Ekonomia (Viti i Par) Fakulteti Juridik (UP)

Ekonomia

Njohuri Elementare pr Kuptimin e EkonomisEkonomia sht sfer e posaqme e jets shoqrore me ligjet, problemet dhe kundrthniet e veta specifike. Sipas John Maynard Kejnes ekonomia paraqitet si metod e jo sikur shkenc e rekomandimeve. Ndrsa Mancur Olson prmes shpjegimit t argumentuar t fenomeneve ekonomike (stagflacioni, ngritja ekonomike dhe ngurtsis shoqrore) shpjegon pr ngritjen dhe rnien ekonomike t kombve gjat shekujve t kaluar, duke shrbyer si ndihmes pr marrjen e vendimeve ekonomike gjat tr jets, sepse njohja e e konomis nuk e bn njeriun gjeni por ja lehtson kuptimin e rrjedhave dhe kaheve bashkkohore t zhvillimit shoqroro-ekonomik prandaj edhe e prkufizoj si Shkenc pr menjde t shndosh (Science of common sense). Ndrsa Paul Samuelson shprehet se Shkenca ekonomike sht shkenc empirike. Qllimi I saj sht q t shpjegoj botn q na rrethon, e pastaj t na ndihmoj t krijojme politikn ekonomike t mbshtetur n parimet e shndosha ekonomike q t mund t rrit standardin jetsor t njerezve brenda dhe jasht vendit.

1.1Pse t Studiohet ekonomia

Edhe ekonomia si cdo shkenc tjetr sht m s e nevojshme pr tu studiuar pr arsye dhe shkaqe t shumta. Arsyeja e par konsiston n kalimin e sistemit ekonomik nga ai centralist n at kapitalist (ekonomia e tregut) dhe individi sht I detyruar t paiset me njohuri thelbsore rreth funksionimit t tregut t lir. Kjo mbshtett n 2 fakte:Fakti I par bazohet n at se t gjitha resurset (burimet) natyrore jan t limituara dhe secili individ mundohet q vets t ja siguroj nj standard m t mir jetsor.Pr shkak se resurset jan t limituara njeriu q t ja siguroj vets standardin e dshiruar e arrin at vetm duk dmtuar individin tjetr. Kuptohet q cdo individ sht I interesuar q t zr vend nn diell (nj jets hedonistike-luksosze) e detyron at t paiset me njohuri se si tI shfrytzoj votat monetare q I ka n dispozicion nga paga ose trashgimia.

Problemat dhe sfidat bashkkohore t ekonomis:Nse resurset jan t rralla si do t caktohet vlera (cmimin) e tyre?Si do ta bjm shprndarjen e t mirave dhe shrbimeve t limituara?Kusha ka t drejt n shfrytzimin e tyre dhe pse?Cili sht roli I shtetit?Si t sigurojm hargjimin efikas t t mirave dhe shrbimeve t rralla pr dallim nga keqprdorimi I tyre I mundshm

1.2. Pse t msohet Ekonomia ?Njohja dhe t kuptuarit e fenomeneve, ligjeve dhe kategorive m parsore ekonomike, ua mundson individve dhe njekosisht ua lehtson :-Njohjn me mnyrn e re bashkkohore t t menduarit shoqror, politik, ekonomik dhe social- njohjn m t mir dhe m t leht se si funksionon ekonomia dhe shoqria n priudha t ndryshme kohore. - njohja e te kuptuarit e trendeve dhe aktiviteteve te shoqris globale.- njohjen e ekonomis si mjet per analizime t ndryshme.- hulumtimet se si j firm n mnyr sa m efikase mund ti realizoj qellimet e veta afatshkurte, afatmesme, afatgjat.- nse I kuptojm problemet dhe fenomeneve m parsore ekonomike ne rastin e pritjs ne rradh pr t krkuar punn, do ti dini dhe kuptoni shkaqet e vrteta t pritjs suaj.Paul Samuelson i potencon disa aryse pse duhet t studiohet ekonomia:Varfria, zhvillimi dhe mirqenia - duke ditur q n bot ekzistojn dallime t shumta ekonomike (n mes sheteve), njohja e ekonomis na mundson kuptimin e e prgjigjeve reale pr prshpejtimin e zhvillimit q nnkupton rritjen e mirqenies n shoqri.Motivet Personale njohja e ekonomis I mundsone individit t merr prgjiget pr problemet e shumta ekonomike.Ekonomia dhe dilemat politike kuptimi I fenomeneve ekonomike sht I rendsishm n marrjen e vendimeve ekonomike.Ekonomia dhe Interesi Nacional sa jan t arsyeshme shpenzimet e larta ushtarake, duke pas parasysh sigurin e shtetit dhe n ann tjetr nivelin e cmimeve, papunesin.Rndsia e ekonomis pr udhheqsit politik q politikane t jet I aft tI kuptoj kshillat nga kshilltart profesionist Politikani duhet tI posedoj njohurit elementare rreth ekonomis.Konceptet e ndryshme mbi ekonominEkonomia shpesh definohet si shkenc e drejtimit prkatisht menaxhimit dhe administrimit t burimeve t rralla. Njerzit kan dy lloje t sjelljeve (qndrimeve):

T llogaritur, kalkuluar ose t paramenduarEmocionalKonceptet e ndryshme t shpjegimit t ekonomis:

Koncepti Formalist - Ekonomia sht shkenc e optimalizmit t zgjidhjeve q synon arritjen e nj objektivi t caktuar me shpenzime sa m t ulta. Pra me fjal t tjera synohet arritja e Maksimizimit t t ardhurave dhe minimizimi I shpenzimeve.Koncepti Materialist Ekonomia sht shkenc e pasurive materiale. Sipas ktij koncepti veprimi ekonomik sht proces I institucionalizuar dhe I ndrveprimit t njeriut me mjedisin.Koncepti Marksist Ekonomia definohet si shkenc e marrdhnieve shoqrore, ajo sht metod e analizs s formave dhe t prodhimit n lidhje t gjr me raportet shoqroreKoncepti Islamik Ekonomia Islame sht nj proces interpretimesh dhe qasje pr zgjidhjen e problemeve ekonomike. Ekonomia mbshtett n vlerat, normat, ligjet dhe institucionet e formuara dhe t nxjerra nga Kurani dhe Sunneti. Eknomia Islame I prkufizon fitimet nga fajdet dhe kamatat si jolegjitime.

3.Lnda dhe objekti I ekonomis

Mendimet n lidhje me studimin e ekonomis I hasim n Greqin Antike. Ksenofoni me ekonomi nnkuptonte aftsin e udhheqjes s ekonomis shtpiake. Aristoteli me ekonomi nnkuptonte aftsin pr t siguruar t mirat e domosdoshm pr jet prkatsisht pr shtet. Termi Ekonomi pr her t par u prdor m 1615 nga Antoan Monkretjen. Ai n veprn Traktati mbi ekonomin politike kushtuar mbretit Lui XIII, pr her t par shpejgoi marrdhniet ndrmjet politiks s shtetit dhe t ekonomis. Si disiplin shkencore ajo paraqitet pr her t par para 2 shekujve e gjysm n veprn e Adam Smithit Pasuria e Kombeve e botuar n vitin 1776.T kuptuarit e fenomeneve, ligjeve dhe katogorive t ndryshme ekonomike individve u mundson q tI shjegojn por edhe tI kuptojn e sqarojn shum pyetje e dilema me t cilat ndeshn n jetn e tyre t prditshme.

Ekonomia sht disiplin e cila mirret me studimin e kushteve t cilat ndikojn n prodhimin sa m t madh t t mirave materiale apo ofrimit t shrbimeve sa m cilsore duke u bazuar n baz t burimeve q I ka n dispozicion.Efikasiteti ekonomikParaqet prdorimin e atill t resurseve t rralla (t limituara), q do t maksimizojn knaqsin e numrit sa m t madh t individve pa humbje ekonomike (resuresve t pashfrytzuara).

Definicionet e ndryshme mbi ekonomin

N literaturen bashkohore ekonomike ekzistojn perkufizime t ndryshme t lnds s ekonomis varsisht nga rryma (drejtimi) I t menduarit ekonomik.Paul Samuelson thot: Ekonomia sht shkenc q merret me studimin se si shoqria duhet tI shfrytzoj resurset e rralla t kufizuara, pr t prodhuar mallra t vlefshme, t cilat do tua shprndaj individve t ndryshm. N vitin 1977 sht botuar vepra The Anti-Samuelson e autorve Neomarksist, M. Linder dhe D.Sensate.

Sipas Adam Bjujk, ekonomia sht shkenc q mirret me studimin e prodhimit dhe distrubuimit t pasuris q prodhohet pr tu shitur n treg. Ekonomia nuk studion t mirat e rralla (mungesn), por t mirat q I dedikohen tregut.Robbins Lionel n veprn e tij t botuar m 1932, Eseu pr natyrn dhe rendsin e shkencs ekonomike thekson se ekonomia sht shkenc q studion sjelljet njerzore si raport n mes t qllimeve dhe resurseve t rralla (kufizuara) e q kan vler alternative.

Roger Arnol ekonomin e prkufizon si shkenc t pamjaftueshmris. Ajo sht shkenc se s individt dhe shoqrit sillen ndaj faktit q nevojat (krkesat), jan m t mdha sesa resurset e kufizuara, n dispozicion pr t knaqur nevoja. Ajo nga ana tjetr studion aktivitetet e njerzve n jetn e prditshme ekonomike, por nga ana tjetr i zbulon dhe formulon ligjet e prgjithshme ekonomike.

Ekonomia Natyrore - N t prodhimi konsumohet pr nvojat e vet prodhuesve.Ekonomia Kmbimi Produktesh n t, nj pjes t prodhimit, prodhuesit e kmbejn direkt ndrmjet tyre (pa ndrmjetsimin e paras)Ekonomia e Prodhimit t Mallit n t produktet prodhohen pr tu shitur n treg dhe me para. Zakonisht prdoret edhe emrtimi Ekonomi e Tregut.Disa autor si Bruno Hildebrand jan munduar t bjn klasifikimin e ekonomis sipas rolit t cilin e ka luajtur paraja. Ai flet pr Ekonomi Kmbimi n t ciln mbizotron kmbimi I disa mjeteve e produkteve pa ndrmjetsimin paras. Ekononi Monetare ose t paras n t ciln paraja luan rolin mbizotrues dhe pr Ekonomi Krediti n t ciln pavarsisht nga rritja e rolit t paras, rolin kryesor e fiton kredia dhe institucionet tjera kredituese dhe financiare.Nj tjetr kategorizim e ka br Karl Marks I cili flet pr Ekonomin e Komunizmit Primitiv, Skllavopronare, Feudale, Kapitaliste dhe Komuniste, me etapat e saj tranzitore Ekonomi Socialiste.Disa autor npermes GDP p capita vlersojn nivelin e zhvillimit ekonomik. Nse GDP pr nj banor sht e lart ather flasim pr Ekonomi t Zhvilluar, pr Ekonomi n Zhvillim, me nivel mesatar t zhvillimit dhe pr Ekonomi t Pazhvilluar, me nivel t ult t zhvillimit dhe t ardhura t vogla t GDP pr kok banori.Kur bhet klasifikimi I nivelit t lidhjeve t ekonomis s nj shteti me ekonomit e shteteve t tjera mund t flitet pr nj Ekonomi t mbyllur q m tepr sht model teorik n t ciln model nuk ka lidhje ekonomiko tregtare me shtete tjera (shumica e shteteve ish-socialiste). Ekonomi e Hapur e cila prfshin ekonomit e shteteve me lidhje t gjra e t lira ekonomiko financiare dhe tregtare me ekonomit e shteteve t tjera si dhe me tregun botror. Niveli m I lart I ekonomis s hapur sht Ekonomia e Lir n kuadr t s cils nuk ekziston asnj kufizim n qarkullimin e lir t mallrave, kapitaleve dhe njerzve n mes shteteve t ndryshm.Rrallsia dhe Zgjedhja Rrallsia ScarityRrallsia sht parim fundamental ekonomik, q nnkupton se t mirat ekonomike gjithmon mungujn n raport me krkesat e konsumatorve.

Termi Rrallsi n shkencn ekonomike m s shpeshti prdort n kuptimin e pamjaftueshmris sasiore t t mirave ekonomike me qllim t plotsimit t t gjitha krkesave q paraqiten.T Mira t Lira jan t gjitha ato t mira t cilat edhe pse shfrytzohen (konsumohen) gjinden n sasi t pakufizuar (dielli, rra, uji etj.).N kuptimin apsolut t gjitha t mirat jan t kufizuara q nkupton se natyra asnjher nuk na ofron t mira t pakufishme.Rrallsia Relative paraqet pamjaftueshmrin e t mirave n raport me nevpjat njerzore.T mirat Ekonomike paraqesin t gjitha ato t mira q jan relativisht t rralla ose t kufizuara. Vetm kto t mira jan objekt i Ekonomizimit.

Ligji Parsor i Ekonomis - Ligji i RrallsisThot se sikur t mirat t mos jen t rralla ather t gjitha nevojat dhe krkesat e njerzve dhe n at rast resurset nuk kan nevoj t racionalizohen pasiq do t mund t prodhohej cdo gj q nevoitet. Athere nuk do t ekzistojn as problemet n Ekonomi t parashtruara prmes pytjeve:Cka, si dhe Pr k t prodhohet?

5.2 Zgjedhja ChoiseZgjedhja sht process I seleksionimit t alternativave t mundshme. Poashtu ajo sht edhe seleskionim I mundsive t kufizuara (alternative). Zgjedhja e nj alternative t caktuar sht e motivuar nga prvoja m e madhe e asaj krkese krahasuar me krkesat e tjera ekzistuese. Kombinimi suksesshm dhe m optimal aftsive njerzore me tokn, makinat dhe faktort e tjer prodhues rrit mundsin e paisjes me t mira ekonomike.

T mirat ekonomike

T Mirat Ekonomike jan t gjith at t mira q jan ose gjinden n rrallsi-munges. N kushtet e sotme edhe Koha konsiderohet si e mir ekonomike.

