8/4/2019 262236

1/110

HERMANN HESSENN BOZKIRKURDU ROMANI

VE OUZ ATAYIN TUTUNAMAYANLARROMANINDA KMLK SORUNU

H. Mustafa DNMEZ

T.C.

Eskiehir Osmangazi niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

Karlatrmal Edebiyat Anabilim Dal

Karlatrmal Edebiyat Bilim Dal

YKSEK LSANS TEZ

Eskiehir

2010

8/4/2019 262236

2/110

T.C.

ESKEHR OSMANGAZ NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

H. Mustafa Dnmez tarafndan hazrlanan Hermann Hessenin Bozkrkurdu

Roman ve Ouz Atayn Tutunamayanlar Romannda Kimlik Sorunu

balkl bu alma 06 Nisan 2010 tarihinde Eskiehir Sosyal Bilimler Enstits

Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin ilgili maddesi uyarnca yaplan

savunma snav sonucunda baarl bulunarak, Jrimiz tarafndan

Karlatrmal Edebiyat Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan

Prof.Dr. Kadriye ZTRK

ye

Yrd.Do.Dr. Mehmet SEMERC

(Danman)

ye

Yrd.Do.Dr. Fesun KOMAK

ONAY

/ / 2010

(Prof.Dr. Mnevver YILANCI)Enstit Mdr

8/4/2019 262236

3/110

ii

ZET

HERMANN HESSENN BOZKIRKURDU ROMANI VE

OUZ ATAYIN TUTUNAMAYANLAR ROMANINDA

KMLK SORUNU

DNMEZ, H. Mustafa

Yksek Lisans 2010

Karlatrmal Edebiyat Anabilim Dal

Danman: Yrd.Do.Dr. Mehmet SEMERC

Bu almada ama, Hermann Hessenin Bozkrkurdu ve Ouz Atayn

Tutunamayanlar romanlarnda kimlik sorunu olgusunu karlatrmal edebiyat

bilimi verileri kullanarak karlatrmaktr. Yazarlarn sz konusu eserlerde kimlik

sorununu ele allar arasndaki ortak, benzer ve farkl yanlarn belirlenmesi

hedeflenmektedir.

Karlatrmal edebiyat biliminin farkl disiplinlerle ok yakn ilikisi

olmasnn yan sra, karlatrmada temel alnan kimlik sorunu kavramnn ok

boyutlu olmas, incelenen eserlerin psikoloji ve sosyoloji gibi ikincil kaynaklarn

verilerinden de faydalanarak karlatrlmasn zorunlu klmtr. Bu balamda,

almada karlatrmal edebiyat bilimi inceleme yaklamlarndan oulcu

inceleme ynteminden yararlanlmtr.

Bu almann sonucunda, kimlik sorunu olgusunun her iki eserde de arlkl

olarak ele alnm olduu tespit edilmitir. Ayrca aralarndaki zaman ve corafya

farkna ramen, her iki eserde de kimlik sorunu yaayan bireylerin olduka benzer

srelerden getikleri grlmtr.

8/4/2019 262236

4/110

iii

ABSTRACT

IDENTITY PROBLEM

IN STEPPENWOLF BY HERMANN HESSE AND

TUTUNAMAYANLAR BY OUZ ATAY

DNMEZ, H. Mustafa

Master of Arts 2010

Comparative Literature Department

Thesis Advisor: Mehmet SEMERC, Assist.Prof.

The aim of this study is to analyze the concept of identity problem in

Hermann Hesses Steppenwolf and Ouz Atays Tutunamayanlar in the respects

of comparative approach. The study also aims to determine the common, similar and

different characteristics in the novels examined in terms of the way they deal with

identity problem.

Since comparative literature is a field closely related to various disciplines

and identity problem is a multi-dimensional concept, the comparative study of the

two novels required the use of secondary sources such as psychology and sociology.

Therefore the study mainly employed eclectic method among comparative literature

approaches.

The findings of this research revealed that the concept of identity problem is a

core issue in the two novels examined. It was also determined that the individuals

experiencing identity problem in the two novels go through quite similar experiences

although they were produced in different eras and countries.

8/4/2019 262236

5/110

iv

NDEKLER

ZET ...ii

ABSTRACT ... iii

NDEKLER... iv

NSZ ...........vi

1. BLM: GR..................................................................................................... 1

2. BLM: YAZARLARIN YAAM YKLER VE YAZIN

ANLAYILARI.......................................................................................................... 4

2.1. HERMANN HESSE ......................................................................................... 4

2.2. OUZ ATAY ................................................................................................... 7

2.3. HERMANN HESSE VE OUZ ATAYIN YAAMLARINDAKLGN

BENZERLKLER...................................................................................................... 12

3. BLM: BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR

ROMANLARININ ZET VE DEERLENDRMELER ................................. 15

3.1. BOZKIRKURDU ROMANINA DAR ...................................................... 15

3.2. TUTUNAMAYANLAR ROMANINA DAR............................................ 18

4. BLM: SOSYAL PSKOLOJ, FELSEFE VE SOSYOLOJNN BAKI

AISINDAN KMLK SORUNU .......................................................................... 22

4.1. KMLK OLGUSUNA GENEL BR BAKI ................................................ 22

4.2. KMLK ARAYII ......................................................................................... 27

4.3. KMLKLEME (BREYLEME) ................................................................ 30

4.3.1. Yabanclama........................................................................................ 33

5. BLM: BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR

ROMANLARINDAK KMLK SORUNUNUN KARILATIRILMASI ......34

5.1. BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARINDA

KMLK SORUNUNUN BR PARASI OLARAK YABANCILAMAOLGUSU ................................................................................................................... 35

8/4/2019 262236

6/110

v

5.2. BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARINDA

KMLK ARAYII .................................................................................................... 43

5.2.1. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar Romanlarnda Kimlikleme

Aralar ...................................................................................................................... 44

5.2.1.1. Yolculuk................................................................................ 45

5.2.1.2. Bozkrkurdunun Kitap ve Selimin Metinleri................ 57

5.2.1.3. Hermine/Pablo ve Selim/Olric .............................................. 66

5.2.2. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar Romanlarnda Kimlikleme

Sreleri ..................................................................................................................... 78

5.3. BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARININ

YAPISAL KURGUSAL ZELLKLER VE KMLK SORUNU LKS ..........81

5.3.1. Anlatm As ve Tarz .......................................................................... 82

5.3.2. Semboller ve Motifler ........................................................................... 85

5.3.3. Dil.......................................................................................................... 89

6. BLM: SONU ................................................................................................ 91

KAYNAKA ............................................................................................................ 96

8/4/2019 262236

7/110

vi

NSZ

Edebiyat insan iindir ve dolaysyla da insan anlatmas beklenir. Bir arada

yaayan kalabalklar bydke, bireyin yalnzl ve iinde yaad topluma,

evresine ynelik hissettii yabanclama duygusu derinlemitir. Modern an

dnen, sorgulayan ve bunun sonucunda evresine yabanclaan bireyi yalnz

kalm ve bylelikle kendi benliine ynelmitir. Bunun sonucu olarak birey

insann Ben kimim? sorusuyla vcut bulan bir kimlik sorunuyla kar karya

kalmas, son yzyln ana gereklerinden biridir. nsan anlatmas beklenen edebiyat

da duruma kaytsz kalmam ve bu gerei temel motiflerinden biri olarak ele

almtr. Bugn lmsz kabul edilen hibir eser yoktur ki insan anlatmasn.

Bu karlatrmal almada, bireysel kimlik sorunu balamnda insanlk

durumunu olduka baarl bir ekilde ortaya koyduklarna inanlan Hermann

Hessenin Bozkrkurdu ile Ouz Atayn Tutunamayanlar adl romanlarnda,

kimlik sorununun ele aln biimleri arasndaki ortaklk, benzerlik ve farkllklar

asndan aratrlmasnn, karlatrmal edebiyat almalar asndan anlaml

olaca dnlmektedir.

Yksek Lisans eitimim boyunca ve bu almann ortaya konmas srecinde

sergiledii youn emek, sabr ve rehberliinden dolay deerli hocam ve tez

danmanm Yrd.Do.Dr. Mehmet Semerciye teekkr bor bilirim.

Yksek lisans eitimimdeki emeklerinden dolay bata Karlatrmal

Edebiyat Blm Bakan Prof.Dr. Ali Gltekin olmak zere tm hocalarma; youn

alma dnemlerimde bir an olsun anlayn ve desteini esirgemeyen sevgili eim

Asumana ve ktlarm boyayarak bu srece renk katan biricik olum Kemal

Karaya teekkr etmek istiyorum.

8/4/2019 262236

8/110

1

1. BLM: GR

Nobel dll Alman yazar Hermann Hesse birey insan zerine yazd

eserlerle geni kitleleri etkilemi ve gncelliini bugn de koruyan bir isimdir. Tm

dnyada okunan Alman klasiklerinden biri olan ve modern bireyin kar karya

olduu kimlik sorununa odaklanan, Hessenin Bozkrkurdu adl roman birok

lkede geni yank uyandrmtr. Bireyin kimlik sorununu ele alan bir baka

alma da, yazld dnemden bugne zerinde tartlagelen, anlatt konunun

yan sra Trk romanna getirdii anlatm teknikleriyle de son dnem Trk

edebiyatnda hakl bir yere sahip olan, Ouz Atayn Tutunamayanlar adl

romandr.

almada, neredeyse bir asrdr tm dnyada okurlarn elinden

dremedii, Hermann Hessenin Bozkrkurdu roman ve Ouz Atayn

Tutunamayanlar romanna eilme nedeni de bu eserlerin resmettii insanlk

durumudur. Yaymlanma tarihleri arasnda neredeyse yarm asra yakn bir sre

olmasna ve farkl iki kltrn rnleri olmalarna ramen her iki romann da ayn

evrensel nitelikteki olguya odaklandklarna inanyoruz: kimlik sorunu. Her iki eserin

de merkezinde kendini, hayat ve toplum iinde konumlandrma ve tanmlama sava

veren bireylerin olduu dnlmekte, kahramanlarn yaadklar fiziksel ve ruhsal

yolculuun onlar gtrd yerler ve her birinin kendi kimlik aray servenleri

sonundaki kazanmlarnn ortaklklar, benzerlikler ve farkllklar asndan

kyaslanmasnn Karlatrmal Edebiyat Bilimi asndan anlaml olaca

umulmaktadr.

Bu almann amac, ada Alman edebiyatnn her zaman gncelliini

koruyan ismi Hermann Hessenin 1927de yaymlanan Bozkrkurdu (Alm. Der

Steppenwolf) adl roman ile Trk Edebiyatnn nemli isimlerinden Ouz Atayn

1971-1972de yaymlanan Tutunamayanlar adl romannn, kahramanlarn bireysel

kimlik sorunu ekseninde karlatrlmasdr. Bu amala Karlatrmal Edebiyat

Bilimi inceleme yntemlerinden yararlanlacaktr.

8/4/2019 262236

9/110

2

te yandan unutulmamaldr ki karlatrmal edebiyat aratrmalarnda

neyin karlatrlacann zenle seilmesi ve net olarak ortaya konulmas bir

zorunluluktur. almann amac etkilenme avcl yapmak ya da otobiyografik

izleri srmek deil, inceleme konusu yazarlarn sz konusu eserlerinde ortak konuyu

nasl ilediklerini belirlemektir. Bu almada, gerekli grlen yerlerde ikincil

kaynaklar olarak ifade edilen sosyal psikoloji, felsefe ve sosyoloji gibi dier

disiplinlerin verilerinden, bazen de Jungun psikanalitik deerlendirmelerinden

faydalanlmas sebebiyle almann yntem olarak oulcu inceleme yntemi

benimsenmitir. Bununla birlikte alma, Hermann Hessenin Bozkrkurdu ve

Ouz Atayn Tutunamayanlar adl romanlarndaki kimlik sorununun incelenmesi

ile snrlandrlmtr.

Bu alma toplam alt blmden olumaktadr. almann amacnn ve

ynteminin tantld ilk blm olan Giri blmnn ardndan, ikinci blmde

incelenen eserlerin anlalmasna katkda bulunmak amacyla, Hermann Hesse ve

Ouz Atayn yaamlar ve yazn anlaylar ile aralarndaki ilgin benzerlikler ksaca

zetlenecektir.

Daha sonra, tezin nc blmnde Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar

romanlarnn zetleri verilecek ve haklarnda eitli yazar ve eletirmenler tarafndan

yaplan deerlendirmelere deinilecektir.

Kimlik olgusuna ilikin teorilerle bir tanklk salamak ve bylece

kavramla ilgili bir ereve izmek amacyla, almann drdnc blmnde,

kimlik kavram, kimlik aray, kimlikleme (bireyleme) ve yabanclama alt

balklaryla, sosyal psikoloji-felsefe-sosyoloji bak asndan kimlik sorunu

irdelenecektir. Bu blmde ama, almann temelini oluturan bir karlatrma

yapmak deil bu karlatrmann yaplaca ekseni oluturmaktr.

almann beinci blmnde, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar

romanlar, kimlik sorunu ekseninde, yabanclama olgusu, kimlikleme aralar,kimlikleme sreleri ve yapsal kurgusal zellikler ve kimlik sorunu ilikisi alt

8/4/2019 262236

10/110

3

balklarnda karlatrlarak, sz konusu eserler arasndaki olas benzerlik, ortaklk

ve farkllklar saptanmaya allacaktr.

