z

ffi

G

E

231. SAYIMIZLA MERIIABA,2jr. sayrmlzda dosya konumuz "Addb-r mua5eret",

dosya editori. i Fatma Tunq Ya5ar. Dosya yazllarr

modernlesme oncesi Osmanh'dan erken

Cumhuriyet'e kadar bu alandaki geligmeleri

mercek altrna ahyor. Dosyadan, Osmanh'da

modernlegme oncesinde ddAb-l mua'erete onem

verilse bile bu konudaki kurallarrn merkezi bir

yonlendirmeden ziyade insan insana iligkileryoluyla yayglnlattlglnl, ama I9. yiizyrlda meselenin

daha esash bir sekilde ele ahndrirnr ve bu

konudaki kurallan halka tanrtmak igin kitaplar

basrldr!rnr gortiyoruz. Cumhuriyet'le birlikte

krhk kryafet konusunda yaprlan "devrimleri"

de drigiinrirsek yeni rejimin 6dAb-r muA;eret

konusunu daha da ciddi bir 5ekilde halka anlatma

qabasrna girdiiini; Osmanh'da AdAb-t muAgeret

kurallannrn "modernliiin gereiidir, isteyen

alsrn" mantrfiryla ozendirilerek sunulurken,

Cumhuriyet'te pek de segim yapma olanalt

brrakmadan toplumun ontine konduiunu

soyleyebiliriz.

Adil Baktraya gok ilginq bir konuyu ele

ahyor, "toplumsal erkekler'. Biyolojik olarak

kadrn olan bu insanlar toplumsal ko;ullar

neticesinde (giivenlik, miras vs.) erkek olmayt

segiyorlar. Baktraya'nrn makalesinden kadtnlara

erkekleqmenin yolunu agan erkek egemen

toplumsal kogullanmanrn bu insanlara aynr yolu

tersine kat etmeyi, yani tekrar kadrn olmayr oliim

cezasryla kapatttfl nt oireniyoruz.

ismail Kara'nrn makalesi feyhiilislam Mustafa

Sabri Efendi'nin srirg0n koSullartnda Rtza

Tevfik'e yazdrlr iki mektubu ele altyor. Kara'ntn

da belirttigi gibi silrgiin kogullan ve Ankara'ntn

tacizleri, Mustafa Sabri Efendi'nin mektuplarda

Mustafa Kemal hakkrnda oldukga sert ifadeler

kullanmasrna yol aqtyor.

Ali Birinci ToplumoalTarih'e en son Io6' sayrda,

Ekim zooz'de "U9 Husus" ba;lrir ile kiiqtik bir

not ile katklda bulunmug. Birinci'nin Mart

zor3 saytmtzdaki "siyaset Meydanlnda Bir $air,H0seyin KAmi" baghkh yazrsr yagadrir donemde

giirleri, oyunlan ve yazrlarryla muhalif bir isim

olarak tantnan Htiseyin KAmi i le i lgil i bilgilerimizi

genigletiyor ve onun hakkrndaki kimi yanh;larr

dtrzeltiyor. Kegke Ali Birinci Ioplum oaI Tarih'e

daha srk yazsa.

Nisan'da gdniSmek rizere.

Ahmet Akqit

nixn-i raxip:r5 gunde bir 94.9 Aqrk Radyo'da Pazartesi gi. inleri

r ; .3o da yayrnlanan Fikr- i Takip programtnda

4 Yart zor3 1e Murat Koralturk u. rB Yart zot3'te

Fatma Tune Ya-sar' t ag:r. t i oruz.

Peri Efe-Ahmet AkSit

a 4 L' LLLII ETRATION' DANSE9MELERHazrrlayan: Edhem Eldem

@6 osr'{aNLI BAsININDAYUZ YIL 6NCN BU AYHazrrlayan: Emel Seyhan

/ 0 trm-rmNgols PfRousE:uNivnnsirn, cAMi vE gARtIARASINDA BEYAZIT MEYDANI

NE KAMUSAL ALAN,NE MEYDANBerat SeEkin Demirok

i l2 snn cALATA'DA ALi sAiMUrcnN xoNnnnaNsl:rUmivr'nEKORUMA,RESTORASYON VEMiMARLIK TARiHiBerat Seckin Demirok

il$ ranini YAPAN vE YAZANKADINLARIN ANILARINIKURTARMAK iCiN

FSM'NiS/E25 YIL SONRAYENiDEN BAKMAKNecla Akgdkqe

20 iri KADININ EKsiK KATANTUHAF HiKAYEtERiASKER AY$E,HANKO HANIMVE

''TOPLUMSAL

ERKEK''LERAdil Baktraya

2E gEvHurisLAM MUsTAFASABRi EFENDi'NiNRrzA TEVFiK'E vlZUdl ixiMiiHit{ MEKTUPHirArEr MESELESiVE I5O'LiKLERiNinrienrLARINADAiRIsmai l Kara

34 HiL L-i r.HMEn,ESIRLER VE YUSUFAK9URATaylan Esin

$,2 sivxzr MEYDANINDABiR. SAiRHUSEYIN KAMIAli Birinci

/ft

4d MILLI MUCADELEu . .DONEMINDEKIizrnniNisUREMEDicit"lizisrApIKONGRELERiMete Tungay

R 7 l - o 2a)t " ./r))

DOSYA:

AoAn-l MUASERETEditdr: Fatma Tunq YaSar

$2 crg ooNEM osMANLIADAB-I MUASTRTTLITERATURUFatma Tung Ya5ar

6O on"ro rqinHnr'e conrKOZMOPOLiTYASAMAYIBILMEKCan Eylip [ekig

ln /ntO tO easr'aeervNci rUrri

siuavi'NiN cozUNonnOSMANLI SONDONEMAoAs vrTESRiFAT ANLAYI'IFatih Tetik

/$, rsnuwrH cEVDET'iNMUKTMMTL VTRSSiMri AnAn-tMUA$tRtr RtHBtRiNevin Merig

E/ or"o*rr rurrunuNorondigrN sornA AoAsI:ALATURKA-ALAFRANGAirirnMiOzge Samancr

EE iN^tta"I srncirrvrNBEDENLER VE ONUYUKSELTECEK RUHLAR:

I93O'LARDAAoAs-I MUA$ERErKiTAPLARINDAKADIN iMCNSiTrilin Ural

94 cFSA\r'NiN9IZIMIYLEIAZAR'IN DIRIII'IHazrrlayan: Zerrin iren Boynudelik

OA>-!t \ lGO

+(}I

I'{TTE. TUN9AY'DANIKI KITABIYATYAZISIMet in Hill agii' niln isl6mBirliii ve Mustafa Kemalue Ahmet Demirel ' inTekPartinin iktidan. Trirkiye'deSegimler ve Siyaset (tgz3-t946)kitaplarmm kritigi.

JANDARMALAR VEKESIK KAFALARtdhem tldem, I'i l lustration'unz8 $ubat tgq tar ihl in i l thqtmda yer alan ueRumeli' deki uah4eti konuedinen J azrJ r delerlendirg or.

Necla Akgdkge rg87-rggo yi l Iartdra\Lnda T sayr ywlmlananFeminist dergiainin z5 ytl rcnraKadm Killtilr lleti4im vakfitt araf mdan y ap il an t ry kLb aa tmuetileaiyle d1nemi ve dergiyidelerlendiriyor.

CESART'NiN giZiruiyrrLAZAR'LN OiniLiSiZerrin lren Boynudelik,juhanna incili 'nde ida'nmmucizeleri araamda en)nemlilerinden biriti o lanLazar' rn Diri ligi o lay tntC e a ar i' nin g iz iminden akt ar ry orve ayrmtilt bir analiz 6unuyor.

