Recenzenci naukowi: prof. dr hab. Krzysztof KwaÊniewskiprof. dr hab. Micha∏ Lisprof. dr hab. Marek S. Szczepaƒski

Redakcja: Zofia Domaƒska

Korekta: Eliza Otto

Projekt ok∏adki: Katarzyna Juras

Ksià˝ka dotowana przez Wydzia∏ Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego

Ksià˝ka dotowana przez Fundacj´ im. Ró˝y Luksemburg

ISBN 978-83-7383-185-8

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar,Warszawa 2006

Wydawnictwo Naukowe Scholar Spó∏ka z o.o.ul. Krakowskie PrzedmieÊcie 62, 00-322 Warszawatel./fax: 022 828 95 63, 022 828 93 91, 022 826 59 21dzia∏ handlowy: jw. wew. 105 lub 108; 022 635 74 01 wew. 219 e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.plwww.scholar.com.pl

Sk∏ad i ∏amanie: WN „Scholar” (¸ukasz Moczarski)Druk: Wojskowa Drukarnia w ̧ odzi

SPIS TREÂCI

WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Plan i cele badawcze ksià˝ki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Metodyka badaƒ i kodowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Uwagi o zasadach cytowania i bibliografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

CZ¢Âå ITEORETYCZNE ASPEKTY ANIMOZJI I KONFLIKTÓW

NARODOWOÂCIOWYCH I ETNICZNYCH W WYMIARZE

SYMBOLICZNYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

ROZDZIA¸ 1KONFLIKTY NARODOWE I ETNICZNE – PERSPEKTYWA TEORETYCZNA. UWAGI WST¢PNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241.1. Konflikt spo∏eczny a konflikt etniczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241.2. Modele opisu animozji i konfliktów narodowoÊciowych

w wymiarze symbolicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321.3. Zasób i dobro etniczne – etnicznoÊç a modernizacja w Polsce . . . . . . . . . . . 381.4. Terytorialne i nieterytorialne konflikty etniczne w wymiarze

symbolicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

ROZDZIA¸ 2O ZNACZENIU TERYTORIUM DLA NAUK SPO¸ECZNYCH I KULTURY . . . . . . . . . . . . 452.1. Kategoria terytorium a inne kategorie w naukach spo∏ecznych . . . . . . . . . . 452.2. Fenomenologiczna i antropologiczna analiza kategorii terytorium . . . . . . . 552.3. Terytorium jako residuum ontologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592.4. Konstrukty etniczne na bazie terytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

ROZDZIA¸ 3SOCJOLOGIA POMNIKA, CZYLI W POSZUKIWANIU

FATALNEJ SI¸Y KAMIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 663.1. Definicja i typologia pomników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 673.2. Poziomy analityczne socjologii pomnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

3.2.1. Estetyka pomnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

3.2.2. Pomnik jako element podsystemu komunikacyjnego . . . . . . . . . . . . . 863.2.3. Pomnik z perspektywy mikrosocjologicznej

i antropologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 893.2.4. Pomnik z perspektywy makrosocjologicznej

i politologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 903.3. Wymiary spo∏eczne pomnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 913.4. Pomnik jako przedmiot konfliktu. Uwagi wprowadzajàce . . . . . . . . . . . . . . 98

ROZDZIA¸ 4DOMENY SYMBOLICZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1034.1. O homologii mi´dzy ludowà religijnoÊcià a nacjonalizmem . . . . . . . . . . . . . 1034.2. Domena symboliczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

CZ¢Âå IISTOSUNKI ETNICZNE NA ÂLÑSKU: ZASTOSOWANIE

BADAWCZE KONCEPCJI DOMENY SYMBOLICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

ROZDZIA¸ 5O WIELOÂCI DYSKURSÓW TO˚SAMOÂCIOWYCH

I IDENTYFIKACJI NA ÂLÑSKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1265.1. Wiele twarzy narodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1275.2. Po co debata o narodowoÊci Êlàskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1295.3. Âlàzacy – charakterystyka spo∏ecznoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315.4. Âlàskie trajektorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1455.5. „EtnicznoÊç wyobra˝ona” opolskich Niemców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1505.6. Âlàzacy o identyfikacji niemieckiej w Êwietle spisu powszechnego . . . . . . . . 154

ROZDZIA¸ 6ANIMOZJE NARODOWOÂCIOWE W WYMIARZE SYMBOLICZNYM

NA ÂLÑSKU W LATACH 1989–2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1656.1. Mit Ziem Odzyskanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1666.2. Walka o „krajobraz semantyczny” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1736.3. Historyczne uwarunkowania fundowania pomników ̋ o∏nierzom

niemieckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1816.4. Pomniki upami´tniajàce ̋ o∏nierzy niemieckich na Âlàsku

w latach 1945–1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1866.5. Konflikty o pomniki upami´tniajàce ̋ o∏nierzy niemieckich

w latach 1989–2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1906.6. Studium przypadku: konflikt o pomnik w Mechnicach . . . . . . . . . . . . . . . 2256.7. Sporne pomniki polskie w „gminach niemieckich” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2386.8. „Obozy dla Niemców” na Âlàsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2426.9. Studium przypadku: ̧ ambinowice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

6.10. Konflikty o Gór´ Âwi´tej Anny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

ROZDZIA¸ 7WYJAÂNIENIE ANIMOZJI I KONFLIKTÓW POLSKO-NIEMIECKICH

NA ÂLÑSKU W WYMIARZE SYMBOLICZNYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2687.1. O nieredukowalnoÊci konfliktów w wymiarze symbolicznym na Âlàsku . . . 2687.2. Polityczny i religijny kult zmar∏ych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2737.3. Âlàskie domeny symboliczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

CZ¢Âå IIIPRZEGLÑD MI¢DZYETNICZNYCH SPORÓW

O UPAMI¢TNIENIA W POLSCE W LATACH 1989–2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

ROZDZIA¸ 8TOPOGRAFIA I HISTORIA ANIMOZJI I KONFLIKTÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2888.1. Upami´tnienia niemieckie poza Âlàskiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2888.2. Pomniki i tablice mniejszoÊci ukraiƒskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2918.3. Pomniki bia∏oruskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3078.4. Animozje polsko-˝ydowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3128.5. Litwini, Ormianie i Romowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320

ROZDZIA¸ 9WYJAÂNIENIE KONFLIKTÓW ZA POMOCÑ KONCEPCJI

DOMENY SYMBOLICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3299.1. Niemcy a Ukraiƒcy: podobieƒstwa i ró˝nice restytucji

domeny symbolicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3299.2. Domeny martyrologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3349.3. MniejszoÊciowe domeny w Polsce – podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

ZAKO¡CZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

ROZDZIA¸ 10O ZASADNOÂCI WPROWADZONYCH KATEGORII

W ÂWIETLE BADA¡ EMPIRYCZNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34210.1. Domeny symboliczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34210.2. Projekt studium przypadku: Cmentarz Orlàt Lwowskich . . . . . . . . . . . . . . 34610.3. Projekt studium przypadku: Jerozolima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34810.4. Strategie rozwiàzywania i zarzàdzania konfliktami

narodowoÊciowymi i etnicznymi w wymiarze symbolicznym . . . . . . . . . . . 34910.5. Podsumowanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

BIBLIOGRAFIA CYTOWANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355I. Ksià˝ki i artyku∏y naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355II. Beletrystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368III. Artyku∏y i wywiady prasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368

IV. Komunikaty z badaƒ spo∏ecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370V. Ulotki, informatory, ksià˝ki propagandowe, biuletyny komisji

sejmowych, protoko∏y, niepublikowane dokumenty, ekspertyzy i wystàpienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370

VI. Dokumenty mowy nienawiÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371VII. Dokumenty multimedialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

THE NATIONALITY AND ETHNIC CONFLICTS

IN THE SYMBOLIC DIMENSION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372

INDEKS NAZWISK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

Legenda o poleg∏ym ˝o∏nierzu(1918)

1Gdy wojna trwa∏a od pi´ciu latI chcia∏a potrwaç dalej, ˚o∏nierz na polu chwa∏y pad∏,Bo tak ̋ o∏nierzowi kazali.

