makani o [Maui a me] Molokaÿi Ka Hoÿolua o ka Moaÿe,Kaÿele*a i Päläÿau,Hauälialia i laila,Ka Ikiÿaeÿa i Hoÿolehua,Ma ke Kuapä ma luna mai o Moÿomomi,Ka makani kiola kapa ÿo KaÿeleawaÿaO Waikaloa ka makani,Puÿuapapai Puÿuanahulu Kaÿamola,He Päkaikai ka makani no Waialua e pä nei,Hoÿolua iho lä ma Hälawa,Hoÿolua noe ma Hälawa,Hoÿolua wahakole ma Hälawa,Häkaÿaÿano ma Hälawa,He Laukamani ma Hälawa,He ÿOkia ma Hälawa,He Ualehu ma Hälawa,He Laÿikü ma Hälawa,He Näulu ma Hälawa,He Këhau ma Hälawa,He Koÿipali ma Hälawa,He Lïanu ma Hälawa,He ÿEhukai ma Hälawa,Kaÿupu Moaÿula Kalawao,He Kiliÿoÿopu ko Makaluhau,He Kökï ko Kalaupapa,Inu i ka wai hänau i uka,He ala hou Kalamaÿula,Kukuni aku la i ka ai ÿo nä kula wela,Paÿüpili kälaÿe lawelawe mälie ÿïloli,Kehao la i ke kai maloÿo,

Translation, 2015

These are the winds� names of [Maui and] Molokaÿi

The Hoÿolua wind or the Moaÿe [tradewinds]

The Ka�ele at Päläÿau

The Hauälialia is there

The Ikiÿaeÿa (?) at Hoÿolehua

Along with the Kuapä from above Moÿomomi

The wind-that-tosses-the-kapa, Kaÿelewaÿa

[?Ka-lele-wa�a] , The Waikaloa wind,

Puÿuapapai and Puÿuanahulu of Kaämola [Kamalö area]

Päkaikai the wind that hits Waialua

Hoÿolua-descending at Hälawa

Hoÿolua-mist at Hälawa

Hoÿolua-raw-mouth at Hälawa

The Hakaÿaÿano at Hälawa

The Lau-kamani at Hälawa

The ÿOkia at Hälawa

The Ualehu [�Gray-rain�] at Hälawa

The Laÿikü at Hälawa

The Näulu at Hälawa

The Këhau at Hälawa

The Koÿipalima at Hälawa

The Lïanu at Hälawa

The ÿEhukai at Hälawa

The Kaÿupu and Moaÿula (at) Kalawao

The Kiliÿoÿopu of Makaluhau (?)

The Kökï of Kalaupapa

Drink of the water born in the mountains

that rises up anew (at) Kalamaÿula

Scorched there are the hot plains

The Paÿüpili rain in calm attendance, a yearned-for calm

The Kehao (rain?) there upon a dried-up sea

Page 2: 21 Ka Hae Hawaii May 15, 1861 Rendering, 2015 Translation ... · Inu i ka wai hanau iuka, He al a hou Kalamaula, ... Ka Hae Hawaii May 15, 1861, ctd. Ke ohi la i ka ia, ka ukana ia

22M

ele

Alo

haO

Mol

okaÿ

i

Ka Hae Hawaii May 15, 1861, ctd.

Ke ohi la i ka ia,ka ukana ia a ka makani he Moae,Noho mai auanei ka moae iuka,He moae auanei ma Kona,He hoolua ma Koolau,He ka-a-o kaua e lana nei,A ka lae o Kalaau he pelu ka makani,Huai ka puka loa,He koa ko Malei,He ununu paakea,He malualua hale o Lono,He Kumumaomao,He hoolua ma ka nahelehele,He makani kaikoo no Kona, no Koolau,Kai aku la Koolau palena ke awa,A! no ke awa la pae,Oi koke oe ka haku,Oi koke au ke kauwa,Kau-ka-i i na la o ka malie,O Welehu nei la he malama ino,O Makalii o Kaelo, o Kaulua poha ka ula wena,I Olana hookau ka malie,O Welo o Ikiiki o ke aho pulu ia a ka lawaia,Nana iho oe loihi ke kai,Pokole ka moku,Ka waa no e pae,Imi ia Pakaa loaa Pakaa,Papai Waimea Molokai ua ino,....