Mungesa e resurseve prodhuese, e kohs s lir dhe e t ardhurave q ne I disponojm, n fund t fundit, I kufizon edhe mundsit tona alternative dhe ne domosdo jemi t detyruar q t bjme zgjedhjen e caktuar q ndonjher mund t jet edhe kundr vullnetit ton.

Konceptet e ndryshme t kohsKoha ndikon drejtprsedrejti n raportin ndaj puns dhe veprimtarive t tjera. Sipas konceptit europian koha sht madhsi konkret dhe sipas saj koha ka cmimin e vet. T gjitha qasjet tjera jan t gabuara si p.sh jofunksionale, jonatyrore, joprkatse.Kemi edhe raste kur elementi I kohs fare nuk prfillet si p.sh. n Amerikn Veriore populli Sijaksa nuk njeh termin koh. Apo Navajo n Indi at e Ardhme ResursetResurset jan shpenzimet e bra pr prodhimin e t mirave dhe shrbimeve ekonomike. Toka, puna, kualifikimet, resurset natyrore dhe kapitali jan shpenzime me t cilat prodhohen t mira.

5.5.Resurset e RrallaResurset e Rralla jan nevojat dhe krkesat njerzore nuk mund t plotsohen gjithmon n tersi pasi q resurset prodhuese jan t kufizuara. Resurset prodhuese jan inputet respektivisht faktort prodhues, q shpenzohen n prodhimin e t mirave dhe shrbimeve. N literaturn ekonomike resurset ekonomike ndahen n 4 kategori kryesore: Toka, Puna, Kapitali dhe Ndrmarrsia.7.0. Ndarja e EkonomisEkonomia ndahet n: Mikroekonomi, Makroekonomi, Mezoekonomi, Mega ekonomi dhe Ekonomia e re (e-ekonomia)7.1.MikroekonomiaMikroekonomia sht fush e vecant e shkencs ekonomike q studion sjelljet dhe qndrimet individuale t disa komponentve t shoqris q jan: sektort prodhues, firmat dhe amvisrit. Paul Samuelson thekson se Mikroekonomia sht shikuar prmes Mikroskopit ndrsa makroekonomia prmes Teleskopit. Mikroekonomia sht fush e ekonomis q merret m sjelljen e njerzve dhe llojllojshmris, meqense ato ndrlidhen me njsi relativisht t vogla nj individ, nj firm, nj industry, nj treg me vete.Dallimi thelbsor ndrmjet Mikro dhe Makro ekonomis sht se makroekonomia studion funksionimin e ekonomis kombtare si nj tersi, ndrsa mikroekonomia studion funksionimin e ekonomis e studion n mnyr t ndar, sipas disa segmenteve.

7.2. Makroekonomia

Makroekonomia si fush e ekonomis, studion funksionimin e ekonomis kombtare si nj tersi. Termin makroekonomi pr her t par e ka prdorur laureate norvegjez I Cmimit Nobel Ragnar Frisch n vitin 1933.Makroekonomia merret me studimin e asaj se sin kuadr t nj ekonomie kombtare prcaktohet niveli dhe shtimi I Prodhimit, studion problemet e inflacionit, devalvimit, stagflacionit, papunsis analizohet se si disa deg industrial zhvillohen m shpejt e disa m Ngadal etj. Problemet m parsore me t cilat mirret makroekonomia jan: shtimi dhe zhvillimi ekonomik, cilket ekonomike dhe efektet e tyre, niveli I punsimit dhe problem I papunsis, niveli I prgjithshm I cmimeve dhe problemet e inflacionit, problemet e politiks makroekonomike etj.Rndsia e saj qndron edhe n faktin se ajo nuk bn vetm prshkrimin e proceseve dhe fenomeneve ekonomike por ajo njkohsisht edhe I analizon ligjshmrit dhe ndrvarshmrit e tyre. N nivelin makroekonomik analizohet sjellja, funksionimi dhe ndrvarshmria n nivelin e nj hapsire ekonomike (shtetit) n rradh t par duke hulumtuar dhe analizuar funskionimin e ligjshmrive dhe procesve q ndodhin n kuadr t ksaj hapsire

7.3.Mezoekonomia

sht fush e veqant e shkencs ekonomike,e cila studion nivelet e ndrmjetme qe gjenden ne mes njsis atomike te mikorekonomis(firms)dhe trsis makroekonomike.Objekti I studimit t mezoekonomis ,sht q t studioj: degt,sektort,rajonet etj. Dhe shpeshher theksohet se mezoekonomia merret me studimin e veprimit t korporatave multinacionale. Ekzistojn definime t ndryshme p.sh. Alfred Sloan, thekson se koropara ka t bj me at se secili kryen punn e vet. Korporatat multinacionale viteve t fundit jan shndrruar n subjekte t rndesishme ekonomike dhe luajn rol gjithnj e m t rndsishm n tregjet botrore, por edhe n koncipimin e politikave ekonomike n nivelin global.Qarkullimi I shum koroporatave multinacionale sht m I madh se prodhimi bruto nacional I shum shteteve t bots, aspektin e gjer shtetet ende jan m t fuqishme.Shkaqet pr kt jan t shumta:Shtetet nacionale kontrrollojn territorin e caktuar, ndrsa korporatat mulitnacionale kt nuk mund ta bjnShtetet n mnyr legjitime mund t ken n dispozicion fuqi ushtarake qoft individuale ose kolektiveShtetet jan prgjegjse n mnyr individuale ose kolektive pr funksionimin e sistemit ekzistues juridik.

7.4. MezoekonomiaStudion fushveprimin e kompkekseve nacioanle dhe multinacionale, problemet globale t njrzimit, zhvillimin e bots s tret, tregjet financiare ndrkombtare, tregtin ndrkombtare, problemet parsore t integrimeve ekonomike, prparsit dhe dobsit e procesit t globalizimit, ndotjen globale t ambientit jetsor etj.

7.5. Ekonomia e Re (e-ekonomia)

Interesimi pr ekonomin e re sht rritur n gjysmn e dyt t shekullit XX kur ekonomia amerikane arriti norma t larta por dhe jo stabile t shtimit ekonomik. Ekonomia e re, e-ekonomia apo si quhet ndryshe ekonomia informative(digjitale) jan terma pr produktet e reja, shrbimet dhe tregjet q jan t ndrlidhura me prodorimin e kompjuterve, komunikimeve mobile e posacrisht t internetit e q I japin shtytje t posaqme zhvillimit ekonomik.Karakteristik kryesore e ktij sistemi epoke jan transportimi (bartja) e menjhershme e t dhnave jomateriale, si dhe shtimi jashtzakonisht I madh I lidhjeve me rrjetet elektronike.

8.0 Funksionet Shekncs s ekonomisFunksionet kryesore t shkencs ekonomike jan:Njohse Ky funksion nnkupton mundsin e njohjes s jets reale ekonomike si dhe zbulimin e ligjshmrive q mundsojn qeverisjen e proceseve apo t aktiviteteve ekonomikePraktike Njohurit nga teoria ekonomike transferohen n njohuri racionale dhe praktike ekonomike. Lidhur me kt cshtje ekonomisti I njohur francez Mauricel Allais, mbron tezn se teoria nuk ka vler n qoft se nuk gjen nj zbatim praktikMetodologjike Teoria e prgjithshme ekonomike sht fundament teorik I kompleksit t shkencave ekonomike, dhe paraqet nj bazament t rndsishm mbi t cilin ngrihen edhe shkencat e tjera ekonomike, sociale dhe shoqrore.9.0.Burimet e njohurive ekonomike, parimet e t menduarit ekonomik9.1. Mendimet ekonomike n periudhn antikePrfaqsues: Platoni, Aristoteli, Tiberej, Kollumella dhe Thomas Aquinas (Toma Akuini)Mendimi ekonomik ka prshkruar tr historin njerzore. Prmes njohjes s historis s ekonomis njeriu pasurohet me njohuri se si tI prdor n mnyre sa m racionale burimet e pamjaftueshme. N periudhn antike mendimi ekonomik m tepr sht zhvilluar n kuadr t mendimit filozofik.

Platoni n Veprat Shteti, Ligjet, Apologjia e Sokratit analizon problemet e ndarjes s punve.Sipas tij njeriu duhet t mirret me vetm 1 lloj t puns dhe jo me shum zeje. Tregtin nuk e lavdronte dhe thoshte se athinasit nuk duhej t mirreshin me t. Ai gjithashtu sht kritikues I ashpr I paras, sepse e gjykon at si fuqi q mund t blej gjithqka, duke rrezikuar edhe vlerat etike t njeriut. Mendimet e Platonit ishin burim idesh pr filozofet e tjer t mvonshm.Aristoteli n veprat Politika dhe Kushtetutae Athins, vazhdon pikpamjet e Platonit. Sipas tij ekzistojn 3 shtresa a) shum e pasur, b) mesatarisht e pasur dhe c) e Varfr. Ai e konsideronte efikas sistemin e prons private pr t arritur plotsimin e nevojave njerzore. Ai propozonte zhvillimin e Bujqsis si dhe pengimin e zhvillimit t tregtis. Edhe pse ishte kritikues I disa tipareve t paras theksonte se ajo bn t mundur kmbimin e drejt t vlerave t prodhuara.Veprimtart e Roms s Vjetr I kushtuan m s shumti vmendje Bujqsis.Tiberej ishte nismtar dhe zbatues I reformes agrare duke u mbshtetur n ligjin agrar.Kollumella shkroi 12 libr me titull Mbi Bujqsin, ku angazhohej pr braktisjen e puns s skllevrve si shkak I produktivitetit t ult dhe ato t u ipeshin kolonve t lir.Thomas Aquinas ishte prfaqsus kryesor I Kanonistve edhe pse n periudhn e feudalizmit mendimi ekonomik kishte stagnuar.9.2. Shkolla MerkantilistePeriudha e zhvillimit t mendimit ekonomik t Sh. Merkantiliste:Fillim Shek. XV deri n Shek. XVIIIPrfaqsuesit Kryesor:Antoan Monkrejten (Franc) Traktati mbi eknonomin Politike. Antonio Sera (Itali) Shqyrtimi I shkurtr pr shkaqet e teprics s arit dhe argjendit n mbretrit q nuk kan miniera, n shembullin e mbretris s Napolit, Tomas Man (Angli) Pasuria e Anglis n Tregtin e jashtme. N Gjermani sht paraqitur n form t Kameralizmit (Kamera = arka shtetrore).Mendimi Ekonomik I SH. Merkantilise paraqitet ather kur format dominante t kapitalit ishin kapitali tregtar dhe fajdet. Motoja parsore e tyre ishte se sit gjendt mnyra m e mir pr shtimin e pasuris s shtetit. Ata analizuan sfern e Qarkullimit sepse aty ndodhnin ndryshime radikale ku individ pasuroheshin Brenda nats. Sipas tyre pr tu pasuruar shoqria duhej t mirrej me tregti, sepse sipas tyre vetm kjo veprimatri mundson grumbullimin e paras, n formn e pasuris shoqrore.Edhe pse merkantilistt analizuan dhe vshtruan vetm sfern qarkulluese, merita e tyre parsore qndron n faktin se ata pr her t par ekonomin e kan liruar nga premisat etiko-religjioze dhe I kan dhn premise objective.Parimet Kryesore t shkolls Merkantiliste:Pasuria e nj shteti matet me para, dhe m ate metale t cmueshmeDeri tek parat, pr shkak t prodhimit t kufizuar vendor, kryesisht mund t arrihet prmes tregtis s jashtmeN tregtin e jashtme, eksporti I mallrave duhet t jet me I madh se importi, ne qllim q n vend t derdhen sa m shum metale t cmueshme.

2 Fazat e shvillimit t merkantilizmit:Merkantilizmi I Hershm (bulionizmi), ku cdo derdhje e metaleve t cmueshme ishte e ndaluar dhe kjo periudh zgjati deri n shekullin e XVIMerkantilizmi I Vonshm ku insistimi prqendrohej n bilancin pozitiv tregtar me crast prparsi I jepej zhvillimit t zejtaris dhe tregtis si dhe przierjes s kufizuar t shtetit n t gjitha aktivitetet ekonomike.

9.3. Shkolla FiziokratePrfaqsues Kryesor: Fransoa Kene Tabelat Ekonomike,E drejta natyrore, Rreth Tregtis etj. .Lindi n Itali dhe Angli n gjysmn e dyt t shek XVII por si atdhe I konsiderohet Franca.Emri Fiziokrati rrjedh nga fjala greke fizio q d.m.th. natyr dhe fjals Kratos q do t thot Sundim, q ka kuptimin e sundimit t natyrs ose rendi natyror.

Rendi natyror tek fiziokratt paraqet organizimin e atill t shoqrise ne focus t t cilit sht Bujqsia.Pr dallim nga merkantilistt fiziokratt si burim t pasuris e shihnin prodhimtarin (bujqsore) e cila sipas tyre sht e vetmja veprimtari productive, pasi q vetm ajo e krijon produktin e pastr (produit net).Ideja e Prfaqsuesit kryesor Kene ishte se toka sht burim I vetm I pasuris dhe se bujqsia ato I rrit, po ashtu bujqsia sht bazament ekonomik I shoqris q siguron harmonin n mes t natyrs dhe shoqris por nga ana tjetr mundson ekzistimin e sistemit t ekonomis.Sipas tij shoqria ndahet n tri Klasa a) klasa prodhuese (bujqit), b) klasa e pronarve (mbreti, oborrtart, aristikratt) dhe c)klasa joprodhuese-sterile, ku bjn pjes puntort e bujqsiss.Merita e F.Kenes ishte se ai pr her t par e barti hlumumtimin nga lmi I qarkullimit n lmin e prodhimit.