2Lecz wojna ciàgle trwa i trwa,Wi´c cesarz z ˝alem pyta,Czemu przedwczeÊnie i tak raz dwa˚o∏nierz wyciàgnà∏ kopyta.

3Ju˝ dawno w grobie le˝a∏ trup.Nad grobem noc lipcowa.A w nocy posz∏a odszukaç gróbLekarska komisja wojskowa.

4Komisja wojskowa uda∏a si´Z ∏opatà poÊwi´conàNa poÊwi´conà ziemi ,́ gdzie˚o∏nierza ekshumowano.

5Zbadali ̋ o∏nierza od stóp do g∏ów,Choç nie mia∏ ju˝ stopy i g∏owy.„Na front! Ukrywa si ,́ ale jest zdrów”. –Tak orzek∏ lekarz wojskowy.

6I musia∏ ̋ o∏nierz z nimi pójÊçW t´ noc b∏´kitnà i czystà.Gdy zdejmiesz he∏m, to zobaczysz – spójrz:Gwiazdy nad wioskà ojczystà.[…]

8Ksiàdz proboszcz przed ̋ o∏nierzem szed∏,Bo grobem Êmierdzia∏o truch∏o,I kadzielnicà macha∏ przedTruch∏em, by tak nie cuch∏o.

9Dla animuszu t´gi tuszI marsza mu zagrali.A ˝o∏nierz kuprem rusza ju˝I marsz! – bo tak mu kazali.[…]

11A zezw∏ok pomalowali muNa czarno-bia∏o-czerwono,By, ˝e jest Êcierwem bez ̋ ycia i tchu,Przypadkiem nie zauwa˝ono.[…]

14Krzycza∏y koty, wy∏y psyI szczury gwizda∏y na gumnach:„Nie b´dzie nas Francuz gn´bi∏ z∏y!To raczej ju˝ Êmierç i trumna”.[…]

19Ale nie zawsze sà gwiazdy i mrok.Czerwienià si´ wschód rozpali.Tymczasem ̋ o∏nierz wypr´˝a krokI ginie. Bo tak mu kazali.

BERTOLT BRECHT

(cyt. za: Bertolt Brecht, Wiersze wybrane, wybóri redakcja: Lech Pijanowski, Paƒstwowy InstytutWydawniczy, Warszawa 1954, s. 9–11, t∏um. balla-dy: Artur Maria Swinarski)

WPROWADZENIE

Grupy etniczne i narody nieraz toczà spory o znaczàce miejsca i symbole. Przed-miotem niejednokrotnie emocjonalnych konfliktów sà pomniki, mauzolea, grobyi cmentarze, zabytki, miejsca Êwi´te, rocznice wydarzeƒ historycznych, pieÊni i znakigraficzne, obecnoÊç w przestrzeni publicznej nazw i j´zyka danej grupy itd. Z jednejstrony spory te wydajà si´ oczywiste i naturalne – przecie˝ symbole i znaki pami´ci sta-nowià wa˝ne elementy to˝samoÊci etnicznej, zarówno indywidualnej, jak i grupowej.Ale z drugiej strony rodzi si´ fundamentalne pytanie: Dlaczego kilka ociosanych ka-mieni czy zrytualizowane obchody rocznicowe mogà tak zantagonizowaç grupy?Z czego wynika si∏a tych symboli etnicznych? Czy spory o nie sà epifenomenem g∏´b-szych konfliktów, o „bardziej realistycznym” charakterze, jak konflikty o zasoby eko-nomiczne czy w∏adz´? Czy te˝ toczà si´ o specyficzny rodzaj dóbr symbolicznych, nie-dajàcych si´ bez reszty wymieniç na inne typy zasobów? Mimo bogactwa refleksji natemat sporów narodowoÊciowych i etnicznych w wymiarze symbolicznym brakuje ca-∏oÊciowej teorii wyjaÊniajàcej te konflikty we wszystkich sferach ˝ycia spo∏ecznegoi w ró˝nych fazach eskalacji.

Dlatego celem tej pracy jest wprowadzenie modelu wyjaÊniajàcego konfliktyetniczne i narodowoÊciowe w wymiarze symbolicznym (kluczowà kategorià tegomodelu jest „domena symboliczna”, czyli terytorium, nad którym dana grupa panu-je symbolicznie) oraz udowodnienie na przyk∏adzie analizy sporów z udzia∏em wi´k-szoÊci polskiej oraz Âlàzaków o ró˝nej identyfikacji narodowej, a tak˝e mniejszoÊcinarodowych i etnicznych w Polsce, ˝e model ten jest przydatny do wyjaÊniania tychkonfliktów.

Choç stwierdzenia o interdyscyplinarnoÊci przedmiotu badaƒ sà obecnie doÊçpowszechne, to w przypadku tytu∏owej problematyki koniecznoÊç odwo∏ania si´ dokilku dyscyplin naukowych jest trudnym obowiàzkiem. Socjolog musi, po pierwsze,uwzgl´dniç dorobek historii w tym zakresie. Procesy narodowoÊciowe wymagajà, abystosowaç podejÊcie socjologii historycznej, si´gajàcej kilku wieków wstecz i ukazujàcejgenez´ relacji mi´dzygrupowych oraz instytucji i praktyk spo∏ecznych. Zarazem socjo-log powinien, choçby w skromnym zakresie, wykorzystaç dorobek teoretyczny histo-ryków wyjaÊniajàcych znaczenie praktyk komemoratywnych w nowoczesnych spo∏e-czeƒstwach. Wystarczy przywo∏aç Reinharta Kosellecka (Niemcy), twórc´ poj´cia„polityczny kult zmar∏ych”, czy George’a L. Mosse’a (USA), aby zdaç sobie spraw´z d∏ugu socjologii wobec historii w tym zakresie.

Po drugie, relacje, w tym konflikty, mi´dzy grupami etnicznymi to przedmiot sta-∏ych studiów politologicznych. Nauki o polityce od dawna konstatujà znaczenie mobi-lizacji etnicznej na scenie politycznej. Konflikty o symbole etniczne to zarówno wa˝newyzwanie dla liderów etnicznych, jak i mechanizm sta∏ej mobilizacji ich elektoratu,okazja do dowodzenia w∏asnej niezb´dnoÊci mimo nieraz niebywa∏ej niekompetencjiw zakresie ekonomii i innych „twardych” dyscyplin.

Po trzecie, tytu∏owa problematyka jest od dziesi´cioleci sta∏ym przedmiotem stu-diów etnologii i antropologii kulturowej. Wiele praktyk spo∏ecznych i wzorów konflik-tów ma swoje silne osadzenie w tradycji ludowej, która – choç obecnie ulega daleko po-suni´tej dekonstrukcji i transformacji – nadal determinuje wiele z pozoru na wskroÊnowoczesnych instytucji i procesów. Etnologia i antropologia ugruntowa∏y tak˝e kul-turalistycznà teori´ wyjaÊniajàcà spory etniczne w wymiarze symbolicznym.