(}4 Fe

i

N

=EF

J

=oOF

v2SALT GALATA'DAALi sAiM UrcENKONFERANSIBerat Segkin Demirok,SALT Galata'da, 8 $ubatCuma gilnii gerg ekle 4t irilenkonferandta 6ne gkankonulan aktardr

IT F FrMiNisl'ElI" h 2t Y.rL soNRA

4g YENIDEN BAKMAK

48 g4

*

ffiffi

tlt.f-llsar TA.RTE!.fr =i )e.gisi

. a | | : v | 5

rrriff YATGIrute sariri-a: i;utoilu

nrir\r/vrxl:t.14==: Degimen

,it€.. \o: t;+ ' - : . : . i c r e n h r r l

::: : 02 02

Er-cihrakfi.org.tr

YAYIN KURULUMehmet 0. Alkan, AdilBaktraya, Murat Belge,Fatmagril Berktay, B0lentBilmez, Aydan Qelik,Dogan tetinkaya, EsraDanacrollu, Edhem Eldem,Ahmet Ersoy, NurtenGrirboqa, Murat GaivenC,Mehmet Hacrsalihoglu,Vangelis Kechriotis, MuratKoraltrirk, ElCin Macar,Mustafa H. sayar,irvin Cemil Schick,Canay lahin, Oluz Tekin,Taner Timur, Zafer Toprak,Mete Tungay, Nuran Yrldrrrm

YAYrN KooRDiNATdRii

Rauf Kosemen

s. YAzritLERi MiiDiiRiivE YAYIN ydnrrurli

Ahmet Ak$it

vavrN vdnrr}rnNiYARDIMCISI

Berkay Ktigi.ikba5lar

nroexsiyoN vr oiizrrri

Eyiip Yrldrrrm

DERG| vEKAPAK TASARIMIRauf Kosemen

KAPAK UYGULAMAAysel Kazrcr 0zalp

sryra usemu/UYGULAMAAysel Kazrcr Ozalp

irrrigiu(oztz) 5ry 5z 35(Dahili ril(oztz) 5t1 54 oo (Faks)aaksitatarihvakfi.org.trbkucukbaslaratarihvakfi.org.tr

BASKI

G.M. Matbaacrhk veTicaret A.5.roo. Yrl Mah. MAS-SiTr. Cadde No: 14204iSTANBUtTel: .9o (2r2) 629 oo z4

BAsKr rARiHiMart 20rJ

DAdITIMDrinya Siiper Dagrtrm(oz16) 68r 18 oo

YAYrN rtiRfiYerel Slireli Yayln

.lrtxln-a rrusirciridi(qrz) 424 o5 to

\o3t2) 424 oo 50

ABoNELiKTarih Vakfr(ozrz) 5zz oz oz (J5,)(oztz) 58 54 oo (fax)

BIR YILLIK ABONEnnorri85,oo TL.

@Topiumsal Tarih Yazrlt ler i 'nden ve i lg i l i yazardanizin al lnmakslzln al lnt lyaprlamaz. izin qertevesindeyaprlacak ai lnt l lardaToplumsal Tarih ' in i lg i l isaylslnl ve yazar isminibelirtmek zorunludur.

w

3

ffiR

}omanlr' dan Cumhuriyet'e Gegip Srirecindet a . ^^ 'a r .Adfib-$ Muff*eret

roir6n: FATMA ruNg YATAR

N

=

)

=JcOF

rddb-r mu65eret, en genel anlamda:nsanlarrn birbirleriyle ve igerisinderulunduklarr toplumla olan mrina-sebetlerini belir leyen sosyal norm-,ar manzumesi olarak tanrmlanabi-.ir. Kelime anlamr it ibariyle 6ddb-rnudgeret "iyi geginmenin yollan"

lemektir. Kavramrn Fransrzcasr olan'squoir

uiure", "yatamayr bilmek"anlamrna gelir. Ibrahim Hilmi, biradib-r mudgeret kitabrna "Yagamayr

lilmek" baghiryla yazdrir onsozdeigro) "lnsanlann en gok muhtaq:lduiu, fakat en az bildiii tey yata-

:naktrr. Insan her suretle yalayabilir.

. akat insanca, medeni bir insan gibi'.'atamayr bilmek en mngkril bir ittir.. ransrzlar, geginmek yagamak demek:e(ildir derler. AdAb-r muAgerete ri-:vet elmeyen, terbiye-i iqtimaiyeye:nazhar olamayan bir millet de yagr-.. 'or ad olunamaz." der.

9. ytizyrhn ikinci yarrsrndan it ibarenlsmanL drinyasrnda 6dAb-r mu6geret.,e i lgil i meselelere hatrrr sayrlrr bir.,gi artltr oldulunu, qok sayrda idAb-r::ru6geret kitabr yazlldrirnr, roman-.ar ve srireli yayrnlarda bu konuya:iraflrca yer verildigini gorr"iyoruz.

.\sLnda, AdAb-r muAgeret r9. yriz-.rlda ortaya qlkmrg yeni bir kavramielil. Ancak bu yuzyrhn sonunda Os-nanh giindelik hayatr ve yazrnrnda

iavramln poprilaritesini artrrdrir veidAb-r mu6'erete riayet etmenin her:amankinden daha {azla ehemmiyet<esbettigi anlagr|yor. Bu dosyanrnamacr, "Osmanh'dan Cumhuriyet'e

3eqig" olarak tabir edebilecelimizrir donemde artan AdAb-r mudgeret','urgusunu anlamaya qahgmak. Dahaonceleri ahlak ve Ad6b gibi larkh tijr-:erde yazrlmr; kitaplarda bir bdllm

olarak yer alan AdAb-r muAgeretin"yatamayr bilmek" olarak tarif edildi-

ii ve "glindelik hayatrn pratik bilgisi"olarak kaleme ahnan rehber kitap-lara baghk olduiu bu sureg, pek gok

agrdan incelemeyi hak etmektedir.

Ote yandan John Kasson'rn ifade et-tili rizere "AdAb-r mu6gereti gahgmak

denizde tuz aramak gibidir: izler heryerdedir, fakat gabalarr boga grkarta-

cak kadar incelmigtir". 0smanh'danCumhuriyet'e gegig siirecinde hayatIarztnll:, ve Addb-r muAgeretin nasrldegittigini konu alan bir gahgmada,yayrnlardan maddi kiiltrlre varlncayakadar qok geni5 bir kaynak yelpazesimevcuttur. Ad6b-r mui'eret kitap-larr bagta olmak iizere, siireli yayrn-lar, giinltikler, hattat.lar, romanlar,ev egyalan, mutfak malzemelerive hatta mimari boyle bir gahgma-ya kaynak olabilir. Ote yandan budosyada, Osmanh'dan Cumhuriyet'egegig siirecinde toplumsal pratik

anlamrnda AdAb-r mudqeretin na-srl deiigtiiinden ziyade, bu suregteAdAb-r muAgeretin tanlmlnrn, refe-ranslarrnrn ve hedef kit lesinin nasrlbelirlendii i, 6ddb-r muAseret i le i lgil itelakkilerin hangi esaslar r"izerine ge-kil lendii i, toplumun farkh kesimleri-nin Avrupa AdAb-r mu6gereti ile nasrlyuzlettigi veya uzlagtrfr sorularrnacevap aranmaktadlr.

Dosyada konu, iki nokta-i nazar-dan ele alnryor. Bunlardan ilki ar-tan ddAb-r mu6geret vurgusunun ilktemsili olarak ortaya Qrkan adab-rmuAgeret kitaplan. Nitekim bu do-nemde yayrmlanan AdAb-r muateretkitaplarr toplumsal pratikten ziyade6dAb-r mudgerete dair telakkileri ve

idealize edilen normlan yansltmapotansiyeline sahip. Bu minvalde,Fatma Tung Ya;ar genel anlamdageq donem Osmanh Addb-r muAgeretliteratdninri, Can Eyrlp Qekiq AhmedMidhat'rn Aurupa AaaA-t Mud4eretiyahud Ataf;rongo'srnl, Fatih TetikLutfri Simavi'nin fe4rifot ue Adab tMuA4eret' ini ve Nevin Merig Abdul-lah Cevdet'in Miikemmel ue ReoimltAdaA-t MudEeret Rehberi'ni deler-lendiriyor. lkinci olarak ise AdAb-rmuAgeret farkh temalar ballamrndaele ahnryor . Bu minvalde Ozge Sa-mancr deiigen sofra AdAbrnr ve TrilinUral 6dAb-r muAgeret kitaplarrndakadrn imgesiniyazryor.

talgmalarrn srnrrh, ele ahnmasr ge-reken mevzulann ise hayli fazlacaolduiu bir konuda hazrrlanmlS budosyada, elden geldigince birbirinitamamlar mahiyette yaprlmrg qah;-malan bir araya getirmeyi ve bu ve-sile ile konuya dikkat gekerek yenigahgmalar igin bir zemin olugturmayrhedefledik.

vI e lg ' gI t

g&

Fa

D

A

!85

a a

gE9 DONEM OSYAMI __,._ _,._ADAB -t MU A$t&tr LITERATURU

FATMA TUN9 YA'AR

Geg ddnem }amanh adabt muaqeret literatilrilniln ortaya gtktgt, tg. yilzytl

diinyaunda ue buna paralel otarak )dmanlt'da yayanan hutt degiqim ve

ddnil4ilmle yakmdan ilgilidir. Qevretini ve 1zellikle de Avrupa'yt yakmdan takip

eden atmanh entelektilelleri, dolru davrant4 kalrylarmt blrenme ve nezaket

kurallartna Wmd ydniinde ciddi bir elitim oldugunu, Aurupa adab-t mud4eretine

Wgun dauranmqnLn 'medeni dilnya'ya ddhil oLmak igin adeta bir zorunluluk

haline geldigini gdrmiiglerdir.

ffi

urorNirir gldr:xrzlxrrit vUxsrrigi

19. ytizyrl, teknoloji, yatam tarzt ve

davranrg kahplannda meydana gelen

kokll ve kapsamh deligimler, dev-

rimler ve reformlar nedeniyle drinya

tarihinde "donri;tim qair" olarak bi-linmektedir. Tarihqiler, ry. ylzyidapek qok yeni geligmenin vuku bulmastve bunlarrn sriregleri ve sonuglart iti-

bariyle yrizyrh agmast dolaytstyla buyrizyrla "uzun ry. yirzyrl" demiglerdir.Birgok qaidag yayrnda ise medeni

davranrga yonelik artan i lgi ve gorgii

kurallarr rizerine yazrlan kitaplann sa-yrsrndaki hrzh artrg nedeniyle ry. yiz-

yrl "nezaket gair" (the age ofi civility)olarak nitelendirilmigtir. r835 yrhnda,

Charles Lamb (Elia) bu gOrtiiti "r9. ytiz-yrl, nezaketimizin baglangrg tarihi..."'sdzleriyle ifade etmektedir. John F.

Kasson, r9. yiizyrlda Atlantik'in her iki

tarafrnda, burjuva k0lttirtiniin yiik-

seligi ve yeni matbuat imkAnlan ile

birlikte daha once hig olmadrlt kadarqok sayrda 96rgii kitabr yayrnlandtlmt

ifade etmektedir.'

Ashnda, "nezaket gair" olarak 19.yr"izyrl Avrupa'da Ortagaf'dan mo-

istanbul,BeyoElu, theGrand Rue dePera, tgtz;Carel Bertram'rnIrnaginangthe Turki.6hIlouse CollectiueVitiou otHome (Austin

Universifyof TexasPress, zooT)

tz kitabrndan

rc almml'flr.

dern ddnemlere dek yaSanan getig-

melerin geldiii nihai noktayr ifadeetmektedir. Norbert Elias, Avrupa'dadavranr; kahplarrnrn deiigim ve do-nrigrimiinfi inceledili UygarlLk Sil-reci (ilk olarak r939 yrhnda yayrmla-

nan) isimli kitabrnda bu si.ireci "me-

denile5me" olarak tanrmlamaktadrr.lElias Uy gartk Stireci'nde medeniyetkavramrnr geligimsel bir srireg olarakele almaktadrr. Ytizyrllar boyuncasirkrile eden gdrgri kitaplarrnda su-nulan davranrg kahplarrna odaklana-rak, Avrupa'da r3. yiizyrldan ry. yiz-yrla kadar nezaket kurallarrnrn nasrlde€ittigini incelemektedir. Elias bukrrapta, Erasmus'tan bu yana, vricutfonkiyonlarrnr gizleme, herkese agrkolan yerlerde onurlu davranrg sergi-leme ve segkinler arasrnda baglayanve zamanla toplumun farkh tabaka-hnna yayrlma eiilimi gosteren neza-ket standartlanna uyma yonrindeki

baskrnrn srirekli olarak arttlglnl ifa-de etmektedir. Elias, "medenile'megrreci"nin agrklanmasrnda utang verrcelik duygusuna belirleyici bir rol

davranrg literatrininde yaygrn olarakkullanrlmaya baglanmasr arasrndayakm bir iligki vardrr. Her geyden

6nce, bir dilde yeni sdzciiklerin orta-ya grkgr -ozellikle de bu yeni sozctik-lerin yaygrnlatmasr ve uzun omtirhiolmasr durumunda- gofunlukla in-sanlarrn yaSamlnda bazl degiSiklikle-re igaret etmektedir. Ashnda, bir kav-ram olarak ciuilit€'nin ortaya qrkrgryatamln farkh alanlarrnda meydanagelen deiiSim ve dontigrime itaret et-mektedir. Elias'a gore ciuilitd kavra-mr Batr toplumu iqin gdvalyeligin veKatolik Kil isesi'nin birl ikteliginin da-

Irlmakta oldugu bir zamanda anlamkazanmrgtrr. Ona gore, bu kavramrn(civilitd) ortaya qrkrtr, Batr davranrgkahplarrnrn ya da "medeniyet"inin

ortaya qrkmasrnda belirli bir agama-yr temsil etmektedir.5 Bu a;amadaciuilitd kavramr, onceleri Italyancave sonrasrnda Fransrzca olmak rize-re ortak bir dilin konugulduiu, farkhmilletleri kucaklayan sosyal bir olu-gumun bir nevi aqrhmr ve sembohi-drir. italyanca ve Fransrzca, daha

d

F

d

E

aF

J

a

fJLoF

d

ingilizcede kibar anlamLna gelen polite kelimeil d.e lunancada gehir (polis)

kelimetinden gelmektedir. Dolayrcryla, Ingilizcede kibarlk ue zaritlik anlamma

Selen ue eqanldmh olarak da kullanLlan politeness ue civility kauramlart gehir ileilintili olup, umumi alanlardaki dsvranLqla"r, 6obra" ddabu kryafiet, konu4ma vebedenle ilgili her tiirlil gdrgii kuralma iqaret etmektedir.

crrnekte ve toplumun onayladrkla-rrrm ve yasakladrklarrnrn standardr-rr zamanla degiltigini ve bununla

Hikte de, sosyal hognutsuzluk ve

Ha: egiiinin de degittigini iddia

rrrrektedir.+ Elias, davranr; kahpla-rrrdaki deiigim ve karSrhkh iliSkiler-tatan oz-disiplinin, giddetin devletraftndan tekellegmesi ile yakrndan

tili olduguna dikkat gekmektedir.

h'a gore, modern donemde yrik-

-t sosyal anksiyete ve diigrik utanqG*t umumi durumlarda bireylerehrdi davranrglnl kontrol etmek igin

Ho uygulamaktadrr.

k<'ur ifade ettigi t.izere, Avrupa'nrnqrla;ma srireci ile civilit€ kavra-

mt ortaya grkrgr ve bu kavramrn

6nce Latince tarafrndan gergekleg-tirilen fonkiyonu devralmrglardrr.Bu diller Avrupa'nrn birligini gos-

termekte ve aynl zamanda bu yeni

olu'umun omurgasl saray toplumu-na dayanmaktadrr. Bu toplumunvaziyeli, kendine dair algrsr ve ozel-likleri c iu ilit€ kavramrnda ifadesinibulmaktadrr.6

Ciuilitd kelimesinin kokeni, bu keli-menin iyi vatandathkla dzdeglegenkriltLirel incelme anlamrna geldiginigostermektedir. Latincede gehir iginkullanrlan ciuitad ile aynr kdktengelmekte olup, kabahk ve barbarhlrnkargrfi olarak gehirli, kr.iltUrlfi, ince vezarif davranr; anlamrna gelmektedir.7ingilizcede kibar anlamrna gelen po-

Iite kelimesi de Yunancada gehir(polio) kelimesinden gelmektedir.Dolayrsryla, ingilizcede kibarhk vezariflik anlamrna gelen ve e;anlamlrolarak da kullanrlan politeneat veciuility kavramlarr gehir ile ilintiliolup, umumi alanlardaki davranrglar,sofra AdAbr, kryafet, konugma ve be-denle ilgili her trirhi gorgri kurahnaitaret etmektedir. Bu kurallar, fonk-siyonel iligkiler dolayrsryla karmagrkve sosyal ailarla ki5ilerin birbirineve devlete balh oldulu gehirde ha-yatln en iyi nasrl yaganabileceiiningostergesidirler.8

Ciuilitd kavramrnrn ilk olarakItalya'da ortaya qrktrlr ve oradanAvrupa'ya yapldrlr dtigrinrilmekte-

Hasan Bahri,Centilmen:Adab-t Mu'a4era(lstanbul: Tevsi-iTrbaat Matba'asr,t1z8ltgtt).

rrd

53

d

Sofra AdAbmdadogrular veyanlrylar.Hasan Bahri,CentilnenlAaaa+Mu'dgeret, tgrr.

dir. Civil ve ciuility kavramlarr Or-taga! Avrupa'srnda yaygln olan veonaylanml$ ince ve zarif davranrgkalrplarr anlamrna Selen courteoutve courte6y kelimelerinin zamanigerisinde yerini almlttlr.e From Courteyy to Ciuility isimli kitabmdaAnna Bryson "ciuility"nin yeni birkavram olarak sosyal davrantg ve

sosyal hayatr gorme bigimi olduiunuifade etmektedir. rz. yiizyrlda orta-ya qrkan Ortagaf davranrg kitaplarr,bir ti..ir olarak lordluk pratikleri ileilgili olup, soylulardan ibaret srnrrltbir zrimre igerisinde gegerli olmasr-na kar5rn, Erasmus'un De CiuilituteMorum Puerilium (r5]o) isimli kitabrile baglayan erken modern davranrgkitaplarr daha genig bir kesim tara-frndan daha genig bir mecrada uygu-lanan gdrgri kurallarrnr igermektedir.

Bu nedenle davranrglarda nezaket,srnrrh bir gevrede uygulanan gdr-gri kurallarr manzumesinden ziyadeherkes tarafrndan ofrenilebilen pra-

tik sosyalleSme bilgileri olarak 6negrkmaktadrr.'o Nitekim hem done-minde hem de sonrasrnda biiyrik ilgig6ren Erasmus'un kitabr farkh dilleretercUme edilmigtir. Bununla birliktegok sayrda davranrS kitabr da ucuzfiyatryla daha geniS kesimler tara-frndan ulagrlabilir hale gelmigtir. Buda belli bir efitim hatta taklit yoluyla

herkese bir centilmen ya da hanrme-fendi olma imk6nr sunmuttur. Hemdoiru davranrg bigimlerine yonelikyayrnlarrn artmasl hem de bu kitap-larrn muhatap kitlesinin geniglemesi

agrsrndan ry. y:Jtzyrl, nezaket ve doi-ru davranrg anlamrnda zirve olarakkabul edilmektedir.

cEq D6NEM osMANLr AnAs-rMUASERET xiraprAnr (rsss-

rsra)

19. yrizyrhn ikinci yansrnda Osmanlrdrinyasrnda nezaket kurallarrna ilgi-nin arttlglnr sdylemek mrimkrindrir.Avrupa ve ABD ile kryaslandrirndaOsmanh'da basrlan muAgeret kitap-larrnrn sayrsr oldukga azdrr, fakat busayr Osmanh bailamrnda ehemmi-yetsiz degildir. rB89-r9rB yrl lan ara-srnda (bu gah5ma esnaslnda tespitedildiii kadarryla) "AdAb-r muAgeret"ikonu edinen r3 Osmanhca kitapyayrnlanmrgtrr." Aynca donemin srj-reli yayrnlarrnda ve romanlarrnda srksrk bu temaya yer verildiii gori.ilmek-

tedir.

igtimai yagayrg bilgisi ve usulleri an-lamrna gelen "AdAb-r muAgeret"'' birtamlama olarak "edeb" koktindengelen ddAb ve "'atr" kokiinden gelen

mudgeret kelimelerinden olugmakta-drr. Saygr, nezaket ve utanma anlam-larrna gelen edeb, bir toplumda orf,Adet ve kural halini almrg iyi tutum vedavranrglar veya bunlan kazandrranbilgi anlamrnda kullanrlmaktadrr.'rAdab ayrrca bir geyin nasrl yaprldr-

lrnr ifade eden usul anlamrnda kul-lanrlmaktadrr (dddb al-katip, AdAbs.l-muullim uo.).'4 Ikinci kelime olan"agr" ise birlikte yagamak, insanlarlaiyi geqinmek anlamrna gelmektedir.'5

AdAb-r muA5eret, bu durumda "insan-

larla iyi geqinmenin yollan" anlamr-na gelmektedir. Geg donem OsmanlrAddb-r muAseret literattninde hemkitap ismi olarak hem de iqerikte bukavramrn yanl slra usffl-i mu65eret,edeb, zarafet, nezaket, terbiye, hrisn-i

iilfet gibi - kimi eganlamh - pek qok

kelime de kullanrlmrgtrr.

r9. yrizyrhn ikinci yansr itibariyle Os-manh yazrnrnda onemli bir yer edi-nen bu kavram ashna bakrlrrsa, 19.yrizyldan once de dolru davranrgbigimleri ve kurallan anlamrnda kul-lanrlmaktadrr. Adab-r muageretin birkonu olarak farkh trirlerde bastlankitaplarrn igerisinde bir bohim ola-rak yer aldr!r gonilmektedir. Nitekimr9. yiizyrl oncesinde dofru davranr-grn, sadece pratik ve dr.inyevi olarakdeiil dini, manevi, uhrevi ve felsefi

i FI H

t f rl i <t =

i EI Ti ol ( <

t < <t . .t <: >

I Xl -

jn

IrcllIiIIIIi

IIl s 4i

tr*I

I

pek Cok boyutu itibariyle ele altn-

dr{r soylenebil ir. rBgo'lar it ibariyle

AdAb-r muAgeret kitaplart yayrmlan-

maya ba5ladrktan sonra da ayrt bir

ttir olarak devam eden ahlak kitapla-

rr onceki donemlerde bir nevi davra-

nry literatlirij olarak kabul edilebilir.

Krnalrzade'nin Ahlctk-t Aloi isimli ki-

tabr dolru davranrg ve nezaketi ah-

lak gevresinde ele alan kitaplardan

birisidir. '6 Yine Gelibolulu Mustafa

Ali'nin segkin cemiyet ve ztimrelerde

nasrl davranrlacairnr konu edinen

Meva'idil 'n-Nefab Fi-Kaua'idi ' l-

Mecalit '7 isimli kitabr, anonim olarak

basrlan Riaale-i Garibe'B ve sufiler

iqin hazrrlanan dddb kitaplart doiru

davranrS igin yol gosteren rehber ki-

taplar arasrnda sayr labi l i r .

Uzun bir srire Osmanh coirafyasrnda

bulunan ve 0smanlt'ntn siyasi, sosyal

ve ekonomik durumuna dair cok sa-yrda makale ve mektup kaleme alan

kitabrn varhirna ragmen geq donemOsmanh Ad6b-r muAgeret literatil-

riinde geqmigteki AdAb-r muaterete

herhangi bir referans ya da oyktin-me olmadrlr gibi onceki donemler-

de bu hususta gereken ihtimamlngosterilmediii yontinde bir vurgu

dahi soz konusudur. MuAgeret ya-

zarlan kendi ddnemlerinde AdAb-tmuaterete verilen ehemmiyetin

arttlglndan ve bu alanda gok sayrdayeni kitap basrldr!rndan bahsetmek-

tedirler. Gegmigin olumsuzlanmasr,ozell ikle de l l. Meqrutiyet sonraslAdAb-r mud5eret kitaplartnda gok

daha agikArdrr. Ashnda bu ddnem-

de yaprlan deur-i aabk vurgusu

II. Megrutiyet'e ait delerlerin be-

nimsenmesi igin Abdrilhamid do-

neminin olumsuzlanmasl anlamlnagelmektedir. Bu nedenle yazarlarn

devr-i sabrk ifadesinin II. Abdtilha-

mid doneminden 6teye gitmediii

dtisiinrilebilir.

;#L *,liT

J-r*t .$tp -'o,,

r;i-r.,:,-! .l*:. 1:-3+t$

-

F

d

=aFJ

a

=JcoF

@il

.trt ;*-#-

Capitafue

*v

H

svo*i* *F r*l

tY?e -

t88g-rgr8 yi l tarL alarlnda adab-t muAgeret baqt$t altmda yryImlanan kitaptarmbirgogu toplumd yeni bir hayat tarzt benimteterek "deEigim" baqlatmaktan ziyade

hdlihazrda baqlam;Q oldn degiqim ue d1niiqiimiln i&enmeyen y1ne ya dd ydnlere

dogru ;dvrulmd;Lnl engelleme QabatL gibi gdziikmektedir. Aurupa medeniyetikarqmmda atLnscak tavr ue izlenecek yol dddb-t muAyeret yazarlarLnln en 1nemligilndemidir.

Fransrz tarihCi ve gazeteci Abdolony-

me Ubicini (r8r8-r88q), larkhlarrnve bilhassa Osmanhlann teSrifat vegorgii kurallarrna onem verdiklerini,

bu noktada tegrifatr hem bir ilim hem

de bir vazife haline getiren Qinlilereyaklagtrklarrnr ifade etmekte ve Saray

Krittphanesi'nde bulunan z16 ahlak

konulu eserden agair yukart otuzu-

nun AdAb-r muateretten bahsettigini

soylemektedir.'s Bu kitaplarda, ge-

lenek ve gorenekler, giyinme, nastl

ayaia kalkrlacair, nasrl oturulacafr,

sofrada nasrl yemek yeneceii, kiSi-

nin briyrikleri ve akranlartyla nastl

hareket edeceii, nasrl selam verecelive konu5ma esnastnda nelere dikkat

etmesi gerektiii agrklanmaktadrr.

Ubici'nin de ifade ettigi, gibi geqmi'-

te bu alanda kaleme ahnmtg pek qok

Geq ddnem Osmanlrca 6d6b-t

muAgeret l i teratrini (r889-19r8) pek

qok aqrdan nevi gahsrna mtinhastr bir

literatiirdrir. Bu yenilik, bir anlamdaonceki davran15 literatr.irlerindenkopug anlamrna gelmektedir. Geg

donem Osmanh AdAb-r muAgeret li-

teratiiriinun onceki ahlak literatriru

ve bazr gorg! kitaplarr ile temaslart

olmasrna ra!men bu literatiir onlartndevamr olmayrp, birqok agrdan farkh

bir literatrirdrir. Nitekim bahsedilen

ahlak literatrirti muAseret literatrirLi-nfin ortaya qrkrgryla son bulmamrg ve

egzamanh olarak devam etmittir.

Geq ddnem Osmanh yayrn diinyastn-

da AdAb-r muAgeret kitaplarrna artanilgi ve yeni bir AdAb-r muAgeret litera-

trir0niin ortaya grkrgt r9. ytizytl dtin-ya ve dzellikle de Avrupa bailamtyla

yakrndan ilgilidir. Zikredilen on iigmuAseret kitabrnrn onemli bir krsmr-

nrn Fransrzcadan terciime edilmesi ve

tercr-ime olmayanlarrn dahi Franstzca

etiket literatrininden izler taqrmasr

bu ili5kiyi agrkga ortaya koymaktadtr.

Ashnda, Fransrzcadan gorgri kitapla-

nnln tercilme edilmesi bu donemdeOsmanh'ya 6zgri bir durum olmaytpairrhkh olarak Batr diinyasrnda ve

Japonya drnelinde olduiu gibi kts-

men de diier toplumlarda gdzlemle-

nen bir durumdur. Donemin nezaket

standartlarrnrn 6nemli olEride Fransa

tarafrndan belirlendigini ve ABD, in-giltere, Almanya gibi pek gok 0lkede

Fransrzca gdrgri kitaplannln tercr.imeedildigini soylemek mtimktindtir. El-

bette bu durum Fransa'ntn 19. ytizytl-

da sahip olduiu ayrrcaltklt konum ileyakrndan ilgilidir.

Hasan Bahri,eenta,men:Aaaa-tMu'A4era(istanbul:Tevsi-iTlbaatMatba'asr,ttzS/tgtt).

d

55

wl

*<:T i i r r lna '

l**f,,i,'i:lT)

Fa

a

DEi

1<

W

x

ffiB

56

wffi

Geq donem Osmanh AdAb-t mudgeret

literatLir!, Avrupa davrantS literatt-

rfi ile olan yakln temaslartna ragmen,

Osmanh'ya 6zgii ko;ullar gerqeve-

sinde gekillenmig olup, bu kogullar"AdAb-r muateret"e ehemmiyet ver-

me konusunda hemfikir, fakat AdAb-t

mudSeretin tanrml ve referanslart

konusunda farkh gortiglere sahip bir

Osmanh davrantp l iteratt-irt inLin neSv

ri nema bulmastna imkan tanlmlttlr.

Bu literattirrin ortak bir soylemi ya

da drinya gdrtigtinri temsil ettigini

soylemek grigti.ir. Bu nedenle, bu li-

teratiirUn ortaya Qlkltlnl ve muhtevi-

yatrnr, Batrhlatma ve modernleSme

, * ( ' ; i " , ' - i , : ' : . , t , : - ' - . - * . . i r * f , - .

gibi briyrik paradigmalara ballamak

yerine, yaganan deiiSim ve dontigtim

ile ytizle5me, uzla;ma ve deiigim

kargrsrnda iqeriden bir tavrr ahg ola-

rak okumak daha anlaml olabilir.

DEditiM irn Y8zrngun:qoK sEsLiLiK

r9. ytizyrhn ikinci yartsrndan itibarenyayrn faaliyetlerinin artmast, ula;tm

ve haberlegme aflarrnrn gtiqlenmesi,

devlet merkezli elitimin yaygrnlag-

masr gibi pek gok geligme, Osmanlt

toplumunun belli kesimlerinin hayat

tarzrnda hrzh bir deiigime neden ol-

mu5tur. Bu degigim, yakrn bir zama-

na kadar Batr medeniyetine duyulan

hayranhk ve galda5 Batt standart-

larrnr yakalayabilme qabasr olarak

okunmustur. Donemin 6nde gelen

entelekti.iellerinin ve siyasi elitinin

deligim algrsrnda Avrupa'nrn etkisi

yadsrnamamakla birtikte, ne siyasi ne

de toplumsal ve entelektiiel duzlem-

de yekpare bir medeniyet ve defi;im

anlayrgrnrn sOz konusu olmadtitnt,

toplumun farkh kesimlerinin farklt

reform reqetelerinin bulunduiunu

ve bunlann ge;itli mecralarda ifade

edildiiini sdylemek mtimktindtiLr.

GeE donem Osmanh AdAb-r muAseret

literatiini, yatanan degitimi iki yon-

lii olarak yansltma potansiyeline

sahiptir. ilk olarak, 6ddb-r muAgeret

kitaplarr degii im ve donti;t imtin so-

nucu olarak okunabilir. Nitekim sdz-

hi kriltrir ile nesilden nesile aktartlan

muA5eret esaslart gtindelik hayatta

yatanan deii;im ve artan Avrupa et-

kisiyle ihtiyag ve beklentileri kar;t-

layamayacak noktaya gelmiS ve yeni

hayat tarztnt kitaplardan olrenme

mecburiyeti ortaya qrkmrgtrr. ikinci

olarak, AdAb-t muAgeret kitaplartnt

deiigim ve dontigrimtin oznesi olarak

okumak miimkrindrir. Bu kitaplar top-

lumun onde gelen isimleri tarafrndan,

toplumu deiigtirme ve doniitttjlrme

cabasrna hizmet etmek izere yanl-

mrglardrr denilebilir. Her iki durum

da sdz konusu olabilmekle beraber

Il. Metrutiyet oncesi ve krsmen de II.

Metrutiyet'ten Cumhuriyet'e kadar

giden siiregte ilkinin daha airrhkh

olarak gegerli olduiu sdylenebilir.

Geq d6nem Osmanh AdAb-t muAseret

literatijrij genel itibariyle pragmatik

amaglar doirultusunda ihtiyaglaraydnelik olarak kaleme ahnmrS gibi

goziikmektedir.

r889-r9r8 ytl lan arastnda AdAb-t

muASeret baShir altrnda yayrmlanan

kitaplann birgolu topluma yeni bir

hayat tarzt benimseterek "deiiSim"

baglatmaktan ziyade hAlihaztrda

baglamrq olan deiiSim ve ddniigti-

miln istenmeyen ydne ya da yon-

lere doiru savrulmastnt engellemeqabasr gibi gozrikmektedir. Avrupa

medeniyeti kargrsrnda ahnacak ta-

vrr ve izlenecek yol AdAb-t muASeretyazarlarrnrn en onemli giindemidir.

Geg ddnem 6dAb-r muAgeret litera-

ttirtindeki gegitliliiin btiyrik olgtide

bu konudaki farkh goni;lerden kay-

naklandrir gdrtilmektedir. Bu nokta-

da, yazarn giindemi diger bir deyigle

okuyucuya vermek istediii mesaj

kitabln iqeriiinin ortaya grkmastnda

oldukga 6nemlidir. Nitekim Resulza-

de Hiiseyin Hiisn!'nUn Nezaket ue

Uout-i MudEeret: Kduaid-i AdAb'L

6889) Fransrzcadan tercrime edilmig

olmasrna ragmen kendisinden bir ytl

sonra yaytmlanan ve Arapga ve Fars-

Cadan tercilme edildiii ifade edilen

Qenqenzade Hakkr Antakyalt'ntn

Zdrqtet'i (r8go) ile buytik benzer-

likler gostermektedir. Mevcut ahlak

literatrirLi ile ortaya grkmakta olanyeni AdAb-r muA5eret literattirii ara-

srnda bir yerde duran her iki kitabrn

ortak ozellifi, dini ve geleneksel re-

feranslarla AdAb-r muAsereti tanlm-

lamrg olmalandtr.'o Bu noktada, ki-

tabrn rerciime edildiii dilin iqerik ko-

nusunda yegAne belirleyici olmadt!t,

bagka bir deyiple birebir terctimeningenellikle soz konusu olmadtit sOy-

lenebilir. Dolayrsryla, bir muAgeret

kitabrnrn Fransrzcadan terctime edil-

mesi onun tamamen alafranga hayat

r.izerine yazrlmrg olmast anlamrnagelmeyebilir.

Ote yandan, bazr muAgeret yazarlarr,

alafranga Addb-r muAgeretin farklnda

olarak, alafranga 6d6b-t muAsereti

yazmamayt -qolunlukla II. Megru-

tiyet oncesinde- tercih etmitlerdir.

Bu kitaplar arastnda Resulzade Hii-

seyin Hiisni.i'nln Nezaket ue UauL-t

Mud4 eret : Kdu atd- i Addb'r, Qenqen-zade Hakkr Antakyah'nrn Zarafet'i,

Mehmed Emin'in Aaa|t MuA4eret

Noorl Hoorl )lur'u 09ol ve Amas-

yalr lbrahim Edhem'in Rehber-i

Miloafirin ue Adlbt Mudqeret'i(r898) zikredilebil ir. Bunlar igeri-

sinde Amasyah ibrahim Edhem'in

Rehber-i Mildabirin ue Adqb-r

Mudgeret'i oldukga ilginq bir kitap-

trr. Hem sehir rehberi hem de AdAb-r

muAseret kitabr olarak yazllml'tlr.

Genel trendin Avrupa'ya gidenler

iqin muA5eret kitabr yazmak oldu-

[u bir donemde istanbul'a tagradangelen memur stntft ve imparatorluk

srnrrlarr dAhilinden veya haricinden

istanbul'u gezmeye gelen seyyahlar

iein yazmrttrr. Kitabrn ilk krmt, ula-grm vasrtalart, ticretleri, vasttalartn

rotalarr, krittiphaneler, okullar ve

hastaneler hakkrndadrr. Ikinci ksmt

ise gehir mekAnlannda uyulmast ge-

reken ve bilinmesi gereken mu6Seret

kurallarr hakkrndadrr. Amasyah ibra-

him Edhem'in bu kitabt yazmaslnln

en onemli nedeni istanbul'da ya-

- Musafaha iqinsol el uzatmaknezaketsizliktir.Hasan Bahri,Centihnen:Aaaa-tMu',Ateret, r9rr.

tanan degitim ve dontittimdur. Bu

degi;im, yeni gelenlerin rehber kul-

lanmasrnr zorunlu krlacak kadar hrzh

olmugtur. Amasyah Ibrahim Edhem

kitabrnrn 6d6b-r muA5eret krsmlnda

istanbul'da alafranga ya5am tarzlntnyaygrnlagmasrndan duyduiu rahat-

szhir dile getirmektedir:

"Bazr kimseler istediiim yerde oturup

istedigim mahalde gezerim bana kim

ne karrgrr diyerek bir takrm mug6yir-i

AdAb evza' ve harekAtrnda alafran-ga namryla hog gormek gibi hatada

bulunur. .... Biz ki, lehti lhamd ve'l-

menh ehl-i islam ve tabaka-i sadrka-i

devlet-i'aliye-i 'Osmaniye'deniz.

$er'en ve nizamen makbul ve mer-gub olan AdAb-t muAgereti i'tiyad

etmekle mtikellefiz. tiinkti pek gok

mevadda alafrangada htirmet-i mah-

susadan ma'dud olan hususat bizce

bir akidir. Bu surette alafranga bir

Seyi yapacafrm derken erbabt nez-

dinde mugayir-i Ad6b bir kusurda bu-

lunmug olur ki, terbiyesizlikle itham

edileceiine Stiphe olunamaz. "''

Avrupa muAgereti ile ciddi muha-

sebeye giren ilk muAseret kitabt

Ahmed Midhat'rn Avrupa Adab-r

Mud4ereti ! ahud Alafrango'stdtr."

Ahmed Midhat kitabrnda donemin

rinde gelen Franstzca gdrgii kitapla-

nnr referans alarak Avrupai cemiyet

hayatrna dAhil olmasr mecburiyet

ise her gdrdrilri yeniligi alafrangazannederek benimseyen kimselere

alafranganrn gergekte ne olduiunu

izah etmektir. Ashnda Ahmed Mid-

hat Avrupa medeniyetinin alafranga

hayat rar^na indirgenmesinden ra-

hatsrzdrr ve Avrupa medeniyetinin

daha ziyade ilim, teknoloji, gehirleS-

me gibi hususlarda ornek altnmastgerektigini dri'iinmektedir. Ahmed

Midhat bunun igin altnmast gere-

kenler (ya da ahnmasrnda mahsur

olmayanlar) ve altnmamasl gere-

kenler olarak Avrupa medeniyeti ve

muateretini ayrrmaktadrr. Ornelin,

Avrupa muateretinin gereli kabul

edilen kumar ve dtiellonun Osman-

h toplumuna uygun olmadr$rnr ifa-

de etmektedir. Bu noktada Ahmed

mamaktadrr. Franstzcadan aynen

terciime edilerek basrlan Kontes

Dumagalon'un kitabrna naSir olarak

onsdz yazan Ibrahim Hilmi'nin gu

crimleleri alafranga muAgereti 6!-

renmenin gayesini ve EerEevesiniagrkga ifade etmektedir:

"Bu kitap bence pek mtihimdir. Bu-

nunla beraber bu eseri negr etmeklegarb muAgeretini terbiyemize dahilederek siz de bdyle olun demek is-

temiyorum. Yalnrz onlartn AdAb-t

muA5eretini rilreniniz de ihtilat et-

tiEiniz zaman yabancl kalmayarak

kendinizi sevdiriniz. Herhangi bir

cemiyette bulunursantz bulununuz

AdAb-r muAgerete riayet ettiginiz

takdirde herkes size ister istemez

-

N

d

-a

)

=J

d

oF

:4

El Slkma"Musahafa"Musahaf igintevakkufedilerek ayaldarbirlettirilir.MafevkinuzatacaBr elemadun sa!eli vererekberay-l tazimi(reverans) dahiunutmaz.Hasan Bahri,Centilmen:Aaaa-tMu'Ateret, rgrr.

Amaryalt ibrahim tdhem: ".... Biz ki, Iehiilhdmd l)e'l-menh ehl-i iilam ue tabaka-imd*;a-i deulet-i'altye-i '0tman$e'deniz.

$er'en ve nizdmen mdkbul ve mergubolan dddb-t muAqereti i 't$ad etmekle milkellefiz... pek gok meuadda alafrangaddhiirmet-i ma.hsusadan ma'dud olan hutumt bizce bir akildir.. alafrdnga bir |eyiydpacaElm derken erbabt nezdinde mugayir-i AdAb bir kuturda bulunmu, olur..."

olarak kabul edilen. Osmanlt erkeii-

ni merkeze alarak kitabtnl yazmlttlr.

Bu nedenle kitap Avrupa'ya seya-

hatten batlayarak farkh durumlarda

uyulmasr gereken mu6;eret kuralla-

rrnr anlatmaktadrr. Ahmed Midhat

bu kitabrnr temel olarak iki gaye

igin yazmlttlr. Ilki, cemiyetlerde Os-

manh erkelinin Avrupaltlartn gdr-

gti kurallarrnr bilmemekten dolayt

mahcup olmastnt engellemek, dileri

Midhat'rn alafranga merkezli olarakyazmakla birlikte alafranga hayat

tarzlnln Osmanh toplumunda uy-gulanmasr hususunda pragmatik ve

segici olduiunu sciylemek mtimktin-

drir.

Geg donem Osmanh muAgeret kitap-

larrnrn onemli bir ktsmtntn Avrupa

muAgeretini topluma benimsetmekve yaymak gibi bir misyonu bulun-

hrirmet eder, daima gryabrnrzda (pek

nazik, pek terbiyeli) sdzleriyle med-

hedilir ve her yerde (C'e& un hom-

me comme il faut) gerefi gibi bir

adamdrr takdirleriyle yad olunursu-

nuz ki, cemiyetlerde bu unvan-t geref

en biiytik bir imtiyazdrr."';

Ahmed Midhat gibi Ibrahim Hilmi de

alafranga AdAb-r mud5eretin Avrupa

ile temas ihtimali bulunan belli kim-

r-

57

r*

Fa

o

rc

JffiF

w

58

rc

? .r: . . l , i r ? ;-; ; .1*.g r* *. -.,{ ' ; i ,; , i i :;_ _:i, i :e f *

seler taraflndan, yine belirli durum-larda uygulanmak Uzere tilrenilmesigerektilini vurgulamakta, sdz konusukogullarda dahi topyekirn kabuldenziyade segici olmaya dikkat gekmek-

tedirler. Lritfii Simavi'nin dort kez(r9ry-4, t9r8, r9z3 ve 19z6) yayrm-

lanan Teqrifat ve A(tAb-L Mudqerel

isimli kitabl ise Avrupa medeniyetive muAgereti konusunda seEiciliktenziyade eklektik bir tutum benimse-

mektedir. Simavi kitabrnda seyahatAdAbr, salon 6dAbr, sofra Addbt, vizi-

teler ve iftar usulii gibi pek gok alaf-ranga ve alaturka muAgeret kuraltnt

birlikte zikretmektedir. Alafranga

ve alaturka mua'eretin birlikte uy-gulanmasrndan dolan stktnttlaraise daha gok Osmanh muAseretini

6nceleyen gdzrim onerileri sunmak-

tadrr. 0rnelin Avrupa'da kiigriglinhiyerargi geregi btiytiiii selamla-

drirnr ifade etmekte, Osmanh top-lumunda ise briyugtin iltifat olarakkrigiiiri selamladrfl nr y azmaktadr.'aYine Avrupa'da redingotun hlkrim-

darrn karSrsrnda bile 6nti agtk giyil-

diiini, ancak Osmanh'da briyrlirinkargrsrnda iliklenmesi gerektiEini

soylemektedir.'5 Yine redingotun

Osmanh erkeii igin uyarlanmtg ver-

siyonu olan "istanbulin"i kitabrndazikreden tek muAgeret yazan Lutf:d

Simavi'dir. Bu noktada Lrltfti Simavi,Avrupa muateretini merkeze ala-rak ondan segmeler yapmak yerine

her ikisinin toplum nezdindeki kar-grhirndan yola grkarak eklektik biryakla;rm benimsemektedir. Bu da

Ahmed Midhat'rn kitabrndan fark-h olarak onun kitabrnrn daha genig

bir kitleye hitap etmesine ve dahayaygrn bir gekilde kabul gormesine

imkAn tanrmrgtrr.

Matbaa-i Askeriye tarafndan yazar

ismi verilmeksizin basrlan UdtI ueAaaat uuAqeret (t1o) II. MeSru-tiyet atmosferini yansltmaktadrr.

Kitapta olumsuzlanan bir devr-i

sabrk vurgusu dikkati gekmektedir.

Osmanh zabitam igin yazrlan kitap

toplumsal donri;tim ve deiigim hu-susunda bu srnrfa 6zel bir misyonyriklemektedir.

"Su-i idare ile otuz tiq sene tahribedilmig bir devleti emsali nadir birinkrlab-r mes'ud ile ihyaya hizmeteden 'Osmanh ordusu zabitanrna el-yevm bi.ittin cihanrn enzar-r takdirimatuftur. Miilkiin dAhil ve haricin-de yar ve aiyar karSrsrnda zabitanhal ve etvan ile milletin te'dlisinigdsterecektir. '0smanh zabitanrnrnhal ve etvar-r ma'neviyesi ba'demapek briynk pek nazik olacair anla-grhyor. Kemal-i iftihar ile deruhdeeyledilimiz bu vezaifin icrasr 'ul0m

ve fiinun-r 'askeriyeye hasr-r kesb vevukuf ettigimi zi izhar eylemekli!imi-ze menutdur."':6

U6At ve AdAb-L Mulqeret'te alafran-ga muAgereti benimsetmek igin deciddi bir metruiyet arayrgr soz konu-

sudur.

"Avn-i Bari ve imdad-r ruhaniyet-icenab-r peygamberi ile husule gelen

inkrlab ve teceddridrimiizri mtitea-

kib devletimizin her tiirki esbab-lsaadet-i maddiyye ve maneviyye-sini ihzar ettigimiz ve "etlibu'l ilm"

hadis-i gerifinin bihakkrn manaslnlidrake muvaffak olduiumuz bir za-

manda zaten esasi ve vaktiyle Mtis-

himanlardan ahz edilmig olan ilm-i

usul-i muAgereti yani umum-r driLvel-imiitemeddinede kabul olunan AdAbve terbiye kavaidini tahsil ve tatbiketmeklilimiz pek tabii deiil midir?Hem de unutmayahm ki, Devlet-i

Osmaniye, pay-i tahtr Avrupa klta-

srnda bulunan bir Avrupa devlet-imuazzamastdr."'7

Kitapta, Avrupa mud;eretini be-nimsetmek igin vurgulanan bir

diler onemli husus ise Avrupa

muaSeretinin bazrlarrnrn zannettigigibi Hrristiyanhk ile higbir ilgisininbulunmadrirdrr.'8 Oysa alafranga

- Itz bu nasrlkryafet?Utanmaz mrsrn?- Bu asr-rterakkidesen utanklyafetinden.(Hayal ry7,7 Hazhan ngt,19 Hazkan t875).

- Haniya ollumsenin srrrnahsetren nerde?- Anam sattrda temsiye ileferace aldr...(Hayal fi7,28 Hazfian ngr,ro Temmuzt8z',

6dAb-r muAgeret hususunda yazan

diler yazarlar genel olarak alafran-ga ddAb-r muAgereti toplum goziinde

megrulagtrrmak ve benimsetmek igin

bu denli bir qaba igerisinde deiiller-

dir. Onlar, Avrupahlar ile temas ha-

linde bulunulduiunda bagvurulmak

rizere Avrupa muateretinin belli bir

ztimre tarafrndan bilinmesi gerekti-

iini ifade etmekte ve zaman zaman

da bunun nigin gerekli olduiunu

okuyucuya aqrklamaktadrrlar.

IL MeSrutiyet sonrasrnda yazrlan en

onemli muAgeret kitaplarrndan biri

de Fransrzca ve terbiye-i bedeniye

muallimi Hasan Bahri'nin kaleme

almrg o ldulu Cent i lmen: AU0U-r

Mudgeret (r9rr) isimli kitaptrr. Geg

donem Osmanh AdAb-r mu6geret li-

teratlrfinrin tek resimli kitabr olan

Centilmen'de Hasan Bahri, genel

itibariyle alafranga 6dAb-r muAgeretiyazmaktadrr. Hasan Bahri kitabrn-

da, selamlagma, konugma, seyahatve sofra AdAbt gibi pek gok konuda

Fransrzca etiket l i terati irUnii esas

alarak yazmrgtr. Ancak alafrangaetiket literatuninrin Osmanh'da tat-

biki soz konusu olduiunda yazartn

ilging agrklamalarr olabilmektedir.0rne!in alafranga usul selamlaSmayryazdrir bdliimde "Ttirk hantmlartnarefakat eden zevat aginalartnrzdan

olsa bile selam verilmez."'e ifadesiyer almaktadrr.

Goruildtiiri tizere, geg donem Osmanlt

AdAb-r muAgeret literatrirU toplumun

tamamr igin deii l, bell i bir ztimreye

hitap edecek gekilde kaleme ahnmrg-

tlr. Bu zumre ise esastnda iki gruptan

olugmaktadrr. ilki zabitan, diferi ise

Avrupahlar ile temas ihtimali yiiksek

olan br.irokratlardrr. Bu nedenle de,

bu kitaplann esaslnda Avrupahlar

ile temas ihtimali bulunan Osmanherkeii igin yazrldrir soylenebilir. Buperspektiften bakrldrirnda, bu kitap-

larrn -Matbaa-r Askeriye'nin Utul ue

Aaant MudEeret'i harig- yukarrdan

a5airya toplumsal bir deii;im ve

donrigrim dngormediii, Avrupahlar

kargrsrnda Osmanh'yr temsil kabi-

l iyetinden dolayr'yukanda' olarak

tanrmlanabilecek stntrlt bir zt-imreyi

eiitmek gibi bazr pragmatik amaglarahizmet ettiEi sovlenebilir.

Ozetle ifade etmek gerekirse, rBBg-

r9r8 yrl larr arasrnda yazrlan AdAb-tmuAgeret kitaplarr Battltlagma, mo-

dernleSme, deligim ve ddni.igiim ile

farkh yrizle;me ve tavlr alma qaba-

larr olarak okunabilir. Geq Osmanh

6dAb-r muAgeret literatiirui, farkh

AdAb-r muAseret tanlmlan ve tasvir-leriyle geq ddnem Osmanh dtinyastn-

da ya;anan degigim ve donriStimtinzannedilenin aksine tamamen Avrupa

merkezli, yukarrdan agairya, tek yon-

li.i ve tek boyutlu olarak gergekleg-

medigini gostermektedir. Nitekim 19.yiizyrhn son qeyrefinde gok sesli bir

deiigim ve donri;iim algrsrntn teza-

htini olarak ortaya erkan bu literattir,

Dogu ile Batl, ahlak ile medeni dav-

ranrg arasrnda kendine 6zgii, eklektikbir yol bulmaya Eahtmrttrr. Pek gok

aqrdan sivil bir karaktere sahip geq

donem Osmanh ddAb-r mudgeret lite-

ratiirii, II. Megrutiyet ile birlikte belli

bir yone dolru evrilmiS ve Cumhuri-yet ile birlikte siyasi irade tarafrndan

belirlenen resmi bir misyonun ifadesi

olarak devam etmistir.

FATMA TUN9 YA'AR

oDTU, TARIH B6LIjMTJ

N

F

d

N

-&

F

)

=JLaF

-

ryF

oipNorrnr.' Bu makalenin batl lca kayna$ zor2'de BoEazigi

Universitesi Tarih Bdliimii'nde Ahmet Ersoy ve

selquk Esenbel danrtmanLglnda tamamlanan The

PredicamentL al Alla Francq: Vibion. ab Proper

Behauior tn Late jttaman ttiquette Literature

Alafranga Halleri, Ge( Ddnem Osmanh Adab-l

Mu'ateret Literatiiriinde Dogru Davranlt

Bigimleri, bathkll doktora tez callgmasrdrr.Doktora tezime katkrlarrndan dolap ve bilhassa"edabn muateret" konulu bu dosyanrn ortaya

!rkmasr igin dzel te'vik ve katkllanndan dolayl

Ahmet Ersoy'a tetekkiir ederim.

r Charles Lamb, t66ald ob tl ia: Lettera and

Ra6qmund, o Iole (Paris: Baudry's European

Library, rBlt, s. 87.

2 John F. Kasson, Rudenea6 ond. CipilitJ: Mannerb

in Nineteenth Century Urban America (New

York: Hill and Wand, A Division of Farrar, Straus

and ciroux, r99r), s. 44.Norbert Elias, The Civilizing Prace66: TheHi'tory ob Manner\ dnd State Famatian and

Ciuaiizotion (Oxfordr Blackwell, r994 (r939)).

Norbert Elias, s. xii.

Norbert Elias, 0n Ciuilizatian, Power snd

Knouledge: Selected Writing6, ed. Stephen

Mennell and Johan Goudsblom (Chicago and

London: The University of Chicago Press, 1998),

s. 79.Norbert Elias, a. g. e., s. 79.Todd Stif lman, "Civil i ty", tncycloped.ia ai SocialTheory.Ed. George Ritzer. Cilt r (Thousand oaks,

CA: Sage Reference, zoo5), s. roz.

Benet Davetian, Cipility: A Cultural Hi\tory(Toronto, Buffalo, London: University of TorontoPress, 2oo9), s. 9.

John Gill ingham, "From Civil i tas to Civil i ty; Codes

of Manners in Medieval and Modern England"Tran\actionr of the RoJal Hi'torical Socieu, z(2oo2), s. 267.

John Gill ingham, s. z8o.

Resulzade Hiiseyin H]jsni, Nezaket ue U6ill i

Mud4eret: KavA'id i Ad.Al)(istanbul: Karabet

ve Kasbar Matbaasr, rlo6/r889); qeneenzade

Hakkr Antakyah, Zordfet (istanbul: Kasbar

Matbaasr, r89o/r3o7); Ahmed Midhat Efendi,

Aurupq Adabl Mudoereti Jahud. Alatrsnga(lstanbul: ikdam Matbaast, t3t2/ tB9 4)t Avrupq' da

Meralim ue Adat, cev. M. !. (lstanbul: Kasbar

Matbaasr, rlrzlr894); Amasyal Ibrahim Edhem,

Rehber i Mii'abirin ue Addb r MuA\eret(istanbul: Kasbar Matbaasr, r3r6lr89B); Mehmet

Emin, Ad'ib r MuAteret Na6rI Ha6LI )Iur(Aydrn: Vilayet MatbaasL B2t/tgo4\ U6ul ue

AdAb t MuAoeret (istanbul: Matbaa-i Asker,ye,

rl27lr9ro); Hasan Bahn, Centilmen: Addb I

MLd4eref (istanbul: Tevsi-i Trbaat Matbaasl,

rl28lr9il): Kontes Dumagalon. Rehber l

MuA|eret: Avrupq AdAbt Mu6.Oeret| Cev.Ahmed Cevad (lstanbul: Ibrahim Hilmi Netriyatr,

rl28lr9rt; Liitfii Simavi.Te{ibAt ue AdAb-L

Mud4eret, (istanbul, Matbaa-i ictihad, r3z9lr9rf .(2. baskr, r333lr9rB; 3. baskr, r34zlr923; 4. baskr

rg26)t ALabranga J aOamdk yoLldn, Kadntar

Diinyasr Krilliyatrndan (istanbul: Kadrnlar

Dijnyasr Matbaasr, tt]t / t9t2-1])t ve6ay d-J L

Medeniyeclen Zsrdbet i Niduon, Cev. Katif Dehri(istanbul, itimad Kritiiphanesi Sahibi selyid

Tahir, tahminen r9r2'r9r6); Abdii laziz Bey, Adot

ve Mera|im-i Kadime: Tabirat ue Muamelota L

KsvmiJe-i 06moniJe (06mqnh Adet, Mera,im

ve Tabirleri) (rEo'lar.) Kaztm Artsan, Duygu

Ansan ciinay, eds. (lstanbul: Tarih Vakfr Yurt

Yayrnlarr, r99f.

Ferit Develliogfu, " AdAbt muA4eret",

A\manlrca Tirkg e An'iklop ed,ik Ligst(Ankara: Aydrn Kitabevi Yaylnlafl, 20ro), 26.

Baskl, s. 9."Edep", iblam An\iklopedi6i (DiA), Tiirkiye

Diyanet Vakfr, Cilt 7.

F. cabrieli, "Adab," The tncyclapaedia ob ILIqm(Leiden: E. J. Bril l , 19B6), Cilt. r, s. t75.

F. Gabrieli, s. I75.

Krnahzade Ali Celebi, Ahldk-r Aldi, Mustafa Kog,

ed. (istanbul: Klasik, 2oo7).

Mehmer 'eker, Celtbolulu Mu.laba AIi ue

Mev q' id i l ' n- N e tai6 F i- Kap a' idi ' I Me c ali 6(Ankara: Tiirk Tar'h Kurumu, r997).

Hayati Develi, XVIIL Ji4tTI i\tanbul Hqyqtnd

Dqir Ri'sle i Goribe (istanbul: Kitabevi, 2oor).

M. A. Ub'cini, Otmanlr'dq Mademle|me Sdncl'r(lsTanbui: Tiaat Yayrnlarr. rggB). s. r77.

IL Metrutiyet ddnemi ahlak kitaplannrn

6zellikleri ve iqeriti hakkrnda bkz. ilhan Tet'k,

IL Abdiilhamid Ddnemi Ahlak Kitaplan (Ri6dle-a

AhIAk, IIm i Ahldkve Bergiizdr r Ahldk) Uzerine

Bir lnceleme (Master Tezi, siileyman Demirel

Universitesi, 2oo9).

Amasyalr Ibrahim Edhem, Rehber-i Mil6abirin:

Adab L Mua4eret (lstanbul: Kasbar Matbaasr,rlr6

/ rBgB), s.5r-52.

Ahmed Midhatln kitabr i le i lgil ' olarak detaylr

bir degerlendirme icin bu dosyada yer alan Can

Eyiip qekiC'in makalesine bakabilirsiniz.

ibrahim Hilmi, "lfade-i Natir: Yatamayr Bilmek,"

Comtesse De Magallon, Rehber-i Mud4eret:

Aurupd AdAbt Mud4ereti, eev. Ahmed Cevad

Emre, (istanbul: Kiitriphane-i Askeri,

u28/tgn), s. ).

Liitfii Simavi, TeOr?rdt ve AdAbl Mudreret(lstanbul: Matbaa-i ictihad, ry29 /r9r$, s. 14.

Liitfri simavi, s. r5.

U6il ve Adob I Muaqeret (istanbul: Matbaa-i

Askeriye, rl27 / rgro), s. 2.

Uttl pe Addb r MuA4eret, s. J.

UnI pe Adab L MuA,eret, s. J.

Hasan Bahri, Centilmen: Addb L MuAOerct(lstanbul: Tevsi-i Trbaat Matbaasr, r3z8lr9rr), s. r6.

6

7

I O

I I

t2

25

26

27

z8

29