Altnc ve son blm olan Sonu blmnde ise eserler arasnda alma

konusu balamnda saptanan benzerlik, ortaklk ve farkllklara deinilerek, yaplan

karlatrma ile ilgili genel bir deerlendirmeye yer verilecektir.

8/4/2019 262236

11/110

4

2. BLM: YAZARLARIN YAAM YKLER VE YAZIN ANLAYILARI

yi bir hayat hikyesi yazmak,

bir hayat yaamak kadar zordur

(Atay, 1975: 44)

Bu blmde, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn yazarlar

olan Hermann Hesse ve Ouz Atayn yaam yklerine ve yazn anlaylarna

deinilecektir. Ama elbette yazarlarn karlatrlmas olmay p, sadece alma

konusu eserlerin yazarlarn daha yakndan tanyarak, almayla amalanankarlatrmann daha iyi anlalmasna katkda bulunmaktr.

2.1. HERMANN HESSE

Hermann Hesse 1877de Almanyada dnyaya gelmitir. Koyu dindar bir aile

ortam

nda yetimitir. 1891de Evangelical Theological Seminarye kat

ld

ktan biryl sonra isyankr yan ar bast iin okuldan kamtr. Daha bu yllardan itibaren

btn toplumsal dayatmalara kar eletirel bir yaklam sergilemi ve bu toplumsal

normlar yerine kendi deerleriyle kendini gerekletirme sava vermitir. Sorunlu

bir dnem geiren ve zerinde dini bask kurmaya alan anne babasyla pek ok

konuda anlamazla den yazar, intihar giriiminde bulunmu, sonra da bir

enstitye yatrlmtr. Jungun rencisi Langn tedavi ettii Hessenin, ruhbilime

ve Junga duyduu ilginin bu durum sonrasnda artarak i dnyasnn

zenginlemesine neden olduu dnlebilir. 1892nin sonunda eitimine devam

etmek zere Cannstatttaki Gymnasiuma bavurmutur. Eitim sistemindeki ar

kat kurallar ve misyoner babasnn dinsel basklar Hesseyi ok rahatsz etmi, bu

yzden kendi yolunu bulmak iin uzun sre mcadele etmek zorunda kalan Hesse,

bir kitapda almaya balamtr. gn sren ksa kitaplk macerasnn

ardndan, 1894 yaznda yaklak bir yl alaca bir fabrikada i bulmu ama iin

mekanik yaps nedeniyle bunal p eski iine geri dnmtr. Doyum bilmez bir

okuyucu olan Hesse, burada filoloji, teoloji ve hukuk zerine bol bol okuyarak bu

http://www.biyografi.info/bilgi/almanyahttp://www.biyografi.info/bilgi/almanya

8/4/2019 262236

12/110

5

konularda neredeyse uzmanlamaya balamtr. Goethe, Lessing, Schiller gibi

yazarlarla ilgilenmi ve Yunan mitolojisi zerinde almtr (bkz. Ziolkowski,

1991: 10).

1896da Madonna isimli ilkiiri yaymlanmtr. Hesse, Alman romantikleri

Clemens Brentano, Joseph Freiherr von Eichendorff, Friedrich Holderlin ve

Novalisten ilham almtr. 1898de iirlerini bir araya getirdii Romantikarklar

isimli kitabn yaymlayan Hesse, bir yl sonra da Gece Yarsndan Bir Saat

Sonray karmtr. 1899un sonbaharnda Baselde antik kitaplar satan bir

kitapevinde almaya balamtr. Gzlerindeki rahatszlk yznden askerlik

grevinden muaf tutulan Hessenin, bitmek bilmeyen ve hayat boyunca da yakasn

brakmayacak olan ba arlar o dnem balamtr. 1901de grmeyi ok istedii

talyaya giden Hessenin iirleri ve yazlar gazetelerde yaymlanm ve byk ilgi

grmtr. Sonunda yaymc Samuel Fischern Peter Camenzind isimli kitabn

okumas, Hessenin yazarlk kariyeri iin dnm noktas olmutur. 1904de Maria

Bernoullile evlenen Hessenin ikinci roman arklar Arasnda, 1906da kitap

raflarndaki yerini alm ve onu 1910daki Gertrude takip etmitir. Kitap beklenen

ilgiyi grememi, Hesse yazyla bann dertte olduunu aklayp bunu baarszlk

olarak nitelendirmitir. Hermann Hesse Budizmle yakndan ilgilenmitir.

Hindistana olan ilgisi Schopenhauerun eserleriyle daha da canlanan Hesse, Sri

Lanka ve Endonezyaya gitmitir. ki lkenin yazar zerindeki ruhsal ve dini etkileri

eserlerine de yansmtr. 1914te Rosshalde isimli roman yaymlanmtr (bkz.

http://www.biyografi.info/kisi/hermann-hesse).

Birinci Dnya Sava baladnda svirede olan Hesse, Alman

Hkmetine savamak iin gnll olduunu bildirmi, ancak bavurusu salk

sorunlar nedeniyle kabul edilmemitir. Hesse yine de bo durmam ve sava

tutsaklarna yardm amacyla Bern'deki Alman eliliinde almaya balamtr. Bu

iki tutum aslnda birbiriyle elimektedir. (Zengin, 2002: 216) nk bir yanda

lkesi iin de savama yanls Hesse, dier yanda savan sonularn ve toplumsal

ykm sezen Hesse sz konusudur. Fakat bundan sonra Hesse, sava kart olarakkonumunun gerektirdii abay gstermitir. Savan ykc etkilerini bizzat bilen

http://www.biyografi.info/bilgi/italyahttp://www.biyografi.info/bilgi/italyahttp://www.biyografi.info/bilgi/hindistanhttp://www.biyografi.info/bilgi/endonezyahttp://www.biyografi.info/bilgi/endonezyahttp://www.biyografi.info/bilgi/hindistanhttp://www.biyografi.info/bilgi/italya

8/4/2019 262236

13/110

6

Hesse, o gnlerde sava rtkanl yapan meslektalarna kar3 Kasm 1914de

sava kart bir makalede sevginin nefretten, anlayn fkeden daha yce, barn

savatan daha soylu nitelik tadn (Zeller, 1977: 96; Akt. Zengin, 2002: 216)

savunmutur. Hessenin yazs, toplumun byk bir kesimi, Alman basn ve sava

yanls aydn kesimi tarafndan ho karlanmam ve vatan haini olarak

damgalanmtr.

1916 ylnda babasnn kayb, olunun hastal ve einde ortaya kan

izofreni Hesseyi ok zorlamtr. Psikoterapi grmeye balayan yazar, yeni roman

Demian 1919da atekes ilan edilmesinden hemen sonra sadece haftada Emil

Sinclair ad altnda yaymlamtr. Ayn yl einden boanan Hesse, tek bana

kk bir iftlik evine yerlemitir. Yazma faaliyetlerinin dnda resim de yapmaya

balayan Hesse, 1920de Klingsorun Son Yazn yaymladktan sonra Hint ve

Budist felsefeye duyduu sevgiyi anlatan Siddhartha yaymlanmtr (bkz.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Hermann_Hesse).

1923te svire vatandalna geen Hesse, 1924te svireli Ruth Wengerle

evlenmitir. Kaplcada Bir Konuk: Kurgast (1925), Nuremberg Yolculuu

(1927) ve Bozkrkurdu (1927) romanlarndan sonra Hessenin biyografisi, arkada

Hugo Ball tarafndan yazlmtr. Wengerdan ayrldktan sonra Ninon Dolbin isimli

Yahudi bir kadnla evlenen Hessenin yazlar, Nazi oluumunun karsnda olduu

iin Alman basn tarafndan yaymlanmamtr. 1931de Narziss ve Goldmund

isimli romann yaymlayan yazar, 1932de Boncuk Oyununu karmtr. 1933te

Nazi kart dncelerinden dolay srgne gnderilen Hesseyi Bertolt Brecht ve

Thomas Mann yalnz brakmamtr. Savaa kar olan tutumu ve hmanist tavr

nedeniyle, bu yllarda Almanlar tarafndan hep dlanan Hesse, Boncuk Oyunu

isimli romanyla 1946da Nobel dlnn sahibi olmutur. Hesse 9 Austos 1962de

lmtr (bkz. http://www.biyografi.info/kisi/hermann-hesse).

Hessenin hemen hemen tm eserlerinde daima toplumsal dayatmalara kar

koyan bir bakaldra, bir tr bireysel protestoya rastlamak olasdr. Bir yazarngncelliini yitirmeden deiik zamanlarda, deiik yerlerde, deiik gruplar

http://www.biyografi.info/bilgi/3-kasimhttp://www.biyografi.info/bilgi/3-kasimhttp://www.biyografi.info/bilgi/3-kasimhttp://www.biyografi.info/bilgi/yahudihttp://www.biyografi.info/kisi/bertolt-brechthttp://www.biyografi.info/kisi/thomas-mannhttp://www.biyografi.info/bilgi/9-agustoshttp://www.biyografi.info/bilgi/9-agustoshttp://www.biyografi.info/bilgi/9-agustoshttp://www.biyografi.info/bilgi/9-agustoshttp://www.biyografi.info/kisi/thomas-mannhttp://www.biyografi.info/kisi/bertolt-brechthttp://www.biyografi.info/bilgi/yahudihttp://www.biyografi.info/bilgi/3-kasim

8/4/2019 262236

14/110

7

tarafndan bu derece okunmasnn, Nobel Edebiyat dl alabilmesinin tek nedeni

protesto gc olamaz elbette. Belki de bu baarnn nedeniBtn eserlerinde, hatta

ilk roman Peter Camenzindden en son anlatlarna kadar, yzylmzn baka

hibir edebi eserinin ulaamad bir younluk ve farkllkla bireyleme srecini,

ben nasl kendim olurum sorusunun yantn (Bozdemir, 1998: 171) anlatmasdr.

Bireyin tm dogmalardan, reetelerden veya cemaatlerden bamsz olmasn

savunan Hesse, hibir kesimin ncs, klavuzu olmamtr. Sadece bireyi yaam

konusunda ancak zgrce kendisinin karar verebilecei bir yerlere doru gtrmek

istemitir (Atan, 2004: 68-70). Hesse, Edebiyat politikadan ayr olmaldr (Ayta,

1995: 129) demi, ancak bu siyaset yapmadan grlerini ifade etmesine engel

olmamtr.

Eserlerinde sk sk felsefe, psikoloji, edebiyat ve psikanaliz yntemlerinden

esintilere rastlanan Hesse, hemen her eserinde, kiinin zbenliini bulmaya

almasn, kendi yaamn kurmasn ilemitir. Hesse'nin tm kahramanlar kimlik

oluturma savam ve bilincin arl altnda ac eken karakterler

(http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=2158) olarak karmza

kar. Grld gibi, Hermann Hessenin eserlerine ana konu olarak damgasn

vuran olgu, dnen, dnd iin anlayan ve anlad iin de ac eken insann

bireysel kimlik sorunudur.

2.2. OUZ ATAY

Ouz Atay, 12 Ekim 1934de Kastamonuda domutur. 1939da ailesiyle

birlikte Ankara'ya gelen Ouz Atay, 1951de Ankara Maarif Kolejini bitirmitir.

Ar ceza yargc ve CHP milletvekillerinden olan babasnn basksyla, .T.. naat

Fakltesine girerek mhendis olan Atay, kendisi adna seilen bu meslekten nefret

[etmi ], tpk hayran olduu Dostoyevski gibi mezun olunca bu ii brakacan

(Ylmazelik, 2007: 9) dnm, ama 1957'de yksek mhendis olmutur.

8/4/2019 262236

15/110

8

Askerliini 1957 ile 1959 arasnda, Cevat apan ile ayn birlikte yapan Ouz

Atay, sonradan aralarna Vsat Benerin de katlmyla askerlik hizmetini edebiyat

sohbetleri ile beraber yrtmtr. Burada Pazar Postas adl derginin etrafnda

toplanmlar ve Atay bu srada Beckettin Godotu Beklerken adl oyununu

evirmitir (bkz. apan, 1997; Akt. Baysal, 2002: 3).

Askerlik dn 1959-1962 yllar arasnda Denizcilik Bankasstanbul ehir

letmeleri Mdrlnde grev alm, bir yandan da yayn hayatna stanbulda

devam eden Pazar Postas iin almay da srdrmtr. Bu mdrlkteki

grevinden istifa ettikten sonra stanbul Devlet Mimarlk Harita Kadastro Blm

lme Krssnde retim grevlisi olmutur. Ayn yllarda Atay bir arkadayla

birlikte kk bir inaat irketi kurmutur. niversitedeki titizliini irketine de

tayan Atay, parasn alamayacan anlad ileri bile tamamlam ama ticaret

hayatnn kendine gre olmadn anlayarak irketten ayrlmtr. Daha sonra da

btn vaktini niversitedeki bilimsel almalara ve edebiyata ayrmtr. 1975te

doent olan ve topografya ve yol inaat derslerini okutan Atayn ilk kitaplar,

edebiyat dnda mesleki yaynlar olmutur. 1970te Toporafya kitabn

yaymlanm ama Yol naat dersiyle ilgili notlar kitaplaamayp, Yol Notlar

balyla Akademi tarafndan oaltlarak renciye ulamas salanmtr. lk

evliliini 1961de Fatma Fikriye Grbz ile yapan Atayn bu evlilikten bir kz

olmutur. Atay ikinci evliliini 1974 ylnda Pakize Kutlu ile yapmtr. Atayn

hastal da bu yllarda ortaya kmtr (bkz. Baysal, 2002: 4)

1976 ylnda beyin tmr tehisiyle gittii ngilterede tedavisinin imknsz

olduu ortaya km ve 13 Aralk 1977de stanbulda vefat etmitir. Atayn son

gecesi ilgintir:

Bir dostlarnn evindedirler. Atay bir ara banyoya girer, uzunca bir srekmaz, ierdekiler seslenirler. Atay, sevinmeyin daha lmedim karlnverir. Sonra yine sessizlik, yine bir merak banyoya koarlar. Bu defa lmtr.Yani son szleridir, sevinmeyin daha lmedim (Tankuter, 1984: 15).