Wreszcie po czwarte, socjolog musi si´ zad∏u˝yç u psychologów, przede wszystkimspo∏ecznych, którzy od lat zajmujà si´ znaczeniem emocji w procesach spo∏ecznychoraz konfliktami etnicznymi, w tym przewlek∏ymi. Nie mo˝na tak˝e pominàç, choçbyzdawkowo, z intencjà krytycznà, psychologii ewolucyjnej, która zdetronizowa∏a g∏oÊ-nà socjobiologi .́

Trud powi´ksza wieloÊç szkó∏ socjologicznych. I nie chodzi tylko o stale powi´ksza-jàcà si´ obj´toÊç kanonicznej Struktury teorii socjologicznej Jonathana H. Turnera1,dostarczajàcej coraz wi´cej paradygmatów wspó∏czesnej socjologii, ale tak˝e o rosnàcàwyrw´ mi´dzy fundamentalnymi teoriami. I choç socjologii wiele brakuje do przys∏o-wiowej przepaÊci mi´dzy „filozofià analitycznà” a „filozofià kontynentalnà”, jednakcoraz trudniej pogodziç metodologi´ teorii racjonalnego wyboru i teorii gier, wykorzy-stywanà powszechnie w amerykaƒskich studiach nad etnicznoÊcià, z socjologià inter-pretatywnà i humanistycznà (ró˝nego typu), choç socjologia narodowoÊci, aby twardostaç na ziemi, nie mo˝e mieç amputowanej którejÊ z tych nóg. Pomocnà d∏oƒ wyciàga-jà w tym przypadku teoretycy via media, tacy jak Anthony Giddens i Pierre Bourdieu,i autor skrz´tnie korzysta z pomocnej d∏oni Francuza, choç przecie˝ trudno oczekiwaçprzeniesienia przez kamieniste pole teorii narodowoÊci.

Przeglàd teorii etnicznoÊci, konfliktu i symbolizmu znaczàco przekracza ramy nietylko tego wprowadzenia, ale tak˝e tej ksià˝ki. Struktura pracy jest wynikiem przyj´tejstrategii naukowej, której g∏ównym celem by∏o stworzenie modelu wyjaÊniajàcegokonflikty etniczne i narodowoÊciowe w wymiarze symbolicznym oraz wst´pna wery-fikacja tego modelu. Dlatego zrezygnowa∏em ze szczegó∏owego przeglàdu literaturyprzedmiotu, co by∏o motywowane ch´cià opuszczenia cz´Êci, która przyt∏acza∏aby swàobj´toÊcià zasadniczy wywód pracy. Przeglàd taki wymaga∏by bowiem zdania sprawynie tylko z ogólnych teorii etnicznoÊci i konfliktu etnicznego, które k∏adà nacisk na sfe-r´ symbolicznà, ale równie˝ z ró˝norodnych analiz konfliktów etnicznych i narodo-wych (np. wieloÊç studiów konfliktów na terenie by∏ej Jugos∏awii). Przekona∏a mnieo tym robocza analiza materia∏u, w tym nieprzywo∏anego w bibliografii (którà celowo

Wprowadzenie12

1 Wydania amerykaƒskie (The Structure of Sociological Theory): 1974, 1978, 1982, 1986, 1990, 1998,2002. Wydania polskie: 1985, 2004.

nazwa∏em „bibliografià cytowanà”). Dlatego, choç ka˝da bibliografia jest pewnym au-torskim wyborem, tutaj zosta∏a podporzàdkowana g∏ównemu celowi pracy, tj. wpro-wadzeniu, charakterystyce i operacjonalizacji modelu wyjaÊniajàcego.

Musz´ jednak podkreÊliç, ˝e w tej ksià˝ce interesujà mnie przede wszystkim kon-flikty europejskie, których stronami jest (w wi´kszoÊci przypadków) ludnoÊç rodzima,a nie imigranci. Dlatego z premedytacjà nie wykorzystywa∏em prac, które choç podej-mujà problem symbolizmu w odniesieniu do etnicznoÊci, jednak odnoszà si´ do zupe∏-nie innego Êrodowiska spo∏ecznego ni˝ b´dàce podstawà studiów empirycznych. Przy-k∏adem mo˝e byç teoria symbolicznej etnicznoÊci Herberta Gansa (1979), któraodnosi si´ do przyk∏adów „s∏abej etnicznoÊci”, przede wszystkim w spo∏ecznoÊciachimigranckich (por. tak˝e wczeÊniejsze studia imigrantów w∏oskich: Gans 1962).W omawianych w tej ksià˝ce przypadkach taki problem nie wyst´puje, gdy˝ to˝samoÊçgrup etnicznych oraz mniejszoÊci narodowych jest relatywnie bardzo silna. MichaelBanton (1992) zaÊ, znany teoretyk konfliktu i etnicznoÊci, jest zwolennikiem redukcjikonfliktu etnicznego do spo∏ecznego, a problem ten jest w rozprawie analizowanyprzede wszystkim na podstawie teorii Janusza Muchy, która w znacznie wi´kszymstopniu uwzgl´dnia polskà specyfik ,́ tj. wyst´powanie tradycyjnych mniejszoÊci o sil-nej to˝samoÊci.

SpoÊród autorów podejmujàcych problematyk´ konfliktów etnicznych i narodo-woÊciowych w wymiarze symbolicznym wykorzysta∏em w szczególnoÊci dorobekIvana Čolovicia (2001) zajmujàcego si´ politykà symboli, Murraya Edelmana (1985)badajàcego znaczenie procesów symbolizacji w polityce, Johna R. Gillisa (1994) re-daktora pracy o upami´tnianiu jako polityce kszta∏towania to˝samoÊci narodowej,Robina Wagner-Pacificiego i Barry’ego Schwartza (1991), autorów analizy sporówo formu∏´ upami´tnienia ˝o∏nierzy poleg∏ych w czasie wojny w Wietnamie i innych.W polskiej socjologii z tym problemem mierzyli si´ ró˝ni autorzy, najwa˝niejsze ksià˝-ki dotyczàce zw∏aszcza terytorialnego wymiaru sporów (pomników, cmentarzy itp.) todwie prace zbiorowe pod redakcjà Zbigniewa Mazura (1997; 2000a), podejmujàce bar-dzo szerokà problematyk´ dziedzictwa niemieckiego na Ziemiach Zachodnich i Pó∏-nocnych, prace Roberta Traby (2003; 2005), poruszajàce przede wszystkich problema-tyk´ politycznego kultu zmar∏ych w Prusach Wschodnich, projekt wst´pnej teorii poladóbr symbolicznych Huberta Or∏owskiego (2005) oraz wiele innych ksià˝ek i artyku-∏ów. Ponadto problematyka konfliktów w wymiarze symbolicznym pojawia si´ u tychbadaczy, którzy zajmujà si´ problemem dyskryminacji czy dominacji kulturowej (wy-mieniç mo˝na np. analizy Janusza Muchy, 1999a). Nie sposób wymieniç tutaj prac,gdzie problem konfliktów narodowoÊciowych w wymiarze symbolicznym pojawia∏ si´na marginesie badaƒ z zakresu szeroko rozumianej socjologii narodowoÊci. Podobnie,choç podejmowane by∏y bardziej (np. Berliƒska 1997; 1999, s. 276–296) lub mniej (np.Kosmala 2003; 2004) udane próby wyjaÊnienia fenomenu „pomnikowych wojen” naÂlàsku, wcià˝ brakuje wyczerpujàcego opracowania, kompletnego w zakresie materia-∏ów badawczych i satysfakcjonujàcego teoretycznie.