Rendering, 2015

Ke ÿohi la i ka iÿa, ka ukana ÿia a ka makani he Moaÿe,Noho mai auaneÿi ka Moaÿe i uka,He Moaÿe auaneÿi ma Kona,He Hoÿolua ma Koÿolau,He kaÿao käua e lana nei,A ka laÿe o Kaläÿau he pelu ka makani,Huaÿi ka puka loa,He koÿa ko Mälei,He unünu paÿakea,He Malualua Haleolono,He Kumumaomao,He Hoÿolua ma ka nähelehele,He makani kai koÿo no Kona, no Koÿolau,Kai aku la Koÿolau palena ke awa,A! No ke awa la pae,Oi koke ÿoe ka haku,Oi koke au ke kauwa,Kaukaÿi i na lä o ka mälie,ÿO Welehu nei la he mälama ÿino,ÿO Makaliÿi o Käÿelo, ÿO Kaulua pohä ka ÿula wena,ÿO lana hoÿokau ka mälie,ÿO Welo o ÿikiÿiki o ke aho pulu ÿia a ka lawaiÿa,Nänä iho ÿoe loÿihi ke kai, Pökole ka moku,Ka waÿa no e pae,ÿImi ÿia päkaÿa loaÿa päkaÿa,Papaÿi wai mea Molokaÿi ua ÿino,

Translation, 2015

So fish can be harvested there

the cargo carried by the Moaÿe wind

The Moaÿe wind just tarrying upland

Soon the Moaÿe at the leeward areas

The Hoÿolua in the windward areas

We tell of a legend of calm

At the cape of Läÿau Point (where) the wind turns

Disclosing a great passage

The fishing shrine of the guardian Mälei

The gnarled sandstone reefs

And the Mälualua wind (of) Haleolono

The Kumumaÿomaÿo wind

The Hoÿolua wind among the undergrowth

The winds of the rough seas of the leeward and the

windward, The seas separate the harbors

O! Concerning disembarking at those harbors

you, the master; move quickly

I the servant; move quickly

Dependant upon a calm day

The Welehu month (Nov) nurtures storms

The Pleiades of the Käÿelo wet-month,

The Kaulua star (Sirius) bursts forth a rosy glow

A calm secures the peace

The Welo month of uncomfortable humidity, stifling

breathing, Saturating (with sweat) the fisherman

Go look for the swelling seas

and the littleness of the island

For a canoe to come ashore

Sought-for anecdotes beget more anecdotes

Reddish waters pound against (the shore) during

Molokaÿi storms

Thi

s ar

ticl

e ap

pear

ed in

the

new

spap

er K

a H

ae H

awai

i on

May

15,

186

1. T

he a

utho

r in

terr

upts

his

nar

rati

ve a

bout

the

lege

nd o

f Kua

paka

a to

enum

erat

e th

e w

ind

-nam

es o

f Mau

i and

Mol

okaÿ

i. T

he H

awai

ian

lang

uage

new

spap

ers

are

impo

rtan

t rep

osit

orie

s of

cul

tura

l inf

orm

atio

n, a

ndm

any

cont

ribu

tors

saw

thei

r ar

ticl

es a

s a

mea

ns n

ot o

nly

of e

duc

atin

g th

e ge

nera

l pub

lic b

ut a

lso

as a

mea

ns o

f pre

serv

ing

Haw

aiia

n hi

stor

y,le

gend

s an

d c

ultu

ral c

once

rns.

Pua

kea

Nog

elm

eier

(201

0) in

his

exc

elle

nt b

ook

Mai

Paÿ

a I

Ka

Leo

20 p

roff

ers

a m

ost r

ead

able

exp

lana

tion

of t

heim

port

ance

of H

awai

ian

lang

uage

new

spap

ers a

nd th

eir i

mpo

rtan

ce in

thei

r day

and

thei

r ind

ispe

nsab

ility

in c

onte

mpo

rary

rese

arch

at a

rriv

ing

at a

mor

e lu

cid

und

erst

and

ing

of H

awai

ian

cult

ure,

lang

uage

, and

pol

itic

s.