9.4.Ekonomia KlasikePrfaqsuesit Kryesor:Adam Smithi, David Rikardo, illiam Pet, Zhan Batist, Robert Malthus dhe SimondiTeoria Ekonomike e zhvilluar nga mesi I sh. XVIII e deri n fillim t sh. XIX u quajt Ekonomi Klasikie, dhe merrej me hulumtimin e lidhjeve t brendshme t marrdhnieve kapitaliste t prodhimit.Meritat dhe vecorit (lexo n libr, faqe 46).Adam Smithi konsiderohet baba I ekonomis Klasike I cili ne veprn e tij Pasuria e Kombeve, paraqet nj tersi t rrumbullaksuar ekonomike, me t ciln ndrlidhet krijimi I ekonomis si disiplin e vecant shkencore.Faktort kauzal q determinojn pasurin e kombit sipas Smithit jan: madhsia e tregut dhe dendsia e komunikacionit ndarja e puns produktiviteti I puns + numri I t punsuarve sasia e produkteve +numri I banorve Pasuria e Kombeve.Dora e padukshme konkurrenca e lir sipas Smithit, udhheq individt q t punojn pr interesin e tyre personal dhe q njkohsisht n t njejtn koh t realizojn edhe interest e tr shoqris.Sipas David Rikardos teoria e vlers nuk sht e dretj vetm pr shoqrin primitive, por edhe pr at kapitalistem sepse ai kapitalin e shikonte si fuqi puntore t sndrtuar n t kaluarn . Ai thoshte se ligjet ekonomike jan plotsisht t pavarura nga institucionet njerzore (shoqrore) dhe se shoqria mund tI tejkaloj e t bj shkeljen e tyre, por at gjithmon e bn n dm t vetin.Sipas prfaqsuesve t shkolls klasike shteti vetm duhet t siguroj dhe mbroj stabilitetin e brendhsm t sistemit juridik dhe sigurin e jashtme, ndrsa t gjitha cshtjet tjera do tI rregulloj dora e padukshme. Ky mendim ishte dominant deri n krizn ekonomike botrore t vitit 1929.

9.5. Ekonomia MarksistePrfaqsuesit: Karl Marks Kapitali, Fridrih Engels Kritika e ekonomis politike, Anti-Dyringu, Vladimir Ilic Lenin Imperializmi si shkall m e lart e Kapitalizmit.Periudha Kohore: Mesi I Shek. XIX deri n rnien e Shteteve SocialisteKontibuti I Marksit qndron n faktin se ai pr her t par n teorin ekonomike shpjegoj se prvec harmonis s interesave ekonomike, ekzistojn edhe kundrthnie t caktuara. Sipas tij n kapitalizm, disa njerz jan pundhns (pronar t t mirave kapitale), ndrsa pjesa m e madhe sht shpronsuar nga kto t mira kapitale, dhe me qllim t mbrojtjes ose prparimit tinteresave t tyre, ata njerz nuk duhet t veprojn individualisht por n grupe t organizuara.Marksi n vetprat e tij theksonte se zhvillimi I forcave prodhuese dhe konkurenca, nse mbesin pa kontroll, pashmangshm do t shkaktojn depresioni t thell dhe do t keqsojn pozitn e klass puntore. Pr kt ai theksonte se se kapitalizmi sht I dnuar pr tu shkatrruar prmes ndryshimeve revolucionare.Marksi dhe Engelsi nuk arritn t shohin socializimin n praktik ndrsa Lenini I realizoj n vitin 1917 me Revolucionin e Tetorit n Rusi, kur shteti u shndrruar n bazament t zhvillimit t tr shoqris.

9.6. Ekonomia Neoklasike

Prfaqsues: Alfred Marshall, Jozef Shumpeter Kapitalizmi, Socializmi dhe Demokracia, Historia e analizs ekonomike, J. Karl, L. Valras, V. Pereto etj.Prfaqsuesit e ekonomis neoklasike analizojn dhe studiojn ambientin jetsor, deficitin shtetror, ofertn dhe krkesn e paras dhe t mallrave.

9.7. Ekonomia KejnzianeXhon Majnard Kejnes n fillim t vietev 30 bri kthes n zhvillimin e mendimit ekonomik.Teoria e prgjithshme e punsimit, kamats dhe t paras 1936.Teoria Kejnsiane zvendsoj doktrinn liberaliste e cila ishte bazuar n msimet e Smithit dhe Rikardos e cila nnkuptonte mos przierjen e shtetit n jetn ekonomike. Prmes ksaj teorie paraqitet teoria e Intervencionizmit Shtetror.Me rendsi ishte fakti seqasja e Kejnsit pr ekonomin ishte makroekonomike d.t.th. ai e analizon ekonomin n trsi dhe I analzion agregatt kryesor makroekonomik. Kategorit m t rndesishme ekonomike q I analizoj Kejnsi ishin: Produkti shoqror, t ardhurat kombtare, punsimi, investimet, kursimi, krkesa, oferta etj. Gjat analizs s tij ai ka vn n pah vecanrisht faktort q ndikojn n madhsin e produktit shoqror dhe n punsim.Sipas konceptit Kejnsian masat konkrete q duhet ndrmarr shteti jan:N kushtet e ekzistimit t papunsis,shteti duhet tI stimulojt gjitha llojet dhe reformat e konsumit, me cka sigurohet edhe niveli I nevojshm pr realizimin e produktit shoqro, me cka ndikohet n punsimin e njerzve.Me qllim t zbutjes s problemeve sociale n shoqri, gjat periudhave t krizave ekonomike, shteti duhet t udhheq politikn e rishprndarjes s t ardhurave kombtare.Pasi q norma e kamats ka rendsi t madhe pr vllimin e investimeve. Banka Qendrore duhet t udhheq politik aktive t normave t kamats etj.

Pasi q msimet e Kejnsit ishin domthnse pr tejkalimin e krizs ekonomike botrore t viteve 30 ai konsiderohet si shptimtar I kapitalizmit.

9.8. Neoliberalizmi dbe kritikatPrfaqsuesit Kryesor: Friedrich August von Hayek, F.M. Mayer, G. Heberler, Milton Fridman etj.Neoliberalizmi prfaqson mendimin bashkkohor ekonomik t dhjetvjecarve t fundit t shek. XX q lindi si reagim ndaj shkolls kejnsiane dhe mundohej t mbroj mendimin ekonomik liberal t shekujve XVIII dhe XIX. Neoliberlazimi kundrshtonte nevojen e ndrhyrjes s shtetit n ekonomi dhe mbronte tezn e vetrregullimit automatike t ekonomis s tregut, nprmjet veprimit t lir t forcave t tregut.Shkolla Monetariste u shfaq n vitte 60 t shek. XX dhe me tezat dhe pikpamjet e saja iu kundrvu tezave dhe propozimeve t politiks ekonomike kejnsiane. Ajo kishte pikpamje t ngjashme me Neoliberalizmin.Sipas Milton Fridmann liria ekonomike sht bazament I secilit sistem efikas kapitalist dhe se shumica e e argumenteve kundr tregut t lir jan rrjedhoj e mungess s besimit n vet lirin.

9.9. Ekonomia ModernePrfasuesit Kryesor: Xhon Keneth Galbrajt, Paul Samuelson, Joan Robinson, Terli Mings etj.Kjo teori sht przierje e ekonomis kejnsiane dhe neoklasike t Alfred Marshall.Prfaqsuesit e ksaj shkolle (Galbrajti) kritikon liberalizimin dhe sipas tij pr zgjidhjen e problemeve bashkkohore ekonomike duhet nisuar nga analiza e korporatave t mdha multinacionale, q zhvillojn teknologji t lart dhe realizojn primatin e prodhimit ndaj konsumit.

9.10. Ekonomia InstitucionalePrfaqsues: Ronald CoaseE. Institucionale paraqitet n fillim t shek. XX dhe prfaqsuesit e saj, sjelljet (rrjedhat) ekonomike jan t determinuara nga institucionet, me crast institucionalizimi paraqitet si teori dinamike e shtimit ekonomik.Sipas Ronald Coase analiza ekonomike kryhet duke u nisur nga termat e s drejts s prdorimit t mallrave dhe faktorve t prodhimit t cilat emrtohen t drejta pronsore.Sipas Teorema Coase, cdo shprndarje e dhn e ktyre t drejtave ndrmjet individve mund t ndryshoj dhe t marr forma kontraktuese, duke modifikuar njkohsisht noramt juridike t gjykatave dhe ligjvnsve, nse kjo sht n prfitim t t gjitha palve dhe shoqrohet me shpenzime m t ulta t transaksioneve.

10 Teorema e Ronald CoaseAlokacioni efikas I resurseve sht I pavarur nga shprndarja iniciale (fillestare) e t drejtave pronsore mbi resurset, nse t drejtat pronsore jan mir t definuara, shpenzimet e barturara dhe transaksionale do t jen t barabarta m zero, respektivisht nse t drejtat pronsore mund t barten pa pages (Shembulli mbi pronn A dhe B n libr faqe 59). ---Teorema e Coases ka vrtetuar se rezultati I kmbimit t t drejtave pronsore, ku shpenimet transaksionale jan zero (ose afr 0), jan gjithnj t barbarta (njejta), dhe krijohet alokacioni efikas I resurseve , por prfundimi (saldoja) n aspektin e shprndarjes s t arshurs dhe pasuris, nuk sht e pavarur nga shprndarja iniciale e t drejtave pronsore.Teorema e Coases ka ndryshuar n mas t konsiderueshme botkuptimet e doktrins juridike dhe ka ndikuar n rregullativen juridike, jo vetm n fushn e efekteve eksterne (jashtme) dhe t kompensimit t dmit, por ka zr hapsir m t gjr n ato fusha ku nuk ka tregje eksplicite dhe cmime eksplicite.

11. Ekonomia pozitive dge normative si qasje e analizs s fenomeneve ekonomike

Nga kndveshtrimi I veprimit, n jetn e prditshme, mund t dallojm ekonomin pozitive dhe normative.Ekonomia Pozitive prshrkuan faktet dhe sjelljet n ndonj ekonomi kombtare, p.sh. cilat jan pasojat e varfris n shoqri. Ekonomia pozitive jep prgjigje n pytje: cfar sjellje do t ken duhanxhinjt nse rritet tatimet pr cigare ose pse ekonomia e vendeve ish-socialiste ishte shum pak m e zhvilluar sesa ajo e ekonomis s Tregut.Ekonomia pozitive analizon shkaqet dhe karrakteristikat e varshmrive t caktuara ekonomike.Ekonomia pozitive na ndihmon gjithnj pr t vlersuar m sakt se a ka politika alternative prkatse dhe si mundet ajo t realizoj qllimet e saja t parashtruara.Me qasje pozitive nnkuptojm: analizn e pasojave si dhe zgjedhjen tjetr t subjektit ekonomik, analizn e masave dhe instrumenteve t nevojshme pr arritjene qllimeve t parashtruara, vlersimin e shpenzimeve alternative pr arritjen e qllimit t parashtruar, prshkrimin dhe shpjegimin e fenomeneve dhe dukurive ekonomike, si dhe shpjegimin dhe argumentimin e ndrlidhjeve shkak-pasojat funksionale q t mund t I prgjigjet pyetjes cka sht?Pohimet pozitive shpjegojn dukurit ose fenomenet ekonomike lidhjet ndrmjet tyre dhe prshkrimin e rrugve (kaheve) prmes t cilave subjektet ekonomike krkojn t arrijn synimet e tyre. Ekonima pozitive shprehet se cfar ishte, csht apo cdo t jet me dukurit e ndryshme ekonomike.

Ekonomia pozitive merret me studimin dhe prshkrimin e fakteve dhe fundksionimin e ekonomis. Ajo studion se cfar sht? n cshtjet ekonomike.Ekonomia Normative prfshin ligjshmrit etike dhe gjykimet e caktuara pr vlerat shoqrore dhe eknomike. Ajo studion se cfar do t jet? n cshtjet ekonomikeEkonomia Normative prfshin rregullativn etike dhe qndrimet rreth vlerave t caktuar ekonomike p.sh. ekonomia normative prgjigjet n pyetjet nse t varfrve duhet dhn ndihma sociale duke punsuar q t punsohen ose cfar masa duhet t ndrmerr shteti p.sh. pr t zvogluar deficitin bugjetor.Me qasje normative nnkuptojm: vlersimin subjektiv t fenomeneve t caktuara ekonomike si dhe recetat e veprimit dhe prgjigjet n pyetjen cka duhet t jet?.Pohimet Normative shpjegojn rrugt me efikase pr arritjen e synimeve t parashtruara ekonomike nga subjektet e caktuara ekonomike, apo nga shoqria n tersi. Ajo shpjegon se cfar do t duhej ose do t ishte m mir t ndodhte.Xhon Nevil Kejns baba I ekonomistit Xhon Kejns, n fillim t shek. XX, ka prceptuar 3 rrjedha kryesore ekonomike:Ekonomia pozitive q merret me realitetin ekonomik ashtu sic shtEkonomia normative prcakton se si duhej t jet ajoShkathsia ekonomike q bashkon t dyjat n baz t principit t politiks ekonomike, shkathsis q pajton realitetin dhe qllimet e dshiruara.12. Shkenca ekonomike dhe aktivitetet ekonomikeProdhimi sht aktiviteti kryesor ekonomik. Ky aktivitet ekonomik duhet t zhvillohet pa ndrprerje q do t thot se njerzit duhet t prodhojn n vazhdimsi, t riprodhojn-prsrisin prodhimin q t mund t jetojn. N kt rast subjekt I prodhimit sht njeriu ndrsa si objekt prdoret natyra.N kuadr t fazave t ndryshme t zhvillimit t shoqris njerzore edhe prodhimi I kishe specifikat e veta.Procesin e prodhimit mund ta analizojm nga aspketi teknik dhe ekonomik.

N kuadr t procesit t prodhimit gjithmon duhet pasur parasysh shpenzimet e domosdoshme (nevojshme) pr tu arritur efekti I duhur. Kjo do t thot se ana ekonomike e prodhimit nnkupton q me efekte sa m t vogla t arrihen rezultate sa m t mdha. Nga ana tjetr aspekti ekonomik I prodhimit nnkupton dhe aspektin shoqror.Problemi I par ekonomik n sfern e prodhimit sht struktura e prodhimit, prkatsisht, fjala sht pr at se cka t prodhohet, cilat mallra dhe shrbime dhe n cfar sasie.Problemi I dyt ekonomik sht metoda e prodhimit prkatsisht si t prodhohet ose si t bhet kmbimi I faktorve t prodhimit (n mnyr q t arrihet shkall m e lart e efienss).Problemi I tret ekonomik sht se pr k t prodhohen t mirat materiale, m crast kemi shprndarjen e efekteve prodhuese n grupet e ndryshme shoqrore dhe n individ t caktuar.Qllimi I fundit t prodhimit sht prfitimi I t mirave dhe shrbimeve t caktuara q do t jen t afta pr t plotsuar krkesat e individve, krkesat pr jetn e tyre materiale si dhe nevojat e tyre fizike dhe shpirtrore. N fakt kto t mira jan reultat I prodhimit material.Varsisht nga shfrytzimi I shrbimeve, shrbimet ndahen n prodhuese dhe jo-prodhuese. Shrbimet q jan t ndrlidhura me procesin e prodhimit quhen shrbime prodhuese.Shrbimet jo-prodhuese nuk jan drejt pr s drejti t ndrlidhura me procesin e prodhimit material, por jan aktivitetet q pr shoqrin jan t dobishme.Pasi qllimi I prodhimit sht plotsimi I nevojave njerzore ndarja m e prgjithshme e nevojave bhet n personale(individuale) dhe t prbashkta (kolektive).Nevojat Personale jan ato nevoja me t cilat plotsohen nevojat e individve (ushqimi, veshmabthja etj.)Nevojat e Prbashkta jan ato q plotsojn njkohsisht nevojat e nj numri m t madh t njerzve (shkollat, qdhe, spitalet etj.)Shpeshher n literaturn ekonomike bhte dallimi n mes t nevojave materiale dhe jomateriale apo si quhen ndryshe ekonomike dhe joekonomike.N procesin ekonomik, prodhimi sht n varfshmri t prhershme dhe t ndrsjell me fazat tjera, deri sa dicka prodhohet, dicka tjetr shprndahet, e treta kmbehet dhe e katrta konsumohet.

13. Resurset, Dobia dhe NevojatQdo sis.Ekonomik,pavarasisht nga kriteri dhe organizimi I tij ndeshet me tri probleme gjeneraleKufizimin apo limitimin e resurseve Progresin tekniko teknologjik,shtimin e vellimit te prodhimit dhe marrdhnjeve cilsore t krkesave Shprndarjen e t mirave t prodhuara dhe t shrbimeve.Poashtu resurset jan element hyrs (Input) I prodhimit,q nga ana tjeter gjithher paraqitet si element deficitar n procesin e prodhimit t t mirave ose ofrimit t shrbimeve t caktuara .

Resurset ndahen n:Resurse natyrore,Materiale Punuese dheNrrmarrse.Resurset natyrore jan element I domosdoshm pe qdo aktivitet ekonomik.

Vlera ekonomike e tyre realizohet ather kur nxirret nga toka,prpunohen ose pastrohen.Resurset natyrore I ndajm n tri grupe:T PAGJENERUESHME - Nafta,qymyri,minera tjera nntoksore q n instancen e fundit nuk mund t prsriten pr nj periudh shum t gjat kohoreT REGJENERUESHME - Uji dhe peshqit q prsriten dheQ NUK REGJENEROHEN dhe nuk prsriten n procesin e konsumit

RESURSET MATERIALE Jan Pasuri afat gjate, q jan rezultat I prodhimit dhe mund t prdoren pr prodhimin e produkteve ose shrbimeve tjera p.sh. mjetet kapitale dhe investive : makinat, objektet, paisjet.RESURSET PUNUESE Jan njerzit q punojn ose jan t gatshm t punojn ktu kemi t bejm m trsine aftsive fizike dhe psikike q njerzit jan t gatshm ti angazhojn n kryerjen e veprimtarive te caktuara.Ktu kemi t bejm m trsine aftsive fizike dhe psikike q njerzit jan t gatshm ti angazhojn n kryerjen e veprimtarive te caktuara.RESURSET NDRMRRSE Prfshin vet punn, iciativn dukurit, efekasitetin e organizimt t puns, menagjimi, marrja e rriskut etj. Limitimi I ktyre resurseve, n kushtet moderne nuk lejon plotsimin e pa kufishm t krkesave te individve.

Kushtimisht resurset mund t ndahen edhe n :

RESURSET E LIRA - Q gjinden n sasi t pa kufizuar n natyr jan ato t mira, prdorimi I t cilave nuk krkon q t heqin dor nga prdorimi I t mirave tjera dhe kto t mira mund t shfrytzohen ne sasi t pa kufizuara p.sh. si resurs I lir paraqitet ajri t cilt individt pr gjod dit e thithin.

RESURSET EKONOMIKE Sasia e tyr sht e kufizuar limituar n krahasim me kkrkesta tona, ndrsa qmimi I tyre I tregut eshte m I madh se 0, < 0

Resurset ekonomike shpesh her ndryshe quhen dhe faktor t prodhimit q prfshin :Resurset natyrore ose tokn Prfshin tokn bujqsore, tokat nn siprfaq industriale ose t banimit, burimet nntoksore ato ujore etj Resurset investive ose kapitalin Prfshin ndrtesat, makinat, veglat dhe t gjitha paisjet q jan t ndrlidhura me prodhimtarin reale etj Resurset punuese ose punn Prfshin aftsin fizike dhe intelektuale t njeriut dhe njohurit e shprehura n procesin e prodhimit t t mirave dhe shrbimeve. Talenti ndrmarrs ose aftsi ndrmarrse Prfshin organizimin e te mirave nprmjet bashkimit t t gjith faktorve t prodhimit, zgjedhjeve bazile, menaxhimin e prodhimit, udhheqjn e prodhimit, dmth t aplikoj teknologji t rea, metoda, produkte t reja.Sipas M. HABERT dhe VAREN FLOK t gjitha resurset ( burimet) ndahn n resurs Njerzore ( Popullsia ) dhe Resurse Natyrore.

14. METODA E STUDIMIT T EKONOMISMetoda e studimit sht element parsor ( Pjes prbrse ) e qdo shkence. Metoda paraqet mnyrn ose procedurn e njohjs s lnds q e hulumton shkenca e caktuar.

N metodologjin ekonomike, n rastet kur nga supozimet e dhna nxirren prfundimet teorike, mund t prdoren tre shprehje gjusore :Deskripcioni verbal : ( Ekonomistt Literal gjat nxjerrjs s prfundimimeve, jan shrbyer me mjetet e analizes verbale )Gjeometria grafike Matematika formale ( Ekonomistt matematicent me rastin e nxjerrjs s prfundimeve shrbehen me metodn matematikore dhe statistikore )

Ekzistojn 2 lloje t analizs ekonomike : Analiza kualitative ekonomike : Q prmes metodave t ndryshme si p.sh. metods historike, metods s dedukcionit etj. Tenton q t prcaktojn ligjshmris parsore n botn ekonomike. Po q se ndryshon dukuria A dhe sht ndryshuar edhe dukuria B nga kjo njxerrim prfundimin se Nse ndryshon dukuria A, do t ndryshoj dhe dukuria B ( p.sh. Ndryshimi I qmimit t ndonj produktit do ndikoj edhe n ndryshimin e kkrkeses pr at produkt )

Analiza kuantitative ekonomike - q prmes zbatimit t metodave t ndryshme matematikore dhe statistikore bn kualifikimin e ndrvarshmrive q ekistojn n mes t dukurive dhe proceseve n botn reale ekonomike. Kjo metod orvatet t prgjigjet n shum pyetje t tjera sepse n rradh t par se sa ngritja e caktuar e cmimit t atij produkti do t ndikoj n zvoglimin e sasive t krkuara.

Metodat bashkkohore t studimit t ekonomis jan:Metoda e vrojtimit t nj ngjarjeje t caktuar ekonomike, prcjell dhe studion t dhnat e s kaluars, n mnyr q t mos prsriten gabimet e njejta.Metoda e Analizs ekonomike - kjo metod analizon sjelljet e individve, firmave ndrmarrjeve dhe ekonomin n trsi.

Prmes prdorimit t analizs ekonomike shum m leht mund t kuptohen kundrthniet e s kaluars, t s tashmes dhe t s ardhmes. Ndrmjet t kaluars, t tashmes dh s ardhmes ekziston kontinuitet andaj prmes ksaj analize mund t prognozhohen (parashikohen) rregulalt e sjelljeve t ardhshme (prmes studimit t atyre t s kaluars).N procesin e parashikimit jan t mundshme 2 qasje: Reotrospektive dhe Prospektive.Parimi Retrospektiv bazohet n at se e ardhmja shihet si rezultat I s kaluars.Qasja Prospektive bazohet n t dhnat aktuale nga hulumtimet shkencore dhe sitemi I informacionit, pr kt qlim ajo prdoret m s shpeshti n rastet kur duhet t mirren vendime stratgjike dhe afatgjate.

Metoda e Analizs Statistikore mundson t kuptuarit e si dhe testimin e ligjeve t ndryshme ekonomike, duke i prdorur t dhnat statistikore.T dhnat e ndryshme statistikore mund t paraqiten n forma t ndryshme, p.sh. mbi ecurin e nj dukurie t vshtruar, ndrlidhjen n mes treguesve t ndryshm si dhe pr prezantimin e tendencave t zhvillimit.Metoda Grafike prdort me qllim q t mundsohet nxjerrja e konkluzioneve m praktike. Grafikoni sht nj pasqyr (fotografi) q pasqyron raportin n mes t dy ose m shum variablave. Karakteristik e grafikonit sht se shum t dhna mund t pasqyrohen n nj hapsir t vogl por nga ana tjetr edhe kuptimi I tyre sht shum I leht.Paraqitja grafike mund t jet statike dhe dinamike. Te metoda statike nuk prfshihet faktori koh, ndesa tek metoda dinamike koha sht element shum I rndsishm I analizs.Metoda e Eksperimentit (ka jan eksperimentet kontrrolluese)Gabimi Post hoc, gabimi I varshmris, q do t thot se nse ngjarja A ka ndodhur para ngjarjes B, kjo nuk do t thot se ngjara A e ka shkaktuar ngjarjen B.Modeli Ekonomik sht pasqyrim matematikor I raportit n mes t dy ose m shum variablave. Teoria e matmatizuar ekonomike, mundson q prmes shprehjes s variablave t arrihet preciziteti, qrtsia dhe thjeshtsia, n shpjegimin e fenomeneve dhe ligjeve t ndryshme ekonomike.

Vlersimi I vendimeve ekonomike mund t bht n baz t:Parimi I efikasitetit nnkupton se kemi nj gjendje n t ciln nuk mund t prmirsohet situata e nj personi e t mos keqsohet pozita e personit tjetrParimi I drejtsis nnkupton shprndarjen e pasuris s shoqris n pajtim me rregulla t caktuara t drejtsis.Parimi I stabilitetit nnkupton gjendjen e ekonoms kombtare ku kemi outputin stabil ose rrits n kushte t inflacionit dhe papunsis.

Instrumentet e reja t analizs ekonomike - nuk prdorn vetm n fenomenet ekonomike. Merit t veant ka Gary S. Becker . Fushat n t cilat ai ka filluar hulumtimet e tija jan: sjelljet e amvisris dhe antarve t saj, vendimet n aspktin e lidhjes s martess dhe shkurorzimit, fertiliteti, diskrimini racor, gjinor apo fetar, kriminaliteti dhe proceset politike.Becker thekson se shkenca ekonomike nuk duhet t definohet n baz t fenomeneve q ajo I hulumton , por n baz t mnyrs se si I hulumton.

Parakushti parsor q parashtrohet n planin e objektit t hulumtimit ekonomik sht se ekziston sjellja njerzore n dy elemente parsore: resurset e limituara dhe qllimet alternative.

Kuptimi I ekonomis na mundson q para se gjithash t kuptojme shoqrin n t ciln jetojm, q t sqarojm proceset aktuale si dhe t parashikojm sjelljet e ardhshme ekonomike. (Dr. Bajro Golic)

14.1. Analiza ex post dhe ex ante

N shkencn ekonomike dallojm dy lloje t analizave:Analizn ex postAnalizn ex ante

Analiza ex post ose llogaria kombtare d.m.th. analiza statistikore e t dhnave, mundson analizn e rezultateve t veprimtarive ekonomike, paraqitjen e problemeve dhe fenomeneve negatie varsisht nga rezultatet propozon masa konkrete pr politikn ekonomike. Kjo studion proceset ekonomike nga e kaluara si dhe bht ndrlidhja e tyre. Sipas definicionit sht shkenc empirike.

Analiza ex ante nnkupton progozimin modular t proceseve ekonomike dhe paraqitjen n baz t koncepsioneve t caktuara teorike ka mundson prcaktimin e ligjshmrive t zhvillimit t proceseve ekonomike. Kjo merret me nj model ose proces t ardhshm apo hipotetik, dhe kjo analiz mun t hase tn teorin dhe metodologjin e shtimit ekonomik.Analiza ex post dhe ex ante ka t bj me hulumtimet q kryesisht jan t ndrlidhura me parimet makroekonomike. Si parime metodologjike jan pjes prbrse e do metode sintetikem q patjetr parashtron hipoteza shkencore dhe ato n mnyra empirike I vrteton.15. Subjektet ekonomikeSubjektet m t rndsishme t ekonomis jan: Amvisria, Firmat dhe Shteti (mund t I shtohet edhe Bota e jashtme)Amvisrit jan njsi themelore konsumues n t cilat bhet harxhimi I t mirave materiale dhe shfrytzimi I shrbimeve;Ato jan agjente ekonomike t pavarura, vepruese, raconale q kan pr qllim maksimizimin e mirqenies dhe t jets ekonomike dhe paraqiten s pari si: a) pronar t resurseve ekonomike (toks, puns, kapitalit, aftsive ndrmarrse) dhe b) blers parsor t mallrave dhe shrbimeve , ndrsa nj pjes e t ardhurave shkon n krijimin e fondit kreditues.