Drugim wa˝nym ograniczeniem zakresu badawczego tej ksià˝ki – obok wy∏àczeniawi´kszoÊci konfliktów symbolicznych w spo∏ecznoÊciach imigranckich (wyjàtkiem sà

Wprowadzenie 13

przede wszystkim Ormianie, z których znaczna cz´Êç przyby∏a do Polski dopiero w la-tach dziewi´çdziesiàtych XX wieku) – jest ograniczenie si´ do konfliktów, które niemajà charakteru otwartego konfliktu zbrojnego. W czasie konfliktów militarnych bo-wiem wrogie strony bardzo cz´sto niejako „przy okazji” zabijania przeciwników do-puszczajà si´ niszczenia znaczàcych miejsc i symboli atakowanej strony. Dlatego kon-flikt symboliczny w odniesieniu do konfliktów zbrojnych musi byç analizowany przyuwzgl´dnieniu dodatkowych czynników i prawid∏owoÊci. W zwiàzku z tym zrezygno-wa∏em z wykorzystania wielu teorii, które choç traktujà o konfliktach symbolicznych,jednak w pierwszej kolejnoÊci dotyczà walki zbrojnej. Przyk∏adem mo˝e byç teoriasymbolicznej polityki prowadzàcej do wojny etnicznej autorstwa Stuarta J. Kaufmana(2001). Wed∏ug Kaufmana (2001, s. 30–39) warunki konieczne do wybuchu wojny et-nicznej to mity uzasadniajàce wrogoÊç etnicznà, etniczny strach przed utratà domina-cji, zemstà lub demograficznym zdominowaniem oraz sposobnoÊç do mobilizacjii walki (brak przeszkód instytucjonalnych, wsparcie zagranicznego patrona, poziomekonomicznego rozwoju itd.). Wojna etniczna wybucha wtedy, gdy wzrasta poziommasowej wrogoÊci do drugiej nacji, nast´puje szowinistyczna mobilizacja dzi´ki lide-rom odwo∏ujàcym si´ do symboli i mitów oraz kszta∏tuje si´ dylemat bezpieczeƒstwami´dzy wrogimi grupami. Do wojny mo˝e dojÊç na skutek dzia∏alnoÊci elit manipulu-jàcych masami albo w wyniku presji ze strony szerokich mas. Przyk∏adem pierwszegoprocesu jest, wed∏ug Kaufmana, Jugos∏awia i Mo∏dawia, drugiego zaÊ – konflikt Or-mian z Azerami oraz Gruzinów z Abchazami. Wydaje si ,́ ˝e analiza konfliktów sym-bolicznych w czasie konfliktów zbrojnych powinna byç kolejnym etapem badaƒ za-inicjowanych na potrzeby tej ksià˝ki. Trudniejsze i wa˝niejsze jest jednak – jak sàdz´– wyjaÊnienie konfliktów symbolicznych w czasie pokoju, gdy wrogoÊç mi´dzygrupo-wa nie jest nap´dzana przez zbrodnie wojenne, a podwa˝anie lub niszczenie symbolidrugiej grupy wymaga specjalnej mobilizacji.

Wreszcie po trzecie, nieub∏agana ekonomika miejsca uniemo˝liwi∏a wiele cieka-wych studiów komparatystycznych. Studia animozji i konfliktów na Âlàsku zyska∏ybydzi´ki porównaniu wojen o pomniki z tymi, które toczy∏y si´ w po∏udniowym Tyrolu,gdzie dochodzi∏o nawet do zamachów bombowych (por. Berghold 1995), czy te˝ napograniczu niemiecko-duƒskim (por. Lesiuk 1994).

Nale˝y tak˝e podkreÊliç, ˝e w tej pracy nie zosta∏o wprowadzone okreÊlenie „sym-boliczne zaw∏aszczanie przestrzeni”, gdy˝ jest ono charakterystyczne dla alternatyw-nego opisu konfliktu etnicznego w wymiarze symbolicznym, np. dla modelu odwo∏ujà-cego si´ do ekologii spo∏ecznej. W pracy zjawiska te opisuj´ za pomocà technicznychkategorii w∏asnej koncepcji („panowanie symboliczne nad terytorium”, konstytuujàce„domen´ symbolicznà”). Wykorzystana jest za to literatura, która w ten sposób opisu-je konflikty etniczne. Osobnym problemem jest, czy nale˝a∏o porównaç oba podejÊcia.W mojej opinii nie by∏o to konieczne, nie wnios∏oby bowiem do pracy nic nowego.

Problematyka pomników, cmentarzy, miejsc pami´ci i sporów o nie budzi szerokiezainteresowanie. Dowodem na to mo˝e byç konkurs „Historii bliskiej” dla m∏odzie˝yszkó∏ Êrednich i gimnazjów „Spory o upami´tnienie przesz∏oÊci – pomniki, cmentarze,patroni”. Zarazem jednak szeroka twórczoÊç publicystyczna i popularnonaukowa na

Wprowadzenie14

ten temat budzi nieraz powa˝ne zastrze˝enia. Jak bowiem traktowaç to, ˝e redakcjauznanego kwartalnika historycznego Karta, publikujàc plon przywo∏anego konkursu,w tekÊcie dotyczàcym sporów o pomniki niemieckie dopuÊci∏a si´ dwóch b∏´dów w na-zwiskach? W innych zaÊ tekstach pozostawiono b∏´dy merytoryczne (por. Spory o pa-mi´ç, 2004, s. 17, 20). A zdarzajà si´ b∏´dy znacznie gorsze, mogàce mieç nie tylko ne-gatywne skutki dla pracy naukowej, ale i dla ∏adu etnicznego. Dlatego ten spo∏ecznykontekst pracy musia∏ byç nieustannie monitorowany i kontrolowany.

Plan i cele badawcze ksià˝ki

W pracy tej zosta∏a podj´ta skromna, pierwsza próba zmierzenia si´ z zadaniemstworzenia modelu wyjaÊniajàcego tytu∏owe spory. W pierwszej cz´Êci zaprezentowa-no ogólny model wyjaÊniajàcy animozje i konflikty narodowoÊciowe w wymiarzesymbolicznym, w kolejnych cz´Êciach zaÊ ukazano owoce badawczego zastosowaniatego modelu. Definicj´ modelu przejà∏em od Stefana Nowaka: „Modelem eksplana-cyjnym funkcjonowania pewnego systemu nazwiemy jego opis w terminach (ogólniezdefiniowanych) jego sk∏adników i relacji mi´dzy nimi, który sformu∏owany zosta∏w tym celu, aby wyjaÊniç pewne zaobserwowane w∏asnoÊci tego systemu jako ca∏oÊci”(Nowak 1985, s. 446). G∏ównà tezà autora jest to, ˝e wi´kszoÊç konfliktów narodo-woÊciowych i etnicznych w wymiarze symbolicznym odnosi si´ – bezpoÊrednio lubpoÊrednio, przy ÊwiadomoÊci uczestników sporu lub bez niej – do terytorium (ojczys-tego lub nie). Nawet spór o prawo do pos∏ugiwania si´ j´zykiem ojczystym w prze-strzeni publicznej mo˝na zinterpretowaç jako dzia∏anie s∏u˝àce nacjonalizacji krajo-brazu semantycznego terytorium etnicznego. Operacjonalizacja modelu na bardzospecyficznym materiale badawczym, tj. przede wszystkim dotyczàcym sporów wi´k-szoÊci polskiej z mniejszoÊciami narodowymi w wymiarze symbolicznym, w znacznejmierze ogranicza weryfikacj´ modelu. Wydaje si´ jednak, ˝e ju˝ ta wst´pna analizapozwala na stwierdzenie, ˝e model sprawdza si´ tak˝e w wyjaÊnianiu konfliktóww odmiennych kontekstach kulturowych oraz majàcych znacznie gwa∏towniejszyprzebieg.