8/4/2019 262236

16/110

9

Ouz Atayn Tehlikeli Oyunlar romannda kahraman iin syledii bu

ocuk lrken de aka yapacak (Atay, 1985: 348) szleri ironik bir ekilde kendisi

iin de geerli olmutur.

Ouz Atayn edebiyatla olan ilgisi klasiklerle balamakla birlikte daha sonra

zellikle Franz Kafka, James Joyce, Pierre Laclos, George Eliot, Joseph Conrad,

Henry James, Gnter Grass, Vladimir Nabokov ve Marcel Proust gibi ada

yazarlara kaymtr. Trk edebiyatndan Sabahattin Ali, Yusuf Atlgan ve Ahmet

Hamdi Tanpnar severek okumutur. iirde ise en sevdii air Oktay Rfat

olmutur. Halit Refiin kendisini Kemal Tahirle tantrmasyla Atay yeni bir

dneme girmitir: Tahirden ok etkilenen Atay sk sk onun evinde Trkiyenin

toplumsal yapsyla ilgili tartmalara katlmtr. Ouz Atay 1958-1959 yllarnda

Pazar Postas dergisinde bilimden edebiyata, sanattan dile, felsefeden psikolojiye

kadar geni bir alanda yazlar yazmtr. Atay edebiyatn yan sra yaad lkenin

gndemi ile de yakndan ilgili olmutur. 27 Mays sonras srete Olaylar adnda

bir dergi karmay tasarlamsa da bu projesini hayata geirme frsat olmamtr.

1969-1972 yllar arsnda Meydan-Larousse Lgat ve Ansiklopedisinde son

okuyucu olarak grev almtr. Ouz Atayn edebiyat alanndaki ilk eseri 1970

ylnda TRT Roman dlne layk grlen ve Sinan Yaynevi tarafndan iki cilt

halinde baslan Tutunamayanlar adl roman olmutur. Bylesine saygn bir dlle

onurlandrlmasna ramen, roman ilk yllarnda yeterince ilgi grmemitir. Atayn

ikinci roman Tehlikeli Oyunlar 1973te yaymlanmtr (bkz. Baysal: 2002: 5).

Ouz Atayn Yeni Dergi ve Soyutta kan hikyeleri 1975 ylnda Korkuyu

Beklerken ismi altnda kitaplatrlmtr. Gm bu hikyelerin aslnda

edebiyatm zda ayrks bir yeri (Gm, 2003: 86) olmasna ramen hep

Tutunamayanlarn glgesinde kaldn syler. Yine 1975 ylnda Bir Bilim

Adamnn Roman yaymlanmtr.

Romanc ve hikyeci kiiliinin yan sra Atay tiyatro alannda da eser

vermitir. Atayn salnda sahnelenemeyen Oyunlarla Yaayanlar adl oyun,1979/1980 dneminde Devlet Tiyatrosu oyun programna alnarak Trk tiyatro

8/4/2019 262236

17/110

10

tarihinde baarl bir yer edinmi ve daha sonra 1985 ylnda ise kitap olarak

yaymlanmtr. Atayn 1970den 1977ye kadar tuttuu gnl, 26 Ocak 1984

tarihinde balayarak yedi gn sre ile Milliyet Gazetesinde yaymlanm ve 1985te

kitap haline getirilerek yaymlanmtr. Atay mrnn son yllarnda Eylembilim

isimli romanna balamsa da, ilerleyen hastal yznden tamamlayamamtr.

Yarm kalm romannn bir blm nce bulunamam, fakat daha sonra

Eylembilim bu eksik haliyle 1992de Gnlkn sonunda yer almtr. lerleyen

yllarda metnin kayp ksmna ulalm ve Eylembilim 1998de kitaplatrlmtr

(bkz. Baysal, 2002: 6).

Atay, almaktan ve yaamaktan pes etmeyen biri (apan, 1984: 13)

olmutur hep. Hastalnn bir aresi olmadn anlamasna ramen almalarndan

kopmayan Atay, tasarlarn ne kadar aba gsterse de hayata geirememenin

strabn Gnlkte u szlerle dile getirmitir:

im kark-dncelerle deil-bulank. Yalnz, vaktim ve kafa gcm olursaEylembilim ve Gelecei Elinden Alnan Adam adl hikyelerimi bitirmek

istiyorum. kisinin de ana hatlarn bu deftere yazmtm, ama yazacak kuvvetive dnme abasn kendimde bulamyorum (Atay, 1995: 278).

Olduka gen saylabilecek bir yata yaamn yitiren Ouz Atay

Trkiyenin Ruhu adn vermeyi dnd bir roman lemesi zerinde

almaktayd. nsan-Devlet-Toplum balkl blmler halinde tasarlad bu dizide

Ouz Atay, Trk toplumunun kolektif bilinaltn tarihsel bir evrim sreci iinde

yanstmay , birey-devlet, birey-toplum ilikilerini konu edinmeyi (Ecevit, 1989: 2)

hedeflemitir. GnlndeDncem ge geliti, biraz ge baladm, biraz da erken

brakmak zorunda kalyorum. Geleceini kaybetmek yaanan zaman da bolatryor

(Atay, 1995: 280) diyen Ouz Atay, Trkiyenin Ruhu adn verdii projesini

hayata geirememitir. Mhendislik alanndaki akademik kariyerinin yan sra Ouz

Atayn edebiyat alannda da yaptlarnn olmas onun ok boyutlu kiiliinin en iyi

gstergesidir. lk roman hem akademik dnyada hem de edebiyat evrelerinde

aknlkla karlanmtr. Bu durumu kendisiyle yaplan bir syleide yle

anlatmtr:

8/4/2019 262236

18/110

11

Yazdm ilk kitabn ad Topografyadr. Sonra Tutunamayanlar romannyazdm. Edebiyatlar vitrinde ilk kitabm grdkleri zaman ok glyorlar;akademideki baz hocalar da roman yazdm duyunca acma duygularn(buna biraz istihza da karyor) gizleyemiyorlar(http://tehlikelioyunlar.blogcu.com/OGUZ+ATAY).

Atay, ok ynl biri olarak bilimden edebiyata, sanattan dile, felsefeden

psikolojiye kadar geni bir yelpazede ilgi alanna sahiptir. Eserlerindeki

kahramanlarn bilinleri de toplumun tarihinden kaynaklanan karmaasn yanstan

bir hercmer iindedir (Keyder, 1984: 9). Atay eserlerinde birey insann iinde,

derinlerde bir yerlerde yaad bu kimlik karmaasn yanstmak istemitir. Bizlerin

ancak yenilerde tart

maya balanan kimlik sorunsal

/duygusu o y

llarda oktand

rAtayn yazsnn debisini oluturmutur(Balacan, 2003: 24). Bu amaca uygun olarak

Atayn eserlerinde olay ve dekor arka planda kalrken asl klandrlan, kiilerin

dnce sreleridir. Atayn romannn ok katmanl yapsnda topluma ynelik

eletirinin younluuna karn, ana sorunsal bireye yneliktir, ontolojiktir (Ecevit,

1989: 10-11).

Romanclnda, kurgu teknikleri ve biim asndan James Joyce, Marcel

Proust ve Franz Kafka gibi modernist yazarlardan ok etkilendii (Baysal, 2002: 10)

grlr. Eserlerinde d dnyay olduu gibi aktarmak yerine, anlatt kiilerin i

dnyalarna ynelir. Metinleri, geleneksel ltlerle deerlendirilmesi olanaksz ve

kaygan bir zemin zerinde ykselirler. eitli disiplinlerin, ontolojik katmanlarn e

zamanl bir birliktelik iinde var olduu, konusal ierik ynndan ok, zgr bir

kompozisyon gcne dayal metinlerdir. lk okunduunda dank grnen

ayrntlarn, yaptlarnn btnnde titizlikle seilmi birer malzeme olduklar ve

ustaca rldkleri grlr (bkz. Akbal, 1977; Akt. Aydodu, 2003: 30). Atayn

slubuna ekil veren belli bal etkenler ilk bakta yle sralanabilir:

dil devrimi ile dorukta yaanan eski dil-yeni dil, dilde milliyetiliktartmalar, ikinci dnya savann bireyin zihninde at kapanmaz yaralarve bunun sonucunda bireyin, yaamn anlamszl-samal dncesineyaklamas, 1950li yllarda yaanan ok partili rejime geiin sanclar, sa-sol ideolojilerin ksr ekimesi, ihtilaller ve nihayet bu toz duman ortamdakeli dnmekten kendini alamayan ve bunun iin derin dnemeyenarm aydnn psikolojisi (Oru, 2006: 4).

8/4/2019 262236

19/110

12

Bylesine karmak bir art alan zerinde ykselen Atayn anlats, geleneksel

roman kalplar ve dilinin dna karak syleyeceklerini yeni, allmadk ve sarsc

birekilde sylemeyi semitir. Atayn yol at bu sarsnt hl srerken, kendisi

aramzda olmasa da, eserleri yine yeniden kefedilmeyi beklemekte ve okuruyla bir

iletiim kurmann zlemiyle Atayn hikye satcs tm itenliiyle sormaktadr:

Ben buradaym sevgili okuyucum, sen neredesin acaba? (Atay, 1988: 182).

2.3. HERMANN HESSE VE OUZ ATAYIN YAAMLARINDAK

LGN BENZERLKLER

ncelikle hatrlatmak gerekir ki, bu almann asl amac Hermann Hesse ve

Ouz Atayn yaam yklerinin karlatrlmas deildir. Bununla birlikte, iki yazar

arasnda benzer olan ve deinildii takdirde almann daha iyi anlalmasn

salayacana inanlan birka noktadan ksaca bahsetmenin uygun olacana

inanlmaktadr.

ki yazar arasnda gze arpan en ilgin husus, hem Atayn hem de

Hessenin sahip olduklar engin ve geni bir yelpazeyi kapsayan bilgi birikimlerini

eserlerine ustalkla ilemeleridir. Hem Hessenin hem de Atayn kaleminden kan

satrlar okurken, bu satrlarn altnda yatan engin bir bilgi birikimini derinden

hisseder. Yukarda bahsedilen, bu yazarlara yneltilen belli bir fikre tutunmamak

sulamasnn doruluunu ksmen kabul edilse bile, bunun en azndan, dnyada

olduka sk grlen bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmak kadar ar bir su

olamaz.

Hesse ve Atay arasnda dier ilgin bir benzerlik ise her iki yazarn da bazen

tarafsz olmakla, bazen de dier taraftan olmakla sulanmalardr. rnein Hesse

devaml olarak ana ve ann sorunlarna yabanc olmakla sulanmtr(Zengin,

2002: 213). kinci Dnya Sava'nda hem Naziler hem de antifaistler tarafndan sert

ekilde eletirilmitir. kinci Dnya Sava srasnda Hessenin kitaplar Almanyadaistenmeyen kitaplar, kendisi de vatan haini olarak deerlendirilmi fakat savatan

8/4/2019 262236

20/110

13

sonra yine Almanyada ok geni bir okuyucu kitlesi tarafndan yeniden

kefedilmitir (bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Hermann_Hesse).

Hesse ile benzer bir biimde, Ataya yneltilen eletiriler arasnda,

romanlaryla byk ve yaygn skntlar veya ezilen insanlar anlatmad iin

kendisini kyas ya eletirmek (Elbeyli, 1987: 85) gerektii, angaje aydn yerine,

krlm ve titrek aydn savunduu ve daha da nemlisi hibir ide ve ilkeye

tutunmak istemeyen (Kk, 2000: 120-121) bir birey ortaya koyduu veya

Kemalizmin delisi (Grbilek, 1995: 31-32) olduu yer almaktadr.

Bir baka ilgin nokta ise hem Hessenin hem de Atayn sonu gelmez

bireysel araylardr. Bunun nedeni, farkl zamanlarda farkl corafyalarda yaam

olmalarna ramen, her iki yazarn da benzer koullardan beslenmi olabileceidir.

nk hem Atayn hem de Hessenin yaay p yazd dnemler, kendi

toplumlarnda birey zerinde zorlayc bir deiimin yaand yllardr. Bu

dnemlerde, ou ey gibi bireyin kimliinin de yeniden tanmlanmas arayn,

doal olarak genelde sanatlar, zelde ise Atay ve Hesse gibi kendi alarnn nc

isimleri benzerekilde duyumsam olabilirler.

