Upload
others
View
4
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
The
Win
d-na
mes
of
Mol
okaÿ
i&
The
Im
port
ance
of
the
Haw
aiia
n L
angu
age
New
spap
ers
21M
ele
Alo
haO
Mol
okaÿ
i
Ka Hae Hawaii May 15, 1861
Eia na makani o Maui a me Molokai.....Ka hoolua o ka moae,Kaele i Palaau,Haualialia ilaila,Ka iki aea i Hoolehua,Ma ke kuapa maluna mai o Moomomi,Kamakani kiola kapa o Kaeleawaa,O Waikaloa ka makani,Puuapapai Puuanahulu Kaamola,He pakaikai ka makani no Waialua e pa nei,Hoolua iho la ma Halawa,Hoolua noe ma Halawa,Hoolua wahakole ma Halawa,Ha ka aano ma Halawa,He laukamani ma Halawa,He okia ma Halawa,He ualehu ma Halawa,He laiku ma Halawa,He naulu ma Halawa,He kehau ma Halawa,He koi pali ma Halawa,He li anu ma Halawa,He ehu kai ma Halawa,Kaupu moa ula Kalawao,He kilioopu ko Makaluhau,He koki ko Kalaupapa,Inu i ka wai hanau iuka,He ala hou Kalamaula,Kukuni aku la i ka ai o na kula wela,Pa-u pili ka lae lawelawe malie iloli,Ke hao la i ke kai maloo,
Rendering, 2015
Eia nä makani o [Maui a me] Molokaÿi Ka Hoÿolua o ka Moaÿe,Kaÿele*a i Päläÿau,Hauälialia i laila,Ka Ikiÿaeÿa i Hoÿolehua,Ma ke Kuapä ma luna mai o Moÿomomi,Ka makani kiola kapa ÿo KaÿeleawaÿaO Waikaloa ka makani,Puÿuapapai Puÿuanahulu Kaÿamola,He Päkaikai ka makani no Waialua e pä nei,Hoÿolua iho lä ma Hälawa,Hoÿolua noe ma Hälawa,Hoÿolua wahakole ma Hälawa,Häkaÿaÿano ma Hälawa,He Laukamani ma Hälawa,He ÿOkia ma Hälawa,He Ualehu ma Hälawa,He Laÿikü ma Hälawa,He Näulu ma Hälawa,He Këhau ma Hälawa,He Koÿipali ma Hälawa,He Lïanu ma Hälawa,He ÿEhukai ma Hälawa,Kaÿupu Moaÿula Kalawao,He Kiliÿoÿopu ko Makaluhau,He Kökï ko Kalaupapa,Inu i ka wai hänau i uka,He ala hou Kalamaÿula,Kukuni aku la i ka ai ÿo nä kula wela,Paÿüpili kälaÿe lawelawe mälie ÿïloli,Kehao la i ke kai maloÿo,
Translation, 2015
These are the winds� names of [Maui and] Molokaÿi
The Hoÿolua wind or the Moaÿe [tradewinds]
The Ka�ele at Päläÿau
The Hauälialia is there
The Ikiÿaeÿa (?) at Hoÿolehua
Along with the Kuapä from above Moÿomomi
The wind-that-tosses-the-kapa, Kaÿelewaÿa
[?Ka-lele-wa�a] , The Waikaloa wind,
Puÿuapapai and Puÿuanahulu of Kaämola [Kamalö area]
Päkaikai the wind that hits Waialua
Hoÿolua-descending at Hälawa
Hoÿolua-mist at Hälawa
Hoÿolua-raw-mouth at Hälawa
The Hakaÿaÿano at Hälawa
The Lau-kamani at Hälawa
The ÿOkia at Hälawa
The Ualehu [�Gray-rain�] at Hälawa
The Laÿikü at Hälawa
The Näulu at Hälawa
The Këhau at Hälawa
The Koÿipalima at Hälawa
The Lïanu at Hälawa
The ÿEhukai at Hälawa
The Kaÿupu and Moaÿula (at) Kalawao
The Kiliÿoÿopu of Makaluhau (?)
The Kökï of Kalaupapa
Drink of the water born in the mountains
that rises up anew (at) Kalamaÿula
Scorched there are the hot plains
The Paÿüpili rain in calm attendance, a yearned-for calm
The Kehao (rain?) there upon a dried-up sea
22M
ele
Alo
haO
Mol
okaÿ
i
Ka Hae Hawaii May 15, 1861, ctd.