Struktura pracy jest nast´pujàca. Cz´Êç pierwsza, jak wspomniano, przynosi pro-pozycj´ modelu wyjaÊniajàcego animozje i konflikty narodowoÊciowe i etniczne w wy-miarze symbolicznym. Rozdzia∏ pierwszy to syntetyczny przeglàd teorii konfliktu na-rodowego i etnicznego oraz sonda˝owa eksploracja kilku Êcie˝ek konstrukcji modeluwyjaÊniajàcego. NakreÊlone tu zosta∏y g∏ówne paradygmaty wyjaÊniania konfliktówetnicznych i narodowoÊciowych w wymiarze symbolicznym oraz podzia∏ dóbr etnicz-nych, o które mo˝e si´ toczyç spór. Sàdz ,́ ˝e mo˝na mówiç o trzech paradygmatachwyjaÊniania konfliktów etnicznych i narodowoÊciowych w wymiarze symbolicznym.W paradygmacie ekonomicznym za realistyczne uznaje si´ jedynie konflikty spo∏ecz-ne, które sà zwiàzane z ró˝norakimi interesami materialnymi, konflikty etniczne zaÊw wymiarze symbolicznym traktowane sà jako epifenomeny konfliktów spo∏ecznych.Konflikt etniczny w wymiarze symbolicznym jest traktowany jako swoisty konfliktzast´pczy lub towarzyszàcy konfliktowi o dost´p do nisz ekonomicznych, prawo do

Wprowadzenie 15

eksploatacji zasobów, przywileje ekonomiczne, prawo do edukacji danej mniejszoÊci,bezpieczeƒstwo grupy itd. Paradygmat kulturalistyczny uznaje, ˝e ludzie bronià sym-bolicznych miejsc i dóbr, gdy˝ sà to dla nich wartoÊci same w sobie, b´dàce podstawàich to˝samoÊciowej autonarracji. Wreszcie paradygmat polityczny traktuje konfliktysymboliczne jako warunek etnicznej mobilizacji grupy, która to mobilizacja jest wa-runkiem koniecznym skutecznego zbiorowego dzia∏ania nie tylko w sytuacji konflikto-wej. Ka˝dy z tych sposobów wyjaÊniania konfliktów w wymiarze symbolicznym mówicoÊ prawdziwego, ale zarazem – wydaje si´ – ˝e nadmiernie redukuje rzeczywistoÊçspo∏ecznà. Stàd potrzeba konstrukcji nowego modelu wyjaÊniajàcego.

Rozdzia∏ drugi traktuje o znaczeniu terytorium dla kultury. Autor wprowadza tukoncepcj´ residuum ontologicznego. Celem tego jest ukazanie, ˝e panowanie symbo-liczne nad terytorium ma tak du˝e znaczenie ze wzgl´du na szczególny status teryto-rium w kulturze. Rozdzia∏ trzeci to opis „socjologii pomnika”. Stanowi on nie tylkoprzygotowanie do dalszych badaƒ, ale równie˝ samodzielnà propozycj´ teoretycznà.Poniewa˝ na temat pomników (oraz innych obiektów upami´tniajàcych) i ich spo∏ecz-nych funkcji pisze si´ sporo, ale brakuje systematycznego wyk∏adu zasad ich analizy,przeto autor postanowi∏ rozszerzyç ten rozdzia∏, próbujàc, choç w ograniczonym stop-niu, wype∏niç t´ luk .́ Dlatego zaprezentowano tak˝e szczegó∏owà typologi´ pomni-ków, która mo˝e byç przydatna w analizach socjologicznych (w literaturze obecne sàtypologie przeprowadzane z punktu widzenia historii sztuki). W rozdziale czwartymomówiono homologi´ mi´dzy ludowà religijnoÊcià a nacjonalizmem oraz wprowadzo-no kluczowà dla pracy kategori´ domeny symbolicznej.

W cz´Êci drugiej opisuj´ stosunki etniczne na Âlàsku za pomocà wprowadzonegomodelu wyjaÊniajàcego. Rozdzia∏ piàty traktuje o wieloÊci dyskursów to˝samoÊcio-wych i identyfikacji na Âlàsku. Podj´to tu problem wymiarów to˝samoÊci Âlàzakóworaz tego, czy mo˝na mówiç o „narodowoÊci Êlàskiej”. Wprowadzono tak˝e poj´cie„etnicznoÊç wyobra˝ona” Êlàskich Niemców. Rozdzia∏ szósty to przeglàd animozji na-rodowoÊciowych w wymiarze symbolicznym na Âlàsku w latach 1989–2005: sporówo „mit Ziem Odzyskanych”, dwuj´zyczne nazwy, pomniki upami´tniajàce ˝o∏nierzyniemieckich, by∏e obozy, w których wi´ziono po II wojnie Êwiatowej Âlàzaków i Niem-ców, oraz miejsca Êwi´te (Góra Âwi´tej Anny). Wreszcie rozdzia∏ siódmy to próba wy-jaÊnienia animozji i konfliktów polsko-niemieckich na Âlàsku w wymiarze symbolicz-nym. Cz´Êç druga ma najbardziej wyczerpujàcy charakter (z cz´Êci badawczych), choçnie jest monografià stosunków etnicznych na Âlàsku.

Cz´Êç trzecia to przeglàd i próba wyjaÊnienia mi´dzyetnicznych sporów o upa-mi´tnienia toczàcych si´ w Polsce w latach 1989–2005. Rozdzia∏ ósmy referuje to-pografi´ i histori´ animozji i konfliktów wi´kszoÊci polskiej z mniejszoÊciami naro-dowymi i etnicznymi w Polsce (niemieckà poza Âlàskiem, ukraiƒskà, bia∏oruskà,˝ydowskà, ormiaƒskà, romskà, litewskà), a rozdzia∏ dziewiàty to próba ich wyjaÊnie-nia. Podobnie ta cz´Êç nie ma charakteru monografii, dlatego pojawiajà si´ w niej opi-sy tylko wybranych konfliktów oraz wybranych ich stadiów. G∏ównym celem anali-zy jest bowiem weryfikacja modelu, a nie prezentacja i wyczerpujàcy opis sporówwszystkich mniejszoÊci.

Wprowadzenie16

Ca∏oÊç koƒczy refleksja o zasadnoÊci wprowadzonych kategorii w Êwietle badaƒempirycznych. W rozdziale tym podj´to tak˝e prób´ wst´pnej weryfikacji zastosowa-nia modelu do wyjaÊniania jakoÊciowo odmiennych sporów w wymiarze symbolicz-nym (Jerozolima, Cmentarz Orlàt Lwowskich). Zaprezentowano tak˝e syntetycznyi skrótowy opis strategii rozwiàzywania i zarzàdzania konfliktami narodowoÊciowymii etnicznymi w wymiarze symbolicznym.

Metodyka badaƒ i kodowanie

Wyniki badaƒ empirycznych zaprezentowano w drugiej i trzeciej cz´Êci pracy.Autor przeprowadzi∏ przede wszystkim badania jakoÊciowe. Dlatego – z konieczno-Êci – rygoryzm metodologiczny jest tu znacznie z∏agodzony w porównaniu z bada-niami iloÊciowymi. Metoda jakoÊciowa, choç nie zapewnia precyzyjnych instru-mentów badawczych i os∏abia moc twierdzeƒ (ze statystycznego punktu widzenia),jednak wià˝e si´ z szansà poszerzenia pola dost´pnych hipotez oraz pog∏´bienia ba-daƒ w tak newralgicznym punkcie, jakim jest to˝samoÊç etniczna jednostki. BadaniajakoÊciowe sprzyjajà maksymalnemu wyzyskaniu sytuacji wywiadu pog∏´bionego;dzi´ki impresjom i obserwacjom pozwalajà tak˝e na odkrywanie nowych zale˝noÊci,przyczyn i skutków (por. Barton, Lazarsfed 1983, s. 274). Analiza zosta∏a celowoograniczona do materia∏ów, które mieszczà si´ w schemacie badacz–badany. Wszyst-kie wywiady zosta∏y przeprowadzone osobiÊcie przez autora, który dokumentowa∏zarazem stany emocjonalne rozmówców. OczywiÊcie dyrektywa ta nie dotyczy do-kumentów urz´dowych i analizy prasy. W tym przypadku jednak (mieszczàcym si´w ramach interpretator–tekst) zasady interpretacji sà znacznie prostsze i skonwencjo-nalizowane. Dlatego nie stanowià tak du˝ego problemu metodologicznego (por. Pal-ska 1999).