Hesse ve Atay arasndaki bir dier benzerlik ise phesiz en ok tanndklar

eserleri Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn okurlar tarafndan tam olarak

anlalamadklar gereidir. Hessenin kendisi okuyucularn, kendilerini birebir

Bozkrkurdu ile zdelemelerinin tehlikesine kar uyarr. Hesse sanlann aksine,

aydnlarn umutsuzluk iinde olmak zorunda olmadn ya da orta snf

dlamadn savunur (bkz. Flaxman, 1954: 357). Hatta Serrano, Hessenin esas

anlamnn arptldn , onun bir eit Bohem, hippi, uyuturucu kltrnn

havarisi, pasif bir serseri (1997: 10) olarak gsterildiini syler. Benzer birekilde,

yaygn kannn aksine Atayn anlatt tutunamayan birey toplumdan asla kopuk

olmayan (Canpolat, 2003: 36) bir kiidir. Orhan Pamuk da benzer birekilde, okurun

Ataya kar tavrn anlamak kavram asndan yle deerlendirir:

ki trl Ouz Atay okuru vardr: 1. Ah canm Selim! duyarllna ilgiduyan kltr ve melodram dkn okur. 2. Bat dnya bat! sinizmini seven

8/4/2019 262236

21/110

14

alayc okur. Ben ikinci takmdanm ve birincilerin Ouz Ataydan pek bireyanladklarn sanmyorum (2006: 190).

zetlemek gerekirse, geni bir alana yaylm engin bilgi birikimlerini

eserlerine bir nak gibi ilemeleri, politik kesimler yerine birey olarak insana

odaklanmalar ve maalesef eserlerinin eksik veya yanl anlalmas, Hermann Hesse

ve Ouz Atay ayn izgiye yaklatran zellikleridir.

8/4/2019 262236

22/110

15

3. BLM: BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARININ

ZET VE DEERLENDRMELER

Bu blmde Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn zetleri

verilecek ve haklarnda eitli yazar ve eletirmenler tarafndan yaplan

deerlendirmelere deinilecektir.

3.1. BOZKIRKURDU ROMANINA DAR

Romann Harry Haller adnda orta yalarnn sonlarndaki ana kahraman, ad

hi sylenmeyen orta byklkte bir kasabada bir oda kiralar ve orada yaamaya

balar. Umutsuzluk ve melankoli ierisinde Harry kendisinin bir Bozkrkurdu

olduunu ve kendisinin bir trl anlam veremedii ve hibir zevk almad bir

dnyada yapayalnz gezen bir babo olduunu dnmektedir. Bozkrkurdu

roman, Harrynin acsn ve kayglarn, insanln beyhudeliinde yer alan

umutsuzluu ve yurtsuzluk duygusunu yenmeye almasn anlatr.

Harry orta snfn, retken, organize olmu ve gayretli iyimserliinden

tiksinir. Buna ramen, cazibesinden de kendini alkoyamaz. Bir yandan karakterinin

kurt yarsnn dier yandan insan yarsnn basks arasnda sk p kalan Harry,

geleneksel bir yaam biimini ne reddedebilmekte ne de kendini byle bir yaamn

kollarna brakabilmektedir. Kafasnda sk sk intihar etmeyi tasarlar.

Bir gece ehrin eski kesimlerinde mutsuzca gezinirken, Harry bir kapnn

zerinde Sihirli Tiyatro Herkes Giremez. Yalnzca Kaklarin! yazl bir tabela

grr. Harry kapy aamaz ama bir adam ona Sihirli Tiyatroya dair, Bozkrkurdu

zerine Bir nceleme adnda bir kitapk verir. Bu kitapkta tam da Harrynin

kendisini hissettii gibi bir Bozkrkurdunun eksiksiz bir tasviri verilmektedir.

ok gemeden Harry, kendisini bir an nce ldrmesi gerektiine daha da

ikna olur. Davetli olarak gittii bir profesrn evinde, Harry, evinde asl duran nlAlman air ve yazar Goethenin bir tablosu sebebiyle eski meslektan olduka ar

8/4/2019 262236

23/110

16

bir biimde rencide eder. Artk insanlktan iyiden iyiye uzaklatn hisseden Harry,

o akam intihar etmeye karar verir.

Harry o akam bir meyhanede Hermine adnda byleyici bir kadnla tanr.

Hermine, Harryye duyarl ve efkatli bir ekilde yaklar ve ona yardmc olmaya

balar. Kendisinin yalnzlk emberini krmasna duyduu kran duygusuyla Harry,

Herminenin tm isteklerini yerine getirmeye raz olur. Hermine Harryye sonunda

onu kendisine k edeceini ve ondan kendisini ldrmesini isteyeceini syler.

Hermine, Harryye dans etmesini retir, ona Maria isminde bir sevgili bulur ve onu

Pablo adnda gizemli ve gzel bir caz mzisyeni ile tantrr. Hermine ve arkadalar

sayesinde Harry, kendini zevk dolu bir yaama kaptrr. Daha nceleri yok sayd

yaamn tensel ynlerini takdir etmeye balar. Ne var ki, ald tm bu zevke

ramen, Harrynin bir paras bu dnm reddetmektedir.

Harrynin endieleri gittii Maskeli Baloda dorua kar. Balonun sonuna

doru Pablo, Harry ve Hermineyi Sihirli Tiyatrosuna davet eder. Pablo Harryye

tiyatronun amacnn kiiliin paralanmas olduunu syler; bu sadece mizah ile

ulalabilecek bir amatr. Bu mizah okuluna girer girmez, Harry kendisinin insan

garip gsteren bir aynadan yansyan grntsn grnce kahkahalara boulur. Daha

sonra bir takm garip kaplarn sraland bir koridorda ilerler ve bu kaplardan

bazlarndan ieri girer. Bu kaplardan her biri yeni, gerekst bir dnyaya

almaktadr. Harry insanolu ile makinelerin kanl bir savan ortasnda olduu bir

dnyadan, o ana kadar hayatnda arzulam olduu tm kadnlarn emrine amade

olduu baka bir dnyaya koturur.

Roman, Bozkrkurdunun tinselliinin derinliklerine gtrdke okuyucu

gereklikten uzaklar. Harry en son kendini Hermine ve Pablonun sevimekten

yorgun dm bir halde rlplak uzanmakta olduu bir odada bulur. Hermineye

verdii onu ldrme szn tutma zamann geldiine inanan Harry, byl bir

ekilde birdenbire cebinde beliren bir ba Hermineye saplayarak onu ldrr. O

anda Mozart ortaya karak Harryye yle bir aklama yapar: yaam daimamkemmel olmayan koullarla dolup taar ve Harrynin bu durumda yapmas

8/4/2019 262236

24/110

17

gereken ey hayatn bylesi ynlerini mizah ile karlamaktr. Geri Harry bu sefer

baarsz olmutur, ama tiyatrodan ayrlrken iinde bir gn her eyi yoluna

koyacana dair derin bir inan vardr. Bozkrkurdu roman bu ak sonla biter;

kim bilir belki bir gn gelecek benin paralar yla oynanan bu satran oyununu

daha iyi (Hesse, 1997: 236) oynayacaktr Harry.

Dnyann en ok okuduu Alman klasii (Ayta, 1995: 109) olan

Bozkrkurdunun yazar Hermann Hesse, eserini 50li yalarnda kendi hayatnn da

derin bir kriz annda yazmtr. 1923 ylnda hem ikinci evlilii sona eren hem de ar

bir romatizma rahatszl geiren Hesse, bu tarihlerde yazd bir mektupta

Bozkrkurdunu yazd sralarda hep iebak ve zeletiriyi (Zeller, 1971: 101;

Akt. Selen, 1998: 30) deneyimlediini ifade eder.

Aslnda Hesse kendi yaamndaki birok ayrnty Bozkrkurduna

yanstmtr (bkz. Freedman, 1997). rnein Hessenin bu dnemdeki derin

yalnzlna Bozkrkurdunda grlr: Yalnzlk bamszlktr, yalnzl arzulam

ve uzun yllar iinde onu ele geirmitim. Souktu bu yalnzlk, oras yle, ama

sessizdi, yldzlarn iinde dolan p durduu uzay gibi harikulade sessiz ve byk

(Hesse, 1997: 40). Alntlanan bu metin aslnda bir bakma Bozkrkurdu romannda

satr aralarnda irdelenen konu balklarna dair ipularn da barndrmaktadr.

Yabanclama, ben olgusunun blnmesi, bireysel kimlik aray, anlamlandrma

abas, kimliin ortaya konuu gibi olgular Bozkrkurdunda da ak bir ekilde

ilenmektedir.

Dolaysyla, almann temel amac otobiyografik unsurlarn aratrlmas

olmamakla birlikte, bu roman iin yazarn geirdii kimlik krizinin, sanat katna

yceltilmieklidir (Bozdemir, 1998: 184) demek hatal olmayacaktr. te yandan,

bireysel kimlik sorunu, belli bir toplumsal erevede ele alnr. Baka bir deyile

romanda toplum-birey ilikisi, bunun kimlik arayna etkisi ve romann yazld

an sorunlar ve zellikleriyle deerlendirilmektedir.

8/4/2019 262236

25/110

18

Bozkrkurdu romanna dair dier bir nokta da, eserin yanl anlalmas

sorunudur. Hessenin kendisi de bu durumdan rahatsz olmu ve frsat bulduka, bir

hastal ve krizi anlatmasna ramen Bozkrkurdunun hikyesi insan lme ve

ke deil tam tersine kurtulua gtren bir anlatdr(Hesse, 1989: 228) gibi

aklamalar yapmtr.

3.2. TUTUNAMAYANLAR ROMANINA DAR

Ouz Atay, ilk roman olan Tutunamayanlar ile 1970 TRT-Roman

yarmasnda baar dl alr. Fakat roman bir trl hak ettii ilgiyi grmez.

rnein Adalet Aaolu, o yllar yle anlatr: Basndan bana, oyun yazar

anmdan tr sorulduunda, yln en beendiim kitab olarak Tutunamayanlar

adn vermitim. Bu seimimde neredeyse yaln z kaldm iin, ayn derecede

akndm (Aaolu, 2007: 177). Bazen de yanl anlamalar yaanr Atay ile dnemin

edebiyat evresi arasnda. Atay romann lginizi umarak yazl bir notla Yusuf

Atlgana gnderir. Kitaba hayran kalan Atlgan, bylesine mthi bir eserin

yazarnn, kendisinin iltifatna ihtiyac olmadn dnr. Yllar sonra Atayn bu

konudaki sitemini bir arkadandan duyan Atlgan daha nceki davran iin piman

olur. Atay, ondan bir cmlecik bile olsa bir yorum, belki bir iltifat bekler, ama tek

grdnn kaytszlk olduunu syler (bkz. afak, 2007: 10). Ald dle

ramen nceleri hibir yaynevi, ad duyulmam bu mhendisin olduka kaln

grnen bu karmak romann basmaya yanamasa da, daha sonra

Tutunamayanlar Sinan Yaynevi tarafndan iki cilt olarak 1971 ve 1972 yllarnda

baslr.

lgin bir tesadfle, emseddin Saminin ilk denemesinden yz yl sonra

yaymlanan Tutunamayanlar, bir asr deviren Trk roman iin gerek bir krlma

noktas (nci, 2003: 31) olmutur. Hem konu hem de anlat ekli bir r aan

Tutunamayanlar daha ok kahramanlarn i dnyalarna younlar. Yaklak 750

sayfaya yaylm drt blm ve 21 alt blmden oluan; izlenimler, armlar,ayrntlar ve ruhsal zmlemelerle dolup taan romanda geleneksel anlamda hemen

8/4/2019 262236

26/110

19

hemen hibir olay yok denebilir. Bu adan zetlenmesi olduka zor olsa da romann

konusu aksiyon kurgusu anlamnda ksaca yle zetlenebilir: Turgut zben

adndaki gen bir mhendis, yakn arkada Selim Ikn intihar ettiini gazeteden

renir. Bu intiharn sebebini aratrmak iin Selimin arkadalar ile grmeler

yapar. Yapt aratrmalar onu, Selimin hayatnn glgede kalan ynlerini ve

Selimi intihara gtren nedenleri anlamaya yaklatrr. Gerekte farknda olmadan

kendi kiiliini ve kimliini arayan Turgutun, aratrmas ilerledike iine dt

aknl ve bunalm sergilenir roman boyunca.

Romann balangcnda yer alan Sonun Balangc balkl n szden

anladmz kadaryla Turgut zben adl gen bir mhendisle, bir tren yolculuunda

tantn rendiimiz gazeteci, iki yl yurt dnda kaldktan sonra tekrar lkesine

dndnde ekmecesinde bir mektup ve para para alnm notlardan oluan

kabark bir dosya bulur. Mektup ve dosyay gnderen Turgut zbendir ve

gazetecinin,yazlmasnda birok insann pay olan bir eser(Atay, 2000: 17) dedii

dosyay yaymlamakla ilgileneceini dnmektedir. Romanda anlatlanlarn

gerekliine vurgu yapan bu blmn hemen ardndan da Yaymcnn nsz

balkl ikinci yaz gelir ve kitabn szde yaymcs birazdan anlatlacaklarn gerek

dl konusunda okuyucuyu uyarr.

Bu iki nszden sonra Turgut zbenin hikyesi balar. Romanda ikinci

yk, Turgut zbenin yksdr. kinci yk, Turgutun arkadann intihar

nedenini anlamaya alrken bir kiilik deimesi ile sonulanan ruhsal geliimini

sergiler. nc yk, yani aslnda Selim Ikn yks, Turgutun geliiminin

iinde anlatlr. Selimin intihar sebebini aratran Turgut giderek Selim ile

zdeleir. Bu blmde Selim, ocukluu, okul yllar ve genlik dnemi, niversite

yllar iinde resmedilir. Kiilii soruturulur ve intihar sebepleri ortaya konmaya

allr. Bu ksm Selimin hikyesine odaklanr, onun dier insanlardan farkl olarak

hayata tutunamayna. Sonu olarak, Selimin yks, Turgutun yksnn iine

yerletirilmitir; bu da okuyucunun karsnda iki bakahramann olmas demektir.

8/4/2019 262236

27/110

20

Selim, iinde yaad toplumla ve toplum dzeniyle organik bir ba

kuramayan, dier insanlarn deerlerine srt eviren, toplum d olarak

nitelendirilebilecek bir kahramandr. Dier yandan yaamn kitaplarla doldurmu ve

her ne kadar uyum salayamasa da dier insanlar iin kafa yoran aydn bir kiiliktir.

Turgut iin Selimin hikyesini renmek bir bakma yapboz bir bulmacay

tamamlamak gibidir. Nitekim Turgut karlat her yeni insandan farkl bir paray

renir. Fakat eline geen bu paralar, Selimin yksne dair bir btn

tamamlamaya hizmet etmekten ok, Turgutun kendi kiiliini tanmasn salar.

ncelikle Selimin arkadalarndan Metin ve Esatla grr. Balangta karanlkta

olan Selimin karakteri bu grmeler sonucunda aydnlanmaya balamtr. Metin

ve Esatn arkasndan Sleyman Kargy bulur. Sleyman, Selimin yazd alt yz

msralk iiri Turguta verir. Bu iirden ve Sleyman Kargnn izlenimlerinden

Selimin duygusal ve karamsar biri olduu anlalmaktadr.

Daha sonra Turgut, Selimin sevgilisi, Gnseli ile tanr. Gnselinin

anlattklaryla birlikte Selimin tutunamayan insan kimlii aydnlanmaya devam

eder. Derken Gnseli Turguta Selimin gnln gnderir ve karanlkta kalm

noktalar, bu gnlk ve Selimin son gnlerinde yazd Trk Tutunamayanlar

Ansiklopedisinde anlatlan kiiler araclyla aydnlanr.

Turgut, Selimin hayat zerine younlatrd dnceler sonucunda kendi

benliini tanmaya balar. O da tutunamayanlardan biridir. Hayatn sradan

alkanlklarn ynettiini fark eder. Turgut da tpk Selim gibi bir tutunamayandr.

Turgutun hayatn, orta snf deerleri arasnda sk p kalm tm yaamn

gelenekler, alkanlklar ynetmitir. Kafasnda Selime dair sorulara cevaplar arayan

Turgut, aslnda kendinin kim olduuna dair bir araya srklenir. Kars ve

ocuklarndan, evinden ayrlan Turgut Selimin lmnn izinden derin bir i

yolculua kar. Daha sonra da hereyini geride brakarak bir trene biner ve gzden

kaybolur.

Trk romannn zamans z domu ocuu (ztrk, 1995: 8) olaraktanmlanabilen Tutunamayanlar yaymland zaman, hem ierik hem de biim

8/4/2019 262236

28/110

21

olarak karmakl eitli tartmalar da beraberinde getirir. Baz evreler roman

gerekli gereksiz ayrntlaryla (Seyda, 1972: 248) btnlkten uzak bir bilgi yn

olarak deerlendirirken; bazlar da tam tersine, Tutunamayanlarn Trkiyede

gelenei olmayan bir roman tarznn olduka baarl bir rn ve rastgele deil

yapsal bir btn meydana getirecek biimde rlm (Belge, 1998: 203) olduunu

savunur. te yandan Moran, Atayn ilk yaptnda beliren, romancln bu yeniliki

yzn vurgulad deerlendirmesinde Tutunamayanlarn anlatm teknii

bakmndan, Trk romannda gereken ilgiyi grmemi bir aratrma (Moran, 1989:

11) olduunu sylemitir.

Tm bu farkl yorumlar bir yana, yazlmasndan bu yana yaklak krk yl

gemi, bu srede poplerlii gnden gne katlanarak artm ve Tutunamayanlar

son dnem Trk Edebiyatnda nemli bir yer edinmitir.

8/4/2019 262236

29/110

22

4. BLM: SOSYAL PSKOLOJ, FELSEFE VE SOSYOLOJNN BAKI

AISINDAN KMLK SORUNU

Roman tr sz konusu olduunda, yaplacak almalar iin, ou zaman

disiplinler aras dirsek temas kanlmazdr. Roman, edebiyatn kendisine dorudan

kaynaklk etmenin yan sra tarih, sosyoloji, psikoloji, edebiyat sosyolojisi,

karlatrmal edebiyat, yntembilim ve dilbilim gibi alanlarda da kullanlan ve her

zaman kullanma ak bir edebiyat trdr.

alma konusu eserlerin zetlerine deinirken belirtildii gibi, her iki eserde

de dramatik aksiyon anlamnda fazla bir olay sz konusu deildir. Toplam sayfa

saylar birlikte yaklak bin sayfa olsa da, her iki roman da d dnya gereklii

balamnda bir olay rgs yerine, ana kahramanlarn isel dnyalarn anlatmaya

alr. Ana kahramanlarn bireysel isel dnyalar zerinden anlatlan bu maceralar,

aslnda evrensel anlamda bireyin kimliini sorun edinmektedir.

Karlatrmal edebiyat bilimi verileri zerinde ekillenen almann bu

aamasnda, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn, kimlik sorunu

ekseninde oulcu inceleme yntemiyle karlatrlmasnn teorik temele oturtulmas

asndan, kimlik sorunu olgusunun sosyal psikoloji, felsefe ve sosyoloji gibi

ikincil kaynaklarn bak asndan ortaya konulmasnn uygun olaca

dnlmektedir.

4.1. KMLK OLGUSUNA GENEL BR BAKI

Kimlik meselesi, tpk bu alma iin seilen eserlerde olduu gibi, birok

sanat ve edebiyat rnnde gnmz bireyinin en nemli sorunlarndan biri olarak

yer bulmaktadr. Hzla byyen kapitalist dnya pazarnn krkledii bilimsel ve

teknolojik icatlar ve yenilikler, sanayideki ilerlemeler, nfus hareketleri ulus devletin

ve kitlesel hareketlerin oluumuyla birlikte ortaya kan sosyo-ekonomikdeiimlerin muhtelif bir birlii olarak tanmlanan modernlemenin (bkz. Sarup,

8/4/2019 262236

30/110

23

1995: 156-157) ba dndrc hznda kaybolan insan, elbette kendini yeniden

tanmlama ihtiyac duymu ve gnmze doru gelindike insann Ben kimim?

sorusuyla dillendirilen kendini bulma abas daha da iddetlenmitir.

Yaplmas amalanan, temelde bir psikoloji almas olmad iin ve

almann snrlarnn dalmamas amacyla, bu almada bireyin dierlerinden

farkllam ve esiz kimlik anlay balamnda, aslnda tek balarna bile tanmlar

sorunlu olan, yine de ou zaman birbirlerinin yerine kullanlabilen zben, kendi,

benlik, ve kiilik kelimeleri ile kimlik olgusu kastedilmektedir.

Yakn zamana dek, kimlie dair sosyal psikolojik teoriler, bireylemi bir

zben/kendi/benlik/kiilik (ng: self) kavramna odaklanmlardr yani bireyin

dierlerinden farkllam olan esiz kimlik anlayna. Kltr-odakl perspektifler ise

zbenin sosyal boyutlarna ve bireylerin kendilerini ne lde dierleri ve sosyal

gruplarla olan ilikileri asndan tanmladklarna dair yeni yaklamlar getirmitir

(bkz. Brewer ve Gardner, 1996: 83). Bal olma ve ait olmann kendi ve dierleri

arasnda sadece bir yakn iliki veya ittifak halinde olmay p ayn zamanda kendi

olgusunun yorumlanmasnda temel farkllklar ngrd dncesi bu yeni

perspektifin merkezinde yer almaktadr (bkz. a.g.e.: 83).

Bireyin kendine dair alglamalar ayn birey iinde hem bireylemi hem

de kiiler aras bir olgu olarak ve farkl zamanlarda ve farkl balamlarda

kullanlmak zere ayn anda var olabilmektedir. Baz teorilere gre de, geniletilmi

bir zben olgusuna ulamak temel bir insan gdsdr (bkz. a.g.e.: 83). Baka bir

deyile, bireyler, kendilerini dierleriyle ve daha byk kolektiflerle ilikileri

asndan tanmlamaya abalarlar ve kendilerine dair alglamalarnn byk bir

ksmn bu tr sosyal kimliklerden karrlar.

Yukarda bahsi geen dierleriyle ilikiler balamnda, ait olma hissi

olarak adlandrabileceimiz bu ihtiya insann tabiatnda var olan kaltsal bir

zelliktir (bkz. a.g.e.: 84). Bu zellik kolektif benlii ortaya karr. Kolektif zben,nemli referans gruplarn karakteristik ve normlarnn iselletirilmelerini ifade eder

8/4/2019 262236

31/110

24

ve o grup kimlii ile tutarl/uyumlu olan zbene dair alglamalardan oluur. Grup

dzleminde, sosyal kimlik teorisinde tanmlanan sosyal kimlik anlayna karlk

gelen kolektifzbenbulunur (bkz. a.g.e.: 84).

Grld gibi sosyal psikoloji verilerine gre benlik asla tek bana deildir,

insann sosyal yan, yani dier bireylerle ortak iletiimi, bireyin kendisine has

benliini tanmlamasnda rol oynamaktadr. Sosyal psikoloji anlamnda kimlik

sadece birey insann farkllamasndan, kimliklemesinden/bireylemesinden

domaz. Ait olma hissi insanolunun doasnda yer alan kaltsal bir niteliktir. Bu

dnceye paralel olarak Bozkurt Gven, en sade tanm ile kimlii, kiilerin,

gruplarn toplum veya topluluklarn kimsiniz, kimlerdensiniz? sorusuna verdikleri

yant (Gven, 1997: 1) olarak tanmlamaktadr. Dolaysyla bireyin bu soruya

tatmin edici bir cevap veremedii, aidiyet hissinin kt yerde, kimlik sorunu

balamaktadr: birey artk kendini, bir topluluun paras olarak hissedemediinde,

aidiyet duygusunu kaybettiinde; yani bireysel kimlik, sosyal ayan kaybedince

yklmaktadr.

Gnmzde kullanlan anlamyla kimlik kavramnn, psikanalizin

Freuddan sonraki geliimi srecinde, Eriksonla birlikte ortaya kt

dnlmektedir. Eriksonun kulland kimlik kavramnn ekirdeinde, bir

yandan bireyin isel dinamii, bir yandan da dhil olduu topluluun kolektif isel

birikimi ve normlar yatmaktadr (bkz. Erikson, 1995: 124; Akt. Bozdemir, 1998: 4).

Dolaysyla kimlik olgusu, sosyal psikoloji asndan iki ynl bir iliki iinde

olmak durumundadr. Hem bireyin kendi iindeki kendi/zben algsna dair hem de

bireyin kendisini iinde yaad toplumun dinamikleri asndan grne ilikin

deerlendirmeleri kapsayan bir ilikidir bu.

Felsefe alannda ise rnein Schopenhauer da kiinin salt bakalarnn

gznde ne olduuna karlk, kendi iinde ve kendi iin ne olduunun doru

deerlendirilmesi mutluluumuza epey katkda bulunacaktr (1991: 86) derken, her

ne kadar ulardan birini ne karsa da, sonuta yine bireyin kim olduu sorusununiki ulu bir cevab olduuna iaret etmektedir. Schopenhauerin kulland

8/4/2019 262236

32/110

25

bakalar sz bizi kimlik aray kavramn anlamaya ve anlatmaya alrken,

meseleyi sosyolojik adan da ele almaya ynlendirmektedir.

Sosyolojik anlamda kimlik konusu, ne Weber ne de Durkheim tarafndan

ncelik verilen konularda yer alm ve yakn zamana dek sadece felsefi bir nesne

olarak deerlendirilmi olsa da, bugn kimlik herkesin dilinde olan ve zerine en

ok kafa yorulan mevzulardan biri haline gelmitir (bkz. Bauman, 2004: 16-17).

Sosyolojik adan bir deerlendirme yapldnda, bireyin kimliinin bir ucu

kiinin kendi bilin ve benliinde, dier bir ucu ise toplumda kk salm durumdadr.

Thomas Luckmann Modern Toplumlarda Kiisel Kimlik balkl makalesinde,

insann kaderi bedensel ve toplumsal varlyla ilikilidir ve bilinci sayesinde kendini

gerekletirir (1972; Akt. Bozdemir, 1998: 8) demektedir.

Bozkurt Gven ise ksaca kiilik yaps ad verilen bu olgularn

toplumsal/kltrel yap ile yakndan ilikili (Gven, 1997: 301) olduunu belirtir.

Bu da demek oluyor ki, sosyal bir varlk olarak insanolu, bir toplumun iine doar

ve orada geliip byyerek varln srdrr. Berger, birey kendisini, genel bir

dnyada bulunmakla, dier insanlar tarafndan tanmlanm olduu gibi

hviyetlendirir(1973; Akt. Birkk, 2000: 247) der.

Bu balamda, kiinin kendini ve dnyay alglamasnda yalnzca doutan

getirdii zellikler deil, iinde yaad toplumca aktarlan ve tpk bir kabn iine

konan svyekillendirmesi gibi onu ekillendiren tarihsel, kltrel ve dilsel birikimi

etkin bir rol oynar. Bireyin iine doduu sosyal yap ve dnya gr, bireyin

ebeveyninden balayarak arkada, e veya i gibi daha karmak olanlar da dhil

olmak zere etrafyla kurduu ilikilerin seyrini belirler.

te yandan toplum, bireylerden olutuuna gre sonuta bu etkileimin ift

ynl olduu doru bir karm olsa da almada bireysel kimlik sorunu balamnda

birey-toplum ilikisi ele alnrken, meselenin daha ok birey asndan etkilerinevurgu yaplacaktr.

8/4/2019 262236

33/110

26

Deerler, normlar, inanlar gibi kltrn btn manevi unsurlarn renme

ve onlara uyma, maddi unsurlarn tanma ve yaam koullarna uyarlanma ilemi

sosyalleme olarak tanmlanmaktadr. Baka bir deyile sosyalleme d dnyann

bireyin iine ilemesidir (Canatan, 2008: 64); ferdin toplumda sosyal bir varlk

olmas ve dolaysyla kimlik edinmesi (Birkk, 1994: 41) olarak da ele alnabilir.

Kiisel kimlik, birey ve insanlar arasndaki bu dinamik ve evrensel srete

geliir. Dier insanlarla yaanan etkileim, kiisel kimliin geliiminin bir boyutunu

da toplumsalla dayandrr. Doumdan itibaren birey belirli bir topluluun

insanlaryla etkileim halindedir ve bir sre iinde toplumsal kurumlarca

onaylanm tutumlara maruz kalr. Toplumun sosyal yaps, dnya gr ve dili,

sosyalleme srecini ve dolaysyla da kiisel kimliin geliimini belirleyen

toplumsal gerekliin, hem toplumdan topluma hem de belli bir toplumun kendi

iinde tarihsel bir seyir iinde farkllk arz edebilen yap talardr.

Bu noktadan sonra kltrel kimlik, etnik kimlik, ulusal kimlik ya da

kolektif kimlik gibi sorunlu kavramlar ortaya kar. Sorunludurlar, nk snrlarn

belli belirsizletii, toplumlarn birbirine kaynat ve yaygn ifadeyle kreselleen

dnyamzda kimlii, zellikle de kolektif bir ulusal kimlii, tarif etmek giderek

zorlar. Bozdemire gre toplumsal kimliin, fark gzetmeksizin tm insanlar iine

alan kresel bir toplumda, insanlarn dinleri, uluslar , devletleri ve snflaryla pek

de zde olamayaca , dolays yla kimlik olma niteliinin pheli olaca (1998:

12) ortadadr. Olduka geerli grnen bu dnceden hareketle, sz konusu sorunlu

kavramlardaki sorunun, doas gerei bir ucu kolektife dayanan bireysel kimlik

algnn da etkilemesinin kanlmaz olduu sylenebilir. Baka bir deyile, kimliin

dier boyutlarndaki bir sorun, kiinin onu bireysel anlamda alglay ekline de

sramakta ve bireyi bir tr bireysel kimlik kriziyle yz yze brakmaktadr.

nsann en kayda deer rn olan sanatn tm dallarnda, zellikle de

edebiyat alannda sklkla yer bulmaktadr kimlik sorunlar. Postmodern balamdabirey-kimlik olgusu sreleri dinamik birekilde yaanmaktadr. Bu dinamik sre,

8/4/2019 262236

34/110

27

modern bireyin, kimlii/kim olduu konusunda kendinden bir trl emin

olamamasn ve sreklilik arz eden bir sorun olarak kimlik arayn dourmaktadr.

4.2. KMLK ARAYII

Kimlik aray, bir insann kiilik zelliklerinin farkna varmas , bu

zelliklerin gereklemesini engelleyen her trl olumsuz artlarla mcadeleye

girimesi olarak tanmlanabilir (http://minikkelebek.wordpress.com/2008/04/04/

ergenlik-caginda-kimlik-arayisi-ve-bagimsizlik-cabalari/) . Kimlik aray olgusunun

izlerinin en bariz ekilde srlebildii alan edebiyat olsa gerek. Edebiyat rnleri,

kimliin temel paralarndan olan dil olgusu yardmyla retildii iin bireysel ya da

kolektif kimlikle ilgili herhangi bir gelimenin bu rnlerde gzlenebilmesi gayet

doaldr. Ayta, rnein yazar-sanat kimliinin aratrlmasnn,

karlatrlmasnn post-modern edebiyatn yaygn konularndan biri olduunu syler

(bkz. Ayta, 1997; Akt. Bozdemir, 1998: 28).

Post-modern kltr teorisine gre artk zne olgusu zlm ve kimliin

tanm da sorunlu hale gelmitir. Artk edebi eserlerde yalnzca bireyin kimliini

oluturduu varsaylan evreyle etkileimi deil, bireyin i dnyas da gzler nne

serilmektedir (bkz. Bozdemir, 1998: 30). Sosyal sistem ve geleneklerin bireye

dayatt kiisel kimlik anlaynn yan sra, bireyin bunlara tepkisi ve kendi

kimliini retme srecinde yaad znel kimlik arayn artk hem yazarlar hem de

okuyucular ifa etmektedir.

Bireyin kimlik oluturma abas, kendisine ilikin alglarndan ve zihinsel ve

sosyal tecrbelerle ekillenmi sosyal varlndan kaynaklanr. Bu varln doasnda

tm yaam boyunca benliini sorgulamak yatar:

Benlik sorunu, bireyin kendini tanmlama biimleri iinde kendi yasaddurum karmaasnn ifadesidir. Kii hem bedensel hem de bilisel geliimiiinde gsterdii deiimin benzerini kendisini ve evresini tanmlarken de

yaar. Birey yaad gereklii tanmlarken ya da bu gereklii tanmlamak

http://minikkelebek.wordpress.com/2008/04/04/ergenlik-caginda-kimlik-arayisi-ve-bagimsizlik-cabalari/http://minikkelebek.wordpress.com/2008/04/04/ergenlik-caginda-kimlik-arayisi-ve-bagimsizlik-cabalari/http://minikkelebek.wordpress.com/2008/04/04/ergenlik-caginda-kimlik-arayisi-ve-bagimsizlik-cabalari/http://minikkelebek.wordpress.com/2008/04/04/ergenlik-caginda-kimlik-arayisi-ve-bagimsizlik-cabalari/

8/4/2019 262236

35/110

28

zorunda kalrken, kendi znelliine dnerek benliini sorgular. (Baoku,2006: 1).

Bireysel anlamda kimlik sorununu ve arayn tanmlamak bile aslnda

gnlk hayatta kolaylkla, ylesine kullanrken yapldndan ok daha karmaktr.

Benlik neredeyse usuz bucaksz bir kavram olduu iin ayn anda birden ok

anlamda kullanlmaktadr. Bu balamda Jung, modern insann benlii ve kiilii

hakknda yorum yapmann olanakszlna deinir (bkz.1999; Akt. Alak, 2009: 13).

Bununla birlikte, Junga gre benin yaps son derece karmak olsa da yaamn

amac benlii tanmaktr (bkz. 1997; Akt. Alak, 2009: 13).

Gertrud Nunner-Winkler insanolunun bu kimliini aray servenine geni

bir adan bakarak, modernleme srecinde kimliini oluturmann, kiinin zmek

zorunda olduu bir sorun olduunu syleyerek, bu sreci safhaya ayrmaktadr:

(a) Geleneksel toplumlarda kimliin olumas da, srdrlmesi de toplumcatespit edilip, aktarlyordu(b) Endstrilemeyle birlikte, bireyin kimliininasl, hangi kriterlere gre oluturaca, kendisine brakld, ancak yaam

boyunca srdrmesi gereken bireysel bir kimlik, bir anlamda yine toplumcagvence altna alnd (c) kinci modernleme atayla, bireyin srdrmesigereken kimlik de, kendi sorumluluuna brakld (1988; Akt. Bozdemir, 1998:17).

Grld gibi toplumlarn yukarda bahsi geen kimlik edinim sreci

benzer bir seyir sergilemektedir: bireysel zgrln ve seeneklerin saysnn

giderek artmas insann kendi i dnyasna ilikin ihtiyalarna daha fazla eilme

olana tanmaktadr. Bazen, bireye tannan kimlikleme imkn asndan farkl

tarihsel art alanlara sahip iki lke arasnda yllar ya da yzyllar bile olsa bu durum

yine de geerli olabilir.

Yukarda bahsi geen deerlendirme balamnda, bireyin kimliini

belirlemede, arln toplumsal boyuttan bireyin kendisine ynelmesi srecinin

Avrupa iin, kklerini Aydnlanma dneminden alan ve endstrileme yllarnda

dorua kan bir zaman dilimine rastlad varsayldnda, ayn srecin Trkiye iin

ancak egemenliin kaytsz artsz halka verilmesini ngren Cumhuriyetin

kuruluu olduunu ne srmek yanl olmayacaktr. Bu her ne kadar neredeyse bir

asrlk farka iaret etse de, Avrupa insannn yzyllar iinde yudum yudum

8/4/2019 262236

36/110

29

sindirdiini, Trk insan birka on yla sdrmak durumunda kalm olsa da, tecrbe

edilen kimlik edinim sreci ve birey asndan dourduu sorunlarn yaan benzer

ekilde seyretmi gzkmektedir. Bu adan bakldnda Bozkrkurdu ve

Tutunamayanlar romanlarndaki ana kahramanlarn getikleri sreler

benzemektedir. Demiralp bu duruma yle bir aklama getirir:

[Tutunamayanlarda] nice ruhu sarsan bir drama sz konusudur aslnda.Birok ada, toplumda grlen bir drama. Bu adan bakldnda SelimIkn hem zamann bir kahraman hem de evrensel ya da tarihar bir kiiolarak betimlendii ne srlebilir (2005: 128).

Selim I

k iin yap

lan bu yorum, romanda onun kadar yceltilmeyen Turgutiin de, hatta Bozkrkurdunda Harry iin de geerlidir. Bu durumun sebebi, her iki

romann iinde yazldklar yer ve zaman diliminde, kimliini arayan birey insann

benzer sosyal koullardan gemi olmasna balanabilir. Bu iki eserin yollar, zaman

st bir ada kesiiyor gibi gzkmektedir:

yle alar vardr ki, btn bir kuan insanlar iki a, iki ayr yaamslubu arasnda skp kalr, her trl doallk, her trl gelenek ve grenek,her trl korunmuluk ve susuzluk kp gider elden. Kukusuz herkes ayn

lde ayr

m

na varmaz bunun. Nietzsche gibi biri bugnk sefaleti birkuaktan ok daha fazla sre nce yaamak zorunda kald, onun tek bana,hi anlalamadan, yaadn bugn binlerce insan yaamakta (Hesse, 1997:25).

Bozkrkurdunun yazld yllar, politik ve ekonomik karmaann tm

Almanyaya hkim olduu iki sava aras dnemdir. Bu dnem ulusal kimliin

nemli bir sorun olduu bir zaman dilimidir; dolaysyla kltrel ve sosyal

deerlere, ilerlemeye, herhangi bir bireysel ya da ulusal kimlik hissine olan inancn

yitirilmesi de romann odanda yer almtr (Stewart, 1993: 80). Hessenin, kendi

zamannn bireyi iin gzlemledii, gelenee ballk ve ilerici olduu savnda olan

Amerikanclk, milliyetilik ve sosyalizm gibi, [] politik kutuplar (Bozdemir,

1998: 305) ve ikilemleri Ben kimim? sorusunun cevabn bulmay olduka

zorlatrmtr. Bozkrkurdu romannda aka haykrlan bu sorun,

Tutunamayanlar roman boyunca da kendisini hissettirir. Tutunamayan bireyin,

kim olduu sorusuna tatmin edici bir cevap verebilmesinin nndeki en byk engel

olan bu ikilem, Dou-Bat arasna skp kalm olan bireyin hikyesidir. Arapa

dua eden insann Latince kemiklerini (Atay, 2000: 128) ezberlemeye alan bir

8/4/2019 262236

37/110

30

milletin, aralarnda sadece yarm asr olduu halde iki kuan okumaya yazmaya

bile farkl alfabelerle balad bir dnemin bireyleri iin bu hikye phesiz ok

daha etin yaanacaktr:

Okulda ilk rendiim gereklerden biri de babamn- sonra peder oldu- beniyanllkla mektep yerine okula gnderdii oldu. nmze alfabe adndaanlalmaz bir kitap koydular. Babam ona da elifba dedi. Okulla babamuzlatrmaya imkn yoktu(a.g.e.: 76).