Firmat Jan njsi organizative q prodhojn t mira materiale apo kryejn shrbime t caktuara. Atom und t paraqiten si :a) blers t resurseve ekonomike, me t cilat mundsohet procesi I prodhimit, me rast paraqiten edhe si, b) prodhues parsor t t mirave dhe shrbimeve ekonomike.

16. Institucionet EkonomikeJan form e prhershme e ndrlidhjes s subjeketeve ekonomike prmes t cilave garantohen rregullat e sjelles n prputhje me normat morale dhe ligjore n fuqi.Ato mund t jen formale dhe joformale. N rast se t dyjat jan n pajtueshmri ather zvoglohen shpenzimet transakcionale, me rast mundsohet shfrytezimimi sa m efektiv I resurseve.Me Shpenzime Transakcionale, Northi, nnkupton shpenzimet e krijuara pr transakcionet afariste dhe kto shpenzime jan t ndara nga shpenzimet prodhuese.Procesi I msimit sipas Northit sht funksion I dy shtjeve:S pari, menyrs se si besimet e aprovuara filtrojn informacionet q prvetsohen prmes prvojsS Dyti, pervojave t ndryshme q individt ballafaqohen n shoqrit e ndryshme dhe n koh t ndryshme.

Planifikimi sht mnyr e veant e alokimit t resurseve pr shrytzuesit e autorizuar.Prona prmes ktij institucioni bhet shfrytzimi dhe prdorimi I sendeve ose t mirave si dhe prjashtimi I individve q nuk jan pronarTregu sht mekanizm nprmjet t cilit blersit dhe shitsit bashkveprojn me qllim q ndonj malli tia prcaktoj mimin dhe sasin.Historikisht sht vrtetuar si instrument m efikas I rregullimit t marrdhnieve reporduktuese sepse objektivisht n kushtet e tanishme krijon jobarazi ekonomike dhe sociale.Tregu sht mekanizm I fuqishm demokratik q resurset ekzistuese I vlerson n mnyr objective dhe sipas lidjeve t oferts dhe krkess.mimet korrodinojn vendimet e prodhuesve dhe konsumatorve n treg.Ato jan raporte kmbimore me t cilat nj mall kmbehet m mallin tjetr. N ekonomin moderne kjo bhet prmes paras. Gjithashtu mimet u sinjalizojn t gjitha subjeketeve ekonomike ka t prodhojn, sat prodhojn dhe pr k t prodhojn.Konkurrenca sht mekanizm I gars s prgjithshme, rivalitetit dhe lufts s interesave t reciprokisht t kundrta.Konkurrenca e shtetit sht aftsia ekonomike q t prodhohen mallra dhe shrbime t cilat jan n gjendje t konkurojn n tregjet ndrkombtare sa m gjat. Kjo njkohsisht t ndikoj n ngritjen e standardit jetsor t qytetart.Institucionet e mira karakterizohen me at se:Sigurojn dhe mbrojn t drejtat pronsore n shoqriI kufizojn t gjitha elitat e mundshme, q mundohen t ekspoprijojn t ardhurn dhe pasurin e dikujtMaksimalisht sigurojn shanset e njejta pr shtresat e gjra t shoqris n fushn e papunsis, sigurmit social dhe t drejtave njerzore.

Institucionet e krijuara t tregut krijojn dhe mbrojn t drejtat pronsore pa t cilat nuk ka as tregInstitucionet rregulluese t tregut merren me rregullimin, ekstrenalit, ekonomin e vllimit dhe informative jot plota (prsosura)Institucionet stabilizuese t tregut zvoglojn jostabilitetin makroekonomik dhe krizat financiareInstitucionet legjitimuese te tregut sigurojn mbrojtjen sociale, sigurimin shendetsor, pensional etj.

16.1 Ndryshimi I Institucioneve

Institucionet Ekonomike duhet ndryshuar n mnyr evolutive dhe jo revolucionare sepse rrethi I caktuar mund t ndryshoj n mnyr t konsiderueshme sin aspektin politik, ligjdhns dhe teknologjik por njerzit dhe shprehit e tyre ndryshojn shum ngadal. Parakushtet q duhet plotsuar krkesat e kohs n mnyr q t bhet prshtatja e aftsive humane me realitetin e ri ekonomik (Institucional) jan: parakushtet organizative, shkencore dhe politike.

17. Sistemet ekonomike dhe llojet e tyre

Sistemi ekonomik I referohet mnyrs se si nj shoqri vendos t iu prgjigjet 3 sfidave ekonomike: ka t prodhoj? Si do t prodhohen t mirat? Pr k t prodhohen t mirat?A Roger bn nj lloj t klasifikimit t tyre (S. ekonomike) duke theksuar se ka qindra vende n bot por vetem dy sisteme ekonomike, ai kapitalist (ose I tregut) dhe socialist.G Gurvitch (sociology freng) dallon 14 tipe t strukturave arkaike dhe civilizuese dhe me kombinimin e tyre nzjerr 4 tipe kryesore t S.Ekonomike. S. i Dirigjuar (I pjekur, kapitalizmi poltsisht I zhvilluar si n SHBA), S. Fashist (shoqria burokratike-kapitaliste, Gjermania dhe Italia n vitet 20-40), S. Planifikues n parimet e kolektivizmit t tipit etatist (BRSS) dhe S. Planifikues n baz t parimit pluralist (Angli dhe Suedi).

Klasifikimi m I pranueshm I sistemeve ekonomike sht ai q I ndan ato n:Sistemi I ekonomis tradicionaleSistemi I ekonomis s tregutSistemi I ekonomis s planifikuar (komandues)Sistemi I ekonomis s przier.

17.1. Ekonomia TradicionaleParaqet sistemin m t vjetr ekonomik n t cilin prodhohen produkte t njejta dhe ku nuk kan ekzistuar kushtet pr kmbim. Ky system bazohet n ekonomin e prodhimit natyror sipas t cils zgjidhja e vetme bazohet n baz t traditave si sht trashgimia e zejeve, statusi social etj.Kjo ekonomi sht e sistemit t mbyllur dhe nuk e arrin fazn e kmbimit t mallit me para por paraqitn kmbimet e rastit, ku nj mall kmbehej me nj tjetr. M von prmes nj produkti ekuivalent kmbeheshin 2,3 e m shume produkte dhe n kt rast filloi t merr prmasa t gjra dhe m stabile me rast do prodhues shndrrohet n prodhues dhe vet ekzitues (I pavarur).

17.2. Ekonomia e Tregut

sht karakteristik e vendeve t zhvilluara ekonomike q n kuptimin Ideal t tregut prjashton mundsin e przirjes s shtetit n shtjet ekonomike q nnkupton lirin e plot t vendimmarrjes s forcave n treg, sepse sht ekonomi e prons private e mbshtetur n mekanizmat e oferts dhe krkess.

N aspektin histroik ekonomia e tregut ka kaluar npr disa etapaEtapa e Konkurencs s lir (laissez-faire). Ka dominuar gjat gjith shekullit XIX dhe karakterizohet me at se t mirat kapitale ishin pronsi t individve dhe institucioneve private ndrsa shteti kishte vetm pronsi n sektorin e mbrojtjes, gjyqsis, trasportit, hekurudhs etj. Me paraqitjen e Krizs ekonomike globale t viteve 29-33 merr fund periudha e vetrregullimit ekonomik.

Periudha e rregulluar e Ekonomis s Tregut ku shteti luan rolin m aktiv n jetn ekonomike dhe prania e tij sht gjithnj m e madhe. N kt periudh formohen por edhe zgjerohen ndrmarrjet shtetrore, po ashtu bhet intervenimi n sfern e punsimit dhe n pagat. Mekanizmi I rregullimit paraqet fundin e mosprzirjes s shtetit n iniciativn private

Derregullimi I ekonomis s Tregut nnkupton zvoglimin e przirjes s shtetit n aspektin administrativ dhe ligjor. N kt periudh prparsi gjithnj m t madhe fitojn Konkurrenca dhe tregu.

Karakteristikat m esenciale t sistemit ekonomik t treut jane:pjesa drmuese e t mirave kapitale gjenden n pronsi privateekzisitimi I lirive t plota ekonimikeformimi I mimeve nprmjet mekanizmave t tregutkonkurrenca ndrmjet subjekteve t ndryshme ekonomikeautonomia e plot e subjekteve ekonomikedecentralizimi I pushtetit ekonomik

Qllimet parsore t ekonomis s tregut jan: zhvillimi ekonomik, Liria ekonomike, stabiliteti I mimeve, punsimi I plot, siguria ekonomike, barazia ekonomike, efikasiteti ekonomik.

17.3. Ekonomia Komanduese

sht ekonomi e centralizuar (Gjermania dhe Italia gjat viteve 30dhe 40) n kuadr t t cils pjesa m e madhe e firmave gjenden n pronsi t shtetit. Ktu dora e padukshme e tregut (konkurenca, krkesa, oferta, mimi I tregut) zvendsohet me dorn e dukshme t tregut (fuqin dh autoritetin shtetror).Karakteristikat kryesore:t gjitha mjetet e prodhimit jan n pronsi t shtetit (shoqrore)

shteti dhheq ndrmarrjet nprmjet drejtorve t caktuar na vet shtetiproblemet e prons etj.Si karakteristik esenciale e sistemit ekonomik komandues mund t merret kombinimi I diturive dhe njohurive limituese, n nj an dhe pushtetit t fuqishm nga ana tjetr. Si prfundim mund t thuhet se S.E. komandues I ka kaluar ekonomis s tregut vetm prsa I prket punsimit t njerzve.

17.4. Ekonomia Mikste (e przier)

sht model I cili prfshin karakteristika t tri sitemeve t tjera (Tradicional, E. t tregut dhe Komandues) I cili sht I ndrlidhur me ekonomisitin e njohur Freng Fransua Peru I cili n veprn e tij Kapitalizmi e parasheh si ideal bashkkohor t kapitalizmit.N kt sistem prfshihet sektori privat dhe ai shtetror pr funksionim harmonic t t cilit krkohet plan I veprimit. Pra ky sistem nnkupton grshteimin e pronsis private me at shtetrore)N koh t fundit po flitet edhe pr ekonomin sociale t tregut e cila vjen n shprehje n rastet kur si mats (indikator) nuk merret vetm DGP vendore, por b analiza prfshihen edhe vlerat e tjera si drejtsia shoqrore, baraiza e kushteve ekonomike dhe sociale pr t gjith, humanizmi I puns, demokratizimi I ekonomis dhe mbrotja e ambientit.

Ekonomia sociale n kushtet e sotme tenton q tI harmonizoj katr qllime fundamentale dhe shoqrore dhe at: a) lirit personale, b) efikasitetin ekonomik,c) drejtsin sociale dhe d) ruajtjen e burimeve natyrore.

18. Llojet tipet e ekonomis s tregut

Varsisht nga ajo se si veprojn mekanizmat e tregut dhe se far roli luan shteti n rregullimin e jets ekonomike veqohen 3 Tipe (Lloje) t ekonoms s Tregut:anglosaksonaziatiko-lindor-japonezkontinental (gjerman)

Sistemi Anglosakson I ekonomis s tregut mbshtetet kryekput n besimin gjithprfshirs t efikasitetit t mekanizmave t tregut si dhe n efektshmrin shum m t lart t subjekteve private n krahasim me ato shtetrore.

N Sistemin Japonez shtetit I sht dhn rol parsor n prcaktimin e qllimeve t strategjis zhvillimore dhe se nga shteti pritet q t bj por edhe q t jet I aft pr tI mobilizuar t gjitha fuqit ekonomike pr arritjen e qllimeve m par t parashtruara.N Sistemin Gjerman zvhillimi i strategjive nacionale sht i pakuptimt.Zhvillimi kuptohet si nj proces i hapur dhe evolutiv q prshpejtohet prmes vendimeve makroekonomike.Me kt rast shtetit i sht dhn pr detyr q pr subjektet ekonomike q jan prgjegjse pr vetveten t hartoj kornizn ligjore dhe t mbikqyr se si i respektojn rregullat subjektet ekonomike. Arsyet e bashkveprimit t tregut me planin (zhvillimor t hartuar nga shteti)mund t prmblidhen n at se:Tregu I informon t gjith krkuesit dhe subjektet e ndryshme ekonomike pr mimet e produkteve t ndryshme dhe pr shrbimet e ofruara. Varsisht nga impulset prodhuesit e mallrave marrin aksione t caktuara pr t iu prmbajtur rregullave t lojs. Ka raste kur n munges t impulsive paraqitet nevpja e rregullimit shtetror dhe at prmes planit.Plani si institucion ekonomik nuk e prjashton veprimin e tregut dhe shpeshher kemi bashkveprim mes tyre, ashtu si n vendet e zhvilluara ku realizohet praktika e programimit-planifikimit ku bhte fjal pr planin indikativ q ka karakter udhzues. (Pr dallim n vendet ish-socialiste plani ishte obligativ dhe n ato raste dora e padukshme zvendsohej me dorn e dukshme t shtetit).

18.1. Problemet Parsore t ekonomis s tregut

Limitimi I resurseve ekonomike paraqet problemin fundamental ekonomik- problemin e zgjedhjes s prodhimit dhe aftsin e shprndarjes s resurseve t kufizuara ndrmjet tersive t ndryshme konkurruese.Problemi fundamental ekonomik krkon zgjdhjen e 3 shtjeve:ka t prodhohet? (d.m.th. cilat t mira mallra dhe shrbime dhe n far sasie)

Si t prodhohet? (Me ndihmn e cilave resurese dhe cils teknologji t prodhohen ato t mira)

Pr k t Prodhohet (d.m.th. se sit shprndahen t mirat e prodhuara n mes t antarve t shoqris

Si i zgjidh tregu tri problemet parsore ekonomike

18.2. ka do t prodhohetMotoja e prodhimit n ekonomin e tregut sht maksimizimi I profitit. N ko raste firmat jan t interesuara t deportojn dhe t merren me prodhimin e atyre produkteve q kan mimin dhe krkes sa m t larte. mimet e tregut I japin impulse (sinjale) prodhuesve se ka dhe sa t prodhojn. N prcaktimin se ka do t prodhohet ndikojn po ashtu edhe shpenzimet relative t prodhimti, porn realitet vendimet n kt rast I prcakton sistemi I mimeve dhe mekanizmat e tjer t tregut.

18.3. Si t Prodhohen?Mnyra m e mir pr t prodhuesit e ndryshm sht q sa m me sukses ta prballojn konkurrencn e mimeve dhe n ann tjetr t rrisin fitimin e tyre n shkalln m t lart, duke I zvogluar shpenzimet n mas sa m t madhe, n radh t par duke aplikuar metodat m efikase t prodhimit. Kjo sepse sfida se si t prodhohen? prcaktohet n baz t konkurencs s prodhuesve n treg.

18.4. Pr k t prodhohet?Tregjet e faktorve prodhues I prcaktojn pagat, rentat e toks, dividencat, kamatat dhe profitet dhe kto mime quhen mimet e faktorve prodhues. Kta faktor si dhe duke u bazuar n ofertn dhe krkesn n treg, si dhe disa faktor t tjer shoqror mund t konkludojm se shoqria sht ajo q prcakton se pr k t prodhohet, t pasurit apo t varfrit.

18.5. Kush qeveris me Tregun?Nse me kujdes analizojm dhe vshtrojm strukturn e ekonomis s tregut ather qartazni do t shohim varshmrin ndrmjet konsumatorve t shumt dhe teknologjis ekzistuese. Konsumatort qeverisin me tregun nprmjet shijeve dhe dshirave (preferencave) t tyre t trashguara ose t prfituara, e q shprehen nprmjet votave t tyre monetare.

19. Ekonomia dhe Drejtsia

Ekonomia (ekonomiksi) sht e posarisht teoria ekonomike sht ngusht e ndrlidhur me t drejtn. N kushtet e sotme funksionimi I ekonomis s tregut nuk mund t paramendohet pa ekzisitimin e nj sr institcionesh juridike q rregullojn marrdhniet kontraktuese n mes t subjeketeve t ndryshme ekonomike. Varsisht nga lloji I kontrats Institucionet jurdike mund t lujan rolin e akceletorit (shtysit) ose frenuesit (penguesit) t zhvillimit ekonomik.N kuadr t ksaj fusha merita pr kontribut t rndsishm shkencor ka Ronald Coase, I cili pr her t par I trajtoi problemet ekonomik n bashkveprim me aspektin juridik.Sipas Hal R. Varian secila nga kto 2 fusha shkencore ka elemente t rndsishme normative.

Sipas Varianit tri shtjet parsore ekonomike q lidhen me t drejtn dhe ekonomin jan:Analiza e Krimit ku ekonomiksi mund t prdoret pr t analizuar zgjidhjen e aktiviteteve dhe veprimeve penale pr krijimin e nxitjeve q do t frenonin kriminE drejta e detyrimit me rast ekonomiksi mund t prdoretpr t analizuar ndikimin e formave t ndryshme t ligjit mbi prgjegjsitshtjet e veanta Ligji Antitrust ku ekonomiksi mund t prdoret pr t vlersuar ndikimin e sjelljes s firmave si dhe t masave ligjore pr fiksmimin e mimeve.

20. ANALIZA EKONOMIKE E KRIMITKriminaliteti dhe racionaliteti njerzor n vepr

Pasi q nj koh t gjat analiza e kriminalitetit respektivisht shkelja e ligjit ishte e rezevruar pr shkencat juridike, sociollogjike dhe n disa rast t rnda edhe psikologjike. Qndrimi I prgjithshm sociologjik ishte se kriminelet jan njerz iracional ose viktima pasive t rrethit t tyre shoqror.Nj mndim krejtsisht t kundrt e jep Gary S. Becker I cili n veprn e tij Krimi dhe dnimi n aneksin analiza ekonomike thekson se kriminelt silln n mnyr plotsisht racionale dhe se motivimi I tyre I prgjithshm nuk dallon shum nga motivimi I individve t tjer, q do t thot se ata sillen ashtu q t maksimizojn dobin e tyre.Sipas Beckerit pjesn drmuese t kriminelve e prbjn individt q kan prgatitje relativisht t ult arsimore, d.m.th. indivdt q kan vler relativisht t ult t kapitalit njerzor (human), individt t ardhurat e t cilve jan shum t ulta n kuadr t veprimtarive t ligjshme.Prfundimi I Beckerit: Sa m e ashpr t jet politika ndrshkimore ndaj shkelsve t ligjit, kjo do t ndikoj n mnyre preventive q kriminaliteti t zvoglohet, pasi q do t vie tek friksimi I kriminelve potencial.Ekuivalenti monetar I dnimit me vdekje, ishte sfid e rndsishme n analizn ekonomike t krimit, pasi q analiza e ekuivalentit monetary t dnimit me vdekje ishte shum aktuale pr kriminel t ndryshme, pra shtrohet pyetja se sa i dnuari me vdekje do t ishte I gatshm q t paguaj pr tI ikur ekzekutimit t dnimit me vdekje.

P J E S A IIM I K R O E K O N O M I A 1.KAPITALIZMI EKONOMIA E TREGUT

Kapitali sht emrtimi I veant I nj vlere specifike e cila nnkupton pasurin krijuese por nga ana tejtr me kt nocion emrtohet edhe sisitemi ekonomik n t cilin dominon kapitlali (kapitalizmi). Kto dy nocione jan t pandashme nga njra-tjetra seps kapitali e bn t mundshm kapitalizmin ndrsa kapitalizmi nga ana tjetr e mbron, krijon, zgjeron dhe e rrit at.N literaturn ekonomike kapitali nnkupton pronn private mbi mjetet e prodhimit, e nj individi ose nj grupi individsh t cilt kan bashkuar kapitalin e tyre pr sndrtimin e interesave t prbashkta pr realizimin dhe prvetsimin e fitimit sa m t larte.Mendimi (Teoria) Kapitalist(e) mbi Kapitalin: Kapitali sht baz pr ndrlidhjen e faktorve t prodhimit material sit faktorve objektiv (mjeteve t puns dhe lndve t punus) ashtu dhe t faktorit subjektiv (fuqis puntore) m tregun dhe realizmin n treg me rast t ardhurat e realizuara output-i, sht m I madh sesa shpenzimet input-i, prej t cilit del fitimi si e ardhur e kapitalit t ciln e prvetson kapitalisti (pronar I kapitalit).Mendimi (Teoria) Klasor(e) mbi Kapitalin: Kapitalin e sheh si baz t eksploatimit t klass puntore prej nga burojn t gjitha t ardhurat e kapitalistve dhe t gjitha fatkeqsit e klass puntore. Mendimtart e ksaj teorie e shohin kapitalin si vler e cila rritet n saj t shfrytzimit t puns n meditje t puntorve. Ekonomia e Tregut (q prfaqson ekonomin kapitaliste) shoqrin e ndan n pronar dhe jopronar.

TRI DIMENSIONET E EKONOMIS

Tri dimensioned e ekonomis n kohn bashkkohore jan: konkurrenca, komanda dhe ndrrimi t cilat paraiqten si dimensione t cilat veprojn pavarsisht dh at si: horizontale, vertikale dhe kohore.KONKURRENCA - shtdimension q vepron n mnyr horizontale. Ajo nnkupton ofertn dhe krkesn n mekanizmin e tregut, porn kt rast bhet fjal pr konkurenn n mes prodhuesve t degs pr t prfituar sa m shum blers.

KOMANDA sht dimension klasor, sepse ekziston klasa e lart q e komandon klasn e ult e cila sht komanduar. sht dimension vertikal posht-lart pra shpreh pozitn hierarkike n shoqri. Komanda ka si mjet urdhresn dhe nuk ekziston tjetr zgjidhje dgjeshmri apo jo. N kushtet e reja urdhri m tepr formohet prmes stimilumeve apo sanksionimeve financiare.NDRRIMI sht dimension kohor q I dedikohet ndrrimeve t sistemeve ekonomike. Ato m t cilsuara jan kalimet kualitative prej nj sistemi nj tjetr por edhe brenda pr brenda sistemeve ka ndrrime kualitative. Shkaktart e ndrrimeve mund t jen konfliktet klasore, zbulimet e reja shkencore, luftrat, fatkeqsit natyrore etj.

RRETHXHIRIMI I KAPITALIT

Pr ekzistencn normale t nj bashksie shoqrore duhet patjetr t prodhohet panderprr, prandaj kapitali rrjedhimisht duhet t jet n lvizje t vazhdueshme, prkatsisht t lviz n nj rreth t mbyllur n mnyr q pandrprer t prodhoj mallra dhe njherit pronarit t vet t I sjell fitime.

Gjat rrugtimit t vet t detyrueshem kapitali kalon nper 3 faza:N nism statron si para q duhet t shrbej pr blerjen e mallit, por mallit te llojit t prcaktuar n llojet e mjeteve t prodhimit dhe fuqis puntore, mall me t cilin plotsohet prcaktimi I mparshm, prodhimtaria, q sht faza e dyt pr t prodhuar mall tjetr pr tregm dhe n fund faza e tret malli I sapo prodhuar duhet t dal n treg pr tu realizuar (shitur).(Faza e par - Blerja, Faza e dyt Prodhimtaria, Faza e tret Shitja).

RROTULLIMI I KAPITALIT T AVANCUAR

Varsisht nga materializimi (shpenzimi) I kapitalit t avaznuar at e klasifikojm n :

Kapital kryesor (themelor) apo fiksKapital qarkulues apo proporcional

KAPITALI FIKS- sht pjesa e kapitalit t avancuar n mjetet e puns. N kt capital hyn kapitali I avancuar si: ndrtesat, makinat, instalimet, ent e ndryshme, veglat, infrastruktura etj. Sepse kto mjete n procesin e prodhimit marrin pjes n tersi por n malline rie prcjellin vetm vlern e vet, prcjell aq vler sa sht shkalla e vjetrimit prkatsisht amortizimit.

Procesin e zvoglimit t vlers s mjeteve t puns e quajme amortizim apo vjetrim.Shkalla e vjetrimit t mjeteve t puns, prkatsisht kaptalit kryesor varet nga aftsia prdoruese e tyre.Me amortizim fizik kuptojm humbjen e cilsive fizike t kapitalit kryesor nga prdorimi me rast vlera e tij n mnyr sukcesive kalon n produktin e krijuar deri n momentin kur ky kapital vjetrohet plotsisht dhe duhet zvendsuar me capital t ri (mjete e puns me t reja, makinat e vjetra me t reja etj.)Amortizimi moral ekonomik sht pasoj e zhvillimit t shkencs, tekniks t teknologjis dhe t amortizimit t ngadalshm n pikpamje fizike q mund t zgjas 10,12 ose m shum vjet.KAPITALI QARKULLUES cilsohet me shpenzimine plot gjat do rrotulliomi dhe pr t prodhuar prsri duhet t bhet kompenzimi I kapitalit t shpenzuar q prbhet nga avancimi I pjesrishm I kapitalit n faktorin objektiv si ln pune dhe pjesrisht n faktorin subjektiv- fuqin puntore. Kapitali qarkullues sht proporcional me sasin e prodhimtaris q duhet kuptuar se me rritjen e vllimit prodhues proporcionalisht rritet edhe sasia e shpenzuar e kapitalit qarkullues, pra inputi sht n prpjestim t drejt me vllimin e prodhimit.

3.1 RROTULLIMI I TR KAPITALIT T AVANCUAR(shiko n libr faqe 103)

AKUMULIMI I KAPITALITNocioni I akumulimit t kapitalit nnkupton grumbullimin e paras s fituar nga pronari I kapitalit prej realizimit t outputit, minus inputi dhe shpenzimet individuale t kapitalistit. Me Akumulimin e paras-kapital duhet kuptuar akumulimin e forcs ekonomike.

Dallojm 2 faza t akumulimitAkumulimi para (nominal)Akumulimi real (vrtet)Akumulimi para (nominal) prcakton sasin e parave t akumuluara n bank, me qllim q n nj t ardhme t afrt ose me t largt tI shpenzoj pr prcaktimin e vet duke investuar n zgjerimin e kapaciteteve q ndryshe quhet riprodhim I zgjeruar. M kt rast shndrrohet n capital real sepse parat shndrrohen n faktor t prodhimit.

Se sa do t zgjas faza e akumulimit para varet prej disa faktorve:Nga dega ekonomike ku duhet t investohet (shuma q duhet shpenuar pr prmbushjen e nevojave)

Nga kapitali am, prej nga krijohet fitimi prkatsisht prej cilit akumulohet.

Nga prpjestimi I ndarjes s fitimit t realizuar n shpenzimin individual dhe n akumulimin para.

Akumulimi real bht ather kur parat e akumuluara shpenzohen n prcaktimin e vet dhe nga paraja shndrrohen n factor t prodhimit, mjete t puns, lnd pune dhe fuqi puntore, kur realizohet qllimi pr zgjerimin-rritjen e kapaciteteve ose pr prmirsimin e teknik tknologjik t prodhimtaris.

PRBRJA ORGANIKE E KAPITALIT

Efektet e ndikimit t rritjes s kapitalit mbi klasn puntore por edhe prfitimin capitalist bazohet n prbrjen organike t kapitalit.

Prbrja teknike dhe vlerore jan t pandashme sepse bjn fjal pr t njejtin kapital, por shikuar n efektin vleror ose n at sasior. Mjetet e prodhimit q jan m t prsosura japin produkte (rendimente) m t mdha (jan productive), kan vler m t madh, ndrsa punsojn numr m t vogl puntorsh. Pr ta shprehur kt lidhje t ngusht n mes t prbrjes vlerore dhe teknike, zbatohet nj prbrje unike me t ciln kuptojm prbrjen vlerore t kapitalit e cila shprej ndryshime n prbrje teknike dhe e quajm prbrje organike t kapitalit.

TREGU DHE KONKURRENCA

Tregu sht dika q e prcjell gjithnj ekonomin e mallrave duke filluar nga forma e plot e kmbimit e deri t kt ekonomi mallrash. Me zhvillimin e ekonomis s mallrave zhvillohet edhe instituioni itregut, bet perfeksonimi I kmbimit t mallrave n veanti kur fondi I mallrave e tejkalon fondin e blerjes. Me treg pra kuptojm ofertn dhe krkesn si dhe lidhjet e marrveshjeve reciproke ndrsa vendi sht n t shumtn e rasteve m tepr shprehje figurative.

Sipas veorive t ndryshme specifike tregun mund ta ndajm n disa veti: Sipas llojit t konkurencs, sipas tekniks s shitjes, sipas sasis s mallit t ofruar dhe sipas hapsirs ku bhet realizimi I mallrave. (disa lloje tjera libr faqe 107).

MEKANIZMI I VEPRIMIT T TREGUT

Edhe tregu si institucion I veant prdor mekanizma q I prshtaten veprimtaris ndrmjetsuese n botn e mallrave. Instrumentet me t cilat shrbehet tregu jan konkurrenca e cila realizohet prmes oferts dhe krkess.

6.2. KONKURRENCA DHE LLOJET E KONKURRENCS

Konkurrenca sht instrument universal e cila vepron njlloj te t gjith pjesmarrsit n treg. Qllimi I do investuesi sht fitimi, madje maksimalizimi I fitimit, I cili sht karrem trheqs pr do ndrmarrje firm.Llojet e veprimit t konkurrencs dhe prkufizimin e saj e ndajm n:Konkurrenc plotsisht e lirKonkurrenc t kufizuarKonkurrenc plotsisht t kufizuar

1.Konkurrenca plotsisht e lir cilsohet me kushtet e prodhimit t thjesht t mallrave q prfshin numr t pakufizuar pjesmarrsish n treg, t subjekteve t t dy palve ku mallrat ka afrsisht cilsi t njejt. Kjo mundson q pr nj lloj t t mirave t caktohet nj mim I prbashkt n baz t prcaktimit t kohs shoqrisht t domosdoshme e puns si vler e prbashkt. Konkurrenca e lir dominon n periudhn parakapitaliste dhe nj koh t konsiderueshm n kapitalizmin liberal.2. Konkurrenca e kufizuar - ose e prsosur e cila n kushte bashkkohore sht dukuri normale, sepse n t dy polet konkurrenca gjendet n nj numr I kufizuar (m shum s dy, por jo n pa kufi) pjesmarrsit t cilt kan fuqi m t mdha konkurruese se prodhuesi I imt e m t vogl se sa monoploet. (karakteristik e ekonomis bashkkohore).

3. Konkurrenca plotsisht e kufizuar paraqet kushtet e monopilizimit t prodhimtaris. Kur nj deg e ekonomis vihet n pronsi t nj pronari I cili prcakton (dikton) kushtet e tregut. Ktu faktikisht konkurrenca sht tersisht e eliminuar. Kjo form e konkurrencs sht shum e rrall dh afatshkurtr.

Konkurrenca prkah sjellejt e pjesmarrsve ndaj partnerve t tjer njihet si:Konkurrenca lojale (korrekte)Konkurrenca jolojale (jokorrekte)

1.Konkurrenca lojale zhvillohet nprmjet veprimeve t vet firmave pa cenuar fare pavarsin integritetin e frmave konkurruese. Me kt rast konkurrentt shrbehen me mime t ulta, cilsi m t mir t prodhimit, qndrueshmri m t gjat, transport n shtpin e blersit, montim falas etj.2.Konkurrenca jolojale kur nuk respektohen rregullat por prdore edhe mhet joligjore si spiunim I konkurrencs, pengim I dajls s tyre n treg, pengimi I furnizimit t rregullut me lnd t puns apo me energji, madje duke br grabitjen e njerzv apo atentate.

6.2. STRATEGJIT KRYESORE T KONKURRENCS

Konkurrenca I ka disa strategji n t cilat bazohet zhvillimi I tregut e kto jan:Konkurrenca e mimeveDeprtimiFuqia monopoliste

1.Konkurrenca e mimeve zhvillohet kur firmat (ndrmarrjet) angazhohen pr trheqjn e blersve duke iu ofruar mallrat njejt si firamt e tjera por m mime m t ulta.

Jan t prirura me do kush ta ulin inputin (shpenzimet e prodhimit, uljen e pagave) ruajn kontinuitetin e prodhimit por edhe influencojn konkurrentt ku disa prej t cilve bhen viktim e konkurrncs ndrsa disa mbijetojn.2. Deprtimi bhet kur firmat rndom mbijetuara kan financuar institute shkencore hulumtuese dhe teknike t prodhimit n treg, t cilt bjn zbulime t reja dhe si thot populli prmes ksaj metode t re merr ajkn, realizon fitime shum t larta, madje suplementare (ekstra fitim).3.Fuqia monopoliste - arrihet si e kemi prmendur m par kur nj firm mbizotron mbi frmat tjera konkurruese, q mund t arrihet me konkurrenc lojale apo jolojale dhe me centralizim prkatsisht grupizim t kapitalit.

7. Oferta dhe Krkesa

Jan instrumente t pazvndesueshme t tregut prkatsisht t konkurrencs n treg. Oferta dhe Krkesa jan dy pole t kundrta por q kane funksionim t njejt dhe jan t paqndrueshme dhe jo funksionale si t ndara prkatsisht t vetmuara. Kjo Vlen pr ekonomin e mallrave, ku ka konkurrenc ndrsa n ekonomin natyrore nuk ekziston, prandaj nuk ka as institucion t oferts dhe krkess,sepse do gj e prodhuar shkon drejtprsdrejti n shpenzim.

7.1. Ligji I Oferts

Me ofert duhet kuptuar gjith sasia e mallrave dhe e shrbimeve q n nj ekonomi t caktuar dhe n nj moment t caktuar mund t nxirret n treg. Kjo sasi varet nga disa faktor: Faktori baz sht sasia e prodhimit shoqror I asaj ekonomie, ndrsa faktori tjetr sht eksporti dhe importi q mund t rrit ose zvogloj sasin e oferts. Rol t parndsishem kan edhe prodhimet e krijuara n kohra t mhershme dhe t parealizuara n at koh andaj si mallra prcillen me vite t tra. Oferta sht kategori shum e ndryshueshme pr ka ndikim m t rndsishm ka krkesa, por nuk jan t parndsi edhe ndikimi nga prodhimet e tjera konkuruese si prodhime alternative.Krkesa prcakton ofertn, prkatsisht sasin e oferts nprmjet t vots s blersve (Votave monetare).mimet e arritura n treg veprojn n oftert n prpjestim t drejt, do t thot, nse pr fardo arsye mimet rriten ato shrbejn si karrem stimulues pr rritjen e oferts dhe e kundrta.Varsisht nga lmi I prodhimit edhe veprimi I mimeve n ofert ndryshon (m gjrsisht libr faqe 113).7.2. Ligji I Krkess

Krkesa shprehet n sasin e parave q kan nevojtart pr blerjen e atyre t mirave ose shrbimeve q u nevoiten.Ajo diferencohet n Fondet e Akumulimit, Fondet e Amortizimit, Afariste etj (pr prodhuesit t cilt kto I prdorin pr prsosjen e makineris etj. Me qllim t sigurimit t vazhdimsis s prodhimit) dhe n Grupin tjetr q shprehet me aftsin blerse t t gjith qytetarve. Shuma e prgjithshme e parave q kan qytetart n xhepat e tyre paraqet Krkesn n Prgjithsi ndrsa ato pr blerjen e llojeve t ndryshme paraqet ate n Veanti.Krkesa pa dyshim varet nga oferta n sasin dhe llojllojshmrin e t mirave t ofruara, por ksaj t dyts, oferts I intereson (thellsia) e xhepave t blersve. Krkesa n veanti sht n varsi m t drejtprdrejt me mimet me t cilat qndron n prpjestim t zhdrejt.Krkesat pr t mira t domosdoshme kan nj elasticitet m pak t ndjeshm ndaj mimeve (ndryshimi I mimit nuk e ndryshon shum Krkesn) ndrsa te prodhimet Lukosoze sht shum pak elastik (e ndryshon shum Krkesn).

Krkesat e lidhura pr ato t mira t pandashme (mimi I rrymes, apo pr nxehje termoakumuluese) Ngritja apo rnja e mimit pr njren apo tjetrn ndikon q t shfrytzohen m shum apo m pak.

Krkesa alternavitve paraqitet te prodhimet q jan pr t njejtn nevoj, pra kan vler t njejt t prdorimit, por nga prbrja materiale jant t ndryshme. P.sh. nse ngriten mimet e konfeksionit t lkurs blersit orientohen n konfeksionin prej lkure artificiale.

7.3. Ekuilibrimi I Tregut (Oferts dhe Krkess ) nn Veprimin e mimeve

Oferta dhe Krkesa, kto dy pole t kundrta, pr funksionimin normal t tregut si peshore t padukshme, por shum efektive n afat t shkurtr, mund ta bjn baraspeshn, por shum t brisht, e cila lkundet dhe humb baraspeshn.N rastin m t mir ekonomia qndron buz baraspeshs vetm rasisht dhe n afat fare t shkurtr. Kjo ndodh pr shkak se Ekonomia e tregut sht plotsisht e Lir.Tregu Ekuilibrohet prmes Oferts dhe Krkess n at mnyr q prodhuesit q kan mimet m t ulta pr mallra apo shrbime n momentin e rritjes s Krkess I ngrisin mimet, ndrsa ata prodhues q kan mime m t larata I ulin ato me qllim t shtimit t fitimit. N kt mnyr fitohet nj mesatare e mimeve t tregut.Nse Oferta e tejkalon krkesn e aft blerse mimet ulen q ka si pasoj destimulimin e prodhimit (zvoglimin e Oferts)Nse Oferta sht m e ult se Krkesa e aft blerse mimet rriten dhe e stimulojn prodhimin.N raste kur firmat nuk mund t adaptohen me kushtet e tregut jan t obilguara q ta orientojn prodhimtarin e tyre n deg t tjera ekonomike. Ky veprim kur Kapitali kalon nga nj deg n tjetrn quhet Shtegtim i Kapitalit.

8. Ndrmarrjet (Firmat) dhe Organizimi I tyre

Ndrmarrjet (Firmat) prodhuese kan eprsi ndaj atyre shrbyese sepse kto jan t organikisht t lidhura dhe t varura nga Firmat Prodhuese.Firmat Prodhuese jan ato subjekte ekonomike t cilat I krijojn t gjitha t mirat materiale q konsiderohen si t domosdoshme pr plotsimin e nevojave individuale t do njeriu.Problemet e prbashkta t firmave pavarsisht degs ekonomike jan:Cili sht malli m I krkuar n treg? Cila sht sasia e Krkess?Si lvizin mimet n treg dhe n far raporti qndron Firma ndaj mimeve t ofruara t tregut? (m shum faqe 118)

Llojet e Firmave sipas Organizimit

Ndahen n :Ndrmarrje IndividualeNdrmarrje OrtakeKoorporata

8.1. Ndrmarrjet Individuale

Ndrmarrje Individuale jan ndrmarrjet n pronsi individuale prkatsisht n pronsi personale, si posedues I vetm por edhe drejtues I vetm paraqitet Pronari I cili sht I vetmi prgjegjs pr mbarvajtjen ose dshtimin e firms, por edhe prgjegjs ndaj t gjitha detyrimeve q mund t kt firma ndaj t tjerve. Ai merr pjes aktive n t gjitha fazat e qarkullimit t kapitalit, jo vetm n aspektin organizativ por edhe n prodhimtari t drejtprdrejt. Jan forma m e vjeter dhe m e thjesht e organizimit. Jan m karakteristike n lmin e Bujqsis, zejtaris, hotelieris, tregtis etj. Jan firma q angazhojn numr t pakt t puntorve

Eprsit dhe t metat e firmave Individuale:Struktura drejtuese sht fare e thjeshtPronari I firms merr prsipr t gjitha vendimet p trsine e veprimtaris ekonomikePronarit I takon I gjith fitimi q ka realizuar nga veprimtaria Ekonomike dhe e prdor sipas vullnetit t vet.Pr formimin e saj ka shum pak krkesa ligjore dhe administrativeBurimet financiare merren me veshtirsi m t madhe dhe n sasi m t vogla sepse garancionet ndaj bankave jan t pakta-fuqia paguese sht e vogl.

8.2. Ndrmarrjet (Firmat) Ortake

Ky lloj I organizimit t ndrmarrjeve sht form m e lart dhe prbhet nga dy ose m shum pronar-bashkpronar. Secili pronar merr pjes me kapitalin e vet, merr prgjegjsin ortak me tjetrin (t tjert) dhe natyrisht merr pjes n prvetsimin e pjess s vet t fitimit, varsisht n prputhje me pjesmarrjen e kapitalit t vet n at t prbashkt. Po ashtu merr prsipr edhe pjesn e prgjegjsive n humbjet eventuale t firmes. Numri I ortakve nuk sht I kufizuar por as i pakufishm.Ortakt patjetr duhet t arrijn marrveshje pr do veprim n firm. do Ortak sht me ligj prgjegjs pr t gjitha detyrimet e firms ndaj subjeteve tjera, pavarsisht nse sht gabim I ortakut tjetr.Eprsit dhe t metat e firmave Ortake jan:Krijimi I tyre sikurse I atyre individuale bhet pa vshtirsi t mdha administrative dhe ligjore.Meq ka n pronsi sasi m t madhe t kapitalit sht e aft t trheq m shum kapital nga jasht sesa ato individuale.Kredibiliteti I firms sht di m I lart sepse disponon sasi m t madhe t kapitalit si garanc ndaj huadhnsve.Aftsia organizative dhe drejtuese sht n nj nivel m t lart dhe kryesisht n duart e profesionistve t cilt mund t jen ortak apo jo.Nj ortak mban prgjegjsi edhe pr ortakt e tjerOrtakria shprbhet ne momentin q njri nga ortakt trhiqet nga marrveshja ndrsa t tjert jan t detyruar ta pranojn shprbrjen pr t gjith.

8.3. Koorporatat

Kto jan forma organizative t ndrmarrjeve shum m t organizuara sesa firmat Individuale dhe ortake, numerikisht jan m t pakta por sasia e kapitalit me t cilin disponojn sht e pakrahasueshme, m e madhe se format e tjera organizative. Ato formohen me centralizimin vullnetar t kapitalit q realizohet prmes shitjes s letrave me vler t ashtquajtura aksione dhe kushtimisht nga kjo quhen edhe Shoqri Aksionare.Aksioni sht letr me vler e cila I jep pronarit t vet t drejtn e titullarit t pronsis n pjesn prkatse n pasurin e shoqrise aksionare. Me t vrtetohet se ai ka investuar vler nominale (t shnuar n aksion) dhe se me t fiton t drejtn t marr pjes n shprndarjen e fitimit t realizuar nga shoqria aksionare.Struktura drejtuese ndryshon rrnjsisht nga firmat individuale dhe firmat ortake sepse organizohen n form qeverisjeje ku marrin pjes t gjith pronart n form t nj hierarkie m n krye Kuvendin e Aksionarve deri t Kshilli Ekzekutiv, ndrsa udhheqjen e drejtprdrejt e bjn udhheqsit profesional. Kto firma kan kapacitete t mdha prodhuese apo shrbyese dhe mbi t gjitha e kan interesin kryekput q t realizojn fitim sa m t madh.Eprsit dhe t metat e Koorporatave:Parat pr themelimin e korporatave grumbullohen shum shpejt.Disponon me sasi shum m t madhe t kapitalit.Jan shum kredibil, sepse kan shum kapital baz pr t huazuar Bashkpronart (aksionart) nuk mund ta trheqin kapitalin e tyre t avancuar n shoqri asksionare prandaj edhe nuk mund ta shprbjn shoqrin aksionareAksionart t cilt dshirojn t dalin nga korporata por pa e humbur kapitalin e tyre mund ta bjn me shitjen e aksioneve n bursa prkatse.

9. Format e Avancimit t kapitalitFormat e Avancimit t kapitalit jan:Kapitali IndustrialKapitali TregtarKapitali i tregtis s paras (kapitali financiar)Kapitali AksionarKapitali i avancuar pr blerjen e toks dhe n punimin e saj

9.1. Kapitali Industrial

Kapitali Industrial quhet ai kapital q vepron nprmjet sistemit t makineris pr prodhimin e t mirave materiale me qllim t prodhimit t nj t ardhure pr pronarin e vet q quhet fitim industrial. Ky daton q nga shthurja e prodhimtaris manifakturale, prkatsisht revolucionit industrial.

K.I. Nuk duhet kuptuar si sistem makinash, por si trsi e kapitalit q gjendet n funksion t veprimtaris komplete n t gjitha fazat e rrotullimit (n mjetet e prodhimit, n fuqin puntore, n mallra, n para q mund t jet n fazat e qarkullimit apo t prodhimtaris s mirfillt).

9.2. Fitimi Industrial

Meq te kapitali industrial veohen ndryshime qensore nga prodhimtaria zejtare e bujqsore sepse kapitali sht I angazhuar jo vetm n faktort objektiv t prodhimtaris por edhe n fuqin puntore, ndrsa pronari I kapitalit sht I ndar nga puna, ai merret vetm me qeverisjen e mjeteve t puns, prandaj ai prvetson fitim pa pun dhe kt e konsideron shprblim pr punn e vet qeverisse, shprblim q sht pakrahasueshm dhe m I madh se sa I t tjerve q jetojn me punn e tyre. Fitimi sht nj e ardhur q krijohet gjat procesit t prodhimtaris por q realizohet n procesin e qarkullimit. (shembulli faqe 124)mimi kushtues formohet nga do prodhues I veant nga inputi individual, prkatsisht nga shpenzimet e prodhimtaris. Formohet n mnyr dytsore si mim kushtues FIKS dhe mim kushtues I ndryshueshem.mimi kushtues fiks prcaktohet nga shpenzimet e kapitlati kryesor (themelor) t avancuar n masn e vt t plot prnjher, por I shpenzuar n mnyr sukcesive gjat tr jets s vet prdoruese, n sasi gjithnj t njejt-fikse.mimi kushtues qarkullues prcaktohet nga pjesa tjetr e kapitalit q buron nga lnda e puns dhe e puns s njeriut. Kapitali qarkullues ndryshon n prpjestim t drejt me sasin e prodhuar t t mirave materiale, madje n qoft se ndrprehet prodhimtaria edhe shpenzimet qarkulluese do t jen zero ndrsa shpenzimet fikse mbeten t pandryshuara.Norma e fitimit sht madhsi relative e cila tregon prqindjen e plleshmris s kapitalit dhe varet nga kapitali I avancuar dhe fitimi I realizuar.Masa e fitimit tregon sasin apsolute t fitimit t realizuar. (Formula faqe 126)Si ndryshim nga norma e fitimit q shpreh prqindjen e plleshmris s kapitlait, masa e fitimit e shpreh sasin apsolute t paras q prvetson kapitalisti industrial.9.3. Kapitali Tregtar

Kapitali Industrial-prodhues ndahet n dysh, por me nj eprsi ndaj kapitalit industrial I cili mund ta bj realizimin e mallrave edhe pa tregtin, kapitali tregtar nuk ka ka t realizoj po nuk I dha prodhimtaria kt mundsi.

P---M---P1

Firmat tregtare varsisht nga sasia e mallrave q realizojn prnjher mund t jen Grosiste (me shumic) ose Detaliste (me pakic)

9.4. Shpenzimet e Qarkullimit

T gjitha shpenzimet e domosdoshmme pr rrethxhirimin normal t kapitalit t cilat nuk jan pjes e kapitalit t avancuar n rrethxhirim quhen Shpenzime t Qarkullimit.Ato ndahen n 2 grupe:Shpenzimet e kulluara (neto) t qarkullimitShpenzimet Heterogjene (prodhuese) t qarkullimit

9.5. Shpenzimet e Kulluara (neto) t Qarkullimit

N kt grup t shpenzimeve hyjn t gjitha ato shpenzime t puns s materializuar (mjeteve materiale) dhe t puns s gjall (fuqis puntore) q jan t lidhura vetm me shitblerjen e Mallit (P-M apo M-P1). Veti specifike e ktyre shpenzimeve sht se ato nuk krijojn kurrfar vlere t re dhe se n parim nuk mund t kompensohen nga mimi I shitjes.Shpenzimet Neto t prodhimit paraqiten n tri forma kryesore:Shpenzimet e ShitblerjesShpenzimet e Kontabilitetit tregtar dheShpenzimet e Paras

Shpenzimet e Shitblerjes jan ato q paraqiten rreth shitblerjes, por jo edhe kapitalit me t cilin blihet malli, q shrben me metamorfozat (P-M apo M-P) N shpenzimet e shitblerjes hyjn nj sr shpenzimesh si jan: shpenzimet e udhtimit zyrtar afarist me qllim t kontraktimeve pr shitblerje, shpenzimet e kontakteve jo t drejtprdrejta, si t letrave, telefonit, telefaksit etj. Shpenzimet e Lokalit, shpenzimet e domosdoshme (rrym, ngrohje etj.) dhe t fuqis puntore n tregti. N neto shpenzime hyjn edhe shpenzimet e propagands ekonomike (n TV, Gazeta, prmes Afisheve, Panove etj.)Shpenzimet e Kontabilitetit prfshijn shpenzimet e letrs, ngjyrs, makinave llogaritse etj. Si dhe t fuqis puntore. Prmes kontabilitetit prcillet shkalla e rentabilitetit t ndrmarrjes.Shpenzimet e paras gjithashtu jan joprodhuese por I kompenson shteti I cili prvetson nj pjes t vlers n form t tatimeve t ndryshme. (Shtypja e kartmonedhave t reja apo e monedhave nga metali).

9.6. Shpenzimet Heterogjene (Prodhuese) t Qarkullimit

Quhen shpenzime prodhuese t qarkullimit sepse paraqiten si domosdoshmri e kontinuitetit t prodhimtaris, prandaj paraqitja e tyre n form t ruajtjes apo paketimit konsiderohet si vazhdim I prodhimtaris n koh, kurse transporti si vazhdim I Prodhimtaris.Shpenzimet e ruajtes jan shpenzime q dalin nga nevoja e riprodhimit t kapitalit. Pr tu zhvilluar normalisht procesi I rrethxhirimit duhen shpenzime t konsiderueshme n forma dhe ne faza t ndryshme q ekzistojn edhe n kto rezerva:

n form t kapitalit prodhuesn form t rezervs s mirfillt

a. Rezervat n form t kapitalit prodhues (lnd t para, gjysmfabrikateve, lnd djegse etj.) jan t domosdoshme pr tu ruajtur kontinuiteti I prodhimit sepse asnj nrmarrje nuk mund t furnizohet sukcesivisht ashtu si rrjedh prodhimi.

b. Rezervat e mirfillta t mallit formohen sepse malli I posa prodhuar nuk mund t realizohet menjher pr shkak t konkurrencs ose pr shkak t prodhimit sezonal.

Shpenzimet e Transportit jan gjithashtu t domosdoshme sepse sht gati e pamundshme t realizohen prodhimet aty ku prodhohen. Kto shpenzime I kompenson shoqria pmes mimit t shitjes s mallit.

9.7. Fitimi Tregtar

Fitimi tregtar e ka burimin e prbashkt me fitimin industrial, shpjegimi qndron n faktin se pronari I kapitalit industrial nj pjes t fitimit t vet vullnetarisht ia prcjell tregtis, m rast vets ia zvoglon fitimin, prkatsisht fitimin e vet e ndan me tregtarin. Kt e bn me metoda t ndryshme si nprmjet t marshes tregtare apo rabatit tregtar. (faqe 131-132).

10. Kapitali Hua (I tregtis s paras) dhe Kamata (Interesi) 10.1. Kapitali Hua

N kushtet e marrdhnieve kapitaliste paraja prve funksioneve normale q I kryen n rolin e ndrmjetsuesit, n botn e mallrave dhe shrbimeve e merr edhe nj funksion t ri bht kapital, rritet. sht e njohur se kapitali s pari parqitet n formn e paras dhe m pastaj hyn n qarkullim si Kapital prodhues apo tregtar. Pastaj prsri del n formn e mparshme si para por e rritur, prandaj paraja bhet kapital ather kur, pasi t kaloj npr disa faza t qarkullimit arrin rritje. Ky Kapital, ne formn e vet fillestare nuk sht paraqitur pr her t par n kapitalizm por n sistemin feudal n form t kapitalit tregtar dhe kapitalit fajde.Pjesn e fitimit q prvetson huadhnsi si pjes t fitimit industrial ose tregtar quhet Interes (kamat).Interesi sht nj pjes e vlers s fituar prkatsisht e fitimit t kapitalistit ndrmarrs t ciln ia detyron huadhnsit, sepse e ka shfrytzuar vlern e prdorimit t kapitalit t tij.

10.2. Norma e Kamats (Interesit)

Ajo q prcakton shkalln e plleshmris s kapitalit hua nuk sht interesi (kamata) por norma (prqindja) e saj, q sht raporti n mes t kamats dhe kapitalit t huazuar. Faktort q veprojn n formimin e norms s kamats (interesit) jan: Norma e fitimit q sht burim I vetm prej nga rjedh interesi dhe Oferta dhe Krkesa pr kt kapital

Norma e Fitimit sht tregues i rentabilitetit t kapitalit n funksion I cili, po q se sht I huazuar, duhet t ndahet n mes 2 kapitalistve: Huadhnsit dhe Huamarrsit. Prandaj, prcaktuesi normal dhe prkufizues I maksimumit t norms s interesit sht norma e fitimit, e cila duhet t ndahet n mes ktyre dyve.

Faktori tjetr vepron nprmjet Oferts dhe Krkess se kapitalit Hua q n rastin e mallrave ka veprim t njejt, vepron n prpjestim t drejt me krkesn e n prpjestim t zhdrejt me Ofertn.Norma e Kamats n prgjithsi paraqitet si madhsi e pandryshueshme apo ka tendenc uljeje prveq n periudha t veanta si jan Krizat Ekonomike ku ajo mund t kt tendenc rritjeje. (Efektet zvogluese dhe rritse faqe 136).

10.3. Fitimi I ndrmarrsve dhe Kamata

sht fjala pr dy kategori t ardhurash t klass kapitaliste.Fitimi paraqet t ardhurat nga prona mbi kapitalin n funksion, ndrsa interesi (kamata) t ardhurat nga kapitali pron.Pr kapitalistin prodhues q vepron n kapital t marr hua, fitimi bruto ndahet n dy pjes: interesi, q ai duhet tia paguaj huadhnsit, dhe teprica prmbi interesin q prbn pjesn e tij- n fitim. N qoft se norma e prgjithshme e fitimit sht e dhn, kjo pjes e fundit prcaktohet nga prqdindja (norma) e interesit, n qoft se sht e dhn prqindja e interesit kjo pjes prcaktohet nga norma e prgjithshme e fitimit.

10.4. Roli i Kapitalit Hua

Me paraqitjen e vet, kapitali hua e luan edhe rolin q I sht prcaktuar pr ekonomin kapitaliste. Roli I kapitalit Hua sht n rritje e sipr me zhvillimin e ekonomis kapitaliste. Ky rol sht I shumfisht:Shkurtohet koha e akumulimit t paras dhe shndrrimi n akumulim real.E shpejton dhe e bn m efikas shtegtimin e kapitalit, sepse kapitalistt m norm t ult t fitimit nuk jan t detyruar ta presin amortizimin e plot fizik t kapitalit t tyre, por nj pjes nga fondi I amortizimit q u mungon e plotsojn nga huaj