Ograniczenie si´ do materia∏ów, które mieszczà si´ w schemacie badacz–badany,nie rozwiàzuje jednak wszystkich problemów. Na charakter wywiadu, a tym samymwywo∏any materia∏, wp∏ywa wiele czynników, których nie sposób jednoznacznie okre-Êliç na podstawie modeli teoretycznych. Wywiad – nie tylko socjologiczny – mo˝na za-tem potraktowaç jako rodzaj dyskursu mi´dzy badaczem (dziennikarzem) a badanym(rozmówcà).

Analiza dyskursu stanowi wa˝nà technik´ badawczà w tej ksià˝ce. Dyskurs to– w najwi´kszym skrócie – tekst w kontekÊcie, a zatem nie tylko utrwalony system zna-ków, ale równie˝ spo∏eczny kontekst jego powstania, rozpowszechniania i odbioru.Tekst rozumie si´ tutaj szeroko, w sensie semiotycznym, jako dowolny uporzàdkowanysystem znaków, nie tylko j´zykowych – zarówno zapisanych, jak i mówionych, ale rów-nie˝ graficznych czy muzycznych. J´zyk w tym uj´ciu nie jest biernym narz´dziem, leczaktywnym czynnikiem, wp∏ywajàcym zarówno na osob ,́ która stara si´ przekazaçpewne znaczenia (jest to swoiste „zniewolenie” mówcy przez konwencje j´zyka: struk-tury narracyjne, kategorie i poj´cia, style wypowiedzi itd.), jak i na audytorium, wywo-∏ujàc okreÊlone postawy i prowokujàc do dzia∏ania (szerzej: Fairclough 2003). Co wa˝-ne, dyskurs wywo∏uje tak˝e ró˝norodne emocje zarówno pozytywne, jak i negatywne,

Wprowadzenie 17

co ma du˝e znaczenie dla kszta∏towania to˝samoÊci etnicznej lub wrogich dzia∏aƒ wy-mierzonych w jakàÊ grup .́ Dyskurs obejmuje codziennà rozmow ,́ sposoby komuni-kacji w urz´dach, artyku∏y prasowe, debaty parlamentarne itd. Dyskurs publiczny za-w´˝a t´ kategori´ do wypowiedzi publicznych. Wydaje si´ bowiem, ˝e sfera dyskursupublicznego ma wyró˝nione znaczenie, gdy˝ w niej reinterpretuje, przekszta∏ca i two-rzy si´ nowe sposoby wyra˝ania indywidualnych przekonaƒ, uprzedzeƒ i emocji. U˝yt-kownicy j´zyka czerpià z niej leksyk ,́ sposoby argumentacji, êród∏a legitymizacji (wy-powiedzi autorytetów) itd.

Analizujàc dyskurs publiczny, musimy zwróciç uwag´ na nadawców komunikatów,media (kana∏y przekazu) oraz odbiorców komunikatów. Interesujà nas przy tym okre-Êlone audytoria, a nie poszczególne osoby. Mówiàc o nadawcach, zwracamy uwag´ naich pami´ç spo∏ecznà, stereotypy i uprzedzenia, miejsce w strukturze spo∏ecznej, tra-jektorie biograficzne i grupowe, ale nie interesuje nas kategoria motywu, czyli np. niejest wa˝ne, czy dziennikarz, który pisze antysemicki artyku∏, jest negatywnie nastawio-ny do ̊ ydów, ale to, jaki komunikat rzeczywiÊcie wytworzy∏. Nie jest istotne tak˝e, czyten dziennikarz ma ÊwiadomoÊç, ˝e jego tekst jest antysemicki – analiza dyskursuzwraca uwag´ na determinujàce aktorów spo∏ecznych obiektywne struktury dyskur-su. Analizujàc sytuacj´ odbiorcy komunikatów, podobnie zwracamy uwag´ na jegoobiektywne wyznaczniki pozycji. Wa˝ne jest przy tym, jak w Êwietle w∏asnej wiedzypodr´cznej, zasobów leksykalnych czy nastawieƒ zinterpretuje on tekst, a nie, jak tentekst obiektywnie zinterpretuje ekspert. Je˝eli jakiÊ tekst jest powszechnie odbieranyjako antysemicki, to jest to fakt spo∏eczny, który musi byç w analizie dyskursu branypod uwag .́ Nie mo˝na mówiç o wyraênej granicy mi´dzy nadawcami a odbiorcamikomunikatów w procesie spo∏ecznym – ka˝dy jest nadawcà i odbiorcà w zale˝noÊci odkontekstu.

Dyskurs publiczny s∏u˝y równoczeÊnie kszta∏towaniu i wzmacnianiu to˝samoÊcinarodowej, na którà sk∏adajà si´ tak˝e ró˝norodne stereotypy i autostereotypy (sze-rzej: Wodak i in. 2003). Nie mo˝na przekazu stereotypów w dyskursie publicznym poj-mowaç jako czegoÊ samego w sobie negatywnego – przekaz mitów narodowych, naro-dowej interpretacji historii powszechnej, wyobra˝eƒ o cechach narodu to podstawakszta∏towania to˝samoÊci grupowej. O negatywnych funkcjach komunikatu decyduje– oprócz jego treÊci i struktury – konkretny kontekst spo∏eczny.

Dyskurs ma okreÊlonà struktur ,́ na którà sk∏adajà si´ okreÊlone tematy (proble-my, wàtki), które ogniskujà uwag´ uczestników dyskursu i sà sta∏ym elementem pro-blemów poruszanych w ramach dyskursów oraz odsy∏ajà do wielu innych tematów(niektóre na mocy arbitralnych powiàzaƒ sà „implikowane” jako konieczne tezy, innepo prostu przywo∏ywane jako mo˝liwe rozwini´cia tematu). Te kluczowe tematy mo˝-na okreÊliç jako „zworniki dyskursu”. Zatem to dyskurs niesie treÊci i sposoby artyku-lacji konstytuujàce naszà wizj´ Êwiata. Poniewa˝ struktura dyskursu (sieç zworników)odpowiada strukturze pami´ci spo∏ecznej nadawców i odbiorców, wi´c pewne zwor-niki odsy∏ajà do zasobów kapita∏u kulturowego, spo∏ecznego, naukowego i symbo-licznego (kategorie Pierre’a Bourdieu) w Êwiecie spo∏ecznym. Temat traktujàcy np.o martyrologii danej grupy mo˝e mobilizowaç odbiorców komunikatów i legitymizo-

Wprowadzenie18

waç nadawc´ oraz zworniki z nim powiàzane. Celem analizy dyskursu jest odtworzeniestruktury dyskursu. Znaczenie okreÊlonego komunikatu mo˝emy w pe∏ni odczytaçdopiero wtedy, gdy spojrzymy na niego z perspektywy jego miejsca w strukturze dane-go dyskursu (szerzej: Nijakowski 2002).

W zwiàzku z tym sama rozmowa badacza z badanym podlega „determinowaniu”przez sieç zworników i regu∏y rzàdzàce dyskursem. O stopniu naukowoÊci wywiaduÊwiadczy przy tym umiej´tnoÊç kontroli wp∏ywu retoryki budowanej dzi´ki zwor-nikom i manipulowaniu tematami w celu uzyskiwania nowych danych badawczych.Nigdy jednak nie uda si´ badaczowi w pe∏ni wyzwoliç z „dyskursywnej sieci”, którà za-rzuca na niego z jednej strony badany, a z drugiej strony jego socjalizacja. W przepro-wadzonych przez autora wywiadach da∏o si´ zaobserwowaç cz´ste manipulowanie wy-powiedziami. W mniejszym stopniu dotyczy∏o to naukowców, w wi´kszym polityków.Wià˝e si´ to z obrazem sytuacji wywiadu, wed∏ug którego socjologia jest naukà do-starczajàcà podstaw praktyki spo∏ecznej. Jednak tak˝e wypowiedzi ekspertów i na-ukowców wskazywa∏y na gry, jakie toczà na polu naukowym. Instytuty badawcze sta-jà si´ bowiem nieraz, jeÊli nie graczem, to przynajmniej przedmiotem oceny na lokalnejscenie politycznej (np. Instytut Âlàski w Opolu czy Po∏udniowo-Wschodni InstytutNaukowy w PrzemyÊlu).