Ke ohi la i ka ia,ka ukana ia a ka makani he Moae,Noho mai auanei ka moae iuka,He moae auanei ma Kona,He hoolua ma Koolau,He ka-a-o kaua e lana nei,A ka lae o Kalaau he pelu ka makani,Huai ka puka loa,He koa ko Malei,He ununu paakea,He malualua hale o Lono,He Kumumaomao,He hoolua ma ka nahelehele,He makani kaikoo no Kona, no Koolau,Kai aku la Koolau palena ke awa,A! no ke awa la pae,Oi koke oe ka haku,Oi koke au ke kauwa,Kau-ka-i i na la o ka malie,O Welehu nei la he malama ino,O Makalii o Kaelo, o Kaulua poha ka ula wena,I Olana hookau ka malie,O Welo o Ikiiki o ke aho pulu ia a ka lawaia,Nana iho oe loihi ke kai,Pokole ka moku,Ka waa no e pae,Imi ia Pakaa loaa Pakaa,Papai Waimea Molokai ua ino,....
Rendering, 2015
Ke ÿohi la i ka iÿa, ka ukana ÿia a ka makani he Moaÿe,Noho mai auaneÿi ka Moaÿe i uka,He Moaÿe auaneÿi ma Kona,He Hoÿolua ma Koÿolau,He kaÿao käua e lana nei,A ka laÿe o Kaläÿau he pelu ka makani,Huaÿi ka puka loa,He koÿa ko Mälei,He unünu paÿakea,He Malualua Haleolono,He Kumumaomao,He Hoÿolua ma ka nähelehele,He makani kai koÿo no Kona, no Koÿolau,Kai aku la Koÿolau palena ke awa,A! No ke awa la pae,Oi koke ÿoe ka haku,Oi koke au ke kauwa,Kaukaÿi i na lä o ka mälie,ÿO Welehu nei la he mälama ÿino,ÿO Makaliÿi o Käÿelo, ÿO Kaulua pohä ka ÿula wena,ÿO lana hoÿokau ka mälie,ÿO Welo o ÿikiÿiki o ke aho pulu ÿia a ka lawaiÿa,Nänä iho ÿoe loÿihi ke kai, Pökole ka moku,Ka waÿa no e pae,ÿImi ÿia päkaÿa loaÿa päkaÿa,Papaÿi wai mea Molokaÿi ua ÿino,
Translation, 2015
So fish can be harvested there
the cargo carried by the Moaÿe wind
The Moaÿe wind just tarrying upland
Soon the Moaÿe at the leeward areas
The Hoÿolua in the windward areas
We tell of a legend of calm
At the cape of Läÿau Point (where) the wind turns
Disclosing a great passage
The fishing shrine of the guardian Mälei
The gnarled sandstone reefs
And the Mälualua wind (of) Haleolono
The Kumumaÿomaÿo wind
The Hoÿolua wind among the undergrowth
The winds of the rough seas of the leeward and the
windward, The seas separate the harbors
O! Concerning disembarking at those harbors
you, the master; move quickly
I the servant; move quickly
Dependant upon a calm day
The Welehu month (Nov) nurtures storms
The Pleiades of the Käÿelo wet-month,
The Kaulua star (Sirius) bursts forth a rosy glow
A calm secures the peace
The Welo month of uncomfortable humidity, stifling
breathing, Saturating (with sweat) the fisherman
Go look for the swelling seas
and the littleness of the island
For a canoe to come ashore
Sought-for anecdotes beget more anecdotes
Reddish waters pound against (the shore) during
Molokaÿi storms
Thi
s ar
ticl
e ap
pear
ed in
the
new
spap
er K
a H
ae H
awai
i on
May
15,
186
1. T
he a
utho
r in
terr
upts
his
nar
rati
ve a
bout
the
lege
nd o
f Kua
paka
a to
enum
erat
e th
e w
ind
-nam
es o
f Mau
i and
Mol
okaÿ
i. T
he H
awai
ian
lang
uage
new
spap
ers
are
impo
rtan
t rep
osit
orie
s of
cul
tura
l inf
orm
atio
n, a
ndm
any
cont
ribu
tors
saw
thei
r ar
ticl
es a
s a
mea
ns n
ot o
nly
of e
duc
atin
g th
e ge
nera
l pub
lic b
ut a
lso
as a
mea
ns o
f pre
serv
ing
Haw
aiia
n hi
stor
y,le
gend
s an
d c
ultu
ral c
once
rns.
Pua
kea
Nog
elm
eier
(201
0) in
his
exc
elle
nt b
ook
Mai
Paÿ
a I
Ka
Leo
20 p
roff
ers
a m
ost r
ead
able
exp
lana
tion
of t
heim
port
ance
of H
awai
ian
lang
uage
new
spap
ers a
nd th
eir i
mpo
rtan
ce in
thei
r day
and
thei
r ind
ispe
nsab
ility
in c
onte
mpo
rary
rese
arch
at a
rriv
ing
at a
mor
e lu
cid
und
erst
and
ing
of H
awai
ian
cult
ure,
lang
uage
, and
pol
itic
s.