Aslnda almann bu noktada, karlatrmal edebiyat almalarnda

tipolojik yaklama da gz krpt sylenebilir. nk tipolojik izgi, birbirinden

bamsz hatta farkl zamanlarda benzer koullarn benzer rnler verebileceinisavunur (bkz. Ayta, 2003: 103). Hem Bozkrkurdunun hem de

Tutunamayanlarn yazld yllar, her iki romann da ait olduu toplumlarda

deiimin, deiimle birlikte birey insann da baz eyleri yeniden tanmlamas

gereksinimin derinden hissedildii dnemlerdir.

te yandan asl konu olan, deiim srelerinde yeniden tanmlanmas

gereken eylerin ba

nda birey olarak insan

n kendi kimlii gelmektedir. al

makonusu olan eserlerde bireylerin i dnyalar, zlemleri ve idealleri verilerek

kahramanlar zmlenmekte ve bireysel kimlik sorunu irdelenmektedir. Kimliin

bireye zg bir nitelik olduu ve kimliin oluabilmesi iin birey olmann

zorunluluundan hareketle, bu aamada kimlikleme/bireyleme kavramna da

deinmek gerekmektedir.

4.3. KMLKLEME (BREYLEME)

Bireyleme, Trk Dil Kurumu szlnde bams z kiilie varan gelime

sreci ve btnn paralarndan birisinin gelierek belirgin ve bamsz bir duruma

gelmesi olarak tanmlanmaktadr (http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?

F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle

me). Junga gre bireyleme (kimlikleme) bir birey olmak anlamna gelmesinin

yan sra, bireysellik en derin, en sakl esiz biriciklii muhafaza ettii iin bir

http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle%C5%9Fmehttp://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle%C5%9Fmehttp://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle%C5%9Fmehttp://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle%C5%9Fmehttp://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle%C5%9Fmehttp://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle%C5%9Fmehttp://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle%C5%9Fme

8/4/2019 262236

38/110

31

insann kendisi olmas anlamna da gelir; bu durumda bireylemeyi benlie

kavuma ya da kendini-gerekletirme olarak tanmlayabiliriz (1966: 173).

te yandan bireyleme konusunda bavurulan kaynaklarn ou ncelikle

kelimenin uyandrd bir yanl anlalmaya deinir. rnein psikoloji szlnde

bireysel psikolojignmzde artrd anlamn aksine, kiinin iinde geliimini

tamamlad sosyal koullara, son derece nem veren, psikolojik bir teori ve

metoddur (Asanger ve Gerd, 1992: 310; Akt. Bozdemir, 1998: 14) eklinde bir

aklamayla tanmlanmaktadr. Zaten Jungun kendisi de bireyleme ve

bireyselleme farknn tam anlalmadndan yaknarak, bireysellemenin insan

tekilliine, bir anlamda yalnzlna vurgu yapan bir kelime iken, bireylemenin

insann kolektif yanyla, bir anlamda sosyal anlamda daha iyi bir insan olmasyla

ilgilendiini belirtir (bkz. 1966: 173-174).

Grld gibi ngilizce karlklar srasyla individuation ve

individualisation olan bireyleme ve bireyselleme kelimelerinin kartrlmas

yaygn bir durumdur. te yandan individuation kelimesine karlk olarak

kimlikleme kelimesi de nerilmektedir (bkz. Arkona, 1993). almada bu

noktadan itibaren ayn anlama gelen terimler olan kimlikleme bireyleme

ikilisinden kimliklemeyi tercih etmenin hem bir yanl anlalmann nne

geecei hem de alma balnda yer alan kimlik ibaresiyle daha uyumlu olaca

dnlmektedir.

Daha nceki blmlerde hep bireysel ve toplumsal ayaklara oturtulan kimlik

olgusunun, modern toplumlarda daha ziyade benlik ksmna odaklanlmasnn

sebebi, gnmzde hemen her bireyin bu sreci, yani kimliklemeyi bir n

koulmuasna yaamasdr. Getan, insanlk tarihine zetleyici ve sosyolojik bir

adan bakt deerlendirmesinde yle der:

nsann toplumsal tarihi, onun doal dnyas ile olan birliinden syrlarak,kendisini evreleyen doa ve dier insanlardan ayr bir varlk olmasn farketmesiyle balamtr. Bu fark edi tarihin ilk dnemlerinde belirsiz bir

biimde yaanm, birey uzun sre iinden km olduu doal ve toplumsaldnyaya skca bal kalmtr. Ayr bir varlk olduunu ksmen fark etmekle

8/4/2019 262236

39/110

32

birlikte, kendini d dnyasnn bir paras olarak yaamtr. Bireyin asalbalarndan giderek kurtulmu olmasn, tanmlayan bireyleme srecignmzde doruk noktasna ulamtr (1980: 120).

Sosyolojik ve sosyal psikolojik analizlerle ele alnma ihtiyac duyan bireysel

kimliin oluabilmesi iin n koul, kendine ve evreye kar mesafe kazanmaktr.

Bu aama ve sonrasnda yaanan sreci Grses, Junga dayandrarakyle zetler:

Jungun en nemli kavramlarndan biri olan bireyleme, genellikle psikolojik bir yolculua benzetilir. Bu yolculuk zahmetli ve yol ise tehlikelerle doluolabilir. []Jungun, bireyin kiiliinin bilin ve bilind blmlerini birletirme giriimiolarak deerlendirdii bireyleme sreci ayrlma-aama-dnme eklinde

formle edilen aama arketipinin bir tr gerekleme biimidir. Buna gre egobalarda kendilik (bilin ve bilind eleri birletiren nokta) ilebirleiktir. Sonra ondan uzaklar ve uzun bir seyrin ardndan kendilik iletekrar birleir. Kendilik ve egonun tekrar birletii bu nc dnem,ounlukla bir atlm ve aama an olarak sembolize edilir (2007: 83-84).

Aslnda kimlikleme, henz ilk filizlerini verirken bile, belli bir gerilimi de

beraberinde getirmektedir; bu, kimlikleme ile toplumsal normlar iselletirme

sreleri arasnda bir gerilimdir. Hatta zele gre Freudcu ruh zmleme kuram

da kiinin doumundan balayarak bu kimlikleme, kendi kendi gerekletirme ve

toplumsallama sreleri arasndaki gerilimlerin incelenmesine dayanmaktadr

(2000: 66). Birey bir yandan kendi kimliini var klan biricikliine odaklanp

farkllarken, bir yandan da kendisini kabul edilebilir veya normlara uygun

klmak iin onu aynlatrmaya alan toplumsal olanla atmaktadr.

Bu balamda, kimlikleme srecinin dourduu, birey insan asndan dier

bir nemli sonu da giderek artan yalnzlktr (bkz. Getan, 1980: 121). Dolaysyla

birey ve toplum olmak zere iki zt kutba oturttuumuz kimlik olgusu zellikle demodern insan asndan bir sorundur. nk kimlikleme ayn zamanda farkllamak

anlamna da geldii iin, kimlikleme srecinde bireyin ilk adm olarak topluma

kar edindii mesafe, ne yazk ki yabanclama anlamna da gelmektedir.

8/4/2019 262236

40/110

33

4.3.1. Yabanclama

Yabanclama kavram sosyolojik, psikolojik ve felsefi boyutlar olan bir

kavramdr. Baz sosyologlara gre yabanclama kelimesi ou zaman bir

olumsuzluu, kopukluu ya da balantszl vurgulamaktadr(Kzlelik ve Erjem,

1996: 597). Genellikle yabanclama terimi, en genel erevesiyle bireylerin

birbirlerinden ya da belirli bir ortam veya sreten uzaklamalarn anlatr

(Marshall, 1999: 798 ). Gnmzde baka birine veya eye kar bireyin kendini bir

yabanc gibi hissetmesi (Schmitt, 1991: 6) anlamnda kullanlan yabanclama,

felsefede ise u anlamda kullanlabilen bir kelimedir:

eylerin, nesnelerin bilin iin yabanc, uzak ve ilgisiz grnmesi... Beninkendi znden uzaklamas, kiinin kendi benliiyle ya da zihin halleriyle,kendisi arasna duygusal bakmdan mesafe brakmas durumu, kiinin gerek

beniyle olan isel temasn yitirdiini anlamasnn sonucu olan kendisindenkopma hali (Karacan, 2004: 1; Akt. Sevgili, 2005, 72 ).

Jung psikolojisinde toplumdan uzaklama, bireyleme srecinde asimilasyon

safhas olarak adlandrlr; Junga gre modern insan btn zamanlarda yalnzdr,

nk daha yksek, daha geni bir bilince doru atlan her adm, onu [] srden

uzaklatracaktr (1931; Akt. Bozdemir, 1998: 116). nsanolunun uygarlamasnn

tarihini, bir anlamda da bireyin kendisine ve znde barndrd deerlere

yabanclamasnn tarihi olarak gren Ecevite gre, insann yabanclamas acl

edebiyatn ana sorunsaldr (1998: 45-46). alma konusu olan Bozkrkurdu ve

Tutunamayanlar romanlarnn ana kahramanlarnn de kendilerine ve iinde

yaamakta olduklar topluma, zaman dilimine yabanclamalar, aslnda bir yandan

da yeni bir ben oluumunun, kimlikleme srecinin de doum sanclardr.

almann seyrinin bu noktadan itibaren, aratrmaya konu olan

Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlar zerinden analitik birekilde, kimlik

sorununun ele alnlarn karlatrarak ilerlemesinin uygun olaca ngrlmtr.

8/4/2019 262236

41/110

34

5. BLM: BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR

ROMANLARINDAK KMLK SORUNUNUN KARILATIRILMASI

Bu blmde kimlik sorununu, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar

romanlarndaki ana kahramanlarn deneyimleri zerinden deerlendirelecektir. Daha

nce belirtildii zere, karlatrmal edebiyat biliminin farkl disiplinlerle ok yakn

ilikisi olmasnn yan sra, karlatrmada temel alnan kimlik sorunu kavramnn

ok boyutlu olmas, incelenen eserlerin psikoloji ve sosyoloji gibi ikincil kaynaklarn

verilerinden de faydalanarak karlatrlmasn zorunlu klmtr. Bu balamda,

almada karlatrmal edebiyat bilimi inceleme yaklamlarndan oulcu

inceleme ynteminden yararlanlmtr. Ayrca oulcu, ya da dier adyla eklektik

inceleme yntemi, karlatrmal almalarda aratrmacya daha rahat hareket

imkn salayan, incelenen eserlerin ar basan zelliine uygun den inceleme

yntemine arlk vermeyi mmkn klan bir yntemdir (bkz. Ayta, 2003: 101).

Nitekim, zellikle ilerleyen blmlerde grlecei zere, alma yer psikanalitik

yntemin yer yer de tipolojik izginin snrlarna yaklamaktadr.

nceki blmde Kimlikleme balnda gsterildii gibi, bireyin kimlik

edinme serveni, aslnda bir eit farkllnn farkna varma adm ile

balamaktadr. Bireyin kendini aray yolculuu, bir anlamda kendine ve topluma

kar kazand bu mesafe, ister istemez bir yabanclama hissini de beraberinde

getirmektedir. Bu noktadan hareketle, ncelikle Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar

romanlarnda ana kahramanlarn yaadklar kimlik sorununun ilk ve en nemli

gstergesi olarak yabanclama zerinde durulacaktr. Daha sonra her iki eserdeki

ana kahramanlarn kt kimlik aray yolculuunda kimlikleme aralar olarak

karlarna kan ve etkileime girdikleri unsurlara deinilecek ve ana kahramanlarn

yaptklar isel yolculuk, geirdikleri kimlikleme srecinin ardndan geldikleri yeri

karlatrlmaya allacaktr. Son olarak eserlerin yapsal kurgusal zellikleri ile

kimlik sorunu ilikisi zerinde durulacaktr.

8/4/2019 262236

42/110

35

5.1. BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR

ROMANLARINDA KMLK SORUNUNUN BR PARASI OLARAK

YABANCILAMA OLGUSU

Deimek, yabanclamak demekti[r]

(Atay, 2000: 324)

nsann kiisel yaama olan iddetli arzusu ile evresinin uyum istemi onun

kiiliini ekillendiren kart iki gtrder Hermann Hesse (www.barbuni.com). Bu

iki g karlkl savaarak, bireyi kendi tarafna ekmek isterler; denge

kurulduunda birey kimlii btnleir, deilse yabanclama balar. nk bireylerin

kimlik oluumlar, btnlkl bir anlat ierisinde, kiinin kendi hikye ettii

dnn, alglad bugnn ve bekledii yarnn toplumunkilere balayabildiinde

psiik fonksiyonunu yerine getirmektedir (bkz. McAdams, 1996; Akt.

www.elestirelpsikoloji.org). Bu iki g arasnda dengesini yitiren Hessenin

kahraman, bir toplum d olur; bozkrlarda gezen bir kurt.

Trk edebiyatnda da Ouz Atay, yabanclamay d dnyaya ve iinde

yaanlan topluma ve deerlerine tutunamamakla zdeletirir. Tutunamayanlar

romannn ana kahramanlarndan biri olan Selim Ik, Onlar da bilemezdi:

grnmle insana benziyordum (Atay, 2000: 616) szleriyle, Bozkrkurdu

romannn vahi kurduna ne denli benzediini hissettirir. Dier insanlarn ihtiras,

ok para kazanmaya almas ona gre deildir bu yzden sorar kendi kendine Bu

gc nereden buluyorlard? (a.g.e.: 628). Selim, byle bir dnyada nasl hayatta

kalnacan bilmez, bana yaamasn retmediler(a.g.e.: 620) diyerek isyan eder.

Sonunda bir trl nasl yaamasn renemedii bu dnyadan kendi isteiyle ayrlr.

Ecevit, bu anlamda roman u szlerle deerlendirir: Tutunamayanlar tmyle bir

yabanclamann romandr, erdemli tinselliin, yozlam maddesellie

yabanclamasnn yksn ierir(1998: 46).

Hem Bozkrkurdu hem de Tutunamayanlar romanlarnda anlatlan

yabanclam birey, modern zamanlarn barndrd elikiyi, iletiimsizlii,birbanal, yaama kar zayfl, en derinlerinde yaayan kiidir. Maddesel

8/4/2019 262236

43/110

36

deerler zerine kurulmu bir dzenle bark olamayan bu bireyler, duygusal yanlar

ar basan kiilerdir. D gereklere tmyle srt evirmi, ie dnmlerdir; nk

yaamla baa kacak gc bulamazlar kendilerinde. Yaamn somut tarafnda

yaayabilmelerini salayacak donanmlar asndan zayftrlar. kar gzetmez,

doruluktan yana ve hem kendini hem de toplumu eletirmeyi elden brakmayan bir

yaplar vardr. Tm zayflklarna ramen toplumla uzlamazlar, benliklerine

ulamak iin yok olma pahasna mcadele ederler.

Her iki romanda da yabanclama ilkin kesif bir yalnzlk duygusuyla balar.

Hem Bozkrkurdunun kahraman Harry Haller hem de Tutunamayanlarn ana

kahramanlar Selim ve Turgut, insanlarla bedensel olarak birlikteyken bile isel

olarak yalnzdrlar. Amalarndan hibirini paylamadm, sevinlerinden hibiri

bana birey sylemeyen bir dnyann ortasnda bir bozkrkurdu ve sefil bir mnzevi

olmayp ne yapacaktm! (Hesse, 1997: 32-33) diyen Hallerin sna mnzevilik,

Tutunamayanlarda byyp, dayanlmaz olan bir yalnzlk halidir:

'nce Kelime vard

', diye bal

yor Yohannaya gre ncil. Kelimeden nce deYalnzlk vard. Ve kelimeden sonra da var olmaya devam etti Yalnzlk...Kelimenin bittii yerde balad; Kelime sylenemeden nce balad.Kelimeler, Yalnzl unutturdu ve Yalnzlk, Kelimeyle birlikte yaadinsann iinde. Kelimeler, Yalnzl anlatt ve Yalnzln iinde eriyipkayboldu. Yalnz Kelimeler acy dindirdi ve Kelimeler insann aklnageldike, Yalnzlk byd, dayanlmaz oldu (Atay, 2000: 00-154).

Hem Tutunamayanlarn Selim Ik Turgut zben ikilisi hem de

Bozkrkurdunun Harry Halleri, farkllklarn ve yalnzlklarn anlayarak ilk

admn attklar kimliklerini bulma srecinde, karlarnda da kart figr olarak ilkin

toplumu bulurlar. Her iki romanda da ana kahramanlar ve iinde yaadklar toplum

arasnda giderek byyen ve almas g uurum bireyleri yalnzla iter ve

yabanclatrr.

Trajik olan nokta ise d dnyadaki engelleri ama becerisine sahip olamayan

bu bireylerin, bu uurumu amak gibi bir arzularnn da olmamasdr zaten. Toplumla

tm balarn kopararak bunalma den bireyin patolojinin snrlarnda gezinen bu

halini Getan, ada bir olgu olarak nitelendirir: Bireyin sistem ierisindeki yerinibir hie indirgeyen bylesi bir dnyann insanda yaratt kopukluklar bazen

8/4/2019 262236

44/110

37

davran bozukluklarna neden olmaktadr. Aslnda ada toplumlarn en nemli

ruh sal sorunu da budur(1983: 22).

Bozkrkurdu romannn kahraman Harry Hallerin daha ilk sayfalarda,

girdii odada Oh, ne gzel kokuyor buras! (Hesse, 1997: 6) demesi, tpk vahi

hayvanlarn yeni karlatklar bir eyi koklamasn andrr. Dier insanlar, onun

kendilerinde uyandrd ait olmama izlenimini adeta yabanc bir dnyadan, rnein

denizar lkelerden kp gelmiti (a.g.e.: 6) szleriyle anlatrlar. Nitekim Harry de

tpk Selim gibi, toplumun dier uyumlu yeleri tarafndan normal grlmez.

Onlara gre Harry, bir eit akl hastas (a.g.e.: 12) olmaldr.

Tutunamayanlarn ana karakterlerinden Selim, toplumdan kopukluunu

dile getirirken yle der:

Bana kitap kurdu, bo hayaller kumkumas, hayatn clz glgesi gibi sfatlaryaktrlabilir, valye romanlar okuya okuya kendini valye sanan DonKiot'a benzetebilirsiniz beni. Yalnz onunla bir fark var aramzda: Benkendimi Don Kiot sanyorum (Atay, 2000: 375).

Selimin byle bir ey sylemesi, toplumun onu normal olarak

grmediinin, kendisinin de farknda olduunu gsterir. evresiyle btnleememe,

Selimin ocukluundan beri yaad bir durumdur. Hatta ocukluundan beri

akrabalarnn ona anormal dediklerini ve kendisinin de onlarla ayn fikirde

olduunu belirtir. Bu farkndaln yol at yabanclama hissini, vatandalarma

benzemiyorum kendimi korumasn bilmiyorum (a.g.e.: 474) szleriyle dile getirir.

Selim annesiyle birlikte yasad halde, onunla da hislerini ve yalnzln

paylamaz. Bu duygusunu, Btn hayatm birlikte geirdiim ve beni gerekten

seven bu insana hi birey anlatamamak ne kt (a.g.e.: 603) szleriyle ortaya

koyar. Maaram (a.g.e.: 403) dedii odasnda saatlerce tavana bakarak dnr.

Selimin, tpk Harrynin vahi tarafn andran, insanlara kar gvensizlii, kukulu

ve rkektim.nsanlara, ancak benim yanmda olduklar zaman gveniyordum (a.g.e.:

652) ve Oysa onlar gibi hissetmiyordum. Duyduum bu yabancl , onlardan geri

kalmak diye nitelendirdim (a.g.e.: 621) cmlelerinde kendini ele verir. Bu yzden

8/4/2019 262236

45/110

38

lmnden sonra bulunacak olan gnln gizli gizli yazar. Kimseye, kimsenin

varlna dayanam yorum. Beni hayata balayan tek ey bu gnlk. Onun iin

yazyorum (a.g.e.: 625) diyerek yalnzln gnlyle paylar.

Harry insanlardan kaan biridir ve bu yalnzl bilinli birekilde kendi

yazgs diye grp benimser (Hesse, 1997: 5). Selim de insanlarn hoyratlklar

karsnda, Ben i dnyama dnyorum. Orada hayal krklna yer yok (Atay,

2000: 431) dncesiyle kendini iinde yaad toplumdan izole eder; nsanlarn

arasna kar p onlara uyduum iin kendimden nefret ediyorum (a.g.e.: 432) der

kendi kendine. Bu anlamda Selim, bu dnyada her trl badan yoksun yabanc bir

cisim gibi varln srdren (Hesse, 1997: 155) Harryden ok da farkl deildir.

Kendilerince burjuva veya kk burjuva olarak niteledikleri snfn

hayat tarzlarndan duyduklar rahatszlk, kahramanlar giderek toplumdan

uzaklatrmaktadr. rnein, bir akam yemei iin davet edildii evin salonunda,

evin hanmna ait bir Goethe gravrn orta snfa mensup ailelerin evlerinde bir ss

olarak (Hesse, 1997: 86) grnce Harry Haller, bu nesnenin temsil ettii eyler

yznden, sembolize edilen yaam tarzndan dolay ok gerilir. Harrynin aslnda

neyi sevmediini u szlerinde daha iyi gzlemlenebilir:

nk her eyden ok kin beslediim, nefret edip lanetlediim buydu: Buhonutluk, bu salkllk, bu rahatlk, burjuva snfnn bu zenli iyimserlii,ortakararllkta, normalde sradanlkta bu verimli, bu baarl disiplin (a.g.e.:29).

Davet edildii evde, iinde bulunduu ortamn intizamna ve rahatlna

dayanamayan Harryye gre, bu gravr reterek ve evlerine asarak bu tip insanlar,

Goetheyi dar kafal salon Goethesi (a.g.e.: 89) haline getirmitir; Onun iini

boaltarak kendi istedikleri eylerle doldurmulardr.

Bozkrkurdundaki ayn tavr Tutunamayanlarda da grlr. Turgutun

evine dair aktarlan ayrntlarda, Turgutun alkanlklarna, sahip olduu ve

kulland eyalara, hatta ei Nerminin salad konfora kar duyulan bu uzaklk

aka hissedilir:

8/4/2019 262236

46/110

39

Duvarlar, resim yapt dnemden kalma eserlerle doluydu. Nerminereveletmi hepsini; benimle nyor. [] Bir resim aada, bir resimyukarda; bir duvar resimle doldurulmu, bir duvarn yars bo; simetriyi

bozmak iin. [] Ev sahibi de kzmt duvarlarn bu renge boyandn grnceama belli etmemiti. Tavana kadar ayn renk, bylece dzlemler daha kesin

beliriyor, modern sanatn burjuva yaantsna katks. Efendim? Oysa ne gzeldieskiden: tavana bir kar kala bir parmak kalnlnda koyu renk, yatay bir izgiizilirdi; duvarn rengi orada biterdi ite. [] Tek parti devrinin kalnts, fazlaaskeri bir dzen (Atay, 2000: 26).

Harry amzn, am zdaki btn o yapmack igzarlklarn, o bencil,

agzl abalarn, kendini beenmi, s entelektelliin o yzeysel oyunun iine

(Hesse, 1997: 11) bir trl dhil olamaz. Tpk Selim gibi, baz gnler evden dar

ayak atma[z] (a.g.e.: 15). Harrynin zellikle orta snfa olan uzakl, u cmlelerde

belirginleir:

Yer cilas ve hafif terpentin, maun bfe, ykanm bitki yapraklar ve btnbr eyler birleip nasl da canm bir rayiha oluturuyor! Orta snfinsanlarnn zerine toz kondurulamayacak temizlii, zen ve titizlii, kkapta grev duygusu ve vefakrl (a.g.e.: 17).

Tutunamayanlarda ise zaman benzetmeleri yardmyla hem Turgut

zbenin hayat

n

n s

radanl

, hem de yerleik orta s

n

f yaant

s

n

n, can s

k

c

alkanlklarn ve nemsiz saylabilecek deerlerin zerine kurulmu olmas, ince

ince alaya alnarak okuyucuya sunulur:

Alt parke cilalanmas geti. Yok, o kadar deildi. ki ykama-yalama olacak.Daha fazla, en az drt salon eklini deitirme oldu. Durun bakaym; bir hesapedeyim. Bir kat satn alma, alt ev deitirme eder. Ayrca, iki yatak odasalma odas deitirmesi daha var. Evet, tam perde ykama ediyor. okiyi hatrlyorum, balad zaman, perdeleri yeni almtm. Allm zamanlleriyle hesaplanmas g bir sre. Ben o zaman koltuklar pencereninyanna koymutum. nsann aklnda kalmyor ki: eya ak p geiyor. O

zamanlar daha debriyaj karmyordu. Hey gidi gnler! Parkelerde en kkbir izik yoktu. Yalanyoruz: eyalar eskiyor, demek drt hizmeti kamasoldu ha! (Atay, 2000: 338)

Harry, Selim ve Turgut, bir trl kendilerini ait hissedemedikleri toplum ve

tm kurumlarn kyasya eletirirler. Fakat onlarn eletiri oklarn ynelttii,

aalay p yadsd ilk kimse her zaman kendi[leri] (Hesse, 1997: 13) olur. te

yandan Selim ve Turgutun aksine Harry bu kk burjuva toplumunu ve bu dzeni

alaya almak aklmn ucundan gemez[] byle bir eyin hl varoluu iim

enlendiriyor (a.g.e.: 18) szleriyle, eletirdii bu dnyaya ait olabilen insanlara bir

8/4/2019 262236

47/110

40

yandan da gpta ettiini itiraf eder. Bir anlamda gerek bir ikilemin iinde bouup

durmaktadr; tpk insan-yanyla kurt-yannn Harryyi ele geirmek iin srekli

boumas gibi.

Harry dnen, dnd iin farklln grmeye balayan insann iine

decei yabancl ve bunun getirecei sancyyle zetler:

nsanlarn byk ounluu yzmesini renmeden yzmek istemez. Neanlaml bir sz, deil mi? Yzmek istememeleri doal, nk karada yaamakiin dnyaya gelmiler, suda deil. Ve dnmek istememeleri de doal,nk yaamak iin yaratlmlar, dnmek iin deil! Evet, kim dnrse,kim dnmeyi