Istotne jest tak˝e, ̋ e choç w toku badaƒ odwo∏ano si´ do teorii ugruntowanej (por.Konecki 2000), jednak jej metody potraktowano jako heurystyczne, ostateczny zaÊrezultat przedstawiono w formie dedukcyjnej, wprowadzajàc model eksplanacyjny.Z teorii ugruntowanej przej´to przede wszystkim procedury triangulacji (tam˝e, s. 85-–98), co wp∏yn´∏o zw∏aszcza na wieloÊç przyj´tych êróde∏ danych.

Zatem najwa˝niejsze narz´dzia badawcze i êród∏a wykorzystane w badaniach to:1) wywiady narracyjne i pog∏´bione, przeprowadzone z:– liderami organizacji mniejszoÊci narodowych i etnicznych,– osobami deklarujàcymi swà przynale˝noÊç do mniejszoÊci narodowych

i etnicznych,– liderami „organizacji polskich”, zaanga˝owanych w spory o upami´tnienia

mniejszoÊci narodowych i etnicznych,– pos∏ami i senatorami RP wybranymi w okr´gach, w których aktywne sà animo-

zje i konflikty etniczne i narodowoÊciowe w wymiarze symbolicznym, oraz z niektó-rymi pos∏ami zasiadajàcymi w Komisji MniejszoÊci Narodowych i Etnicznych Sej-mu RP,

– urz´dnikami administracji rzàdowej zaanga˝owanymi w rozwiàzywanie sporówetnicznych i narodowoÊciowych,

– pracownikami muzeów utworzonych przy miejscach pami´ci,– naukowcami i ekspertami.Przyj´to zatem prób´ celowà, kierujàc si´ reprezentatywnoÊcià Êrodowisk i opcji

(Babiƒski 2004a, s. 176). Do analizy wykorzystano ∏àcznie 77 wywiadów: 32 wywia-dy przeprowadzono od grudnia 1999 roku do lutego 2001 roku, w wi´kszoÊci z cz∏on-kami elit Êlàskich o ró˝nej identyfikacji, w tym 5 wywiadów przeprowadzonych w ra-mach grantu „Reforma ustroju terytorialnego Polski jako obszar konfliktów wartoÊci,

Wprowadzenie 19

sprzecznoÊci interesów i odmiennych wizji dobra wspólnego reformatorów i spo∏ecz-noÊci regionalnej na przyk∏adzie Âlàska Opolskiego”, finansowanego przez KomitetBadaƒ Naukowych (1 HO2F 002 16)2; oraz 45 wywiadów przeprowadzonych w la-tach 2004–2005 w ramach grantu badawczego „Konflikty narodowoÊciowe i etnicznew wymiarze symbolicznym na przyk∏adzie Polski – próba socjologicznego wyjaÊnieniaoraz projekt instytucjonalizacji ich rozwiàzywania (grant promotorski)”, finansowa-nego przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji (1 H02E 036 26)3;

2) analiza dyskursu publicznego (na podstawie analizy prasy, przekazów mediówelektronicznych i stron WWW w Internecie); analiza dyskursu zgodnie z propozycjàprzedstawionà w: Nijakowski 2002, s. 18–28; 2004a;

3) analiza wyników wyborów do Sejmu i Senatu RP oraz wyborów samorzàdo-wych na terenie, gdzie trwajà konflikty, oraz wyników Narodowego Spisu Powszech-nego LudnoÊci i Mieszkaƒ z 2002 roku;

4) analiza dokumentów urz´dowych (protoko∏ów komisji powo∏anych przy woje-wodzie opolskim do rozwiàzania konfliktów o pomniki mniejszoÊci niemieckiej i in.);

5) udzia∏ i obserwacja uczestniczàca w posiedzeniach Komisji MniejszoÊci Naro-dowych i Etnicznych w Polsce (badania prowadzone nieprzerwanie od grudnia2001 roku);

6) analiza rozwiàzaƒ instytucjonalnych w Polsce w zakresie tematycznym pracy,wraz z obserwacjà uczestniczàcà w wybranych komórkach administracji rzàdowej.

W badaniach ludnoÊci rodzimej na Âlàsku du˝à trudnoÊç stanowi zamkni´cie i nie-ufnoÊç Âlàzaków do obcych. Jak zauwa˝y∏ jeden z rozmówców: „To znaczy, ja panupowiem, tutaj mieszkaƒcy sà zamkni´ci w sobie. To nie jest, wie pan tak, ̋ e pan siàdziez tymi mieszkaƒcami i sobie pogada, tak, na […] oni sà zamkni´ci, bo oni przestali ju˝

Wprowadzenie20

2 Wywiady te zakodowano w nast´pujàcy sposób. Na wst´pie autor wprowadzi∏ dwa podzia∏y roz-mówców. Po pierwsze, podzia∏ ze wzgl´du na miejsce zamieszkania i stosunek do Âlàska: (I) mieszkajàcyna Âlàsku i majàcy pozytywne emocjonalne zwiàzki ze Âlàskiem; (II) mieszkajàcy poza Âlàskiem, ale od-czuwajàcy pozytywne emocjonalne zwiàzki z tym regionem (na skutek wychowania si´ na Âlàsku lubokresowego tu pobytu); (III) mieszkajàcy poza Âlàskiem, majàcy oboj´tny stosunek do Âlàska. Nie wpro-wadzono tu wszystkich logicznie dopuszczalnych kategorii, gdy˝ tylko wymienione majà praktyczne zna-czenie dla procesów spo∏ecznych na Âlàsku (np. trudno znaleêç przedstawiciela elit mieszkajàcego na Âlà-sku i majàcego do Âlàska stosunek oboj´tny). Po drugie, podzia∏ ze wzgl´du na deklarowanà identyfika-cj´: (1) polskà, (2) niemieckà i (3) Êlàskà (zarówno jako orientacj´ narodowà, jak i identyfikacj´ „indyfe-rentnà”). Nast´pnie oba podzia∏y skrzy˝owano, otrzymujàc dziewi´ç kategorii rozmówców (kategoria po-dana jest w kodzie rozmówcy, np. 1 / I / P – osoba mieszkajàca na Âlàsku, majàca pozytywne emocjonal-ne zwiàzki ze Âlàskiem o identyfikacji polskiej). OczywiÊcie czasami jednoznaczne przypisanie do katego-rii, ze wzgl´du na trudnoÊci z okreÊleniem identyfikacji, by∏o utrudnione; wtedy podaje si´ mo˝liwy za-kres odchylenia od identyfikacji podstawowej (np.  [N], gdy rozmówc´ cechuje Êlàska identyfikacjaz „odchyleniem” w kierunku opcji niemieckiej). Podzia∏ na kategorie ma jedynie charakter porzàdkujàcyi nie wià˝e si´ z postulowaniem wprowadzenia ˝adnych kategoryzacji spo∏ecznych.

3 Wywiady te zakodowano w nast´pujàcy sposób. Kod poprzedza oznaczenie „RozmówcaGRANT 2004–2005”. Nast´pnie: numer kolejny rozmówcy, ∏amane przez p∏eç (M/K), ∏amane przez iden-tyfikacj´ narodowà z ewentualnym odchyleniem (P – Polak, N – Niemiec, P [Â] – Polak-Âlàzak,  – „na-rodowy” Âlàzak, U – Ukrainiec i in.), ∏amane przez oznaczenie funkcji spo∏ecznej lub kompetencji: L – li-der, E – ekspert, D – dziennikarz, U – urz´dnik, P – polityk, A – autorytet (dla lokalnej spo∏ecznoÊci);oznaczenia te mogà wyst´powaç ∏àcznie, np. Rozmówca GRANT 2004–2005 08/K/P/UE.

wierzyç, wie pan, bo to w zale˝noÊci, wie pan, od tego, z kim si´ rozmawia, i pan si´ odnich nie dowie. Jest OK, wszystko w porzàdku, pracujemy, ˝yjemy, chodzimy do ko-Êcio∏a i sprawa za∏atwiona, ale tak, oni nie sà tacy, wie pan, otwarci, wylewni, ̋ eby, wiepan, po jednej, dwóch wizytach, czy po pi´ciu latach znajomoÊci, wie pan, otwieraç si´tak, wie pan, no z ˝yciorysem. Dlatego, ˝e oni dostali tyle razy po kulach, ˝e ju˝, wiepan, w wielu przypadkach nikomu nie wierzà”4. Niesta∏oÊç w deklaracjach stanowitak˝e cech´ mniejszoÊciowych liderów, którzy ponadto najcz´Êciej dostosowujà swewypowiedzi do zak∏adanych oczekiwaƒ rozmówców (choç to akurat jest przywaràprawie wszystkich polityków).

Mo˝na by postulowaç, aby badania zosta∏y uzupe∏nione o bardziej „twarde” tech-niki badawcze, takie jak focus study. Jest to rozsàdny postulat, ale poniewa˝ wywiadyprzeprowadza∏em przede wszystkim z liderami i ekspertami, wi´c jest to grupa, któraz za∏o˝enia jest bardzo niech´tna badaniom ankietowym i focus study. Nie mog∏emtak˝e przeprowadziç szerokich badaƒ terenowych uwzgl´dniajàcych badania ankieto-we populacji wybranych wiosek. Wydaje si´ jednak, ˝e na tym etapie konstruowaniamodelu badania te nie by∏y niezb´dne do sformu∏owania wniosków.

Uwagi o zasadach cytowania i bibliografii

W celu wyraênego uwidocznienia zró˝nicowania charakteru êróde∏, postanowio-no bibliografi´ podzieliç na kilka cz´Êci: I. Ksià˝ki i artyku∏y naukowe, II. Beletrysty-ka, III. Artyku∏y i wywiady prasowe, IV. Komunikaty z badaƒ spo∏ecznych, V. Ulotki,informatory, ksià˝ki propagandowe, biuletyny komisji sejmowych, protoko∏y, niepu-blikowane dokumenty, ekspertyzy i wystàpienia, VI. Dokumenty mowy nienawiÊcioraz VII. Dokumenty multimedialne (tj. filmy, nagrania radiowe itd.). W tekÊcie po-danie êród∏a cytatu i odes∏ania majà charakter przywo∏ania nawiasowego, postaci:(Durkheim 2000, s. 27). Je˝eli nazwiska lub pierwszego s∏owa (s∏ów) tytu∏u nie po-przedzono cyfrà rzymskà, to chodzi o pozycj´ z bibliografii naukowej (I). W pozosta-∏ych wypadkach cyfra rzymska wskazuje na bibliografi ,́ np. (III: Ogiolda, 22 marca2002 r.) w przypadku artyku∏u prasowego lub (V: Niew´g∏owski) w przypadku publi-kacji internetowej. Konwencja ta pozwoli czytelnikowi uniknàç pomy∏ek wynikajà-cych z umieszczenia artyku∏ów prasowych w bibliografii razem z pozycjami nauko-wymi, gdy˝ artyku∏y prasowe, nawet gdy autor traktuje jako êród∏o danych o faktach,muszà byç traktowane z rezerwà, nie tylko jako publikacje nierecenzowane, ale tak˝ejako teksty napisane w szczególnej medialnej poetyce i retoryce big bang stories. Bi-bliografia VI zawiera zaÊ teksty, które choç czasami wydane jako ksià˝ki, powinnybyç traktowane z ostro˝noÊcià jako dokumenty mowy nienawiÊci. Aby zrozumieçznaczenie tej „sanitarnej” kategorii, wystarczy powiedzieç, ̋ e jednym z przywo∏anychautorów jest Adolf Hitler, autor Mein Kampf. To, co ∏àczy te pozycje, to m.in. nie-przestrzeganie warsztatu naukowego oraz obecnoÊç licznych konstrukcji retorycz-nych i uprzedzeƒ.

Wprowadzenie 21

4 Rozmówca GRANT 2004 14/M/P/UL.

Autor wykorzysta∏ kilka w∏asnych publikacji, zazwyczaj tych, w których poddanopod dyskusj´ elementy konstrukcji teoretycznej rozprawy. Zawsze jednak autorski ma-teria∏ êród∏owy zosta∏ zredagowany, rozszerzony i wkomponowany w tok wywodu5.

Chcia∏bym goràco podzi´kowaç osobom, które wspar∏y mnie w badaniach i pisa-niu pracy. Przede wszystkim dzi´kuj´ prof. dr hab. Aleksandrze Jasiƒskiej-Kani, pro-motor mojej rozprawy doktorskiej, na podstawie której powsta∏a ta ksià˝ka. Wieluniedoskona∏oÊci pozwoli∏y mi uniknàç recenzje wydawnicze, za które bardzo dzi´kuj´prof. dr. hab. Krzysztofowi KwaÊniewskiemu, prof. dr. hab. Micha∏owi Lisowi orazprof. dr. hab. Markowi S. Szczepaƒskiemu. OczywiÊcie, za wszelkie b∏´dy i niedociàg-ni´cia win´ ponosi jedynie autor.

Dzi´kuj´ tak˝e instytucjom, bez finansowego wsparcia których ta ksià˝ka nie mo-g∏aby si´ ukazaç: mojemu macierzystemu Instytutowi Socjologii Uniwersytetu War-szawskiego oraz przedstawicielstwu Fundacji im. Ró˝y Luksemburg.

Wprowadzenie22

5 Dla porzàdku wymieƒmy teksty wykorzystane w ponad 3/4 obj´toÊci: (1) „O znaczeniu terytoriumdla nauk spo∏ecznych i kultury”, Sprawy NarodowoÊciowe 2004, nr 24–25, s. 91–111 – wykorzystanow rozdziale 2; (2) „Socjologia pomnika, czyli w poszukiwaniu fatalnej si∏y kamienia”, Rubikon. Kwartal-nik Naukowy 2001, nr 3–4 (14–15), s. 27–38 – wykorzystano w rozdziale 3; (3) „Domeny symboliczne.O znaczeniu pomników w przestrzeni dominacji symbolicznej na przyk∏adzie Âlàska”, Kultura i Spo∏e-czeƒstwo 2001, nr 3–4 – wykorzystano w rozdziale 4 i 6; (4) „O procesach narodotwórczych na Âlàsku”,w: L.M. Nijakowski (red.), Nadciàgajà Âlàzacy. Czy istnieje narodowoÊç Êlàska?, SCHOLAR, Towarzy-stwo Przyjació∏ Âlàska, Warszawa 2004, s. 132–156 – wykorzystano w rozdziale 5; (5) „MniejszoÊç nie-miecka w Polsce w Êwietle wyników Narodowego Spisu Powszechnego LudnoÊci i Mieszkaƒ z 2002 r.”,Rubikon. Kwartalnik Naukowy 2003, nr 1–4 (20–23), s. 164–177 – wykorzystano w rozdziale 5; (6) „Zie-mie Odzyskane”, Przeglàd Polityczny 2004, nr 66, s. 97–101 – wykorzystano w rozdziale 6; (7) Spory i kon-flikty wokó∏ miejsc pami´ci mniejszoÊci narodowych i etnicznych – rozdzia∏ VI ksià˝ki MniejszoÊci narodo-we i etniczne w Polsce. Informator 2003, Lech M. Nijakowski, S∏awomir ¸odziƒski (red.), Komisja Mniej-szoÊci Narodowych i Etnicznych Sejmu RP, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003, s. 182–204 – wyko-rzystano w rozdziale 8.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie