45 ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ∆ΙΑΛΕΚΤΟΙ ΚΑΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ∆ΙΑΛΕΚΤΟΛΟΓΙΑ Χρήστος Τζιτζιλής Eίναι γνωστό ότι η ελληνική εmicroφανίζεται στο ιστορικό προσκήνιο microε τη microορφή διαλέκτων που η καθεmicroιά τους αποκτά για διαφορετικούς λόγους εξαιρετική αίγλη ∆εν είναι λοιπόν περίεργο ότι οι απαρχές της νεοελληνικής διαλεκτολογίας σηmicroαδεύονται από microια προσπάθεια επανασύνδεσης των αρχαιοελληνικών microε τις νεοελληνικές διαλέκτους [1] και δεν είναι τυχαίο ότι η laquoεξωτικήraquo τσακωνική και οι περιφερειακές διάλεκτοι της Kάτω Iταλίας και του Πόντου είναι οι πρώτες που προσελκύουν την προσοχή των ερευνητών Όταν χάρη κυρίως στις εργασίες του Xατζιδάκι λύνεται οριστικά το πρόβληmicroα της καταγωγής των νεοελληνικών διαλέκτων και αποδεικνύεται ότι όλες microε εξαίρεση την τσακωνική προέρχονται από την κοινή η ελληνική διαλεκτολογία περνά θα λέγαmicroε στο άλλο άκρο Για microεγάλο χρονικό διάστηmicroα αγνοεί πλήρως ή καταπολεmicroά την ιδέα της ύπαρξης αρχαίου διαλεκτικού υποστρώmicroατος στις νεοελληνικές διαλέκτους Mόλις τα πρώτα microεταπολεmicroικά χρόνια ο Tσοπανάκης (1955) και άλλοι επαναφέρουν σε άλλη βάση το πρόβληmicroα και προσπαθούν να καθορίσουν αρχαίες διαλεκτικές ζώνες στην ελληνική Kοινό πάντως χαρακτηριστικό και της παλαιότερης και της microεταγενέστερης έρευνας είναι το χρονικό άλmicroα που συντελείται στη microελέτη της ιστορικής εξέλιξης των νεοελληνικών διαλέκτων microε τη συστηmicroατική αγνόηση της microεσαιωνικής περιόδου H παρατεταmicroένη σε σχέση microε την εξέλιξη των διαλεκτικών σπουδών σε άλλες χώρες προσκόλληση στις ιστορικά προσανατολισmicroένες microελέτες που ως ένα βαθmicroό συνδέεται microε τη γενικότερη πορεία της γλωσσολογίας στη χώρα microας δεν είναι άσχετη microε microια εξωγλωσσική αποτίmicroηση της laquoαξίαςraquo των διαλέκτων H στάση αυτή που ανάmicroεσα στα άλλα καθιστά αδύνατη την αναγνώριση της αξίας της ποικιλοmicroορφίας στη διαλεκτολογική έρευνα ενισχύεται από την απουσία ndashγια την οποία άλλωστε σε microεγάλο βαθmicroό ευθύνεταιndash ενός γλωσσικού άτλαντα που θα παρουσίαζε ανάγλυφα την έλλειψη οmicroοιογένειας στις διαλέκτους Mια άλλη ιδιαιτερότητα των διαλεκτικών σπουδών είναι η υποτίmicroηση των ξένων επιδράσεων και κυρίως η παραγνώριση κάθε microορφής γλωσσικών επαφών που η σηmicroασία τους στη microελέτη της ελληνικής η οποία για αιώνες συνυπάρχει συνήθως ως κυρίαρχη microε άλλες γλώσσες είναι αδιαmicroφισβήτητη Oι ιδιαιτερότητες αυτές που microε microια πιο ουδέτερη ορολογία θα microπορούσαmicroε να τις περιγράψουmicroε ως τάσεις διαmicroορφώνουν το γενικό πλαίσιο microέσα στο οποίο κινήθηκε ως πρόσφατα η διαλεκτολογική έρευνα στην Eλλάδα Eίναι αξιοσηmicroείωτο ότι ενώ κυριαρχούν οι ιστορικά προσανατολισmicroένες microελέτες βασικά προβλήmicroατα της ιστορίας των νεοελληνικών διαλέκτων όπως αυτό στο οποίο θα αναφερθούmicroε αmicroέσως microετά ο χρόνος δηλαδή εmicroφάνισής τους παραmicroένουν άλυτα Αρχή νεοελληνικών διαλέκτων Για τον χρόνο εmicroφάνισης των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιαίτερα των βορείων ιδιωmicroάτων έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις [2] O Browning (1972) προσπαθεί σωστά να συνδέσει την εmicroφάνιση των επιmicroέρους νεοελληνικών διαλέκτων microε την πολιτική και δηmicroογραφική ιστορία των Eλλήνων [3] O ίδιος επισηmicroαίνει πως στην προσπάθειά microας να καθορίσουmicroε την προέλευση και την πρώιmicroη ιστορία των νεοελληνικών διαλέκτων θα πρέπει να εξετάζουmicroε τις περιόδους που οι επιmicroέρους περιοχές (Πόντος Kαππαδοκία Kύπρος κοκ) αποκλείστηκαν από τον υπόλοιπο ελληνόφωνο κόσmicroο microε αποτέλεσmicroα τη microείωση της ενοποιητικής δράσης του κέντρου Tο σύνολο των προτάσεων για το χρόνο δηmicroιουργίας των νεοελληνικών διαλέκτων θα microπορούσαmicroε να πούmicroε πως έχει χαρακτήρα υποθετικό και προσωρινό Eίναι βέβαιο ότι καmicroιά προσπάθεια δεν είναι δυνατό να microας οδηγήσει σε ασφαλή συmicroπεράσmicroατα χωρίς τη συστηmicroατική microελέτη των microεσαιωνικών ελληνικών διαλέκτων [4]

Ταξινόmicroηση νεοελληνικών διαλέκτων

Για τη δυνατότητα ταξινόmicroησης των νεοελληνικών διαλέκτων ισχύουν δυστυχώς όσα έγραφε πριν από εξήντα περίπου χρόνια ο Tριανταφυλλίδης (1938 66) laquoEπειδή δεν έχει προηγηθεί συστηmicroατική γλωσσογεωγραφική έρευνα και λείπει έτσι ο γλωσσογεωγραφικός άτλαντας δεν είναι δυνατό να γίνει οριστική κατάταξη των ελληνικών ιδιωmicroάτωνraquo H πιο γνωστή ταξινόmicroηση είναι αυτή που πρότεινε στα τέλη του περασmicroένου αιώνα ο Xατζιδάκις Mε βάση την εξέλιξη των ατόνων microεσαίων και κλειστών φωνηέντων χωρίζει τα νεοελληνικά ιδιώmicroατα σε βόρεια όπου τα άτονα o και e τρέπονται σε u και i και τα άτονα i και u κατά κανόνα αποβάλλονται και σε νότια όπου τα φωνήεντα microένουν ανέπαφα (Hatzidakis 1892 342) Mε κριτήριο τη διατήρηση ή την αποβολή του ληκτικού [n] -ν των ονοmicroάτων τα νεοελληνικά ιδιώmicroατα χωρίζονται σε ανατολικά που διατηρούν το [n] -ν πχ [tirin] ή και το επεκτείνουν πχ [stoman] και σε δυτικά που το αποβάλλουν Mια άλλη βασική ισόγλωσσος είναι αυτή που συνδέεται microε την ανάπτυξη του λεγόmicroενου αλόγου γ Στα πιο πολλά microέρη των Kυκλάδων στη Λέσβο στην Iκαρία και στην Kρήτη η ανάπτυξη αυτή παρατηρείται σε microεσοφωνηεντική θέση [] και στην ακολουθία φωνήεν + [v] + φωνήεν πχ [b] Στις Σποράδες και σε ορισmicroένα microέρη της Πελοποννήσου το εξακολουθητικό απαντά microόνο στο δεύτερο φωνητικό περιβάλλον πχ [kleo] αλλά [b] και σε πολλές περιοχές της χερσαίας Eλλάδας microόνο στο πρώτο πχ [] αλλά [b] Ως βάση για την ταξινόmicroηση των νεοελληνικών διαλέκτων έχουν προταθεί ακόmicroη τα παρακάτω φωνητικά microορφολογικά και συντακτικά φαινόmicroενα (Tριανταφυλλίδης 1938 66-67)

1 H απορρίνωση των ρινικών συmicroπλεγmicroάτων mb ng nd πρβ [kubi] - [kumbi] 2 H τροπή του [ccedil] σε [q] πρβ aeri gt qeri 3 H διατήρηση της λεγόmicroενης χρονικής αύξησης ebenete - benate 4 H χρήση της αιτιατικής ενικού των προσωπικών αντωνυmicroιών microετά από τα ρήmicroατα δίνω λέω se leo - su leo 5 H επίταξη των ατόνων τύπων της προσωπικής αντωνυmicroίας bini mu - mu bini

H πιο πρόσφατη διαίρεση των νεοελληνικών διαλέκτων είναι αυτή που πρότεινε ο N Kοντοσόπουλος (1983-1984) [5] ο οποίος στηριζόmicroενος στον τύπο της ερωτηmicroατικής αντωνυmicroίας κάνει λόγο για Eλλάδα του τι (ηπειρωτική Eλλάδα και Iόνια νησιά) και Eλλάδα του είντα Eίναι η microοναδική προσπάθεια κατάταξης που δε στηρίζεται αποκλειστικά σε ένα γνώρισmicroα αλλά σε microια δέσmicroη φωνητικών λεξιλογικών ακόmicroη και πολιτισmicroικών ισογλώσσων

Σύντοmicroη επισκόπηση των διαλεκτικών σπουδών Mε βάση το θεωρητικό πλαίσιο microέσα στο οποίο κινούνται οι εργασίες microπορούmicroε να διακρίνουmicroε τρεις περιόδους στη microελέτη των νεοελληνικών διαλέκτων Oι πρώτες επιστηmicroονικές προσεγγίσεις των νεοελληνικών διαλέκτων στα microέσα περίπου του προηγούmicroενου αιώνα ήταν όπως άλλωστε και η γλωσσολογία γενικότερα ιστορικά προσανατολισmicroένες Tο ενδιαφέρον για τις επιmicroέρους διαλέκτους την εποχή αυτή είναι άνισο και καθορίζεται από την υπαρκτή ή αναmicroενόmicroενη αρχαϊκότητά τους Aργότερα η κατάσταση αλλάζει ορισmicroένες όmicroως διάλεκτοι εξακολουθούν να προσελκύουν προνοmicroιακά το ενδιαφέρον των ειδικών ενώ η έρευνα άλλων (όπως τα ιδιώmicroατα της Mακεδονίας Θράκης και Θεσσαλίας) παρουσιάζει σηmicroαντικά κενά Oι ιστορικά προσανατολισmicroένες εργασίες αποτελούν το microεγαλύτερο microέρος των διαλεκτικών microελετών [6] Στη δεκαετία του rsquo80 εmicroφανίζονται microια σειρά από διατριβές που κινούνται microέσα στα πλαίσια της δοmicroικής διαλεκτολογίας [7] έτσι όπως διαmicroορφώνεται στις εργασίες του Martinet Στην τρίτη περίοδο που αντιπροσωπεύεται κυρίως από το έργο του B Newton The Generative Interpretation of Dialect A Study of Modern Greek Phonology (Kέmicroπριτζ 1972) χρησιmicroοποιείται το θεωρητικό microοντέλο της γενετικής διαλεκτολογίας

Aν εξετάσουmicroε τις διαλεκτολογικές microελέτες κάτω από το πρίσmicroα των επιπέδων ανάλυσης εύκολα διαπιστώνουmicroε ότι το λεξιλόγιο είναι ιδιαίτερα ευνοηmicroένο Oι περισσότερες παραδοσιακές διαλεκτολογικές microελέτες περιέχουν και γλωσσάρια διαλεκτικών λέξεων Σηmicroαντικός είναι άλλωστε ο αριθmicroός λεξικών επιmicroέρους διαλέκτων ή ιδιωmicroάτων Aρκετά από αυτά και ειδικότερα αυτά που αναφέρονται σε διαλέκτους έχουν και ετυmicroολογικό χαρακτήρα [8] Όπως αναφέραmicroε και παραπάνω οι εργασίες της πρώτης περιόδου περιγράφουν ndashκαι καmicroιά φορά εξηγούνndash τις φωνητικές ιδιαιτερότητες των διαλέκτων ενώ φωνολογική ανάλυση microας προσφέρουν οι συγκριτικά πολύ λιγότερες εργασίες της δεύτερης περιόδου Tα τελευταία χρόνια εmicroφανίστηκαν microια σειρά από άρθρα που εξετάζουν επιmicroέρους φωνητικά και φωνολογικά προβλήmicroατα των νεοελληνικών διαλέκτων (Mαλικούτη-Drachman amp Drachman 1983 και άλλοι) Iκανοποιητική ndashαν και σπάνια πλήρηςndash είναι η περιγραφή του microορφολογικού συστήmicroατος των διαλέκτων και ιδιωmicroάτων στις παραδοσιακές διαλεκτολογικές microελέτες H σύνταξη είναι η αδικηmicroένη πλευρά στις διαλεκτικές σπουδές και η αδικία αυτή δεν φαίνεται να είναι άσχετη microε το συχνά εmicroφανιζόmicroενο ερώτηmicroα για το αν υπάρχει διαλεκτική σύνταξη ή όχι Στις περισσότερες διαλεκτικές microελέτες η σύνταξη περιορίζεται σε ολιγοσέλιδη ndashκαmicroιά φορά και microονοσέλιδηndash παρουσία και αφορά γνωστές συντακτικές ιδιαιτερότητες (θέση του άκλιτου τύπου της προσωπικής αντωνυmicroίας κά) Mοναδική εξαίρεση αποτελεί η microονογραφία του Aναστασιάδη (1976) για τη σύνταξη του καππαδοκικού ιδιώmicroατος Xωρίς να παίρνει υπόψη τις σύγχρονες γλωσσολογικές θεωρίες προσφέρει πλούσιο υλικό παρακολουθεί την ιστορική εξέλιξη των συντακτικών φαινοmicroένων και εντοπίζει microε επιτυχία οmicroοιότητες και επιδράσεις από την τουρκική Oι microελετητές των ιδιωmicroάτων κυρίως στις ιστορικά προσανατολισmicroένες microελέτες σπάνια περιγράφουν τον τρόπο εργασίας και τη βάση δεδοmicroένων κι ακόmicroη πιο σπάνια αναφέρουν ρητά ότι δεν περιγράφουν το συγκεκριmicroένο ιδίωmicroα αλλά την αρχαϊκή microορφή του ιδιώmicroατος O στόχος αυτός καθορίζει και την επιλογή των πληροφορητών ηλικιωmicroένοι κυρίως γυναίκες που δεν έχουν έλθει σε επαφή microε άλλες γλωσσικές ποικιλίες (κοινή νεοελληνική άλλα ιδιώmicroατα) έτσι που να διατηρούν την laquoκαθαρότηταraquo του ιδιώmicroατος H πραγmicroάτωση του στόχου παίρνει συχνά τη microορφή επίmicroονης προσπάθειας επαναδραστηριοποίησης γλωσσικών στοιχείων που η οικονοmicroική και κοινωνική πραγmicroατικότητα έχει καταδικάσει σε αχρησία Aυτό αφορά συνήθως και κατά κύριο λόγο λεξιλογικά στοιχεία που ανήκουν σε πεδία όπως η γεωργία η ένδυση κλπ δεν είναι όmicroως εντελώς άγνωστο και σε άλλα γλωσσικά επίπεδα Mια ακραία microορφή της ιδιότυπης αυτής γλωσσικής laquoλήθηςraquo έχουmicroε στην περίπτωση εξωελλαδικών κυρίως ιδιωmicroάτων των οποίων οι φορείς διασκορπίστηκαν σε διάφορα microέρη της Eλλάδας και βαθmicroιαία αφοmicroοιώθηκαν γλωσσικά από το νέο περιβάλλον περιορίζοντας το γλωσσικό ιδίωmicroα του τόπου καταγωγής αρχικά σε ρόλο γλώσσας σπιτιού [home language] και στη συνέχεια σε αυτό που θα ονόmicroαζα γλώσσα της microνήmicroης ή καλύτερα γλώσσα των αναmicroνήσεων (microια τέτοια περίπτωση αποτελεί σε microεγάλο βαθmicroό το γλωσσικό ιδίωmicroα του Mελένικου) Στις περισσότερες διαλεκτικές περιοχές σήmicroερα επικρατεί διγλωσσία ή ακριβέστερα διδιαλεκτισmicroός microε παράλληλη χρήση δύο κωδίκων της κοινής νεοελληνικής και της διαλέκτου H χρήση φυσικά καθορίζεται από το βαθmicroό γνώσης καθενός από τους κώδικες Στην περίπτωση της επαρκούς γνώσης και των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων η διγλωσσική συmicroπεριφορά χαρακτηρίζεται από συmicroπληρωmicroατική κατανοmicroή (συγκεκριmicroένα περιβάλλοντα ή και θέmicroατα απαιτούν microια συγκεκριmicroένη γλωσσική συmicroπεριφορά) Oι microονόγλωσσοι οι χρήστες δηλαδή microόνο του διαλεκτικού κώδικα εντοπίζονται κυρίως στους ηλικιωmicroένους περισσότερο στις γυναίκες και ο αριθmicroός τους συνεχώς microειώνεται H microελέτη των ενδοδιαλεκτικών ποικιλιών απουσιάζει από τις διαλεκτικές εργασίες και όπως είπαmicroε για την απουσία αυτή ευθύνονται κυρίως τα χρησιmicroοποιούmicroενα θεωρητικά microοντέλα [9] Θα πρέπει πάντως να σηmicroειωθεί ότι η απροθυmicroία αναγνώρισης ποικιλιών δεν χαρακτηρίζει microόνο τους ερευνητές των ελληνικών τοπικών ιδιωmicroάτων αλλά είναι ndashή καλύτερα ήταν ως πρόσφαταndash γενικότερη Tέλος θα πρέπει να λάβουmicroε υπόψη microας ότι σε παλαιότερες εποχές όταν η επίδραση της κοινής δεν είχε τη σηmicroερινή έκταση και η κινητικότητα των πληθυσmicroών ήταν σαφώς microικρότερη η οmicroοιογένεια των γλωσσικών συστηmicroάτων θα πρέπει να ήταν αρκετά microεγαλύτερη

Αστικές διάλεκτοι Στην Eλλάδα όπως άλλωστε αρχικά και σε άλλες χώρες η διαλεκτολογική έρευνα ταυτίστηκε microε τη microελέτη των επαρχιακών ή καλύτερα των microη αστικών διαλέκτων H εξέλιξη αυτή που καθορίστηκε ως ένα βαθmicroό από τους στόχους της διαλεκτολογίας στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής της επηρεάστηκε από τις ιδιαιτερότητες της νεοελληνικής διαλεκτολογίας που προαναφέραmicroε αλλά και από ιδιαιτερότητες δηmicroογραφικού θα λέγαmicroε χαρακτήρα Eίναι γνωστό ότι οι σύγχρονες ελληνικές πόλεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό δηmicroιουργήmicroατα microεταναστευτικών κινήσεων Oι πιο σηmicroαντικές από αυτές αυτές που καθόρισαν τη σηmicroερινή microορφή των πόλεων είναι ο ερχοmicroός και η εγκατάσταση εκατοmicromicroυρίων προσφύγων στα πλαίσια της ανταλλαγής πληθυσmicroών microε όmicroορες βαλκανικές χώρες και η microαζική εσωτερική microετανάστευση των microεταπολεmicroικών χρόνων Στα microεταπολεmicroικά χρόνια η εσωτερική microετανάστευση θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι διαmicroορφώνει βασικά δύο τύπους αστικών κέντρων

1 Πόλεις microε διαλεκτόφωνο πυρήνα που τροφοδοτούνται πληθυσmicroιακά από την επίσης διαλεκτόφωνη περιαστική ενδοχώρα (Λάρισα Kοζάνη Σέρρες κά)

2 Πολυσυλλεκτικές πόλεις όπου το τοπικό ιδίωmicroα έχει εξαφανιστεί και έχει αντικατασταθεί από την κοινή ή ποικιλία της κοινής (Aθήνα Θεσσαλονίκη κά ) Tις εξελίξεις αυτές δεν θα πρέπει να τις αγνοήσει η διαλεκτική έρευνα Eίναι γνωστό πως στη microελέτη της γλωσσικής ποικιλίας στα αστικά κέντρα καθοριστική παράmicroετρος παραmicroένει η κοινωνική διαστρωmicroάτωση Kατά τη γνώmicroη microου στη microελέτη της γλωσσικής κατάστασης των νεοελληνικών πόλεων πιο σηmicroαντική θα αποδειχθεί η ύπαρξη των laquomicroεταναστευτικών στρωmicroάτωνraquo και όχι των κοινωνικών H γλωσσική συmicroπεριφορά του διαλεκτόφωνου εσωτερικού microετανάστη στην Eλλάδα microας είναι γνωστή όχι από ειδικές εργασίες αλλά από γενικές παρατηρήσεις[10] O στιγmicroατισmicroένος διαλεκτικός λόγος έξω από το φυσικό του περιβάλλον αντιπαρατίθεται microε την κοινή και η πορεία της γλωσσικής αφοmicroοίωσης θα microπορούσε να περιγραφεί ως microια προσπάθεια απαλλαγής από το λόγο αυτόν που επιτυγχάνεται microε την κατάκτηση ή ενεργοποίηση της κοινής νεοελληνικής Θα πρέπει λοιπόν στο microέλλον να microελετηθούν οι microηχανισmicroοί αποδιαλεκτοποίησης οι παράγοντες που επηρεάζουν τούς ρυθmicroούς αστικοποίησης του διαλεκτικού λόγου (ηλικία microόρφωση συχνή ή αποκλειστική επαφή microε διαλεκτόφωνους φορείς σε microικροκοινωνίες όπως η οικογένεια και η παρέα δηmicroιουργία θυλάκων από συγχωριανούς κά) Kαι φυσικά στα πλαίσια της microελέτης των αστικών διαλέκτων και των κοινωνικά προσδιορισmicroένων ποικιλιών θα πρέπει να microελετηθούν τα αναφοmicroοίωτα διαλεκτικά στοιχεία που κατά τη γνώmicroη microου αποτελούν και τη βασική αιτία εmicroφάνισης γλωσσικών ποικιλιών στα αστικά κέντρα Eιδικότερα για τις πόλεις microε διαλεκτόφωνο πυρήνα θα πρέπει να microελετηθούν οι ειδικές συνθήκες συνύπαρξης κοινής και διαλέκτου οι χρήσεις του κάθε κώδικα (συmicroπληρωmicroατική κατανοmicroή ή όχι) και τέλος να εξετασθούν οι πιθανότητες δηmicroιουργίας τοπικών διαλεκτικών κοινών

Κοινωνικές διάλεκτοι Oι κοινωνικές διάλεκτοι δεν καθορίζονται όπως οι τοπικές από τον τόπο όπου microιλιούνται αλλά από τις κοινωνικές οmicroάδες που τις microιλούν Στην Eλλάδα οι διάλεκτοι της κατηγορίας αυτής ελάχιστα έχουν microελετηθεί Πιο ευνοηmicroένες εmicroφανίζονται οι λεγόmicroενες συνθηmicroατικές γλώσσες αν και συνήθως ασχολούνται microε αυτές ερασιτέχνες Mοναδική ίσως εξαίρεση αποτελεί ο M Tριανταφυλλίδης microε έργα όπως τα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας (Tριανταφυλλίδης 1963) [11] και άλλοι Aρκετές εργασίες έχουν αφιερωθεί στη λεγόmicroενη γλώσσα της πιάτσας [12] Oι microελλοντικές εργασίες θα πρέπει να λάβουν υπόψη τον έντονα βαλκανικό χαρακτήρα ορισmicroένων από τις γλωσσικές αυτές ποικιλίες (σηmicroαντικός αριθmicroός βαλκανικών δανείων κοινά βαλκανικά στοιχεία κοκ)

Πρόσφατα και microε αρκετή καθυστέρηση σε σχέση microε ανάλογες έρευνες σε άλλες χώρες εmicroφανίστηκαν ορισmicroένα άρθρα microε αντικείmicroενο τη γλώσσα των νέων (Iordanidou amp Androutsopoulos 1997 και άλλα) Πρόκειται για microια περιοχή microε ειδικούς ρυθmicroούς γλωσσικής αλλαγής που θα πρέπει να microελετηθεί πιο συστηmicroατικά H σύντοmicroη επισκόπηση των σπουδών που αφορούν τις αστικές και κοινωνικές διαλέκτους ήταν αδύνατο εξαιτίας της ύπαρξης καθοριστικών κενών να αποφύγει την αναφορά στα ερευνητικά ζητούmicroενα Eπειδή όmicroως τα κενά είναι σηmicroαντικά και στην έρευνα του παραδοσιακού αντικειmicroένου της διαλεκτολογίας των microη αστικών δηλαδή διαλέκτων δεν θα ήταν άσκοπο να κλείσουmicroε microε microια απαρίθmicroηση των ζητουmicroένων που έχουν επείγοντα χαρακτήρα

1 Xαρτογράφηση των ελληνικών διαλέκτων (προς το παρόν διαθέτουmicroε microόνο το γλωσσικό

άτλαντα της Kρήτης Kοντοσόπουλος 1988) [13] 2 Συνέχιση της επιτόπιας έρευνας σε περιοχές που δεν έχουν ερευνηθεί (κυρίως στη

Mακεδονία Θράκη και Θεσσαλία) 3 Mελέτη των εξωελλαδικών διαλέκτων (βλ Xριστίδης et al1999) 4 Προετοιmicroασία εργασιών που θα καλύπτουν microε πληρότητα όλα τα επίπεδα ανάλυσης των

διαλέκτων (υποδειγmicroατική από την άποψη αυτή είναι η πρόσφατη microονογραφία του Drettas (1997) για την ποντιακή)

5 Σύνταξη λεξικού των νεοελληνικών διαλέκτων (microια λύση θα ήταν να πάψει το ιστορικό λεξικό της Aκαδηmicroίας Aθηνών να είναι laquoτης τε κοινώς οmicroιλουmicroένηςraquo και να περιοριστεί στο λεξιλόγιο των διαλέκτων)

Bιβλιογραφικές αναφορές AΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ 1924 Eισαγωγή εις την νεοελληνικήν φιλολογίαν A Περί της αρχής

των νέων ελληνικών διαλέκτων Eπετηρίς Eταιρείας Bυζαντινών Σπουδών 1 (1924) 93-108

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ∆ΗΣ Β 1976 H σύνταξη στο φαρασιώτικο ιδίωmicroα της Kαππαδοκίας Θεσσαλονίκη ΒROWNING R 1972 H ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα Mτφρ ∆ Σωτηρόπουλος Aθήνα

Παπαδήmicroα DRETTAS G 1997 Aspects pontiques Παρίσι ――― Η ποντιακή δάλεκτος και η χρησιmicroότητά της στην παιδαγωγική της σύγχρονης

ελληνικής Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp ΚέντροΕλληνικής Γλώσσας

HATZIDAKIS G1892 Einleitung in die neugriechische Grammatik Λειψία IORDANIDOU A amp I ANDROUTSOPOULOS 1996 Teenage Slang in Modern Greek Στο Greek

Linguistics rsquo95 Πρακτικά του 2ου ∆ιεθνούς Γλωσσολογικού Συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα (Salzburg 1995) επιmicro G Drachman A Malikouti-Drachman J Fykias C Klidi W Neugebauer Verlag GmbH

KΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ N [CONTOSSOPOULOS N] 1983-1984 La Gregravece du τι et la Gregravece du είντα Γλωσσολογία 2-3(1983-1984) 149-162

――― 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο MΑΛΙΚΟΥΤΗ-DRACHMAN A amp G DRACHMAN 1983 Mη φωνολογικοί περιορισmicroοί σε

φωνολογικούς νόmicroους βορείων ιδιωmicroάτων Στο Πρακτικά B Συmicroποσίου Γλωσσολογίας του Bορειοελλαδικού Xώρου Θεσσαλονίκη

TΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ M 1938 Nεοελληνική γραmicromicroατική Iστορική εισαγωγή Aθήνα Eπανέκδοση ως 3ος τόmicro του Άπαντα [Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1963]

――― 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη]

TZITZILIS CH 1999 Bemerkungen zu einem russisch-griechischen Gespraumlchsbuch des 15 Jhs Zeitschrift fuumlr Balkanologie Yπό εκτύπωση

TSOPANAKES A 1955 Eine dorische Dialektzone im Neugriechischen BZ 48 (1955) 49-72 XΡΙΣΤΙ∆ΗΣ A-Φ ΕΤ AL επιmicro 1999 ∆ιαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής γλώσσας Aθήνα YΠEΠΘ

amp Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας

[1] Κείmicroενο 1 Hodot R 2000 Aρχαίες ελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνικές διάλεκτοι Στο Η ελληνική γλώσσα και η διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al 29-34 Αθήνα ΥΠΕΠΘamp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 0 Oι γραπτές πηγές που διαθέτουmicroε για την ελληνική γλώσσα καλύπτουν ndashσχεδόν χωρίς διακοπέςndash microια περίοδο τριανταπέντε αιώνων Aυτή η σπάνια στην ιστορία των γλωσσών microακροβιότητα γίνεται ακόmicroη πιο σηmicroαντική ενόψει του γεγονότος ότι αφορά microία γλώσσα αναγνωρίσιmicroη στις δοmicroές της και σε ένα microεγάλο τmicroήmicroα του λεξιλογίου της σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής αλυσίδας hellipη προβληmicroατική της νέας ελληνικής γλώσσας είναι microια προβληmicroατική ποικιλίας και πολυmicroορφίας Tο ζήτηmicroα της εθνικής γλώσσας που όφειλε να συνοδεύει την συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους στο 19o αιώνα είχε τεθεί microε όρους διγλωσσίας και σήmicroερα που η διγλωσσία αυτή φαίνεται οριστικά ξεπερασmicroένη η γλωσσική κοινότητα στρέφεται προς τις διαλέκτους της που παρουσιάζονται ως διατηρητέα κληρονοmicroιά ως πλούτος που πρέπει στο εξής να αναδειχθεί

1 Aυτή η πολυmicroορφία microέσα στην ενότητα διαφαίνεται από τις πρώτες γραπτές πηγές που microας έχουν σωθεί σε συλλαβικό σύστηmicroα και που χρονολογούνται στον 15ο αιώνα πX H εmicroφάνιση του αλφαβήτου microερικούς αιώνες αργότερα φέρνει την διαλεκτική πολυmicroορφία στην επιφάνεια H πολυmicroορφία αυτή είναι παρούσα ήδη στις πρώτες επιγραφικές πηγές και αναδεικνύεται στο πρώτο λογοτεχνικό microνηmicroείο η γλώσσα των οmicroηρικών ποιηmicroάτων είναι όπως και το ίδιο το περιεχόmicroενο των αφηγήσεων microια ραψωδία Eπιπλέον οι διάλεκτοι συνυπάρχουν για καιρό χωρίς την παρουσία microιας τυποποιηmicroένης γλώσσας αναφοράς H έννοια αυτή microάλιστα φαίνεται ότι ήταν ξένη για την γλωσσολογική σκέψη των αρχαίων

Yπήρχαν λοιπόν διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική υπάρχουν διάλεκτοι και στην νέα ελληνική Eδώ θα microπορούσε κανείς να διατυπώσει πολλά ερωτήmicroατα διαφορετικής τάξης και άνισης σηmicroασίας στις διάφορες αναλύσεις του ζητήmicroατος

bull Παρατηρείται συνέχεια ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους bull Σε ποιο βαθmicroό η γνώση των αρχαίων διαλέκτων microπορεί να συmicroβάλει στην κατανόηση

της συγκρότησης της νέας ελληνικής γλώσσας bull Σε ποιο βαθmicroό είναι χρήσιmicroη για τη microελέτη των αρχαίων διαλέκτων η συνεξέταση της

νέας ελληνικής και των ποικιλιών της

2 Oι πρώτες αλφαβητικές πηγές παρουσιάζουν διαλεκτικά χαρακτηριστικά Σε γενικές γραmicromicroές όmicroως οι πηγές αυτές είναι λίγες σε αριθmicroό έως την κλασική εποχή και σε ελάχιστες microόνο περιπτώσεις επιτρέπουν microια ολοκληρωmicroένη περιγραφή του διαλεκτικού συστήmicroατος που εκπροσωπούν Συχνά οδηγούmicroαστε στη διαπίστωση ότι η microελέτη microιας αρχαίας ελληνικής διαλέκτου ισοδυναmicroεί microε την ιστορία της υποχώρησής της απέναντι στην κοινή Mε βάση αυτήν την διαπίστωση θα microπορούσαmicroε ίσως να κάνουmicroε την ακόλουθη σχηmicroατική περιγραφή της ιστορίας της ελληνικής στην αρχαιότητα (1) Tην υποθετική αρχική ενότητα της πρωτοελληνικής (2) ακολουθεί microια πρώτη διάσπαση σε διαλέκτους αρχαιότερη από τις παλιότερες γραπτές πηγές Tο συλλαβογραφικό σύστηmicroα που είναι γνωστό ως γραmicromicroική B καταγράφει την γλωσσική microορφή που συmicroβατικά ονοmicroάζουmicroε microυκηναϊκή H γλωσσική αυτή microορφή εmicroφανίζει χαρακτηριστικά τα οποία ανεξάρτητα από την ερmicroηνεία που τους δίνουmicroε προϋποθέτουν κάποια διαλεκτική διαφοροποίηση Παρατηρούmicroε έτσι την εξέλιξη του ti σε si στον τύπο o-di-do-si du-ru-to-mo t δίδωσι δρυτόmicroος (PY Vn 10 1) ενώ άλλες διάλεκτοι διατηρούν το ti κατά την πρώτη χιλιετία Aυτό σηmicroαίνει ότι στην εποχή των microυκηναϊκών ανακτόρων πολλοί Έλληνες σε περιοχές που βρίσκονται στα όρια της microυκηναιόφωνης κοινότητας χρησιmicroοποιούσαν διαφορετική προφορά Γραφηmicroατικές παραλλαγές όπως pe-mo pe-ma (σπέρmicroα) φαίνεται ότι microαρτυρούν την απουσία απόλυτης οmicroοιογένειας ακόmicroη και στο εσωτερικό της microυκηναιόφωνης κοινότητας (3) H microυκηναϊκή λοιπόν είχε από νωρίς το ρόλο microιας οmicroοιογενοποιηmicroένης διοικητικής γλώσσας που γραφόταν από γραφείς των οποίων τα microητρικά ιδιώmicroατα ενδεχοmicroένως ήταν διαφορετικά και οι οποίοι ίσως διατηρούσαν διαφοροποιηmicroένες χρήσεις στον προφορικό λόγο (4) Mετά την κατάρρευση των βασιλείων της δεύτερης χιλιετηρίδας η διάσπαση σε διαλέκτους ακολουθεί ελεύθερη πορεία Πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα όπως η δηmicroιουργία των πόλεων-

κρατών και ο αποικισmicroός σε όλο το microήκος των ακτών της Mεσογείου ευνοούν την ανάπτυξή τους έως την έλευση της κλασικής εποχής (5) Aπό τον 5ο αιώνα όmicroως αρχίζει microια σταδιακή διαδικασία ενοποίησης Oι διάλεκτοι των πόλεων χάνουν έδαφος microπροστά στην αττικο-ιωνική κοινή και η διαδικασία αυτή που επιταχύνεται σηmicroαντικά microε την αυτοκρατορία του Mεγάλου Aλεξάνδρου και τα ελληνιστικά βασίλεια ολοκληρώνεται κάτω από την ρωmicroαϊκή κυριαρχία όταν η κοινή γίνεται η πιο διαδεδοmicroένη γλώσσα επικοινωνίας του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας (6) H διάλυση του ρωmicroαϊκού κράτους και στη συνέχεια οι ανακατατάξεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας δηmicroιουργούν τις συνθήκες για microια νέα διάσπαση σε διαλέκτους και τη δηmicroιουργία ενός αυξανόmicroενου χάσmicroατος ανάmicroεσα στην οmicroιλούmicroενη και τη γραφόmicroενη γλώσσα (7) οδηγώντας έτσι στη γνωστή προβληmicroατική κατάσταση και τις γνωστές διαmicroάχες για τον καθορισmicroό της εθνικής γλώσσας που εκδηλώθηκαν κατά τη δηmicroιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους 3 Mια τέτοια σχηmicroατική παρουσίαση της ιστορίας της ελληνικής ακυρώνει καταρχήν την πιθανότητα ύπαρξης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες διαλέκτους που υποχώρησαν microπροστά στην κοινή και τις σύγχρονες διαλέκτους η διαίρεση των οποίων έχει διαφορετική βάση από αυτήν των αρχαίων διαλεκτικών οmicroάδων Ωστόσο αναγνωρίζονται γενικά δύο εξαιρέσεις στην αρχική αυτή θέση 1 ο πελοποννησιακός θύλακος της τσακωνικής συσχετίζεται άmicroεσα microε την αρχαία διάλεκτο της Σπάρτης τη λακωνική 2 η παρουσία ελληνικών διαλεκτικών θυλάκων στη νότια Iταλία ερmicroηνεύεται συχνά ndashαν και αυτό είναι αmicroφιλεγόmicroενοndash ως κατάλοιπο των δωρικών αποικιών που ιδρύθηκαν εκεί στην πρώτη χιλιετία πX 4 hellipη πορεία των διαλέκτων εξαρτάται καθοριστικά από τη γεωγραφία και την ιστορία από τη δηmicroογραφία και την οικονοmicroία H microελέτη των αρχαίων διαλέκτων όπως και των σύγχρονων δεν πρέπει να εξαντλείται στην εξέταση του ρεπερτορίου των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους ούτε των ισογλώσσων που τις συνδέουν microε τις γειτονικές διαλέκτους Mε δεδοmicroένη τη microεσολάβησή της κοινής είναι απαραίτητο να υποβάλουmicroε και αυτήν στη microικροσκοπική ανάλυση που χρησιmicroοποιείται και για τις διαλέκτους Bλέπουmicroε λοιπόν ότι ο όρος κοινή απέχει πολύ από το να περιγράφει microία και microόνη πραγmicroατικότητα ακόmicroη και όταν την περιορίζουmicroε στη γραπτή της microορφή που παρεmicroβάλλεται στο εγχείρηmicroα της πρόσβασης στην οmicroιλούmicroενη γλώσσα Για να περιοριστώ σε microία microόνο πλευρά που microου φαίνεται ότι προσφέρεται για κάποιο παραλληλισmicroό microε το ζήτηmicroα της διαmicroόρφωσης της νεοελληνικής κοινής παρατηρούmicroε ότι από τη microια περιοχή στην άλλη δεν είναι πάντα οι ίδιες κοινωνικές οmicroάδες που λειτουργούν ως κινητήριες δυνάmicroεις για την εισαγωγή της κοινής Tέτοιο ρόλο κάποτε έχουν οι άρχουσες πολιτικές τάξεις όπως πχ στη Mακεδονία κατά τον 5ο και τον 6ο πX αιώνα [hellip] ή στη Λυκία για να αναφέρουmicroε το παράδειγmicroα ενός microη ελληνικού κράτους [hellip] Oι έmicroποροι και άλλοι παράγοντες της ιδιωτικής οικονοmicroίας χρησιmicroοποίησαν από πολύ νωρίς την κοινή ως γλώσσα των συναλλαγών Έτσι από τον 5ο αιώνα οι επιγραφές που αφορούν τον κατασκευαστικό τοmicroέα συντάσσονται σχεδόν σε όλο τον ελληνικό κόσmicroο στην κοινή [hellip] Στην Aθήνα τα λαϊκά στρώmicroατα εν microέσω ενός κοσmicroοπολίτικου περιβάλλοντος λειτούργησαν ως ένας από τους φορείς της γλωσσικής αλλαγής [hellip] Ένας άλλος φορέας της εξέλιξης εκπροσωπείται από τις microορφωmicroένες ελίτ που ελκύονταν από το γόητρο της ιωνικής λογοτεχνικής γλώσσας και τις απασχολούσε η laquoαπο-επαρχιοποίησηraquo της γλώσσας τους έτσι ώστε να γίνει ένα ανταγωνιστικό προς την πρώτη όργανο [hellip] Tα επίπεδα ύφους της γλώσσας που επηρεάστηκαν ποικίλλουν βέβαια ανάλογα microε τους εν λόγω παράγοντες της αλλαγής καθώς επίσης ποικίλλει και ο ρυθmicroός αντικατάστασης της διαλέκτου από την κοινή και αρχικά και η ίδια η λειτουργία της κοινής εδώ γλώσσα της διοίκησης αλλού lingua franca Στη συνέχεια οι λειτουργίες συγκεντρώνονται σχηmicroατίζοντας ένα συνεχές []

H διάδοση όmicroως της κοινής δεν επιτεύχθηκε χωρίς αντιστάσεις Φαίνεται ότι κατά την ελληνιστική εποχή αρκετές πόλεις επέλεξαν να ακολουθήσουν ή τουλάχιστον θέλησαν να εξαγγείλουν γλωσσικές πολιτικές διατηρώντας παράλληλα αυτούσια τη χρήση της αρχαίας διαλέκτου στα επίσηmicroα κείmicroενα Eυδοκιmicroούν λοιπόν άφθονα χαρακτηριστικά microιας κοινής και υπερδιαλεκτισmicroοί που προδίδουν το πρόβληmicroα της πραγmicroατικής γνώσης της διαλέκτου ―δεν αντιστοιχεί πια στη γλωσσική πραγmicroατικότητα των γραφέων Aκόmicroη εmicroφανίζονται ενδιάmicroεσα

στάδια ανάmicroεσα στις διαλέκτους και την κοινή Έτσι κυρίως στην επικράτεια της δωρικής παράλληλα microε την κοινή και ανταγωνιστικά προς αυτήν αναπτύσσονται microορφές κοινών microε βάση ένα είδος standard laquoπρότυπης δωρικήςraquo απαλλαγmicroένης από τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά των τοπικών ιδιωmicroάτων Ωστόσο τα υποκατάστατα αυτά παρόλο που καθυστέρησαν ndashσε ορισmicroένες περιπτώσεις για microεγάλο διάστηmicroαndash την εισαγωγή της αττικο-ιωνικής στα επίσηmicroα κείmicroενα διευκόλυναν ταυτόχρονα τη διείσδυσή της στην τρέχουσα χρήση υποβιβάζοντας το γόητρο της τοπικής γλώσσας και στιγmicroατίζοντας τις πιο έντονες ιδιαιτερότητές της Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρmicroα αλλά και ως καθηmicroερινό όργανο η πλειοψηφία των Eλλήνων χρειάστηκε να χρησιmicroοποιήσει για ένα διάστηmicroα microεγαλύτερο ή microικρότερο ανάλογα microε τον τόπο συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες Σε αυτό τους βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας τουλάχιστον από την καθιέρωση των Oλυmicroπιακών Aγώνων (γεγονός αφετηριακό) οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα πέρα και παρά τις ιδιαιτερότητές τους Παρόλο που microιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους δεν αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι και τα λογοτεχνικά έργα ndashαυτό το κοινό πολιτισmicroικό κεφάλαιο που ξεκίνησε microε τα οmicroηρικά ποιήmicroαταndash δηmicroιουργούσε ένα αίσθηmicroα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστηmicroάτων Tα πνεύmicroατα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιmicroασmicroένα να δεχτούν την κοινή και τις κοινές

5 H αναφορά σε ένα κοινό πρότυπο δεν εγγυάται την πλήρη οmicroοιοmicroορφία στη χρήση H αρχαία ελληνική κοινή δεν είναι απαλλαγmicroένη από κατά τόπους διαφοροποιήσεις Aυτές εκδηλώνονται κυρίως σε φωνολογικά χαρακτηριστικά και στο λεξιλόγιο Oι τοπικές αυτές ποικιλίες είναι προφανώς παράγωγες των διαλέκτων ή των γλωσσών που βρίσκονταν σε χρήση παλιότερα στην περιοχή και η microελέτη τους συmicroπληρώνει εκείνη των διαλέκτων ή των γλωσσών αυτών Ένα δείγmicroα τέτοιων εργασιών microπορεί να βρει κανείς στον Brixhe 1998

Aπό την άλλη οι νεότερες απολήξεις φαινοmicroένων που παρατηρούνται στην κοινή εν είδει παραλλαγών αξίζει επίσης να ερευνηθούν και να αναλυθούν H κατανόηση των αρχαίων δεδοmicroένων και η κατανόηση των νεότερων δεδοmicroένων microπορούν να βοηθηθούν αmicroοιβαίως Aν και οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωmicroένα γλωσσικά συστήmicroατα ορισmicroένα χαρακτηριστικά microπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των ιστορικών ανακατατάξεων σε microια δεδοmicroένη γεωγραφική περιοχή και microάλιστα να εξαπλωθούν και να βρουν σήmicroερα την πλήρη έκφρασή τους ∆ύο παραδείγmicroατα είναι αρκετά 1 microε αφετηρία τη διπλή θέση των εγκλιτικών προσωπικών αντωνυmicroιών στη γλώσσα της Kαινής ∆ιαθήκης ο Janse (1993) επισηmicroαίνει την ύπαρξη διαφοροποίησης ανάmicroεσα στις ηπειρωτικές νεοελληνικές διαλέκτους που γενικεύουν την πρόταξη και τις νησιωτικές-microικρασιατικές διαλέκτους που δείχνουν προτίmicroηση στην επίταξη 2 O Brixhe (1999) αναγνωρίζει σε πρόσφατα δηmicroοσιευmicroένα microακεδονικά επιγραφικά κείmicroενα microια τάση για κλείσιmicroο των microεσαίων φωνηέντων χαρακτηριστικό που συνεισέφερε η microακεδονική στην τοπική κοινή και που σήmicroερα το microοιράζεται laquomicroε microια microεγάλη ζώνη που περιλαmicroβάνει την Aττική τη Bοιωτία και τη Θεσσαλίαraquo

6 Eπιστρέφω κλείνοντας στα τρία ερωτήmicroατα που διατυπώθηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης σε σχέση microε το πρώτο περιορίζοmicroαι να απαντήσω ότι η ύπαρξη άmicroεσης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές γραmicromicroές απίθανη και πάντως microη αποδείξιmicroη Ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η ουσία αφού ως προς τα δύο επόmicroενα ερωτήmicroατα microου φαίνεται εύλογο οι ειδικοί και των δύο περιόδων να έχουν έκδηλο ενδιαφέρον να γνωρίσουν τη δουλειά ο ένας του άλλου και να διασταυρώσουν τις microελέτες τους Στην ουσία παρά τον άστατο χαρακτήρα των εκδηλώσεών της στην πορεία των αιώνων την ιστορία της ελληνικής διατρέχει το ίδιο πρόβληmicroα το ευρέως διαδεδοmicroένο συναίσθηmicroα microιας διπλής ένταξης α στην microεγάλη ελληνόφωνη κοινότητα και στην παιδεία της β στην ιδιαίτερη πατρίδα ndashφορέα ιδιαίτερων αξιώνndash και στο ιδίωmicroά της Για τον λόγο αυτό περισσότερο ίσως από ότι σε άλλους τοmicroείς η πολιτική κοινωνική και πολιτισmicroική ιστορία έχει διαπλακεί και διαπλέκεται ακόmicroη microε την καθαυτό γλωσσική εξέλιξη παρόλο που τα φαινόmicroενα που σχετίζονται microε την εξέλιξη αυτή δεν αποκτούν την πλήρη σηmicroασία τους παρά microόνο microέσα στη microακρά διάρκεια

1 Eίναι και γλώσσα της διοίκησης η ρωmicroαϊκή διοίκηση διαθέτει microία υπηρεσία ab epistulis Graecis microε την αρmicroοδιότητα να microεταφράζει τα κρατικά έγγραφα 2 H ερmicroηνεία τους απαιτεί microεγάλη microεθοδολογική σύνεση αφού έχουmicroε πρόσβαση microόνο σε γραπτές πηγές

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Για τη δυνατότητα ταξινόmicroησης των νεοελληνικών διαλέκτων ισχύουν δυστυχώς όσα έγραφε πριν από εξήντα περίπου χρόνια ο Tριανταφυλλίδης (1938 66) laquoEπειδή δεν έχει προηγηθεί συστηmicroατική γλωσσογεωγραφική έρευνα και λείπει έτσι ο γλωσσογεωγραφικός άτλαντας δεν είναι δυνατό να γίνει οριστική κατάταξη των ελληνικών ιδιωmicroάτωνraquo H πιο γνωστή ταξινόmicroηση είναι αυτή που πρότεινε στα τέλη του περασmicroένου αιώνα ο Xατζιδάκις Mε βάση την εξέλιξη των ατόνων microεσαίων και κλειστών φωνηέντων χωρίζει τα νεοελληνικά ιδιώmicroατα σε βόρεια όπου τα άτονα o και e τρέπονται σε u και i και τα άτονα i και u κατά κανόνα αποβάλλονται και σε νότια όπου τα φωνήεντα microένουν ανέπαφα (Hatzidakis 1892 342) Mε κριτήριο τη διατήρηση ή την αποβολή του ληκτικού [n] -ν των ονοmicroάτων τα νεοελληνικά ιδιώmicroατα χωρίζονται σε ανατολικά που διατηρούν το [n] -ν πχ [tirin] ή και το επεκτείνουν πχ [stoman] και σε δυτικά που το αποβάλλουν Mια άλλη βασική ισόγλωσσος είναι αυτή που συνδέεται microε την ανάπτυξη του λεγόmicroενου αλόγου γ Στα πιο πολλά microέρη των Kυκλάδων στη Λέσβο στην Iκαρία και στην Kρήτη η ανάπτυξη αυτή παρατηρείται σε microεσοφωνηεντική θέση [] και στην ακολουθία φωνήεν + [v] + φωνήεν πχ [b] Στις Σποράδες και σε ορισmicroένα microέρη της Πελοποννήσου το εξακολουθητικό απαντά microόνο στο δεύτερο φωνητικό περιβάλλον πχ [kleo] αλλά [b] και σε πολλές περιοχές της χερσαίας Eλλάδας microόνο στο πρώτο πχ [] αλλά [b] Ως βάση για την ταξινόmicroηση των νεοελληνικών διαλέκτων έχουν προταθεί ακόmicroη τα παρακάτω φωνητικά microορφολογικά και συντακτικά φαινόmicroενα (Tριανταφυλλίδης 1938 66-67)

1 H απορρίνωση των ρινικών συmicroπλεγmicroάτων mb ng nd πρβ [kubi] - [kumbi] 2 H τροπή του [ccedil] σε [q] πρβ aeri gt qeri 3 H διατήρηση της λεγόmicroενης χρονικής αύξησης ebenete - benate 4 H χρήση της αιτιατικής ενικού των προσωπικών αντωνυmicroιών microετά από τα ρήmicroατα δίνω λέω se leo - su leo 5 H επίταξη των ατόνων τύπων της προσωπικής αντωνυmicroίας bini mu - mu bini

H πιο πρόσφατη διαίρεση των νεοελληνικών διαλέκτων είναι αυτή που πρότεινε ο N Kοντοσόπουλος (1983-1984) [5] ο οποίος στηριζόmicroενος στον τύπο της ερωτηmicroατικής αντωνυmicroίας κάνει λόγο για Eλλάδα του τι (ηπειρωτική Eλλάδα και Iόνια νησιά) και Eλλάδα του είντα Eίναι η microοναδική προσπάθεια κατάταξης που δε στηρίζεται αποκλειστικά σε ένα γνώρισmicroα αλλά σε microια δέσmicroη φωνητικών λεξιλογικών ακόmicroη και πολιτισmicroικών ισογλώσσων

Σύντοmicroη επισκόπηση των διαλεκτικών σπουδών Mε βάση το θεωρητικό πλαίσιο microέσα στο οποίο κινούνται οι εργασίες microπορούmicroε να διακρίνουmicroε τρεις περιόδους στη microελέτη των νεοελληνικών διαλέκτων Oι πρώτες επιστηmicroονικές προσεγγίσεις των νεοελληνικών διαλέκτων στα microέσα περίπου του προηγούmicroενου αιώνα ήταν όπως άλλωστε και η γλωσσολογία γενικότερα ιστορικά προσανατολισmicroένες Tο ενδιαφέρον για τις επιmicroέρους διαλέκτους την εποχή αυτή είναι άνισο και καθορίζεται από την υπαρκτή ή αναmicroενόmicroενη αρχαϊκότητά τους Aργότερα η κατάσταση αλλάζει ορισmicroένες όmicroως διάλεκτοι εξακολουθούν να προσελκύουν προνοmicroιακά το ενδιαφέρον των ειδικών ενώ η έρευνα άλλων (όπως τα ιδιώmicroατα της Mακεδονίας Θράκης και Θεσσαλίας) παρουσιάζει σηmicroαντικά κενά Oι ιστορικά προσανατολισmicroένες εργασίες αποτελούν το microεγαλύτερο microέρος των διαλεκτικών microελετών [6] Στη δεκαετία του rsquo80 εmicroφανίζονται microια σειρά από διατριβές που κινούνται microέσα στα πλαίσια της δοmicroικής διαλεκτολογίας [7] έτσι όπως διαmicroορφώνεται στις εργασίες του Martinet Στην τρίτη περίοδο που αντιπροσωπεύεται κυρίως από το έργο του B Newton The Generative Interpretation of Dialect A Study of Modern Greek Phonology (Kέmicroπριτζ 1972) χρησιmicroοποιείται το θεωρητικό microοντέλο της γενετικής διαλεκτολογίας

Aν εξετάσουmicroε τις διαλεκτολογικές microελέτες κάτω από το πρίσmicroα των επιπέδων ανάλυσης εύκολα διαπιστώνουmicroε ότι το λεξιλόγιο είναι ιδιαίτερα ευνοηmicroένο Oι περισσότερες παραδοσιακές διαλεκτολογικές microελέτες περιέχουν και γλωσσάρια διαλεκτικών λέξεων Σηmicroαντικός είναι άλλωστε ο αριθmicroός λεξικών επιmicroέρους διαλέκτων ή ιδιωmicroάτων Aρκετά από αυτά και ειδικότερα αυτά που αναφέρονται σε διαλέκτους έχουν και ετυmicroολογικό χαρακτήρα [8] Όπως αναφέραmicroε και παραπάνω οι εργασίες της πρώτης περιόδου περιγράφουν ndashκαι καmicroιά φορά εξηγούνndash τις φωνητικές ιδιαιτερότητες των διαλέκτων ενώ φωνολογική ανάλυση microας προσφέρουν οι συγκριτικά πολύ λιγότερες εργασίες της δεύτερης περιόδου Tα τελευταία χρόνια εmicroφανίστηκαν microια σειρά από άρθρα που εξετάζουν επιmicroέρους φωνητικά και φωνολογικά προβλήmicroατα των νεοελληνικών διαλέκτων (Mαλικούτη-Drachman amp Drachman 1983 και άλλοι) Iκανοποιητική ndashαν και σπάνια πλήρηςndash είναι η περιγραφή του microορφολογικού συστήmicroατος των διαλέκτων και ιδιωmicroάτων στις παραδοσιακές διαλεκτολογικές microελέτες H σύνταξη είναι η αδικηmicroένη πλευρά στις διαλεκτικές σπουδές και η αδικία αυτή δεν φαίνεται να είναι άσχετη microε το συχνά εmicroφανιζόmicroενο ερώτηmicroα για το αν υπάρχει διαλεκτική σύνταξη ή όχι Στις περισσότερες διαλεκτικές microελέτες η σύνταξη περιορίζεται σε ολιγοσέλιδη ndashκαmicroιά φορά και microονοσέλιδηndash παρουσία και αφορά γνωστές συντακτικές ιδιαιτερότητες (θέση του άκλιτου τύπου της προσωπικής αντωνυmicroίας κά) Mοναδική εξαίρεση αποτελεί η microονογραφία του Aναστασιάδη (1976) για τη σύνταξη του καππαδοκικού ιδιώmicroατος Xωρίς να παίρνει υπόψη τις σύγχρονες γλωσσολογικές θεωρίες προσφέρει πλούσιο υλικό παρακολουθεί την ιστορική εξέλιξη των συντακτικών φαινοmicroένων και εντοπίζει microε επιτυχία οmicroοιότητες και επιδράσεις από την τουρκική Oι microελετητές των ιδιωmicroάτων κυρίως στις ιστορικά προσανατολισmicroένες microελέτες σπάνια περιγράφουν τον τρόπο εργασίας και τη βάση δεδοmicroένων κι ακόmicroη πιο σπάνια αναφέρουν ρητά ότι δεν περιγράφουν το συγκεκριmicroένο ιδίωmicroα αλλά την αρχαϊκή microορφή του ιδιώmicroατος O στόχος αυτός καθορίζει και την επιλογή των πληροφορητών ηλικιωmicroένοι κυρίως γυναίκες που δεν έχουν έλθει σε επαφή microε άλλες γλωσσικές ποικιλίες (κοινή νεοελληνική άλλα ιδιώmicroατα) έτσι που να διατηρούν την laquoκαθαρότηταraquo του ιδιώmicroατος H πραγmicroάτωση του στόχου παίρνει συχνά τη microορφή επίmicroονης προσπάθειας επαναδραστηριοποίησης γλωσσικών στοιχείων που η οικονοmicroική και κοινωνική πραγmicroατικότητα έχει καταδικάσει σε αχρησία Aυτό αφορά συνήθως και κατά κύριο λόγο λεξιλογικά στοιχεία που ανήκουν σε πεδία όπως η γεωργία η ένδυση κλπ δεν είναι όmicroως εντελώς άγνωστο και σε άλλα γλωσσικά επίπεδα Mια ακραία microορφή της ιδιότυπης αυτής γλωσσικής laquoλήθηςraquo έχουmicroε στην περίπτωση εξωελλαδικών κυρίως ιδιωmicroάτων των οποίων οι φορείς διασκορπίστηκαν σε διάφορα microέρη της Eλλάδας και βαθmicroιαία αφοmicroοιώθηκαν γλωσσικά από το νέο περιβάλλον περιορίζοντας το γλωσσικό ιδίωmicroα του τόπου καταγωγής αρχικά σε ρόλο γλώσσας σπιτιού [home language] και στη συνέχεια σε αυτό που θα ονόmicroαζα γλώσσα της microνήmicroης ή καλύτερα γλώσσα των αναmicroνήσεων (microια τέτοια περίπτωση αποτελεί σε microεγάλο βαθmicroό το γλωσσικό ιδίωmicroα του Mελένικου) Στις περισσότερες διαλεκτικές περιοχές σήmicroερα επικρατεί διγλωσσία ή ακριβέστερα διδιαλεκτισmicroός microε παράλληλη χρήση δύο κωδίκων της κοινής νεοελληνικής και της διαλέκτου H χρήση φυσικά καθορίζεται από το βαθmicroό γνώσης καθενός από τους κώδικες Στην περίπτωση της επαρκούς γνώσης και των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων η διγλωσσική συmicroπεριφορά χαρακτηρίζεται από συmicroπληρωmicroατική κατανοmicroή (συγκεκριmicroένα περιβάλλοντα ή και θέmicroατα απαιτούν microια συγκεκριmicroένη γλωσσική συmicroπεριφορά) Oι microονόγλωσσοι οι χρήστες δηλαδή microόνο του διαλεκτικού κώδικα εντοπίζονται κυρίως στους ηλικιωmicroένους περισσότερο στις γυναίκες και ο αριθmicroός τους συνεχώς microειώνεται H microελέτη των ενδοδιαλεκτικών ποικιλιών απουσιάζει από τις διαλεκτικές εργασίες και όπως είπαmicroε για την απουσία αυτή ευθύνονται κυρίως τα χρησιmicroοποιούmicroενα θεωρητικά microοντέλα [9] Θα πρέπει πάντως να σηmicroειωθεί ότι η απροθυmicroία αναγνώρισης ποικιλιών δεν χαρακτηρίζει microόνο τους ερευνητές των ελληνικών τοπικών ιδιωmicroάτων αλλά είναι ndashή καλύτερα ήταν ως πρόσφαταndash γενικότερη Tέλος θα πρέπει να λάβουmicroε υπόψη microας ότι σε παλαιότερες εποχές όταν η επίδραση της κοινής δεν είχε τη σηmicroερινή έκταση και η κινητικότητα των πληθυσmicroών ήταν σαφώς microικρότερη η οmicroοιογένεια των γλωσσικών συστηmicroάτων θα πρέπει να ήταν αρκετά microεγαλύτερη

Αστικές διάλεκτοι Στην Eλλάδα όπως άλλωστε αρχικά και σε άλλες χώρες η διαλεκτολογική έρευνα ταυτίστηκε microε τη microελέτη των επαρχιακών ή καλύτερα των microη αστικών διαλέκτων H εξέλιξη αυτή που καθορίστηκε ως ένα βαθmicroό από τους στόχους της διαλεκτολογίας στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής της επηρεάστηκε από τις ιδιαιτερότητες της νεοελληνικής διαλεκτολογίας που προαναφέραmicroε αλλά και από ιδιαιτερότητες δηmicroογραφικού θα λέγαmicroε χαρακτήρα Eίναι γνωστό ότι οι σύγχρονες ελληνικές πόλεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό δηmicroιουργήmicroατα microεταναστευτικών κινήσεων Oι πιο σηmicroαντικές από αυτές αυτές που καθόρισαν τη σηmicroερινή microορφή των πόλεων είναι ο ερχοmicroός και η εγκατάσταση εκατοmicromicroυρίων προσφύγων στα πλαίσια της ανταλλαγής πληθυσmicroών microε όmicroορες βαλκανικές χώρες και η microαζική εσωτερική microετανάστευση των microεταπολεmicroικών χρόνων Στα microεταπολεmicroικά χρόνια η εσωτερική microετανάστευση θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι διαmicroορφώνει βασικά δύο τύπους αστικών κέντρων

1 Πόλεις microε διαλεκτόφωνο πυρήνα που τροφοδοτούνται πληθυσmicroιακά από την επίσης διαλεκτόφωνη περιαστική ενδοχώρα (Λάρισα Kοζάνη Σέρρες κά)

2 Πολυσυλλεκτικές πόλεις όπου το τοπικό ιδίωmicroα έχει εξαφανιστεί και έχει αντικατασταθεί από την κοινή ή ποικιλία της κοινής (Aθήνα Θεσσαλονίκη κά ) Tις εξελίξεις αυτές δεν θα πρέπει να τις αγνοήσει η διαλεκτική έρευνα Eίναι γνωστό πως στη microελέτη της γλωσσικής ποικιλίας στα αστικά κέντρα καθοριστική παράmicroετρος παραmicroένει η κοινωνική διαστρωmicroάτωση Kατά τη γνώmicroη microου στη microελέτη της γλωσσικής κατάστασης των νεοελληνικών πόλεων πιο σηmicroαντική θα αποδειχθεί η ύπαρξη των laquomicroεταναστευτικών στρωmicroάτωνraquo και όχι των κοινωνικών H γλωσσική συmicroπεριφορά του διαλεκτόφωνου εσωτερικού microετανάστη στην Eλλάδα microας είναι γνωστή όχι από ειδικές εργασίες αλλά από γενικές παρατηρήσεις[10] O στιγmicroατισmicroένος διαλεκτικός λόγος έξω από το φυσικό του περιβάλλον αντιπαρατίθεται microε την κοινή και η πορεία της γλωσσικής αφοmicroοίωσης θα microπορούσε να περιγραφεί ως microια προσπάθεια απαλλαγής από το λόγο αυτόν που επιτυγχάνεται microε την κατάκτηση ή ενεργοποίηση της κοινής νεοελληνικής Θα πρέπει λοιπόν στο microέλλον να microελετηθούν οι microηχανισmicroοί αποδιαλεκτοποίησης οι παράγοντες που επηρεάζουν τούς ρυθmicroούς αστικοποίησης του διαλεκτικού λόγου (ηλικία microόρφωση συχνή ή αποκλειστική επαφή microε διαλεκτόφωνους φορείς σε microικροκοινωνίες όπως η οικογένεια και η παρέα δηmicroιουργία θυλάκων από συγχωριανούς κά) Kαι φυσικά στα πλαίσια της microελέτης των αστικών διαλέκτων και των κοινωνικά προσδιορισmicroένων ποικιλιών θα πρέπει να microελετηθούν τα αναφοmicroοίωτα διαλεκτικά στοιχεία που κατά τη γνώmicroη microου αποτελούν και τη βασική αιτία εmicroφάνισης γλωσσικών ποικιλιών στα αστικά κέντρα Eιδικότερα για τις πόλεις microε διαλεκτόφωνο πυρήνα θα πρέπει να microελετηθούν οι ειδικές συνθήκες συνύπαρξης κοινής και διαλέκτου οι χρήσεις του κάθε κώδικα (συmicroπληρωmicroατική κατανοmicroή ή όχι) και τέλος να εξετασθούν οι πιθανότητες δηmicroιουργίας τοπικών διαλεκτικών κοινών

Κοινωνικές διάλεκτοι Oι κοινωνικές διάλεκτοι δεν καθορίζονται όπως οι τοπικές από τον τόπο όπου microιλιούνται αλλά από τις κοινωνικές οmicroάδες που τις microιλούν Στην Eλλάδα οι διάλεκτοι της κατηγορίας αυτής ελάχιστα έχουν microελετηθεί Πιο ευνοηmicroένες εmicroφανίζονται οι λεγόmicroενες συνθηmicroατικές γλώσσες αν και συνήθως ασχολούνται microε αυτές ερασιτέχνες Mοναδική ίσως εξαίρεση αποτελεί ο M Tριανταφυλλίδης microε έργα όπως τα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας (Tριανταφυλλίδης 1963) [11] και άλλοι Aρκετές εργασίες έχουν αφιερωθεί στη λεγόmicroενη γλώσσα της πιάτσας [12] Oι microελλοντικές εργασίες θα πρέπει να λάβουν υπόψη τον έντονα βαλκανικό χαρακτήρα ορισmicroένων από τις γλωσσικές αυτές ποικιλίες (σηmicroαντικός αριθmicroός βαλκανικών δανείων κοινά βαλκανικά στοιχεία κοκ)

Πρόσφατα και microε αρκετή καθυστέρηση σε σχέση microε ανάλογες έρευνες σε άλλες χώρες εmicroφανίστηκαν ορισmicroένα άρθρα microε αντικείmicroενο τη γλώσσα των νέων (Iordanidou amp Androutsopoulos 1997 και άλλα) Πρόκειται για microια περιοχή microε ειδικούς ρυθmicroούς γλωσσικής αλλαγής που θα πρέπει να microελετηθεί πιο συστηmicroατικά H σύντοmicroη επισκόπηση των σπουδών που αφορούν τις αστικές και κοινωνικές διαλέκτους ήταν αδύνατο εξαιτίας της ύπαρξης καθοριστικών κενών να αποφύγει την αναφορά στα ερευνητικά ζητούmicroενα Eπειδή όmicroως τα κενά είναι σηmicroαντικά και στην έρευνα του παραδοσιακού αντικειmicroένου της διαλεκτολογίας των microη αστικών δηλαδή διαλέκτων δεν θα ήταν άσκοπο να κλείσουmicroε microε microια απαρίθmicroηση των ζητουmicroένων που έχουν επείγοντα χαρακτήρα

1 Xαρτογράφηση των ελληνικών διαλέκτων (προς το παρόν διαθέτουmicroε microόνο το γλωσσικό

άτλαντα της Kρήτης Kοντοσόπουλος 1988) [13] 2 Συνέχιση της επιτόπιας έρευνας σε περιοχές που δεν έχουν ερευνηθεί (κυρίως στη

Mακεδονία Θράκη και Θεσσαλία) 3 Mελέτη των εξωελλαδικών διαλέκτων (βλ Xριστίδης et al1999) 4 Προετοιmicroασία εργασιών που θα καλύπτουν microε πληρότητα όλα τα επίπεδα ανάλυσης των

διαλέκτων (υποδειγmicroατική από την άποψη αυτή είναι η πρόσφατη microονογραφία του Drettas (1997) για την ποντιακή)

5 Σύνταξη λεξικού των νεοελληνικών διαλέκτων (microια λύση θα ήταν να πάψει το ιστορικό λεξικό της Aκαδηmicroίας Aθηνών να είναι laquoτης τε κοινώς οmicroιλουmicroένηςraquo και να περιοριστεί στο λεξιλόγιο των διαλέκτων)

Bιβλιογραφικές αναφορές AΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ 1924 Eισαγωγή εις την νεοελληνικήν φιλολογίαν A Περί της αρχής

των νέων ελληνικών διαλέκτων Eπετηρίς Eταιρείας Bυζαντινών Σπουδών 1 (1924) 93-108

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ∆ΗΣ Β 1976 H σύνταξη στο φαρασιώτικο ιδίωmicroα της Kαππαδοκίας Θεσσαλονίκη ΒROWNING R 1972 H ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα Mτφρ ∆ Σωτηρόπουλος Aθήνα

Παπαδήmicroα DRETTAS G 1997 Aspects pontiques Παρίσι ――― Η ποντιακή δάλεκτος και η χρησιmicroότητά της στην παιδαγωγική της σύγχρονης

ελληνικής Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp ΚέντροΕλληνικής Γλώσσας

HATZIDAKIS G1892 Einleitung in die neugriechische Grammatik Λειψία IORDANIDOU A amp I ANDROUTSOPOULOS 1996 Teenage Slang in Modern Greek Στο Greek

Linguistics rsquo95 Πρακτικά του 2ου ∆ιεθνούς Γλωσσολογικού Συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα (Salzburg 1995) επιmicro G Drachman A Malikouti-Drachman J Fykias C Klidi W Neugebauer Verlag GmbH

KΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ N [CONTOSSOPOULOS N] 1983-1984 La Gregravece du τι et la Gregravece du είντα Γλωσσολογία 2-3(1983-1984) 149-162

――― 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο MΑΛΙΚΟΥΤΗ-DRACHMAN A amp G DRACHMAN 1983 Mη φωνολογικοί περιορισmicroοί σε

φωνολογικούς νόmicroους βορείων ιδιωmicroάτων Στο Πρακτικά B Συmicroποσίου Γλωσσολογίας του Bορειοελλαδικού Xώρου Θεσσαλονίκη

TΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ M 1938 Nεοελληνική γραmicromicroατική Iστορική εισαγωγή Aθήνα Eπανέκδοση ως 3ος τόmicro του Άπαντα [Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1963]

――― 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη]

TZITZILIS CH 1999 Bemerkungen zu einem russisch-griechischen Gespraumlchsbuch des 15 Jhs Zeitschrift fuumlr Balkanologie Yπό εκτύπωση

TSOPANAKES A 1955 Eine dorische Dialektzone im Neugriechischen BZ 48 (1955) 49-72 XΡΙΣΤΙ∆ΗΣ A-Φ ΕΤ AL επιmicro 1999 ∆ιαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής γλώσσας Aθήνα YΠEΠΘ

amp Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας

[1] Κείmicroενο 1 Hodot R 2000 Aρχαίες ελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνικές διάλεκτοι Στο Η ελληνική γλώσσα και η διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al 29-34 Αθήνα ΥΠΕΠΘamp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 0 Oι γραπτές πηγές που διαθέτουmicroε για την ελληνική γλώσσα καλύπτουν ndashσχεδόν χωρίς διακοπέςndash microια περίοδο τριανταπέντε αιώνων Aυτή η σπάνια στην ιστορία των γλωσσών microακροβιότητα γίνεται ακόmicroη πιο σηmicroαντική ενόψει του γεγονότος ότι αφορά microία γλώσσα αναγνωρίσιmicroη στις δοmicroές της και σε ένα microεγάλο τmicroήmicroα του λεξιλογίου της σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής αλυσίδας hellipη προβληmicroατική της νέας ελληνικής γλώσσας είναι microια προβληmicroατική ποικιλίας και πολυmicroορφίας Tο ζήτηmicroα της εθνικής γλώσσας που όφειλε να συνοδεύει την συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους στο 19o αιώνα είχε τεθεί microε όρους διγλωσσίας και σήmicroερα που η διγλωσσία αυτή φαίνεται οριστικά ξεπερασmicroένη η γλωσσική κοινότητα στρέφεται προς τις διαλέκτους της που παρουσιάζονται ως διατηρητέα κληρονοmicroιά ως πλούτος που πρέπει στο εξής να αναδειχθεί

1 Aυτή η πολυmicroορφία microέσα στην ενότητα διαφαίνεται από τις πρώτες γραπτές πηγές που microας έχουν σωθεί σε συλλαβικό σύστηmicroα και που χρονολογούνται στον 15ο αιώνα πX H εmicroφάνιση του αλφαβήτου microερικούς αιώνες αργότερα φέρνει την διαλεκτική πολυmicroορφία στην επιφάνεια H πολυmicroορφία αυτή είναι παρούσα ήδη στις πρώτες επιγραφικές πηγές και αναδεικνύεται στο πρώτο λογοτεχνικό microνηmicroείο η γλώσσα των οmicroηρικών ποιηmicroάτων είναι όπως και το ίδιο το περιεχόmicroενο των αφηγήσεων microια ραψωδία Eπιπλέον οι διάλεκτοι συνυπάρχουν για καιρό χωρίς την παρουσία microιας τυποποιηmicroένης γλώσσας αναφοράς H έννοια αυτή microάλιστα φαίνεται ότι ήταν ξένη για την γλωσσολογική σκέψη των αρχαίων

Yπήρχαν λοιπόν διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική υπάρχουν διάλεκτοι και στην νέα ελληνική Eδώ θα microπορούσε κανείς να διατυπώσει πολλά ερωτήmicroατα διαφορετικής τάξης και άνισης σηmicroασίας στις διάφορες αναλύσεις του ζητήmicroατος

bull Παρατηρείται συνέχεια ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους bull Σε ποιο βαθmicroό η γνώση των αρχαίων διαλέκτων microπορεί να συmicroβάλει στην κατανόηση

της συγκρότησης της νέας ελληνικής γλώσσας bull Σε ποιο βαθmicroό είναι χρήσιmicroη για τη microελέτη των αρχαίων διαλέκτων η συνεξέταση της

νέας ελληνικής και των ποικιλιών της

2 Oι πρώτες αλφαβητικές πηγές παρουσιάζουν διαλεκτικά χαρακτηριστικά Σε γενικές γραmicromicroές όmicroως οι πηγές αυτές είναι λίγες σε αριθmicroό έως την κλασική εποχή και σε ελάχιστες microόνο περιπτώσεις επιτρέπουν microια ολοκληρωmicroένη περιγραφή του διαλεκτικού συστήmicroατος που εκπροσωπούν Συχνά οδηγούmicroαστε στη διαπίστωση ότι η microελέτη microιας αρχαίας ελληνικής διαλέκτου ισοδυναmicroεί microε την ιστορία της υποχώρησής της απέναντι στην κοινή Mε βάση αυτήν την διαπίστωση θα microπορούσαmicroε ίσως να κάνουmicroε την ακόλουθη σχηmicroατική περιγραφή της ιστορίας της ελληνικής στην αρχαιότητα (1) Tην υποθετική αρχική ενότητα της πρωτοελληνικής (2) ακολουθεί microια πρώτη διάσπαση σε διαλέκτους αρχαιότερη από τις παλιότερες γραπτές πηγές Tο συλλαβογραφικό σύστηmicroα που είναι γνωστό ως γραmicromicroική B καταγράφει την γλωσσική microορφή που συmicroβατικά ονοmicroάζουmicroε microυκηναϊκή H γλωσσική αυτή microορφή εmicroφανίζει χαρακτηριστικά τα οποία ανεξάρτητα από την ερmicroηνεία που τους δίνουmicroε προϋποθέτουν κάποια διαλεκτική διαφοροποίηση Παρατηρούmicroε έτσι την εξέλιξη του ti σε si στον τύπο o-di-do-si du-ru-to-mo t δίδωσι δρυτόmicroος (PY Vn 10 1) ενώ άλλες διάλεκτοι διατηρούν το ti κατά την πρώτη χιλιετία Aυτό σηmicroαίνει ότι στην εποχή των microυκηναϊκών ανακτόρων πολλοί Έλληνες σε περιοχές που βρίσκονται στα όρια της microυκηναιόφωνης κοινότητας χρησιmicroοποιούσαν διαφορετική προφορά Γραφηmicroατικές παραλλαγές όπως pe-mo pe-ma (σπέρmicroα) φαίνεται ότι microαρτυρούν την απουσία απόλυτης οmicroοιογένειας ακόmicroη και στο εσωτερικό της microυκηναιόφωνης κοινότητας (3) H microυκηναϊκή λοιπόν είχε από νωρίς το ρόλο microιας οmicroοιογενοποιηmicroένης διοικητικής γλώσσας που γραφόταν από γραφείς των οποίων τα microητρικά ιδιώmicroατα ενδεχοmicroένως ήταν διαφορετικά και οι οποίοι ίσως διατηρούσαν διαφοροποιηmicroένες χρήσεις στον προφορικό λόγο (4) Mετά την κατάρρευση των βασιλείων της δεύτερης χιλιετηρίδας η διάσπαση σε διαλέκτους ακολουθεί ελεύθερη πορεία Πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα όπως η δηmicroιουργία των πόλεων-

κρατών και ο αποικισmicroός σε όλο το microήκος των ακτών της Mεσογείου ευνοούν την ανάπτυξή τους έως την έλευση της κλασικής εποχής (5) Aπό τον 5ο αιώνα όmicroως αρχίζει microια σταδιακή διαδικασία ενοποίησης Oι διάλεκτοι των πόλεων χάνουν έδαφος microπροστά στην αττικο-ιωνική κοινή και η διαδικασία αυτή που επιταχύνεται σηmicroαντικά microε την αυτοκρατορία του Mεγάλου Aλεξάνδρου και τα ελληνιστικά βασίλεια ολοκληρώνεται κάτω από την ρωmicroαϊκή κυριαρχία όταν η κοινή γίνεται η πιο διαδεδοmicroένη γλώσσα επικοινωνίας του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας (6) H διάλυση του ρωmicroαϊκού κράτους και στη συνέχεια οι ανακατατάξεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας δηmicroιουργούν τις συνθήκες για microια νέα διάσπαση σε διαλέκτους και τη δηmicroιουργία ενός αυξανόmicroενου χάσmicroατος ανάmicroεσα στην οmicroιλούmicroενη και τη γραφόmicroενη γλώσσα (7) οδηγώντας έτσι στη γνωστή προβληmicroατική κατάσταση και τις γνωστές διαmicroάχες για τον καθορισmicroό της εθνικής γλώσσας που εκδηλώθηκαν κατά τη δηmicroιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους 3 Mια τέτοια σχηmicroατική παρουσίαση της ιστορίας της ελληνικής ακυρώνει καταρχήν την πιθανότητα ύπαρξης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες διαλέκτους που υποχώρησαν microπροστά στην κοινή και τις σύγχρονες διαλέκτους η διαίρεση των οποίων έχει διαφορετική βάση από αυτήν των αρχαίων διαλεκτικών οmicroάδων Ωστόσο αναγνωρίζονται γενικά δύο εξαιρέσεις στην αρχική αυτή θέση 1 ο πελοποννησιακός θύλακος της τσακωνικής συσχετίζεται άmicroεσα microε την αρχαία διάλεκτο της Σπάρτης τη λακωνική 2 η παρουσία ελληνικών διαλεκτικών θυλάκων στη νότια Iταλία ερmicroηνεύεται συχνά ndashαν και αυτό είναι αmicroφιλεγόmicroενοndash ως κατάλοιπο των δωρικών αποικιών που ιδρύθηκαν εκεί στην πρώτη χιλιετία πX 4 hellipη πορεία των διαλέκτων εξαρτάται καθοριστικά από τη γεωγραφία και την ιστορία από τη δηmicroογραφία και την οικονοmicroία H microελέτη των αρχαίων διαλέκτων όπως και των σύγχρονων δεν πρέπει να εξαντλείται στην εξέταση του ρεπερτορίου των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους ούτε των ισογλώσσων που τις συνδέουν microε τις γειτονικές διαλέκτους Mε δεδοmicroένη τη microεσολάβησή της κοινής είναι απαραίτητο να υποβάλουmicroε και αυτήν στη microικροσκοπική ανάλυση που χρησιmicroοποιείται και για τις διαλέκτους Bλέπουmicroε λοιπόν ότι ο όρος κοινή απέχει πολύ από το να περιγράφει microία και microόνη πραγmicroατικότητα ακόmicroη και όταν την περιορίζουmicroε στη γραπτή της microορφή που παρεmicroβάλλεται στο εγχείρηmicroα της πρόσβασης στην οmicroιλούmicroενη γλώσσα Για να περιοριστώ σε microία microόνο πλευρά που microου φαίνεται ότι προσφέρεται για κάποιο παραλληλισmicroό microε το ζήτηmicroα της διαmicroόρφωσης της νεοελληνικής κοινής παρατηρούmicroε ότι από τη microια περιοχή στην άλλη δεν είναι πάντα οι ίδιες κοινωνικές οmicroάδες που λειτουργούν ως κινητήριες δυνάmicroεις για την εισαγωγή της κοινής Tέτοιο ρόλο κάποτε έχουν οι άρχουσες πολιτικές τάξεις όπως πχ στη Mακεδονία κατά τον 5ο και τον 6ο πX αιώνα [hellip] ή στη Λυκία για να αναφέρουmicroε το παράδειγmicroα ενός microη ελληνικού κράτους [hellip] Oι έmicroποροι και άλλοι παράγοντες της ιδιωτικής οικονοmicroίας χρησιmicroοποίησαν από πολύ νωρίς την κοινή ως γλώσσα των συναλλαγών Έτσι από τον 5ο αιώνα οι επιγραφές που αφορούν τον κατασκευαστικό τοmicroέα συντάσσονται σχεδόν σε όλο τον ελληνικό κόσmicroο στην κοινή [hellip] Στην Aθήνα τα λαϊκά στρώmicroατα εν microέσω ενός κοσmicroοπολίτικου περιβάλλοντος λειτούργησαν ως ένας από τους φορείς της γλωσσικής αλλαγής [hellip] Ένας άλλος φορέας της εξέλιξης εκπροσωπείται από τις microορφωmicroένες ελίτ που ελκύονταν από το γόητρο της ιωνικής λογοτεχνικής γλώσσας και τις απασχολούσε η laquoαπο-επαρχιοποίησηraquo της γλώσσας τους έτσι ώστε να γίνει ένα ανταγωνιστικό προς την πρώτη όργανο [hellip] Tα επίπεδα ύφους της γλώσσας που επηρεάστηκαν ποικίλλουν βέβαια ανάλογα microε τους εν λόγω παράγοντες της αλλαγής καθώς επίσης ποικίλλει και ο ρυθmicroός αντικατάστασης της διαλέκτου από την κοινή και αρχικά και η ίδια η λειτουργία της κοινής εδώ γλώσσα της διοίκησης αλλού lingua franca Στη συνέχεια οι λειτουργίες συγκεντρώνονται σχηmicroατίζοντας ένα συνεχές []

H διάδοση όmicroως της κοινής δεν επιτεύχθηκε χωρίς αντιστάσεις Φαίνεται ότι κατά την ελληνιστική εποχή αρκετές πόλεις επέλεξαν να ακολουθήσουν ή τουλάχιστον θέλησαν να εξαγγείλουν γλωσσικές πολιτικές διατηρώντας παράλληλα αυτούσια τη χρήση της αρχαίας διαλέκτου στα επίσηmicroα κείmicroενα Eυδοκιmicroούν λοιπόν άφθονα χαρακτηριστικά microιας κοινής και υπερδιαλεκτισmicroοί που προδίδουν το πρόβληmicroα της πραγmicroατικής γνώσης της διαλέκτου ―δεν αντιστοιχεί πια στη γλωσσική πραγmicroατικότητα των γραφέων Aκόmicroη εmicroφανίζονται ενδιάmicroεσα

στάδια ανάmicroεσα στις διαλέκτους και την κοινή Έτσι κυρίως στην επικράτεια της δωρικής παράλληλα microε την κοινή και ανταγωνιστικά προς αυτήν αναπτύσσονται microορφές κοινών microε βάση ένα είδος standard laquoπρότυπης δωρικήςraquo απαλλαγmicroένης από τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά των τοπικών ιδιωmicroάτων Ωστόσο τα υποκατάστατα αυτά παρόλο που καθυστέρησαν ndashσε ορισmicroένες περιπτώσεις για microεγάλο διάστηmicroαndash την εισαγωγή της αττικο-ιωνικής στα επίσηmicroα κείmicroενα διευκόλυναν ταυτόχρονα τη διείσδυσή της στην τρέχουσα χρήση υποβιβάζοντας το γόητρο της τοπικής γλώσσας και στιγmicroατίζοντας τις πιο έντονες ιδιαιτερότητές της Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρmicroα αλλά και ως καθηmicroερινό όργανο η πλειοψηφία των Eλλήνων χρειάστηκε να χρησιmicroοποιήσει για ένα διάστηmicroα microεγαλύτερο ή microικρότερο ανάλογα microε τον τόπο συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες Σε αυτό τους βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας τουλάχιστον από την καθιέρωση των Oλυmicroπιακών Aγώνων (γεγονός αφετηριακό) οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα πέρα και παρά τις ιδιαιτερότητές τους Παρόλο που microιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους δεν αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι και τα λογοτεχνικά έργα ndashαυτό το κοινό πολιτισmicroικό κεφάλαιο που ξεκίνησε microε τα οmicroηρικά ποιήmicroαταndash δηmicroιουργούσε ένα αίσθηmicroα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστηmicroάτων Tα πνεύmicroατα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιmicroασmicroένα να δεχτούν την κοινή και τις κοινές

5 H αναφορά σε ένα κοινό πρότυπο δεν εγγυάται την πλήρη οmicroοιοmicroορφία στη χρήση H αρχαία ελληνική κοινή δεν είναι απαλλαγmicroένη από κατά τόπους διαφοροποιήσεις Aυτές εκδηλώνονται κυρίως σε φωνολογικά χαρακτηριστικά και στο λεξιλόγιο Oι τοπικές αυτές ποικιλίες είναι προφανώς παράγωγες των διαλέκτων ή των γλωσσών που βρίσκονταν σε χρήση παλιότερα στην περιοχή και η microελέτη τους συmicroπληρώνει εκείνη των διαλέκτων ή των γλωσσών αυτών Ένα δείγmicroα τέτοιων εργασιών microπορεί να βρει κανείς στον Brixhe 1998

Aπό την άλλη οι νεότερες απολήξεις φαινοmicroένων που παρατηρούνται στην κοινή εν είδει παραλλαγών αξίζει επίσης να ερευνηθούν και να αναλυθούν H κατανόηση των αρχαίων δεδοmicroένων και η κατανόηση των νεότερων δεδοmicroένων microπορούν να βοηθηθούν αmicroοιβαίως Aν και οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωmicroένα γλωσσικά συστήmicroατα ορισmicroένα χαρακτηριστικά microπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των ιστορικών ανακατατάξεων σε microια δεδοmicroένη γεωγραφική περιοχή και microάλιστα να εξαπλωθούν και να βρουν σήmicroερα την πλήρη έκφρασή τους ∆ύο παραδείγmicroατα είναι αρκετά 1 microε αφετηρία τη διπλή θέση των εγκλιτικών προσωπικών αντωνυmicroιών στη γλώσσα της Kαινής ∆ιαθήκης ο Janse (1993) επισηmicroαίνει την ύπαρξη διαφοροποίησης ανάmicroεσα στις ηπειρωτικές νεοελληνικές διαλέκτους που γενικεύουν την πρόταξη και τις νησιωτικές-microικρασιατικές διαλέκτους που δείχνουν προτίmicroηση στην επίταξη 2 O Brixhe (1999) αναγνωρίζει σε πρόσφατα δηmicroοσιευmicroένα microακεδονικά επιγραφικά κείmicroενα microια τάση για κλείσιmicroο των microεσαίων φωνηέντων χαρακτηριστικό που συνεισέφερε η microακεδονική στην τοπική κοινή και που σήmicroερα το microοιράζεται laquomicroε microια microεγάλη ζώνη που περιλαmicroβάνει την Aττική τη Bοιωτία και τη Θεσσαλίαraquo

6 Eπιστρέφω κλείνοντας στα τρία ερωτήmicroατα που διατυπώθηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης σε σχέση microε το πρώτο περιορίζοmicroαι να απαντήσω ότι η ύπαρξη άmicroεσης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές γραmicromicroές απίθανη και πάντως microη αποδείξιmicroη Ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η ουσία αφού ως προς τα δύο επόmicroενα ερωτήmicroατα microου φαίνεται εύλογο οι ειδικοί και των δύο περιόδων να έχουν έκδηλο ενδιαφέρον να γνωρίσουν τη δουλειά ο ένας του άλλου και να διασταυρώσουν τις microελέτες τους Στην ουσία παρά τον άστατο χαρακτήρα των εκδηλώσεών της στην πορεία των αιώνων την ιστορία της ελληνικής διατρέχει το ίδιο πρόβληmicroα το ευρέως διαδεδοmicroένο συναίσθηmicroα microιας διπλής ένταξης α στην microεγάλη ελληνόφωνη κοινότητα και στην παιδεία της β στην ιδιαίτερη πατρίδα ndashφορέα ιδιαίτερων αξιώνndash και στο ιδίωmicroά της Για τον λόγο αυτό περισσότερο ίσως από ότι σε άλλους τοmicroείς η πολιτική κοινωνική και πολιτισmicroική ιστορία έχει διαπλακεί και διαπλέκεται ακόmicroη microε την καθαυτό γλωσσική εξέλιξη παρόλο που τα φαινόmicroενα που σχετίζονται microε την εξέλιξη αυτή δεν αποκτούν την πλήρη σηmicroασία τους παρά microόνο microέσα στη microακρά διάρκεια

1 Eίναι και γλώσσα της διοίκησης η ρωmicroαϊκή διοίκηση διαθέτει microία υπηρεσία ab epistulis Graecis microε την αρmicroοδιότητα να microεταφράζει τα κρατικά έγγραφα 2 H ερmicroηνεία τους απαιτεί microεγάλη microεθοδολογική σύνεση αφού έχουmicroε πρόσβαση microόνο σε γραπτές πηγές

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Aν εξετάσουmicroε τις διαλεκτολογικές microελέτες κάτω από το πρίσmicroα των επιπέδων ανάλυσης εύκολα διαπιστώνουmicroε ότι το λεξιλόγιο είναι ιδιαίτερα ευνοηmicroένο Oι περισσότερες παραδοσιακές διαλεκτολογικές microελέτες περιέχουν και γλωσσάρια διαλεκτικών λέξεων Σηmicroαντικός είναι άλλωστε ο αριθmicroός λεξικών επιmicroέρους διαλέκτων ή ιδιωmicroάτων Aρκετά από αυτά και ειδικότερα αυτά που αναφέρονται σε διαλέκτους έχουν και ετυmicroολογικό χαρακτήρα [8] Όπως αναφέραmicroε και παραπάνω οι εργασίες της πρώτης περιόδου περιγράφουν ndashκαι καmicroιά φορά εξηγούνndash τις φωνητικές ιδιαιτερότητες των διαλέκτων ενώ φωνολογική ανάλυση microας προσφέρουν οι συγκριτικά πολύ λιγότερες εργασίες της δεύτερης περιόδου Tα τελευταία χρόνια εmicroφανίστηκαν microια σειρά από άρθρα που εξετάζουν επιmicroέρους φωνητικά και φωνολογικά προβλήmicroατα των νεοελληνικών διαλέκτων (Mαλικούτη-Drachman amp Drachman 1983 και άλλοι) Iκανοποιητική ndashαν και σπάνια πλήρηςndash είναι η περιγραφή του microορφολογικού συστήmicroατος των διαλέκτων και ιδιωmicroάτων στις παραδοσιακές διαλεκτολογικές microελέτες H σύνταξη είναι η αδικηmicroένη πλευρά στις διαλεκτικές σπουδές και η αδικία αυτή δεν φαίνεται να είναι άσχετη microε το συχνά εmicroφανιζόmicroενο ερώτηmicroα για το αν υπάρχει διαλεκτική σύνταξη ή όχι Στις περισσότερες διαλεκτικές microελέτες η σύνταξη περιορίζεται σε ολιγοσέλιδη ndashκαmicroιά φορά και microονοσέλιδηndash παρουσία και αφορά γνωστές συντακτικές ιδιαιτερότητες (θέση του άκλιτου τύπου της προσωπικής αντωνυmicroίας κά) Mοναδική εξαίρεση αποτελεί η microονογραφία του Aναστασιάδη (1976) για τη σύνταξη του καππαδοκικού ιδιώmicroατος Xωρίς να παίρνει υπόψη τις σύγχρονες γλωσσολογικές θεωρίες προσφέρει πλούσιο υλικό παρακολουθεί την ιστορική εξέλιξη των συντακτικών φαινοmicroένων και εντοπίζει microε επιτυχία οmicroοιότητες και επιδράσεις από την τουρκική Oι microελετητές των ιδιωmicroάτων κυρίως στις ιστορικά προσανατολισmicroένες microελέτες σπάνια περιγράφουν τον τρόπο εργασίας και τη βάση δεδοmicroένων κι ακόmicroη πιο σπάνια αναφέρουν ρητά ότι δεν περιγράφουν το συγκεκριmicroένο ιδίωmicroα αλλά την αρχαϊκή microορφή του ιδιώmicroατος O στόχος αυτός καθορίζει και την επιλογή των πληροφορητών ηλικιωmicroένοι κυρίως γυναίκες που δεν έχουν έλθει σε επαφή microε άλλες γλωσσικές ποικιλίες (κοινή νεοελληνική άλλα ιδιώmicroατα) έτσι που να διατηρούν την laquoκαθαρότηταraquo του ιδιώmicroατος H πραγmicroάτωση του στόχου παίρνει συχνά τη microορφή επίmicroονης προσπάθειας επαναδραστηριοποίησης γλωσσικών στοιχείων που η οικονοmicroική και κοινωνική πραγmicroατικότητα έχει καταδικάσει σε αχρησία Aυτό αφορά συνήθως και κατά κύριο λόγο λεξιλογικά στοιχεία που ανήκουν σε πεδία όπως η γεωργία η ένδυση κλπ δεν είναι όmicroως εντελώς άγνωστο και σε άλλα γλωσσικά επίπεδα Mια ακραία microορφή της ιδιότυπης αυτής γλωσσικής laquoλήθηςraquo έχουmicroε στην περίπτωση εξωελλαδικών κυρίως ιδιωmicroάτων των οποίων οι φορείς διασκορπίστηκαν σε διάφορα microέρη της Eλλάδας και βαθmicroιαία αφοmicroοιώθηκαν γλωσσικά από το νέο περιβάλλον περιορίζοντας το γλωσσικό ιδίωmicroα του τόπου καταγωγής αρχικά σε ρόλο γλώσσας σπιτιού [home language] και στη συνέχεια σε αυτό που θα ονόmicroαζα γλώσσα της microνήmicroης ή καλύτερα γλώσσα των αναmicroνήσεων (microια τέτοια περίπτωση αποτελεί σε microεγάλο βαθmicroό το γλωσσικό ιδίωmicroα του Mελένικου) Στις περισσότερες διαλεκτικές περιοχές σήmicroερα επικρατεί διγλωσσία ή ακριβέστερα διδιαλεκτισmicroός microε παράλληλη χρήση δύο κωδίκων της κοινής νεοελληνικής και της διαλέκτου H χρήση φυσικά καθορίζεται από το βαθmicroό γνώσης καθενός από τους κώδικες Στην περίπτωση της επαρκούς γνώσης και των δύο γλωσσικών συστηmicroάτων η διγλωσσική συmicroπεριφορά χαρακτηρίζεται από συmicroπληρωmicroατική κατανοmicroή (συγκεκριmicroένα περιβάλλοντα ή και θέmicroατα απαιτούν microια συγκεκριmicroένη γλωσσική συmicroπεριφορά) Oι microονόγλωσσοι οι χρήστες δηλαδή microόνο του διαλεκτικού κώδικα εντοπίζονται κυρίως στους ηλικιωmicroένους περισσότερο στις γυναίκες και ο αριθmicroός τους συνεχώς microειώνεται H microελέτη των ενδοδιαλεκτικών ποικιλιών απουσιάζει από τις διαλεκτικές εργασίες και όπως είπαmicroε για την απουσία αυτή ευθύνονται κυρίως τα χρησιmicroοποιούmicroενα θεωρητικά microοντέλα [9] Θα πρέπει πάντως να σηmicroειωθεί ότι η απροθυmicroία αναγνώρισης ποικιλιών δεν χαρακτηρίζει microόνο τους ερευνητές των ελληνικών τοπικών ιδιωmicroάτων αλλά είναι ndashή καλύτερα ήταν ως πρόσφαταndash γενικότερη Tέλος θα πρέπει να λάβουmicroε υπόψη microας ότι σε παλαιότερες εποχές όταν η επίδραση της κοινής δεν είχε τη σηmicroερινή έκταση και η κινητικότητα των πληθυσmicroών ήταν σαφώς microικρότερη η οmicroοιογένεια των γλωσσικών συστηmicroάτων θα πρέπει να ήταν αρκετά microεγαλύτερη

Αστικές διάλεκτοι Στην Eλλάδα όπως άλλωστε αρχικά και σε άλλες χώρες η διαλεκτολογική έρευνα ταυτίστηκε microε τη microελέτη των επαρχιακών ή καλύτερα των microη αστικών διαλέκτων H εξέλιξη αυτή που καθορίστηκε ως ένα βαθmicroό από τους στόχους της διαλεκτολογίας στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής της επηρεάστηκε από τις ιδιαιτερότητες της νεοελληνικής διαλεκτολογίας που προαναφέραmicroε αλλά και από ιδιαιτερότητες δηmicroογραφικού θα λέγαmicroε χαρακτήρα Eίναι γνωστό ότι οι σύγχρονες ελληνικές πόλεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό δηmicroιουργήmicroατα microεταναστευτικών κινήσεων Oι πιο σηmicroαντικές από αυτές αυτές που καθόρισαν τη σηmicroερινή microορφή των πόλεων είναι ο ερχοmicroός και η εγκατάσταση εκατοmicromicroυρίων προσφύγων στα πλαίσια της ανταλλαγής πληθυσmicroών microε όmicroορες βαλκανικές χώρες και η microαζική εσωτερική microετανάστευση των microεταπολεmicroικών χρόνων Στα microεταπολεmicroικά χρόνια η εσωτερική microετανάστευση θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι διαmicroορφώνει βασικά δύο τύπους αστικών κέντρων

1 Πόλεις microε διαλεκτόφωνο πυρήνα που τροφοδοτούνται πληθυσmicroιακά από την επίσης διαλεκτόφωνη περιαστική ενδοχώρα (Λάρισα Kοζάνη Σέρρες κά)

2 Πολυσυλλεκτικές πόλεις όπου το τοπικό ιδίωmicroα έχει εξαφανιστεί και έχει αντικατασταθεί από την κοινή ή ποικιλία της κοινής (Aθήνα Θεσσαλονίκη κά ) Tις εξελίξεις αυτές δεν θα πρέπει να τις αγνοήσει η διαλεκτική έρευνα Eίναι γνωστό πως στη microελέτη της γλωσσικής ποικιλίας στα αστικά κέντρα καθοριστική παράmicroετρος παραmicroένει η κοινωνική διαστρωmicroάτωση Kατά τη γνώmicroη microου στη microελέτη της γλωσσικής κατάστασης των νεοελληνικών πόλεων πιο σηmicroαντική θα αποδειχθεί η ύπαρξη των laquomicroεταναστευτικών στρωmicroάτωνraquo και όχι των κοινωνικών H γλωσσική συmicroπεριφορά του διαλεκτόφωνου εσωτερικού microετανάστη στην Eλλάδα microας είναι γνωστή όχι από ειδικές εργασίες αλλά από γενικές παρατηρήσεις[10] O στιγmicroατισmicroένος διαλεκτικός λόγος έξω από το φυσικό του περιβάλλον αντιπαρατίθεται microε την κοινή και η πορεία της γλωσσικής αφοmicroοίωσης θα microπορούσε να περιγραφεί ως microια προσπάθεια απαλλαγής από το λόγο αυτόν που επιτυγχάνεται microε την κατάκτηση ή ενεργοποίηση της κοινής νεοελληνικής Θα πρέπει λοιπόν στο microέλλον να microελετηθούν οι microηχανισmicroοί αποδιαλεκτοποίησης οι παράγοντες που επηρεάζουν τούς ρυθmicroούς αστικοποίησης του διαλεκτικού λόγου (ηλικία microόρφωση συχνή ή αποκλειστική επαφή microε διαλεκτόφωνους φορείς σε microικροκοινωνίες όπως η οικογένεια και η παρέα δηmicroιουργία θυλάκων από συγχωριανούς κά) Kαι φυσικά στα πλαίσια της microελέτης των αστικών διαλέκτων και των κοινωνικά προσδιορισmicroένων ποικιλιών θα πρέπει να microελετηθούν τα αναφοmicroοίωτα διαλεκτικά στοιχεία που κατά τη γνώmicroη microου αποτελούν και τη βασική αιτία εmicroφάνισης γλωσσικών ποικιλιών στα αστικά κέντρα Eιδικότερα για τις πόλεις microε διαλεκτόφωνο πυρήνα θα πρέπει να microελετηθούν οι ειδικές συνθήκες συνύπαρξης κοινής και διαλέκτου οι χρήσεις του κάθε κώδικα (συmicroπληρωmicroατική κατανοmicroή ή όχι) και τέλος να εξετασθούν οι πιθανότητες δηmicroιουργίας τοπικών διαλεκτικών κοινών

Κοινωνικές διάλεκτοι Oι κοινωνικές διάλεκτοι δεν καθορίζονται όπως οι τοπικές από τον τόπο όπου microιλιούνται αλλά από τις κοινωνικές οmicroάδες που τις microιλούν Στην Eλλάδα οι διάλεκτοι της κατηγορίας αυτής ελάχιστα έχουν microελετηθεί Πιο ευνοηmicroένες εmicroφανίζονται οι λεγόmicroενες συνθηmicroατικές γλώσσες αν και συνήθως ασχολούνται microε αυτές ερασιτέχνες Mοναδική ίσως εξαίρεση αποτελεί ο M Tριανταφυλλίδης microε έργα όπως τα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας (Tριανταφυλλίδης 1963) [11] και άλλοι Aρκετές εργασίες έχουν αφιερωθεί στη λεγόmicroενη γλώσσα της πιάτσας [12] Oι microελλοντικές εργασίες θα πρέπει να λάβουν υπόψη τον έντονα βαλκανικό χαρακτήρα ορισmicroένων από τις γλωσσικές αυτές ποικιλίες (σηmicroαντικός αριθmicroός βαλκανικών δανείων κοινά βαλκανικά στοιχεία κοκ)

Πρόσφατα και microε αρκετή καθυστέρηση σε σχέση microε ανάλογες έρευνες σε άλλες χώρες εmicroφανίστηκαν ορισmicroένα άρθρα microε αντικείmicroενο τη γλώσσα των νέων (Iordanidou amp Androutsopoulos 1997 και άλλα) Πρόκειται για microια περιοχή microε ειδικούς ρυθmicroούς γλωσσικής αλλαγής που θα πρέπει να microελετηθεί πιο συστηmicroατικά H σύντοmicroη επισκόπηση των σπουδών που αφορούν τις αστικές και κοινωνικές διαλέκτους ήταν αδύνατο εξαιτίας της ύπαρξης καθοριστικών κενών να αποφύγει την αναφορά στα ερευνητικά ζητούmicroενα Eπειδή όmicroως τα κενά είναι σηmicroαντικά και στην έρευνα του παραδοσιακού αντικειmicroένου της διαλεκτολογίας των microη αστικών δηλαδή διαλέκτων δεν θα ήταν άσκοπο να κλείσουmicroε microε microια απαρίθmicroηση των ζητουmicroένων που έχουν επείγοντα χαρακτήρα

1 Xαρτογράφηση των ελληνικών διαλέκτων (προς το παρόν διαθέτουmicroε microόνο το γλωσσικό

άτλαντα της Kρήτης Kοντοσόπουλος 1988) [13] 2 Συνέχιση της επιτόπιας έρευνας σε περιοχές που δεν έχουν ερευνηθεί (κυρίως στη

Mακεδονία Θράκη και Θεσσαλία) 3 Mελέτη των εξωελλαδικών διαλέκτων (βλ Xριστίδης et al1999) 4 Προετοιmicroασία εργασιών που θα καλύπτουν microε πληρότητα όλα τα επίπεδα ανάλυσης των

διαλέκτων (υποδειγmicroατική από την άποψη αυτή είναι η πρόσφατη microονογραφία του Drettas (1997) για την ποντιακή)

5 Σύνταξη λεξικού των νεοελληνικών διαλέκτων (microια λύση θα ήταν να πάψει το ιστορικό λεξικό της Aκαδηmicroίας Aθηνών να είναι laquoτης τε κοινώς οmicroιλουmicroένηςraquo και να περιοριστεί στο λεξιλόγιο των διαλέκτων)

Bιβλιογραφικές αναφορές AΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ 1924 Eισαγωγή εις την νεοελληνικήν φιλολογίαν A Περί της αρχής

των νέων ελληνικών διαλέκτων Eπετηρίς Eταιρείας Bυζαντινών Σπουδών 1 (1924) 93-108

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ∆ΗΣ Β 1976 H σύνταξη στο φαρασιώτικο ιδίωmicroα της Kαππαδοκίας Θεσσαλονίκη ΒROWNING R 1972 H ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα Mτφρ ∆ Σωτηρόπουλος Aθήνα

Παπαδήmicroα DRETTAS G 1997 Aspects pontiques Παρίσι ――― Η ποντιακή δάλεκτος και η χρησιmicroότητά της στην παιδαγωγική της σύγχρονης

ελληνικής Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp ΚέντροΕλληνικής Γλώσσας

HATZIDAKIS G1892 Einleitung in die neugriechische Grammatik Λειψία IORDANIDOU A amp I ANDROUTSOPOULOS 1996 Teenage Slang in Modern Greek Στο Greek

Linguistics rsquo95 Πρακτικά του 2ου ∆ιεθνούς Γλωσσολογικού Συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα (Salzburg 1995) επιmicro G Drachman A Malikouti-Drachman J Fykias C Klidi W Neugebauer Verlag GmbH

KΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ N [CONTOSSOPOULOS N] 1983-1984 La Gregravece du τι et la Gregravece du είντα Γλωσσολογία 2-3(1983-1984) 149-162

――― 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο MΑΛΙΚΟΥΤΗ-DRACHMAN A amp G DRACHMAN 1983 Mη φωνολογικοί περιορισmicroοί σε

φωνολογικούς νόmicroους βορείων ιδιωmicroάτων Στο Πρακτικά B Συmicroποσίου Γλωσσολογίας του Bορειοελλαδικού Xώρου Θεσσαλονίκη

TΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ M 1938 Nεοελληνική γραmicromicroατική Iστορική εισαγωγή Aθήνα Eπανέκδοση ως 3ος τόmicro του Άπαντα [Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1963]

――― 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη]

TZITZILIS CH 1999 Bemerkungen zu einem russisch-griechischen Gespraumlchsbuch des 15 Jhs Zeitschrift fuumlr Balkanologie Yπό εκτύπωση

TSOPANAKES A 1955 Eine dorische Dialektzone im Neugriechischen BZ 48 (1955) 49-72 XΡΙΣΤΙ∆ΗΣ A-Φ ΕΤ AL επιmicro 1999 ∆ιαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής γλώσσας Aθήνα YΠEΠΘ

amp Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας

[1] Κείmicroενο 1 Hodot R 2000 Aρχαίες ελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνικές διάλεκτοι Στο Η ελληνική γλώσσα και η διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al 29-34 Αθήνα ΥΠΕΠΘamp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 0 Oι γραπτές πηγές που διαθέτουmicroε για την ελληνική γλώσσα καλύπτουν ndashσχεδόν χωρίς διακοπέςndash microια περίοδο τριανταπέντε αιώνων Aυτή η σπάνια στην ιστορία των γλωσσών microακροβιότητα γίνεται ακόmicroη πιο σηmicroαντική ενόψει του γεγονότος ότι αφορά microία γλώσσα αναγνωρίσιmicroη στις δοmicroές της και σε ένα microεγάλο τmicroήmicroα του λεξιλογίου της σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής αλυσίδας hellipη προβληmicroατική της νέας ελληνικής γλώσσας είναι microια προβληmicroατική ποικιλίας και πολυmicroορφίας Tο ζήτηmicroα της εθνικής γλώσσας που όφειλε να συνοδεύει την συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους στο 19o αιώνα είχε τεθεί microε όρους διγλωσσίας και σήmicroερα που η διγλωσσία αυτή φαίνεται οριστικά ξεπερασmicroένη η γλωσσική κοινότητα στρέφεται προς τις διαλέκτους της που παρουσιάζονται ως διατηρητέα κληρονοmicroιά ως πλούτος που πρέπει στο εξής να αναδειχθεί

1 Aυτή η πολυmicroορφία microέσα στην ενότητα διαφαίνεται από τις πρώτες γραπτές πηγές που microας έχουν σωθεί σε συλλαβικό σύστηmicroα και που χρονολογούνται στον 15ο αιώνα πX H εmicroφάνιση του αλφαβήτου microερικούς αιώνες αργότερα φέρνει την διαλεκτική πολυmicroορφία στην επιφάνεια H πολυmicroορφία αυτή είναι παρούσα ήδη στις πρώτες επιγραφικές πηγές και αναδεικνύεται στο πρώτο λογοτεχνικό microνηmicroείο η γλώσσα των οmicroηρικών ποιηmicroάτων είναι όπως και το ίδιο το περιεχόmicroενο των αφηγήσεων microια ραψωδία Eπιπλέον οι διάλεκτοι συνυπάρχουν για καιρό χωρίς την παρουσία microιας τυποποιηmicroένης γλώσσας αναφοράς H έννοια αυτή microάλιστα φαίνεται ότι ήταν ξένη για την γλωσσολογική σκέψη των αρχαίων

Yπήρχαν λοιπόν διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική υπάρχουν διάλεκτοι και στην νέα ελληνική Eδώ θα microπορούσε κανείς να διατυπώσει πολλά ερωτήmicroατα διαφορετικής τάξης και άνισης σηmicroασίας στις διάφορες αναλύσεις του ζητήmicroατος

bull Παρατηρείται συνέχεια ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους bull Σε ποιο βαθmicroό η γνώση των αρχαίων διαλέκτων microπορεί να συmicroβάλει στην κατανόηση

της συγκρότησης της νέας ελληνικής γλώσσας bull Σε ποιο βαθmicroό είναι χρήσιmicroη για τη microελέτη των αρχαίων διαλέκτων η συνεξέταση της

νέας ελληνικής και των ποικιλιών της

2 Oι πρώτες αλφαβητικές πηγές παρουσιάζουν διαλεκτικά χαρακτηριστικά Σε γενικές γραmicromicroές όmicroως οι πηγές αυτές είναι λίγες σε αριθmicroό έως την κλασική εποχή και σε ελάχιστες microόνο περιπτώσεις επιτρέπουν microια ολοκληρωmicroένη περιγραφή του διαλεκτικού συστήmicroατος που εκπροσωπούν Συχνά οδηγούmicroαστε στη διαπίστωση ότι η microελέτη microιας αρχαίας ελληνικής διαλέκτου ισοδυναmicroεί microε την ιστορία της υποχώρησής της απέναντι στην κοινή Mε βάση αυτήν την διαπίστωση θα microπορούσαmicroε ίσως να κάνουmicroε την ακόλουθη σχηmicroατική περιγραφή της ιστορίας της ελληνικής στην αρχαιότητα (1) Tην υποθετική αρχική ενότητα της πρωτοελληνικής (2) ακολουθεί microια πρώτη διάσπαση σε διαλέκτους αρχαιότερη από τις παλιότερες γραπτές πηγές Tο συλλαβογραφικό σύστηmicroα που είναι γνωστό ως γραmicromicroική B καταγράφει την γλωσσική microορφή που συmicroβατικά ονοmicroάζουmicroε microυκηναϊκή H γλωσσική αυτή microορφή εmicroφανίζει χαρακτηριστικά τα οποία ανεξάρτητα από την ερmicroηνεία που τους δίνουmicroε προϋποθέτουν κάποια διαλεκτική διαφοροποίηση Παρατηρούmicroε έτσι την εξέλιξη του ti σε si στον τύπο o-di-do-si du-ru-to-mo t δίδωσι δρυτόmicroος (PY Vn 10 1) ενώ άλλες διάλεκτοι διατηρούν το ti κατά την πρώτη χιλιετία Aυτό σηmicroαίνει ότι στην εποχή των microυκηναϊκών ανακτόρων πολλοί Έλληνες σε περιοχές που βρίσκονται στα όρια της microυκηναιόφωνης κοινότητας χρησιmicroοποιούσαν διαφορετική προφορά Γραφηmicroατικές παραλλαγές όπως pe-mo pe-ma (σπέρmicroα) φαίνεται ότι microαρτυρούν την απουσία απόλυτης οmicroοιογένειας ακόmicroη και στο εσωτερικό της microυκηναιόφωνης κοινότητας (3) H microυκηναϊκή λοιπόν είχε από νωρίς το ρόλο microιας οmicroοιογενοποιηmicroένης διοικητικής γλώσσας που γραφόταν από γραφείς των οποίων τα microητρικά ιδιώmicroατα ενδεχοmicroένως ήταν διαφορετικά και οι οποίοι ίσως διατηρούσαν διαφοροποιηmicroένες χρήσεις στον προφορικό λόγο (4) Mετά την κατάρρευση των βασιλείων της δεύτερης χιλιετηρίδας η διάσπαση σε διαλέκτους ακολουθεί ελεύθερη πορεία Πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα όπως η δηmicroιουργία των πόλεων-

κρατών και ο αποικισmicroός σε όλο το microήκος των ακτών της Mεσογείου ευνοούν την ανάπτυξή τους έως την έλευση της κλασικής εποχής (5) Aπό τον 5ο αιώνα όmicroως αρχίζει microια σταδιακή διαδικασία ενοποίησης Oι διάλεκτοι των πόλεων χάνουν έδαφος microπροστά στην αττικο-ιωνική κοινή και η διαδικασία αυτή που επιταχύνεται σηmicroαντικά microε την αυτοκρατορία του Mεγάλου Aλεξάνδρου και τα ελληνιστικά βασίλεια ολοκληρώνεται κάτω από την ρωmicroαϊκή κυριαρχία όταν η κοινή γίνεται η πιο διαδεδοmicroένη γλώσσα επικοινωνίας του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας (6) H διάλυση του ρωmicroαϊκού κράτους και στη συνέχεια οι ανακατατάξεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας δηmicroιουργούν τις συνθήκες για microια νέα διάσπαση σε διαλέκτους και τη δηmicroιουργία ενός αυξανόmicroενου χάσmicroατος ανάmicroεσα στην οmicroιλούmicroενη και τη γραφόmicroενη γλώσσα (7) οδηγώντας έτσι στη γνωστή προβληmicroατική κατάσταση και τις γνωστές διαmicroάχες για τον καθορισmicroό της εθνικής γλώσσας που εκδηλώθηκαν κατά τη δηmicroιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους 3 Mια τέτοια σχηmicroατική παρουσίαση της ιστορίας της ελληνικής ακυρώνει καταρχήν την πιθανότητα ύπαρξης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες διαλέκτους που υποχώρησαν microπροστά στην κοινή και τις σύγχρονες διαλέκτους η διαίρεση των οποίων έχει διαφορετική βάση από αυτήν των αρχαίων διαλεκτικών οmicroάδων Ωστόσο αναγνωρίζονται γενικά δύο εξαιρέσεις στην αρχική αυτή θέση 1 ο πελοποννησιακός θύλακος της τσακωνικής συσχετίζεται άmicroεσα microε την αρχαία διάλεκτο της Σπάρτης τη λακωνική 2 η παρουσία ελληνικών διαλεκτικών θυλάκων στη νότια Iταλία ερmicroηνεύεται συχνά ndashαν και αυτό είναι αmicroφιλεγόmicroενοndash ως κατάλοιπο των δωρικών αποικιών που ιδρύθηκαν εκεί στην πρώτη χιλιετία πX 4 hellipη πορεία των διαλέκτων εξαρτάται καθοριστικά από τη γεωγραφία και την ιστορία από τη δηmicroογραφία και την οικονοmicroία H microελέτη των αρχαίων διαλέκτων όπως και των σύγχρονων δεν πρέπει να εξαντλείται στην εξέταση του ρεπερτορίου των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους ούτε των ισογλώσσων που τις συνδέουν microε τις γειτονικές διαλέκτους Mε δεδοmicroένη τη microεσολάβησή της κοινής είναι απαραίτητο να υποβάλουmicroε και αυτήν στη microικροσκοπική ανάλυση που χρησιmicroοποιείται και για τις διαλέκτους Bλέπουmicroε λοιπόν ότι ο όρος κοινή απέχει πολύ από το να περιγράφει microία και microόνη πραγmicroατικότητα ακόmicroη και όταν την περιορίζουmicroε στη γραπτή της microορφή που παρεmicroβάλλεται στο εγχείρηmicroα της πρόσβασης στην οmicroιλούmicroενη γλώσσα Για να περιοριστώ σε microία microόνο πλευρά που microου φαίνεται ότι προσφέρεται για κάποιο παραλληλισmicroό microε το ζήτηmicroα της διαmicroόρφωσης της νεοελληνικής κοινής παρατηρούmicroε ότι από τη microια περιοχή στην άλλη δεν είναι πάντα οι ίδιες κοινωνικές οmicroάδες που λειτουργούν ως κινητήριες δυνάmicroεις για την εισαγωγή της κοινής Tέτοιο ρόλο κάποτε έχουν οι άρχουσες πολιτικές τάξεις όπως πχ στη Mακεδονία κατά τον 5ο και τον 6ο πX αιώνα [hellip] ή στη Λυκία για να αναφέρουmicroε το παράδειγmicroα ενός microη ελληνικού κράτους [hellip] Oι έmicroποροι και άλλοι παράγοντες της ιδιωτικής οικονοmicroίας χρησιmicroοποίησαν από πολύ νωρίς την κοινή ως γλώσσα των συναλλαγών Έτσι από τον 5ο αιώνα οι επιγραφές που αφορούν τον κατασκευαστικό τοmicroέα συντάσσονται σχεδόν σε όλο τον ελληνικό κόσmicroο στην κοινή [hellip] Στην Aθήνα τα λαϊκά στρώmicroατα εν microέσω ενός κοσmicroοπολίτικου περιβάλλοντος λειτούργησαν ως ένας από τους φορείς της γλωσσικής αλλαγής [hellip] Ένας άλλος φορέας της εξέλιξης εκπροσωπείται από τις microορφωmicroένες ελίτ που ελκύονταν από το γόητρο της ιωνικής λογοτεχνικής γλώσσας και τις απασχολούσε η laquoαπο-επαρχιοποίησηraquo της γλώσσας τους έτσι ώστε να γίνει ένα ανταγωνιστικό προς την πρώτη όργανο [hellip] Tα επίπεδα ύφους της γλώσσας που επηρεάστηκαν ποικίλλουν βέβαια ανάλογα microε τους εν λόγω παράγοντες της αλλαγής καθώς επίσης ποικίλλει και ο ρυθmicroός αντικατάστασης της διαλέκτου από την κοινή και αρχικά και η ίδια η λειτουργία της κοινής εδώ γλώσσα της διοίκησης αλλού lingua franca Στη συνέχεια οι λειτουργίες συγκεντρώνονται σχηmicroατίζοντας ένα συνεχές []

H διάδοση όmicroως της κοινής δεν επιτεύχθηκε χωρίς αντιστάσεις Φαίνεται ότι κατά την ελληνιστική εποχή αρκετές πόλεις επέλεξαν να ακολουθήσουν ή τουλάχιστον θέλησαν να εξαγγείλουν γλωσσικές πολιτικές διατηρώντας παράλληλα αυτούσια τη χρήση της αρχαίας διαλέκτου στα επίσηmicroα κείmicroενα Eυδοκιmicroούν λοιπόν άφθονα χαρακτηριστικά microιας κοινής και υπερδιαλεκτισmicroοί που προδίδουν το πρόβληmicroα της πραγmicroατικής γνώσης της διαλέκτου ―δεν αντιστοιχεί πια στη γλωσσική πραγmicroατικότητα των γραφέων Aκόmicroη εmicroφανίζονται ενδιάmicroεσα

στάδια ανάmicroεσα στις διαλέκτους και την κοινή Έτσι κυρίως στην επικράτεια της δωρικής παράλληλα microε την κοινή και ανταγωνιστικά προς αυτήν αναπτύσσονται microορφές κοινών microε βάση ένα είδος standard laquoπρότυπης δωρικήςraquo απαλλαγmicroένης από τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά των τοπικών ιδιωmicroάτων Ωστόσο τα υποκατάστατα αυτά παρόλο που καθυστέρησαν ndashσε ορισmicroένες περιπτώσεις για microεγάλο διάστηmicroαndash την εισαγωγή της αττικο-ιωνικής στα επίσηmicroα κείmicroενα διευκόλυναν ταυτόχρονα τη διείσδυσή της στην τρέχουσα χρήση υποβιβάζοντας το γόητρο της τοπικής γλώσσας και στιγmicroατίζοντας τις πιο έντονες ιδιαιτερότητές της Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρmicroα αλλά και ως καθηmicroερινό όργανο η πλειοψηφία των Eλλήνων χρειάστηκε να χρησιmicroοποιήσει για ένα διάστηmicroα microεγαλύτερο ή microικρότερο ανάλογα microε τον τόπο συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες Σε αυτό τους βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας τουλάχιστον από την καθιέρωση των Oλυmicroπιακών Aγώνων (γεγονός αφετηριακό) οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα πέρα και παρά τις ιδιαιτερότητές τους Παρόλο που microιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους δεν αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι και τα λογοτεχνικά έργα ndashαυτό το κοινό πολιτισmicroικό κεφάλαιο που ξεκίνησε microε τα οmicroηρικά ποιήmicroαταndash δηmicroιουργούσε ένα αίσθηmicroα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστηmicroάτων Tα πνεύmicroατα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιmicroασmicroένα να δεχτούν την κοινή και τις κοινές

5 H αναφορά σε ένα κοινό πρότυπο δεν εγγυάται την πλήρη οmicroοιοmicroορφία στη χρήση H αρχαία ελληνική κοινή δεν είναι απαλλαγmicroένη από κατά τόπους διαφοροποιήσεις Aυτές εκδηλώνονται κυρίως σε φωνολογικά χαρακτηριστικά και στο λεξιλόγιο Oι τοπικές αυτές ποικιλίες είναι προφανώς παράγωγες των διαλέκτων ή των γλωσσών που βρίσκονταν σε χρήση παλιότερα στην περιοχή και η microελέτη τους συmicroπληρώνει εκείνη των διαλέκτων ή των γλωσσών αυτών Ένα δείγmicroα τέτοιων εργασιών microπορεί να βρει κανείς στον Brixhe 1998

Aπό την άλλη οι νεότερες απολήξεις φαινοmicroένων που παρατηρούνται στην κοινή εν είδει παραλλαγών αξίζει επίσης να ερευνηθούν και να αναλυθούν H κατανόηση των αρχαίων δεδοmicroένων και η κατανόηση των νεότερων δεδοmicroένων microπορούν να βοηθηθούν αmicroοιβαίως Aν και οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωmicroένα γλωσσικά συστήmicroατα ορισmicroένα χαρακτηριστικά microπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των ιστορικών ανακατατάξεων σε microια δεδοmicroένη γεωγραφική περιοχή και microάλιστα να εξαπλωθούν και να βρουν σήmicroερα την πλήρη έκφρασή τους ∆ύο παραδείγmicroατα είναι αρκετά 1 microε αφετηρία τη διπλή θέση των εγκλιτικών προσωπικών αντωνυmicroιών στη γλώσσα της Kαινής ∆ιαθήκης ο Janse (1993) επισηmicroαίνει την ύπαρξη διαφοροποίησης ανάmicroεσα στις ηπειρωτικές νεοελληνικές διαλέκτους που γενικεύουν την πρόταξη και τις νησιωτικές-microικρασιατικές διαλέκτους που δείχνουν προτίmicroηση στην επίταξη 2 O Brixhe (1999) αναγνωρίζει σε πρόσφατα δηmicroοσιευmicroένα microακεδονικά επιγραφικά κείmicroενα microια τάση για κλείσιmicroο των microεσαίων φωνηέντων χαρακτηριστικό που συνεισέφερε η microακεδονική στην τοπική κοινή και που σήmicroερα το microοιράζεται laquomicroε microια microεγάλη ζώνη που περιλαmicroβάνει την Aττική τη Bοιωτία και τη Θεσσαλίαraquo

6 Eπιστρέφω κλείνοντας στα τρία ερωτήmicroατα που διατυπώθηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης σε σχέση microε το πρώτο περιορίζοmicroαι να απαντήσω ότι η ύπαρξη άmicroεσης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές γραmicromicroές απίθανη και πάντως microη αποδείξιmicroη Ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η ουσία αφού ως προς τα δύο επόmicroενα ερωτήmicroατα microου φαίνεται εύλογο οι ειδικοί και των δύο περιόδων να έχουν έκδηλο ενδιαφέρον να γνωρίσουν τη δουλειά ο ένας του άλλου και να διασταυρώσουν τις microελέτες τους Στην ουσία παρά τον άστατο χαρακτήρα των εκδηλώσεών της στην πορεία των αιώνων την ιστορία της ελληνικής διατρέχει το ίδιο πρόβληmicroα το ευρέως διαδεδοmicroένο συναίσθηmicroα microιας διπλής ένταξης α στην microεγάλη ελληνόφωνη κοινότητα και στην παιδεία της β στην ιδιαίτερη πατρίδα ndashφορέα ιδιαίτερων αξιώνndash και στο ιδίωmicroά της Για τον λόγο αυτό περισσότερο ίσως από ότι σε άλλους τοmicroείς η πολιτική κοινωνική και πολιτισmicroική ιστορία έχει διαπλακεί και διαπλέκεται ακόmicroη microε την καθαυτό γλωσσική εξέλιξη παρόλο που τα φαινόmicroενα που σχετίζονται microε την εξέλιξη αυτή δεν αποκτούν την πλήρη σηmicroασία τους παρά microόνο microέσα στη microακρά διάρκεια

1 Eίναι και γλώσσα της διοίκησης η ρωmicroαϊκή διοίκηση διαθέτει microία υπηρεσία ab epistulis Graecis microε την αρmicroοδιότητα να microεταφράζει τα κρατικά έγγραφα 2 H ερmicroηνεία τους απαιτεί microεγάλη microεθοδολογική σύνεση αφού έχουmicroε πρόσβαση microόνο σε γραπτές πηγές

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Αστικές διάλεκτοι Στην Eλλάδα όπως άλλωστε αρχικά και σε άλλες χώρες η διαλεκτολογική έρευνα ταυτίστηκε microε τη microελέτη των επαρχιακών ή καλύτερα των microη αστικών διαλέκτων H εξέλιξη αυτή που καθορίστηκε ως ένα βαθmicroό από τους στόχους της διαλεκτολογίας στα πρώτα στάδια της ανάπτυξής της επηρεάστηκε από τις ιδιαιτερότητες της νεοελληνικής διαλεκτολογίας που προαναφέραmicroε αλλά και από ιδιαιτερότητες δηmicroογραφικού θα λέγαmicroε χαρακτήρα Eίναι γνωστό ότι οι σύγχρονες ελληνικές πόλεις είναι σε microεγάλο βαθmicroό δηmicroιουργήmicroατα microεταναστευτικών κινήσεων Oι πιο σηmicroαντικές από αυτές αυτές που καθόρισαν τη σηmicroερινή microορφή των πόλεων είναι ο ερχοmicroός και η εγκατάσταση εκατοmicromicroυρίων προσφύγων στα πλαίσια της ανταλλαγής πληθυσmicroών microε όmicroορες βαλκανικές χώρες και η microαζική εσωτερική microετανάστευση των microεταπολεmicroικών χρόνων Στα microεταπολεmicroικά χρόνια η εσωτερική microετανάστευση θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι διαmicroορφώνει βασικά δύο τύπους αστικών κέντρων

1 Πόλεις microε διαλεκτόφωνο πυρήνα που τροφοδοτούνται πληθυσmicroιακά από την επίσης διαλεκτόφωνη περιαστική ενδοχώρα (Λάρισα Kοζάνη Σέρρες κά)

2 Πολυσυλλεκτικές πόλεις όπου το τοπικό ιδίωmicroα έχει εξαφανιστεί και έχει αντικατασταθεί από την κοινή ή ποικιλία της κοινής (Aθήνα Θεσσαλονίκη κά ) Tις εξελίξεις αυτές δεν θα πρέπει να τις αγνοήσει η διαλεκτική έρευνα Eίναι γνωστό πως στη microελέτη της γλωσσικής ποικιλίας στα αστικά κέντρα καθοριστική παράmicroετρος παραmicroένει η κοινωνική διαστρωmicroάτωση Kατά τη γνώmicroη microου στη microελέτη της γλωσσικής κατάστασης των νεοελληνικών πόλεων πιο σηmicroαντική θα αποδειχθεί η ύπαρξη των laquomicroεταναστευτικών στρωmicroάτωνraquo και όχι των κοινωνικών H γλωσσική συmicroπεριφορά του διαλεκτόφωνου εσωτερικού microετανάστη στην Eλλάδα microας είναι γνωστή όχι από ειδικές εργασίες αλλά από γενικές παρατηρήσεις[10] O στιγmicroατισmicroένος διαλεκτικός λόγος έξω από το φυσικό του περιβάλλον αντιπαρατίθεται microε την κοινή και η πορεία της γλωσσικής αφοmicroοίωσης θα microπορούσε να περιγραφεί ως microια προσπάθεια απαλλαγής από το λόγο αυτόν που επιτυγχάνεται microε την κατάκτηση ή ενεργοποίηση της κοινής νεοελληνικής Θα πρέπει λοιπόν στο microέλλον να microελετηθούν οι microηχανισmicroοί αποδιαλεκτοποίησης οι παράγοντες που επηρεάζουν τούς ρυθmicroούς αστικοποίησης του διαλεκτικού λόγου (ηλικία microόρφωση συχνή ή αποκλειστική επαφή microε διαλεκτόφωνους φορείς σε microικροκοινωνίες όπως η οικογένεια και η παρέα δηmicroιουργία θυλάκων από συγχωριανούς κά) Kαι φυσικά στα πλαίσια της microελέτης των αστικών διαλέκτων και των κοινωνικά προσδιορισmicroένων ποικιλιών θα πρέπει να microελετηθούν τα αναφοmicroοίωτα διαλεκτικά στοιχεία που κατά τη γνώmicroη microου αποτελούν και τη βασική αιτία εmicroφάνισης γλωσσικών ποικιλιών στα αστικά κέντρα Eιδικότερα για τις πόλεις microε διαλεκτόφωνο πυρήνα θα πρέπει να microελετηθούν οι ειδικές συνθήκες συνύπαρξης κοινής και διαλέκτου οι χρήσεις του κάθε κώδικα (συmicroπληρωmicroατική κατανοmicroή ή όχι) και τέλος να εξετασθούν οι πιθανότητες δηmicroιουργίας τοπικών διαλεκτικών κοινών

Κοινωνικές διάλεκτοι Oι κοινωνικές διάλεκτοι δεν καθορίζονται όπως οι τοπικές από τον τόπο όπου microιλιούνται αλλά από τις κοινωνικές οmicroάδες που τις microιλούν Στην Eλλάδα οι διάλεκτοι της κατηγορίας αυτής ελάχιστα έχουν microελετηθεί Πιο ευνοηmicroένες εmicroφανίζονται οι λεγόmicroενες συνθηmicroατικές γλώσσες αν και συνήθως ασχολούνται microε αυτές ερασιτέχνες Mοναδική ίσως εξαίρεση αποτελεί ο M Tριανταφυλλίδης microε έργα όπως τα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας (Tριανταφυλλίδης 1963) [11] και άλλοι Aρκετές εργασίες έχουν αφιερωθεί στη λεγόmicroενη γλώσσα της πιάτσας [12] Oι microελλοντικές εργασίες θα πρέπει να λάβουν υπόψη τον έντονα βαλκανικό χαρακτήρα ορισmicroένων από τις γλωσσικές αυτές ποικιλίες (σηmicroαντικός αριθmicroός βαλκανικών δανείων κοινά βαλκανικά στοιχεία κοκ)

Πρόσφατα και microε αρκετή καθυστέρηση σε σχέση microε ανάλογες έρευνες σε άλλες χώρες εmicroφανίστηκαν ορισmicroένα άρθρα microε αντικείmicroενο τη γλώσσα των νέων (Iordanidou amp Androutsopoulos 1997 και άλλα) Πρόκειται για microια περιοχή microε ειδικούς ρυθmicroούς γλωσσικής αλλαγής που θα πρέπει να microελετηθεί πιο συστηmicroατικά H σύντοmicroη επισκόπηση των σπουδών που αφορούν τις αστικές και κοινωνικές διαλέκτους ήταν αδύνατο εξαιτίας της ύπαρξης καθοριστικών κενών να αποφύγει την αναφορά στα ερευνητικά ζητούmicroενα Eπειδή όmicroως τα κενά είναι σηmicroαντικά και στην έρευνα του παραδοσιακού αντικειmicroένου της διαλεκτολογίας των microη αστικών δηλαδή διαλέκτων δεν θα ήταν άσκοπο να κλείσουmicroε microε microια απαρίθmicroηση των ζητουmicroένων που έχουν επείγοντα χαρακτήρα

1 Xαρτογράφηση των ελληνικών διαλέκτων (προς το παρόν διαθέτουmicroε microόνο το γλωσσικό

άτλαντα της Kρήτης Kοντοσόπουλος 1988) [13] 2 Συνέχιση της επιτόπιας έρευνας σε περιοχές που δεν έχουν ερευνηθεί (κυρίως στη

Mακεδονία Θράκη και Θεσσαλία) 3 Mελέτη των εξωελλαδικών διαλέκτων (βλ Xριστίδης et al1999) 4 Προετοιmicroασία εργασιών που θα καλύπτουν microε πληρότητα όλα τα επίπεδα ανάλυσης των

διαλέκτων (υποδειγmicroατική από την άποψη αυτή είναι η πρόσφατη microονογραφία του Drettas (1997) για την ποντιακή)

5 Σύνταξη λεξικού των νεοελληνικών διαλέκτων (microια λύση θα ήταν να πάψει το ιστορικό λεξικό της Aκαδηmicroίας Aθηνών να είναι laquoτης τε κοινώς οmicroιλουmicroένηςraquo και να περιοριστεί στο λεξιλόγιο των διαλέκτων)

Bιβλιογραφικές αναφορές AΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ 1924 Eισαγωγή εις την νεοελληνικήν φιλολογίαν A Περί της αρχής

των νέων ελληνικών διαλέκτων Eπετηρίς Eταιρείας Bυζαντινών Σπουδών 1 (1924) 93-108

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ∆ΗΣ Β 1976 H σύνταξη στο φαρασιώτικο ιδίωmicroα της Kαππαδοκίας Θεσσαλονίκη ΒROWNING R 1972 H ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα Mτφρ ∆ Σωτηρόπουλος Aθήνα

Παπαδήmicroα DRETTAS G 1997 Aspects pontiques Παρίσι ――― Η ποντιακή δάλεκτος και η χρησιmicroότητά της στην παιδαγωγική της σύγχρονης

ελληνικής Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp ΚέντροΕλληνικής Γλώσσας

HATZIDAKIS G1892 Einleitung in die neugriechische Grammatik Λειψία IORDANIDOU A amp I ANDROUTSOPOULOS 1996 Teenage Slang in Modern Greek Στο Greek

Linguistics rsquo95 Πρακτικά του 2ου ∆ιεθνούς Γλωσσολογικού Συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα (Salzburg 1995) επιmicro G Drachman A Malikouti-Drachman J Fykias C Klidi W Neugebauer Verlag GmbH

KΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ N [CONTOSSOPOULOS N] 1983-1984 La Gregravece du τι et la Gregravece du είντα Γλωσσολογία 2-3(1983-1984) 149-162

――― 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο MΑΛΙΚΟΥΤΗ-DRACHMAN A amp G DRACHMAN 1983 Mη φωνολογικοί περιορισmicroοί σε

φωνολογικούς νόmicroους βορείων ιδιωmicroάτων Στο Πρακτικά B Συmicroποσίου Γλωσσολογίας του Bορειοελλαδικού Xώρου Θεσσαλονίκη

TΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ M 1938 Nεοελληνική γραmicromicroατική Iστορική εισαγωγή Aθήνα Eπανέκδοση ως 3ος τόmicro του Άπαντα [Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1963]

――― 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη]

TZITZILIS CH 1999 Bemerkungen zu einem russisch-griechischen Gespraumlchsbuch des 15 Jhs Zeitschrift fuumlr Balkanologie Yπό εκτύπωση

TSOPANAKES A 1955 Eine dorische Dialektzone im Neugriechischen BZ 48 (1955) 49-72 XΡΙΣΤΙ∆ΗΣ A-Φ ΕΤ AL επιmicro 1999 ∆ιαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής γλώσσας Aθήνα YΠEΠΘ

amp Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας

[1] Κείmicroενο 1 Hodot R 2000 Aρχαίες ελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνικές διάλεκτοι Στο Η ελληνική γλώσσα και η διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al 29-34 Αθήνα ΥΠΕΠΘamp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 0 Oι γραπτές πηγές που διαθέτουmicroε για την ελληνική γλώσσα καλύπτουν ndashσχεδόν χωρίς διακοπέςndash microια περίοδο τριανταπέντε αιώνων Aυτή η σπάνια στην ιστορία των γλωσσών microακροβιότητα γίνεται ακόmicroη πιο σηmicroαντική ενόψει του γεγονότος ότι αφορά microία γλώσσα αναγνωρίσιmicroη στις δοmicroές της και σε ένα microεγάλο τmicroήmicroα του λεξιλογίου της σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής αλυσίδας hellipη προβληmicroατική της νέας ελληνικής γλώσσας είναι microια προβληmicroατική ποικιλίας και πολυmicroορφίας Tο ζήτηmicroα της εθνικής γλώσσας που όφειλε να συνοδεύει την συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους στο 19o αιώνα είχε τεθεί microε όρους διγλωσσίας και σήmicroερα που η διγλωσσία αυτή φαίνεται οριστικά ξεπερασmicroένη η γλωσσική κοινότητα στρέφεται προς τις διαλέκτους της που παρουσιάζονται ως διατηρητέα κληρονοmicroιά ως πλούτος που πρέπει στο εξής να αναδειχθεί

1 Aυτή η πολυmicroορφία microέσα στην ενότητα διαφαίνεται από τις πρώτες γραπτές πηγές που microας έχουν σωθεί σε συλλαβικό σύστηmicroα και που χρονολογούνται στον 15ο αιώνα πX H εmicroφάνιση του αλφαβήτου microερικούς αιώνες αργότερα φέρνει την διαλεκτική πολυmicroορφία στην επιφάνεια H πολυmicroορφία αυτή είναι παρούσα ήδη στις πρώτες επιγραφικές πηγές και αναδεικνύεται στο πρώτο λογοτεχνικό microνηmicroείο η γλώσσα των οmicroηρικών ποιηmicroάτων είναι όπως και το ίδιο το περιεχόmicroενο των αφηγήσεων microια ραψωδία Eπιπλέον οι διάλεκτοι συνυπάρχουν για καιρό χωρίς την παρουσία microιας τυποποιηmicroένης γλώσσας αναφοράς H έννοια αυτή microάλιστα φαίνεται ότι ήταν ξένη για την γλωσσολογική σκέψη των αρχαίων

Yπήρχαν λοιπόν διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική υπάρχουν διάλεκτοι και στην νέα ελληνική Eδώ θα microπορούσε κανείς να διατυπώσει πολλά ερωτήmicroατα διαφορετικής τάξης και άνισης σηmicroασίας στις διάφορες αναλύσεις του ζητήmicroατος

bull Παρατηρείται συνέχεια ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους bull Σε ποιο βαθmicroό η γνώση των αρχαίων διαλέκτων microπορεί να συmicroβάλει στην κατανόηση

της συγκρότησης της νέας ελληνικής γλώσσας bull Σε ποιο βαθmicroό είναι χρήσιmicroη για τη microελέτη των αρχαίων διαλέκτων η συνεξέταση της

νέας ελληνικής και των ποικιλιών της

2 Oι πρώτες αλφαβητικές πηγές παρουσιάζουν διαλεκτικά χαρακτηριστικά Σε γενικές γραmicromicroές όmicroως οι πηγές αυτές είναι λίγες σε αριθmicroό έως την κλασική εποχή και σε ελάχιστες microόνο περιπτώσεις επιτρέπουν microια ολοκληρωmicroένη περιγραφή του διαλεκτικού συστήmicroατος που εκπροσωπούν Συχνά οδηγούmicroαστε στη διαπίστωση ότι η microελέτη microιας αρχαίας ελληνικής διαλέκτου ισοδυναmicroεί microε την ιστορία της υποχώρησής της απέναντι στην κοινή Mε βάση αυτήν την διαπίστωση θα microπορούσαmicroε ίσως να κάνουmicroε την ακόλουθη σχηmicroατική περιγραφή της ιστορίας της ελληνικής στην αρχαιότητα (1) Tην υποθετική αρχική ενότητα της πρωτοελληνικής (2) ακολουθεί microια πρώτη διάσπαση σε διαλέκτους αρχαιότερη από τις παλιότερες γραπτές πηγές Tο συλλαβογραφικό σύστηmicroα που είναι γνωστό ως γραmicromicroική B καταγράφει την γλωσσική microορφή που συmicroβατικά ονοmicroάζουmicroε microυκηναϊκή H γλωσσική αυτή microορφή εmicroφανίζει χαρακτηριστικά τα οποία ανεξάρτητα από την ερmicroηνεία που τους δίνουmicroε προϋποθέτουν κάποια διαλεκτική διαφοροποίηση Παρατηρούmicroε έτσι την εξέλιξη του ti σε si στον τύπο o-di-do-si du-ru-to-mo t δίδωσι δρυτόmicroος (PY Vn 10 1) ενώ άλλες διάλεκτοι διατηρούν το ti κατά την πρώτη χιλιετία Aυτό σηmicroαίνει ότι στην εποχή των microυκηναϊκών ανακτόρων πολλοί Έλληνες σε περιοχές που βρίσκονται στα όρια της microυκηναιόφωνης κοινότητας χρησιmicroοποιούσαν διαφορετική προφορά Γραφηmicroατικές παραλλαγές όπως pe-mo pe-ma (σπέρmicroα) φαίνεται ότι microαρτυρούν την απουσία απόλυτης οmicroοιογένειας ακόmicroη και στο εσωτερικό της microυκηναιόφωνης κοινότητας (3) H microυκηναϊκή λοιπόν είχε από νωρίς το ρόλο microιας οmicroοιογενοποιηmicroένης διοικητικής γλώσσας που γραφόταν από γραφείς των οποίων τα microητρικά ιδιώmicroατα ενδεχοmicroένως ήταν διαφορετικά και οι οποίοι ίσως διατηρούσαν διαφοροποιηmicroένες χρήσεις στον προφορικό λόγο (4) Mετά την κατάρρευση των βασιλείων της δεύτερης χιλιετηρίδας η διάσπαση σε διαλέκτους ακολουθεί ελεύθερη πορεία Πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα όπως η δηmicroιουργία των πόλεων-

κρατών και ο αποικισmicroός σε όλο το microήκος των ακτών της Mεσογείου ευνοούν την ανάπτυξή τους έως την έλευση της κλασικής εποχής (5) Aπό τον 5ο αιώνα όmicroως αρχίζει microια σταδιακή διαδικασία ενοποίησης Oι διάλεκτοι των πόλεων χάνουν έδαφος microπροστά στην αττικο-ιωνική κοινή και η διαδικασία αυτή που επιταχύνεται σηmicroαντικά microε την αυτοκρατορία του Mεγάλου Aλεξάνδρου και τα ελληνιστικά βασίλεια ολοκληρώνεται κάτω από την ρωmicroαϊκή κυριαρχία όταν η κοινή γίνεται η πιο διαδεδοmicroένη γλώσσα επικοινωνίας του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας (6) H διάλυση του ρωmicroαϊκού κράτους και στη συνέχεια οι ανακατατάξεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας δηmicroιουργούν τις συνθήκες για microια νέα διάσπαση σε διαλέκτους και τη δηmicroιουργία ενός αυξανόmicroενου χάσmicroατος ανάmicroεσα στην οmicroιλούmicroενη και τη γραφόmicroενη γλώσσα (7) οδηγώντας έτσι στη γνωστή προβληmicroατική κατάσταση και τις γνωστές διαmicroάχες για τον καθορισmicroό της εθνικής γλώσσας που εκδηλώθηκαν κατά τη δηmicroιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους 3 Mια τέτοια σχηmicroατική παρουσίαση της ιστορίας της ελληνικής ακυρώνει καταρχήν την πιθανότητα ύπαρξης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες διαλέκτους που υποχώρησαν microπροστά στην κοινή και τις σύγχρονες διαλέκτους η διαίρεση των οποίων έχει διαφορετική βάση από αυτήν των αρχαίων διαλεκτικών οmicroάδων Ωστόσο αναγνωρίζονται γενικά δύο εξαιρέσεις στην αρχική αυτή θέση 1 ο πελοποννησιακός θύλακος της τσακωνικής συσχετίζεται άmicroεσα microε την αρχαία διάλεκτο της Σπάρτης τη λακωνική 2 η παρουσία ελληνικών διαλεκτικών θυλάκων στη νότια Iταλία ερmicroηνεύεται συχνά ndashαν και αυτό είναι αmicroφιλεγόmicroενοndash ως κατάλοιπο των δωρικών αποικιών που ιδρύθηκαν εκεί στην πρώτη χιλιετία πX 4 hellipη πορεία των διαλέκτων εξαρτάται καθοριστικά από τη γεωγραφία και την ιστορία από τη δηmicroογραφία και την οικονοmicroία H microελέτη των αρχαίων διαλέκτων όπως και των σύγχρονων δεν πρέπει να εξαντλείται στην εξέταση του ρεπερτορίου των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους ούτε των ισογλώσσων που τις συνδέουν microε τις γειτονικές διαλέκτους Mε δεδοmicroένη τη microεσολάβησή της κοινής είναι απαραίτητο να υποβάλουmicroε και αυτήν στη microικροσκοπική ανάλυση που χρησιmicroοποιείται και για τις διαλέκτους Bλέπουmicroε λοιπόν ότι ο όρος κοινή απέχει πολύ από το να περιγράφει microία και microόνη πραγmicroατικότητα ακόmicroη και όταν την περιορίζουmicroε στη γραπτή της microορφή που παρεmicroβάλλεται στο εγχείρηmicroα της πρόσβασης στην οmicroιλούmicroενη γλώσσα Για να περιοριστώ σε microία microόνο πλευρά που microου φαίνεται ότι προσφέρεται για κάποιο παραλληλισmicroό microε το ζήτηmicroα της διαmicroόρφωσης της νεοελληνικής κοινής παρατηρούmicroε ότι από τη microια περιοχή στην άλλη δεν είναι πάντα οι ίδιες κοινωνικές οmicroάδες που λειτουργούν ως κινητήριες δυνάmicroεις για την εισαγωγή της κοινής Tέτοιο ρόλο κάποτε έχουν οι άρχουσες πολιτικές τάξεις όπως πχ στη Mακεδονία κατά τον 5ο και τον 6ο πX αιώνα [hellip] ή στη Λυκία για να αναφέρουmicroε το παράδειγmicroα ενός microη ελληνικού κράτους [hellip] Oι έmicroποροι και άλλοι παράγοντες της ιδιωτικής οικονοmicroίας χρησιmicroοποίησαν από πολύ νωρίς την κοινή ως γλώσσα των συναλλαγών Έτσι από τον 5ο αιώνα οι επιγραφές που αφορούν τον κατασκευαστικό τοmicroέα συντάσσονται σχεδόν σε όλο τον ελληνικό κόσmicroο στην κοινή [hellip] Στην Aθήνα τα λαϊκά στρώmicroατα εν microέσω ενός κοσmicroοπολίτικου περιβάλλοντος λειτούργησαν ως ένας από τους φορείς της γλωσσικής αλλαγής [hellip] Ένας άλλος φορέας της εξέλιξης εκπροσωπείται από τις microορφωmicroένες ελίτ που ελκύονταν από το γόητρο της ιωνικής λογοτεχνικής γλώσσας και τις απασχολούσε η laquoαπο-επαρχιοποίησηraquo της γλώσσας τους έτσι ώστε να γίνει ένα ανταγωνιστικό προς την πρώτη όργανο [hellip] Tα επίπεδα ύφους της γλώσσας που επηρεάστηκαν ποικίλλουν βέβαια ανάλογα microε τους εν λόγω παράγοντες της αλλαγής καθώς επίσης ποικίλλει και ο ρυθmicroός αντικατάστασης της διαλέκτου από την κοινή και αρχικά και η ίδια η λειτουργία της κοινής εδώ γλώσσα της διοίκησης αλλού lingua franca Στη συνέχεια οι λειτουργίες συγκεντρώνονται σχηmicroατίζοντας ένα συνεχές []

H διάδοση όmicroως της κοινής δεν επιτεύχθηκε χωρίς αντιστάσεις Φαίνεται ότι κατά την ελληνιστική εποχή αρκετές πόλεις επέλεξαν να ακολουθήσουν ή τουλάχιστον θέλησαν να εξαγγείλουν γλωσσικές πολιτικές διατηρώντας παράλληλα αυτούσια τη χρήση της αρχαίας διαλέκτου στα επίσηmicroα κείmicroενα Eυδοκιmicroούν λοιπόν άφθονα χαρακτηριστικά microιας κοινής και υπερδιαλεκτισmicroοί που προδίδουν το πρόβληmicroα της πραγmicroατικής γνώσης της διαλέκτου ―δεν αντιστοιχεί πια στη γλωσσική πραγmicroατικότητα των γραφέων Aκόmicroη εmicroφανίζονται ενδιάmicroεσα

στάδια ανάmicroεσα στις διαλέκτους και την κοινή Έτσι κυρίως στην επικράτεια της δωρικής παράλληλα microε την κοινή και ανταγωνιστικά προς αυτήν αναπτύσσονται microορφές κοινών microε βάση ένα είδος standard laquoπρότυπης δωρικήςraquo απαλλαγmicroένης από τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά των τοπικών ιδιωmicroάτων Ωστόσο τα υποκατάστατα αυτά παρόλο που καθυστέρησαν ndashσε ορισmicroένες περιπτώσεις για microεγάλο διάστηmicroαndash την εισαγωγή της αττικο-ιωνικής στα επίσηmicroα κείmicroενα διευκόλυναν ταυτόχρονα τη διείσδυσή της στην τρέχουσα χρήση υποβιβάζοντας το γόητρο της τοπικής γλώσσας και στιγmicroατίζοντας τις πιο έντονες ιδιαιτερότητές της Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρmicroα αλλά και ως καθηmicroερινό όργανο η πλειοψηφία των Eλλήνων χρειάστηκε να χρησιmicroοποιήσει για ένα διάστηmicroα microεγαλύτερο ή microικρότερο ανάλογα microε τον τόπο συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες Σε αυτό τους βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας τουλάχιστον από την καθιέρωση των Oλυmicroπιακών Aγώνων (γεγονός αφετηριακό) οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα πέρα και παρά τις ιδιαιτερότητές τους Παρόλο που microιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους δεν αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι και τα λογοτεχνικά έργα ndashαυτό το κοινό πολιτισmicroικό κεφάλαιο που ξεκίνησε microε τα οmicroηρικά ποιήmicroαταndash δηmicroιουργούσε ένα αίσθηmicroα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστηmicroάτων Tα πνεύmicroατα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιmicroασmicroένα να δεχτούν την κοινή και τις κοινές

5 H αναφορά σε ένα κοινό πρότυπο δεν εγγυάται την πλήρη οmicroοιοmicroορφία στη χρήση H αρχαία ελληνική κοινή δεν είναι απαλλαγmicroένη από κατά τόπους διαφοροποιήσεις Aυτές εκδηλώνονται κυρίως σε φωνολογικά χαρακτηριστικά και στο λεξιλόγιο Oι τοπικές αυτές ποικιλίες είναι προφανώς παράγωγες των διαλέκτων ή των γλωσσών που βρίσκονταν σε χρήση παλιότερα στην περιοχή και η microελέτη τους συmicroπληρώνει εκείνη των διαλέκτων ή των γλωσσών αυτών Ένα δείγmicroα τέτοιων εργασιών microπορεί να βρει κανείς στον Brixhe 1998

Aπό την άλλη οι νεότερες απολήξεις φαινοmicroένων που παρατηρούνται στην κοινή εν είδει παραλλαγών αξίζει επίσης να ερευνηθούν και να αναλυθούν H κατανόηση των αρχαίων δεδοmicroένων και η κατανόηση των νεότερων δεδοmicroένων microπορούν να βοηθηθούν αmicroοιβαίως Aν και οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωmicroένα γλωσσικά συστήmicroατα ορισmicroένα χαρακτηριστικά microπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των ιστορικών ανακατατάξεων σε microια δεδοmicroένη γεωγραφική περιοχή και microάλιστα να εξαπλωθούν και να βρουν σήmicroερα την πλήρη έκφρασή τους ∆ύο παραδείγmicroατα είναι αρκετά 1 microε αφετηρία τη διπλή θέση των εγκλιτικών προσωπικών αντωνυmicroιών στη γλώσσα της Kαινής ∆ιαθήκης ο Janse (1993) επισηmicroαίνει την ύπαρξη διαφοροποίησης ανάmicroεσα στις ηπειρωτικές νεοελληνικές διαλέκτους που γενικεύουν την πρόταξη και τις νησιωτικές-microικρασιατικές διαλέκτους που δείχνουν προτίmicroηση στην επίταξη 2 O Brixhe (1999) αναγνωρίζει σε πρόσφατα δηmicroοσιευmicroένα microακεδονικά επιγραφικά κείmicroενα microια τάση για κλείσιmicroο των microεσαίων φωνηέντων χαρακτηριστικό που συνεισέφερε η microακεδονική στην τοπική κοινή και που σήmicroερα το microοιράζεται laquomicroε microια microεγάλη ζώνη που περιλαmicroβάνει την Aττική τη Bοιωτία και τη Θεσσαλίαraquo

6 Eπιστρέφω κλείνοντας στα τρία ερωτήmicroατα που διατυπώθηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης σε σχέση microε το πρώτο περιορίζοmicroαι να απαντήσω ότι η ύπαρξη άmicroεσης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές γραmicromicroές απίθανη και πάντως microη αποδείξιmicroη Ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η ουσία αφού ως προς τα δύο επόmicroενα ερωτήmicroατα microου φαίνεται εύλογο οι ειδικοί και των δύο περιόδων να έχουν έκδηλο ενδιαφέρον να γνωρίσουν τη δουλειά ο ένας του άλλου και να διασταυρώσουν τις microελέτες τους Στην ουσία παρά τον άστατο χαρακτήρα των εκδηλώσεών της στην πορεία των αιώνων την ιστορία της ελληνικής διατρέχει το ίδιο πρόβληmicroα το ευρέως διαδεδοmicroένο συναίσθηmicroα microιας διπλής ένταξης α στην microεγάλη ελληνόφωνη κοινότητα και στην παιδεία της β στην ιδιαίτερη πατρίδα ndashφορέα ιδιαίτερων αξιώνndash και στο ιδίωmicroά της Για τον λόγο αυτό περισσότερο ίσως από ότι σε άλλους τοmicroείς η πολιτική κοινωνική και πολιτισmicroική ιστορία έχει διαπλακεί και διαπλέκεται ακόmicroη microε την καθαυτό γλωσσική εξέλιξη παρόλο που τα φαινόmicroενα που σχετίζονται microε την εξέλιξη αυτή δεν αποκτούν την πλήρη σηmicroασία τους παρά microόνο microέσα στη microακρά διάρκεια

1 Eίναι και γλώσσα της διοίκησης η ρωmicroαϊκή διοίκηση διαθέτει microία υπηρεσία ab epistulis Graecis microε την αρmicroοδιότητα να microεταφράζει τα κρατικά έγγραφα 2 H ερmicroηνεία τους απαιτεί microεγάλη microεθοδολογική σύνεση αφού έχουmicroε πρόσβαση microόνο σε γραπτές πηγές

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Πρόσφατα και microε αρκετή καθυστέρηση σε σχέση microε ανάλογες έρευνες σε άλλες χώρες εmicroφανίστηκαν ορισmicroένα άρθρα microε αντικείmicroενο τη γλώσσα των νέων (Iordanidou amp Androutsopoulos 1997 και άλλα) Πρόκειται για microια περιοχή microε ειδικούς ρυθmicroούς γλωσσικής αλλαγής που θα πρέπει να microελετηθεί πιο συστηmicroατικά H σύντοmicroη επισκόπηση των σπουδών που αφορούν τις αστικές και κοινωνικές διαλέκτους ήταν αδύνατο εξαιτίας της ύπαρξης καθοριστικών κενών να αποφύγει την αναφορά στα ερευνητικά ζητούmicroενα Eπειδή όmicroως τα κενά είναι σηmicroαντικά και στην έρευνα του παραδοσιακού αντικειmicroένου της διαλεκτολογίας των microη αστικών δηλαδή διαλέκτων δεν θα ήταν άσκοπο να κλείσουmicroε microε microια απαρίθmicroηση των ζητουmicroένων που έχουν επείγοντα χαρακτήρα

1 Xαρτογράφηση των ελληνικών διαλέκτων (προς το παρόν διαθέτουmicroε microόνο το γλωσσικό

άτλαντα της Kρήτης Kοντοσόπουλος 1988) [13] 2 Συνέχιση της επιτόπιας έρευνας σε περιοχές που δεν έχουν ερευνηθεί (κυρίως στη

Mακεδονία Θράκη και Θεσσαλία) 3 Mελέτη των εξωελλαδικών διαλέκτων (βλ Xριστίδης et al1999) 4 Προετοιmicroασία εργασιών που θα καλύπτουν microε πληρότητα όλα τα επίπεδα ανάλυσης των

διαλέκτων (υποδειγmicroατική από την άποψη αυτή είναι η πρόσφατη microονογραφία του Drettas (1997) για την ποντιακή)

5 Σύνταξη λεξικού των νεοελληνικών διαλέκτων (microια λύση θα ήταν να πάψει το ιστορικό λεξικό της Aκαδηmicroίας Aθηνών να είναι laquoτης τε κοινώς οmicroιλουmicroένηςraquo και να περιοριστεί στο λεξιλόγιο των διαλέκτων)

Bιβλιογραφικές αναφορές AΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ Γ 1924 Eισαγωγή εις την νεοελληνικήν φιλολογίαν A Περί της αρχής

των νέων ελληνικών διαλέκτων Eπετηρίς Eταιρείας Bυζαντινών Σπουδών 1 (1924) 93-108

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ∆ΗΣ Β 1976 H σύνταξη στο φαρασιώτικο ιδίωmicroα της Kαππαδοκίας Θεσσαλονίκη ΒROWNING R 1972 H ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα Mτφρ ∆ Σωτηρόπουλος Aθήνα

Παπαδήmicroα DRETTAS G 1997 Aspects pontiques Παρίσι ――― Η ποντιακή δάλεκτος και η χρησιmicroότητά της στην παιδαγωγική της σύγχρονης

ελληνικής Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp ΚέντροΕλληνικής Γλώσσας

HATZIDAKIS G1892 Einleitung in die neugriechische Grammatik Λειψία IORDANIDOU A amp I ANDROUTSOPOULOS 1996 Teenage Slang in Modern Greek Στο Greek

Linguistics rsquo95 Πρακτικά του 2ου ∆ιεθνούς Γλωσσολογικού Συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα (Salzburg 1995) επιmicro G Drachman A Malikouti-Drachman J Fykias C Klidi W Neugebauer Verlag GmbH

KΟΝΤΟΣΟΠΟΥΛΟΣ N [CONTOSSOPOULOS N] 1983-1984 La Gregravece du τι et la Gregravece du είντα Γλωσσολογία 2-3(1983-1984) 149-162

――― 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο MΑΛΙΚΟΥΤΗ-DRACHMAN A amp G DRACHMAN 1983 Mη φωνολογικοί περιορισmicroοί σε

φωνολογικούς νόmicroους βορείων ιδιωmicroάτων Στο Πρακτικά B Συmicroποσίου Γλωσσολογίας του Bορειοελλαδικού Xώρου Θεσσαλονίκη

TΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙ∆ΗΣ M 1938 Nεοελληνική γραmicromicroατική Iστορική εισαγωγή Aθήνα Eπανέκδοση ως 3ος τόmicro του Άπαντα [Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1963]

――― 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη]

TZITZILIS CH 1999 Bemerkungen zu einem russisch-griechischen Gespraumlchsbuch des 15 Jhs Zeitschrift fuumlr Balkanologie Yπό εκτύπωση

TSOPANAKES A 1955 Eine dorische Dialektzone im Neugriechischen BZ 48 (1955) 49-72 XΡΙΣΤΙ∆ΗΣ A-Φ ΕΤ AL επιmicro 1999 ∆ιαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής γλώσσας Aθήνα YΠEΠΘ

amp Kέντρο Eλληνικής Γλώσσας

[1] Κείmicroενο 1 Hodot R 2000 Aρχαίες ελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνικές διάλεκτοι Στο Η ελληνική γλώσσα και η διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al 29-34 Αθήνα ΥΠΕΠΘamp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 0 Oι γραπτές πηγές που διαθέτουmicroε για την ελληνική γλώσσα καλύπτουν ndashσχεδόν χωρίς διακοπέςndash microια περίοδο τριανταπέντε αιώνων Aυτή η σπάνια στην ιστορία των γλωσσών microακροβιότητα γίνεται ακόmicroη πιο σηmicroαντική ενόψει του γεγονότος ότι αφορά microία γλώσσα αναγνωρίσιmicroη στις δοmicroές της και σε ένα microεγάλο τmicroήmicroα του λεξιλογίου της σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής αλυσίδας hellipη προβληmicroατική της νέας ελληνικής γλώσσας είναι microια προβληmicroατική ποικιλίας και πολυmicroορφίας Tο ζήτηmicroα της εθνικής γλώσσας που όφειλε να συνοδεύει την συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους στο 19o αιώνα είχε τεθεί microε όρους διγλωσσίας και σήmicroερα που η διγλωσσία αυτή φαίνεται οριστικά ξεπερασmicroένη η γλωσσική κοινότητα στρέφεται προς τις διαλέκτους της που παρουσιάζονται ως διατηρητέα κληρονοmicroιά ως πλούτος που πρέπει στο εξής να αναδειχθεί

1 Aυτή η πολυmicroορφία microέσα στην ενότητα διαφαίνεται από τις πρώτες γραπτές πηγές που microας έχουν σωθεί σε συλλαβικό σύστηmicroα και που χρονολογούνται στον 15ο αιώνα πX H εmicroφάνιση του αλφαβήτου microερικούς αιώνες αργότερα φέρνει την διαλεκτική πολυmicroορφία στην επιφάνεια H πολυmicroορφία αυτή είναι παρούσα ήδη στις πρώτες επιγραφικές πηγές και αναδεικνύεται στο πρώτο λογοτεχνικό microνηmicroείο η γλώσσα των οmicroηρικών ποιηmicroάτων είναι όπως και το ίδιο το περιεχόmicroενο των αφηγήσεων microια ραψωδία Eπιπλέον οι διάλεκτοι συνυπάρχουν για καιρό χωρίς την παρουσία microιας τυποποιηmicroένης γλώσσας αναφοράς H έννοια αυτή microάλιστα φαίνεται ότι ήταν ξένη για την γλωσσολογική σκέψη των αρχαίων

Yπήρχαν λοιπόν διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική υπάρχουν διάλεκτοι και στην νέα ελληνική Eδώ θα microπορούσε κανείς να διατυπώσει πολλά ερωτήmicroατα διαφορετικής τάξης και άνισης σηmicroασίας στις διάφορες αναλύσεις του ζητήmicroατος

bull Παρατηρείται συνέχεια ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους bull Σε ποιο βαθmicroό η γνώση των αρχαίων διαλέκτων microπορεί να συmicroβάλει στην κατανόηση

της συγκρότησης της νέας ελληνικής γλώσσας bull Σε ποιο βαθmicroό είναι χρήσιmicroη για τη microελέτη των αρχαίων διαλέκτων η συνεξέταση της

νέας ελληνικής και των ποικιλιών της

2 Oι πρώτες αλφαβητικές πηγές παρουσιάζουν διαλεκτικά χαρακτηριστικά Σε γενικές γραmicromicroές όmicroως οι πηγές αυτές είναι λίγες σε αριθmicroό έως την κλασική εποχή και σε ελάχιστες microόνο περιπτώσεις επιτρέπουν microια ολοκληρωmicroένη περιγραφή του διαλεκτικού συστήmicroατος που εκπροσωπούν Συχνά οδηγούmicroαστε στη διαπίστωση ότι η microελέτη microιας αρχαίας ελληνικής διαλέκτου ισοδυναmicroεί microε την ιστορία της υποχώρησής της απέναντι στην κοινή Mε βάση αυτήν την διαπίστωση θα microπορούσαmicroε ίσως να κάνουmicroε την ακόλουθη σχηmicroατική περιγραφή της ιστορίας της ελληνικής στην αρχαιότητα (1) Tην υποθετική αρχική ενότητα της πρωτοελληνικής (2) ακολουθεί microια πρώτη διάσπαση σε διαλέκτους αρχαιότερη από τις παλιότερες γραπτές πηγές Tο συλλαβογραφικό σύστηmicroα που είναι γνωστό ως γραmicromicroική B καταγράφει την γλωσσική microορφή που συmicroβατικά ονοmicroάζουmicroε microυκηναϊκή H γλωσσική αυτή microορφή εmicroφανίζει χαρακτηριστικά τα οποία ανεξάρτητα από την ερmicroηνεία που τους δίνουmicroε προϋποθέτουν κάποια διαλεκτική διαφοροποίηση Παρατηρούmicroε έτσι την εξέλιξη του ti σε si στον τύπο o-di-do-si du-ru-to-mo t δίδωσι δρυτόmicroος (PY Vn 10 1) ενώ άλλες διάλεκτοι διατηρούν το ti κατά την πρώτη χιλιετία Aυτό σηmicroαίνει ότι στην εποχή των microυκηναϊκών ανακτόρων πολλοί Έλληνες σε περιοχές που βρίσκονται στα όρια της microυκηναιόφωνης κοινότητας χρησιmicroοποιούσαν διαφορετική προφορά Γραφηmicroατικές παραλλαγές όπως pe-mo pe-ma (σπέρmicroα) φαίνεται ότι microαρτυρούν την απουσία απόλυτης οmicroοιογένειας ακόmicroη και στο εσωτερικό της microυκηναιόφωνης κοινότητας (3) H microυκηναϊκή λοιπόν είχε από νωρίς το ρόλο microιας οmicroοιογενοποιηmicroένης διοικητικής γλώσσας που γραφόταν από γραφείς των οποίων τα microητρικά ιδιώmicroατα ενδεχοmicroένως ήταν διαφορετικά και οι οποίοι ίσως διατηρούσαν διαφοροποιηmicroένες χρήσεις στον προφορικό λόγο (4) Mετά την κατάρρευση των βασιλείων της δεύτερης χιλιετηρίδας η διάσπαση σε διαλέκτους ακολουθεί ελεύθερη πορεία Πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα όπως η δηmicroιουργία των πόλεων-

κρατών και ο αποικισmicroός σε όλο το microήκος των ακτών της Mεσογείου ευνοούν την ανάπτυξή τους έως την έλευση της κλασικής εποχής (5) Aπό τον 5ο αιώνα όmicroως αρχίζει microια σταδιακή διαδικασία ενοποίησης Oι διάλεκτοι των πόλεων χάνουν έδαφος microπροστά στην αττικο-ιωνική κοινή και η διαδικασία αυτή που επιταχύνεται σηmicroαντικά microε την αυτοκρατορία του Mεγάλου Aλεξάνδρου και τα ελληνιστικά βασίλεια ολοκληρώνεται κάτω από την ρωmicroαϊκή κυριαρχία όταν η κοινή γίνεται η πιο διαδεδοmicroένη γλώσσα επικοινωνίας του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας (6) H διάλυση του ρωmicroαϊκού κράτους και στη συνέχεια οι ανακατατάξεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας δηmicroιουργούν τις συνθήκες για microια νέα διάσπαση σε διαλέκτους και τη δηmicroιουργία ενός αυξανόmicroενου χάσmicroατος ανάmicroεσα στην οmicroιλούmicroενη και τη γραφόmicroενη γλώσσα (7) οδηγώντας έτσι στη γνωστή προβληmicroατική κατάσταση και τις γνωστές διαmicroάχες για τον καθορισmicroό της εθνικής γλώσσας που εκδηλώθηκαν κατά τη δηmicroιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους 3 Mια τέτοια σχηmicroατική παρουσίαση της ιστορίας της ελληνικής ακυρώνει καταρχήν την πιθανότητα ύπαρξης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες διαλέκτους που υποχώρησαν microπροστά στην κοινή και τις σύγχρονες διαλέκτους η διαίρεση των οποίων έχει διαφορετική βάση από αυτήν των αρχαίων διαλεκτικών οmicroάδων Ωστόσο αναγνωρίζονται γενικά δύο εξαιρέσεις στην αρχική αυτή θέση 1 ο πελοποννησιακός θύλακος της τσακωνικής συσχετίζεται άmicroεσα microε την αρχαία διάλεκτο της Σπάρτης τη λακωνική 2 η παρουσία ελληνικών διαλεκτικών θυλάκων στη νότια Iταλία ερmicroηνεύεται συχνά ndashαν και αυτό είναι αmicroφιλεγόmicroενοndash ως κατάλοιπο των δωρικών αποικιών που ιδρύθηκαν εκεί στην πρώτη χιλιετία πX 4 hellipη πορεία των διαλέκτων εξαρτάται καθοριστικά από τη γεωγραφία και την ιστορία από τη δηmicroογραφία και την οικονοmicroία H microελέτη των αρχαίων διαλέκτων όπως και των σύγχρονων δεν πρέπει να εξαντλείται στην εξέταση του ρεπερτορίου των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους ούτε των ισογλώσσων που τις συνδέουν microε τις γειτονικές διαλέκτους Mε δεδοmicroένη τη microεσολάβησή της κοινής είναι απαραίτητο να υποβάλουmicroε και αυτήν στη microικροσκοπική ανάλυση που χρησιmicroοποιείται και για τις διαλέκτους Bλέπουmicroε λοιπόν ότι ο όρος κοινή απέχει πολύ από το να περιγράφει microία και microόνη πραγmicroατικότητα ακόmicroη και όταν την περιορίζουmicroε στη γραπτή της microορφή που παρεmicroβάλλεται στο εγχείρηmicroα της πρόσβασης στην οmicroιλούmicroενη γλώσσα Για να περιοριστώ σε microία microόνο πλευρά που microου φαίνεται ότι προσφέρεται για κάποιο παραλληλισmicroό microε το ζήτηmicroα της διαmicroόρφωσης της νεοελληνικής κοινής παρατηρούmicroε ότι από τη microια περιοχή στην άλλη δεν είναι πάντα οι ίδιες κοινωνικές οmicroάδες που λειτουργούν ως κινητήριες δυνάmicroεις για την εισαγωγή της κοινής Tέτοιο ρόλο κάποτε έχουν οι άρχουσες πολιτικές τάξεις όπως πχ στη Mακεδονία κατά τον 5ο και τον 6ο πX αιώνα [hellip] ή στη Λυκία για να αναφέρουmicroε το παράδειγmicroα ενός microη ελληνικού κράτους [hellip] Oι έmicroποροι και άλλοι παράγοντες της ιδιωτικής οικονοmicroίας χρησιmicroοποίησαν από πολύ νωρίς την κοινή ως γλώσσα των συναλλαγών Έτσι από τον 5ο αιώνα οι επιγραφές που αφορούν τον κατασκευαστικό τοmicroέα συντάσσονται σχεδόν σε όλο τον ελληνικό κόσmicroο στην κοινή [hellip] Στην Aθήνα τα λαϊκά στρώmicroατα εν microέσω ενός κοσmicroοπολίτικου περιβάλλοντος λειτούργησαν ως ένας από τους φορείς της γλωσσικής αλλαγής [hellip] Ένας άλλος φορέας της εξέλιξης εκπροσωπείται από τις microορφωmicroένες ελίτ που ελκύονταν από το γόητρο της ιωνικής λογοτεχνικής γλώσσας και τις απασχολούσε η laquoαπο-επαρχιοποίησηraquo της γλώσσας τους έτσι ώστε να γίνει ένα ανταγωνιστικό προς την πρώτη όργανο [hellip] Tα επίπεδα ύφους της γλώσσας που επηρεάστηκαν ποικίλλουν βέβαια ανάλογα microε τους εν λόγω παράγοντες της αλλαγής καθώς επίσης ποικίλλει και ο ρυθmicroός αντικατάστασης της διαλέκτου από την κοινή και αρχικά και η ίδια η λειτουργία της κοινής εδώ γλώσσα της διοίκησης αλλού lingua franca Στη συνέχεια οι λειτουργίες συγκεντρώνονται σχηmicroατίζοντας ένα συνεχές []

H διάδοση όmicroως της κοινής δεν επιτεύχθηκε χωρίς αντιστάσεις Φαίνεται ότι κατά την ελληνιστική εποχή αρκετές πόλεις επέλεξαν να ακολουθήσουν ή τουλάχιστον θέλησαν να εξαγγείλουν γλωσσικές πολιτικές διατηρώντας παράλληλα αυτούσια τη χρήση της αρχαίας διαλέκτου στα επίσηmicroα κείmicroενα Eυδοκιmicroούν λοιπόν άφθονα χαρακτηριστικά microιας κοινής και υπερδιαλεκτισmicroοί που προδίδουν το πρόβληmicroα της πραγmicroατικής γνώσης της διαλέκτου ―δεν αντιστοιχεί πια στη γλωσσική πραγmicroατικότητα των γραφέων Aκόmicroη εmicroφανίζονται ενδιάmicroεσα

στάδια ανάmicroεσα στις διαλέκτους και την κοινή Έτσι κυρίως στην επικράτεια της δωρικής παράλληλα microε την κοινή και ανταγωνιστικά προς αυτήν αναπτύσσονται microορφές κοινών microε βάση ένα είδος standard laquoπρότυπης δωρικήςraquo απαλλαγmicroένης από τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά των τοπικών ιδιωmicroάτων Ωστόσο τα υποκατάστατα αυτά παρόλο που καθυστέρησαν ndashσε ορισmicroένες περιπτώσεις για microεγάλο διάστηmicroαndash την εισαγωγή της αττικο-ιωνικής στα επίσηmicroα κείmicroενα διευκόλυναν ταυτόχρονα τη διείσδυσή της στην τρέχουσα χρήση υποβιβάζοντας το γόητρο της τοπικής γλώσσας και στιγmicroατίζοντας τις πιο έντονες ιδιαιτερότητές της Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρmicroα αλλά και ως καθηmicroερινό όργανο η πλειοψηφία των Eλλήνων χρειάστηκε να χρησιmicroοποιήσει για ένα διάστηmicroα microεγαλύτερο ή microικρότερο ανάλογα microε τον τόπο συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες Σε αυτό τους βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας τουλάχιστον από την καθιέρωση των Oλυmicroπιακών Aγώνων (γεγονός αφετηριακό) οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα πέρα και παρά τις ιδιαιτερότητές τους Παρόλο που microιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους δεν αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι και τα λογοτεχνικά έργα ndashαυτό το κοινό πολιτισmicroικό κεφάλαιο που ξεκίνησε microε τα οmicroηρικά ποιήmicroαταndash δηmicroιουργούσε ένα αίσθηmicroα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστηmicroάτων Tα πνεύmicroατα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιmicroασmicroένα να δεχτούν την κοινή και τις κοινές

5 H αναφορά σε ένα κοινό πρότυπο δεν εγγυάται την πλήρη οmicroοιοmicroορφία στη χρήση H αρχαία ελληνική κοινή δεν είναι απαλλαγmicroένη από κατά τόπους διαφοροποιήσεις Aυτές εκδηλώνονται κυρίως σε φωνολογικά χαρακτηριστικά και στο λεξιλόγιο Oι τοπικές αυτές ποικιλίες είναι προφανώς παράγωγες των διαλέκτων ή των γλωσσών που βρίσκονταν σε χρήση παλιότερα στην περιοχή και η microελέτη τους συmicroπληρώνει εκείνη των διαλέκτων ή των γλωσσών αυτών Ένα δείγmicroα τέτοιων εργασιών microπορεί να βρει κανείς στον Brixhe 1998

Aπό την άλλη οι νεότερες απολήξεις φαινοmicroένων που παρατηρούνται στην κοινή εν είδει παραλλαγών αξίζει επίσης να ερευνηθούν και να αναλυθούν H κατανόηση των αρχαίων δεδοmicroένων και η κατανόηση των νεότερων δεδοmicroένων microπορούν να βοηθηθούν αmicroοιβαίως Aν και οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωmicroένα γλωσσικά συστήmicroατα ορισmicroένα χαρακτηριστικά microπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των ιστορικών ανακατατάξεων σε microια δεδοmicroένη γεωγραφική περιοχή και microάλιστα να εξαπλωθούν και να βρουν σήmicroερα την πλήρη έκφρασή τους ∆ύο παραδείγmicroατα είναι αρκετά 1 microε αφετηρία τη διπλή θέση των εγκλιτικών προσωπικών αντωνυmicroιών στη γλώσσα της Kαινής ∆ιαθήκης ο Janse (1993) επισηmicroαίνει την ύπαρξη διαφοροποίησης ανάmicroεσα στις ηπειρωτικές νεοελληνικές διαλέκτους που γενικεύουν την πρόταξη και τις νησιωτικές-microικρασιατικές διαλέκτους που δείχνουν προτίmicroηση στην επίταξη 2 O Brixhe (1999) αναγνωρίζει σε πρόσφατα δηmicroοσιευmicroένα microακεδονικά επιγραφικά κείmicroενα microια τάση για κλείσιmicroο των microεσαίων φωνηέντων χαρακτηριστικό που συνεισέφερε η microακεδονική στην τοπική κοινή και που σήmicroερα το microοιράζεται laquomicroε microια microεγάλη ζώνη που περιλαmicroβάνει την Aττική τη Bοιωτία και τη Θεσσαλίαraquo

6 Eπιστρέφω κλείνοντας στα τρία ερωτήmicroατα που διατυπώθηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης σε σχέση microε το πρώτο περιορίζοmicroαι να απαντήσω ότι η ύπαρξη άmicroεσης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές γραmicromicroές απίθανη και πάντως microη αποδείξιmicroη Ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η ουσία αφού ως προς τα δύο επόmicroενα ερωτήmicroατα microου φαίνεται εύλογο οι ειδικοί και των δύο περιόδων να έχουν έκδηλο ενδιαφέρον να γνωρίσουν τη δουλειά ο ένας του άλλου και να διασταυρώσουν τις microελέτες τους Στην ουσία παρά τον άστατο χαρακτήρα των εκδηλώσεών της στην πορεία των αιώνων την ιστορία της ελληνικής διατρέχει το ίδιο πρόβληmicroα το ευρέως διαδεδοmicroένο συναίσθηmicroα microιας διπλής ένταξης α στην microεγάλη ελληνόφωνη κοινότητα και στην παιδεία της β στην ιδιαίτερη πατρίδα ndashφορέα ιδιαίτερων αξιώνndash και στο ιδίωmicroά της Για τον λόγο αυτό περισσότερο ίσως από ότι σε άλλους τοmicroείς η πολιτική κοινωνική και πολιτισmicroική ιστορία έχει διαπλακεί και διαπλέκεται ακόmicroη microε την καθαυτό γλωσσική εξέλιξη παρόλο που τα φαινόmicroενα που σχετίζονται microε την εξέλιξη αυτή δεν αποκτούν την πλήρη σηmicroασία τους παρά microόνο microέσα στη microακρά διάρκεια

1 Eίναι και γλώσσα της διοίκησης η ρωmicroαϊκή διοίκηση διαθέτει microία υπηρεσία ab epistulis Graecis microε την αρmicroοδιότητα να microεταφράζει τα κρατικά έγγραφα 2 H ερmicroηνεία τους απαιτεί microεγάλη microεθοδολογική σύνεση αφού έχουmicroε πρόσβαση microόνο σε γραπτές πηγές

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

[1] Κείmicroενο 1 Hodot R 2000 Aρχαίες ελληνικές διάλεκτοι και νεοελληνικές διάλεκτοι Στο Η ελληνική γλώσσα και η διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης et al 29-34 Αθήνα ΥΠΕΠΘamp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας 0 Oι γραπτές πηγές που διαθέτουmicroε για την ελληνική γλώσσα καλύπτουν ndashσχεδόν χωρίς διακοπέςndash microια περίοδο τριανταπέντε αιώνων Aυτή η σπάνια στην ιστορία των γλωσσών microακροβιότητα γίνεται ακόmicroη πιο σηmicroαντική ενόψει του γεγονότος ότι αφορά microία γλώσσα αναγνωρίσιmicroη στις δοmicroές της και σε ένα microεγάλο τmicroήmicroα του λεξιλογίου της σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής αλυσίδας hellipη προβληmicroατική της νέας ελληνικής γλώσσας είναι microια προβληmicroατική ποικιλίας και πολυmicroορφίας Tο ζήτηmicroα της εθνικής γλώσσας που όφειλε να συνοδεύει την συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους στο 19o αιώνα είχε τεθεί microε όρους διγλωσσίας και σήmicroερα που η διγλωσσία αυτή φαίνεται οριστικά ξεπερασmicroένη η γλωσσική κοινότητα στρέφεται προς τις διαλέκτους της που παρουσιάζονται ως διατηρητέα κληρονοmicroιά ως πλούτος που πρέπει στο εξής να αναδειχθεί

1 Aυτή η πολυmicroορφία microέσα στην ενότητα διαφαίνεται από τις πρώτες γραπτές πηγές που microας έχουν σωθεί σε συλλαβικό σύστηmicroα και που χρονολογούνται στον 15ο αιώνα πX H εmicroφάνιση του αλφαβήτου microερικούς αιώνες αργότερα φέρνει την διαλεκτική πολυmicroορφία στην επιφάνεια H πολυmicroορφία αυτή είναι παρούσα ήδη στις πρώτες επιγραφικές πηγές και αναδεικνύεται στο πρώτο λογοτεχνικό microνηmicroείο η γλώσσα των οmicroηρικών ποιηmicroάτων είναι όπως και το ίδιο το περιεχόmicroενο των αφηγήσεων microια ραψωδία Eπιπλέον οι διάλεκτοι συνυπάρχουν για καιρό χωρίς την παρουσία microιας τυποποιηmicroένης γλώσσας αναφοράς H έννοια αυτή microάλιστα φαίνεται ότι ήταν ξένη για την γλωσσολογική σκέψη των αρχαίων

Yπήρχαν λοιπόν διάλεκτοι στην αρχαία ελληνική υπάρχουν διάλεκτοι και στην νέα ελληνική Eδώ θα microπορούσε κανείς να διατυπώσει πολλά ερωτήmicroατα διαφορετικής τάξης και άνισης σηmicroασίας στις διάφορες αναλύσεις του ζητήmicroατος

bull Παρατηρείται συνέχεια ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους bull Σε ποιο βαθmicroό η γνώση των αρχαίων διαλέκτων microπορεί να συmicroβάλει στην κατανόηση

της συγκρότησης της νέας ελληνικής γλώσσας bull Σε ποιο βαθmicroό είναι χρήσιmicroη για τη microελέτη των αρχαίων διαλέκτων η συνεξέταση της

νέας ελληνικής και των ποικιλιών της

2 Oι πρώτες αλφαβητικές πηγές παρουσιάζουν διαλεκτικά χαρακτηριστικά Σε γενικές γραmicromicroές όmicroως οι πηγές αυτές είναι λίγες σε αριθmicroό έως την κλασική εποχή και σε ελάχιστες microόνο περιπτώσεις επιτρέπουν microια ολοκληρωmicroένη περιγραφή του διαλεκτικού συστήmicroατος που εκπροσωπούν Συχνά οδηγούmicroαστε στη διαπίστωση ότι η microελέτη microιας αρχαίας ελληνικής διαλέκτου ισοδυναmicroεί microε την ιστορία της υποχώρησής της απέναντι στην κοινή Mε βάση αυτήν την διαπίστωση θα microπορούσαmicroε ίσως να κάνουmicroε την ακόλουθη σχηmicroατική περιγραφή της ιστορίας της ελληνικής στην αρχαιότητα (1) Tην υποθετική αρχική ενότητα της πρωτοελληνικής (2) ακολουθεί microια πρώτη διάσπαση σε διαλέκτους αρχαιότερη από τις παλιότερες γραπτές πηγές Tο συλλαβογραφικό σύστηmicroα που είναι γνωστό ως γραmicromicroική B καταγράφει την γλωσσική microορφή που συmicroβατικά ονοmicroάζουmicroε microυκηναϊκή H γλωσσική αυτή microορφή εmicroφανίζει χαρακτηριστικά τα οποία ανεξάρτητα από την ερmicroηνεία που τους δίνουmicroε προϋποθέτουν κάποια διαλεκτική διαφοροποίηση Παρατηρούmicroε έτσι την εξέλιξη του ti σε si στον τύπο o-di-do-si du-ru-to-mo t δίδωσι δρυτόmicroος (PY Vn 10 1) ενώ άλλες διάλεκτοι διατηρούν το ti κατά την πρώτη χιλιετία Aυτό σηmicroαίνει ότι στην εποχή των microυκηναϊκών ανακτόρων πολλοί Έλληνες σε περιοχές που βρίσκονται στα όρια της microυκηναιόφωνης κοινότητας χρησιmicroοποιούσαν διαφορετική προφορά Γραφηmicroατικές παραλλαγές όπως pe-mo pe-ma (σπέρmicroα) φαίνεται ότι microαρτυρούν την απουσία απόλυτης οmicroοιογένειας ακόmicroη και στο εσωτερικό της microυκηναιόφωνης κοινότητας (3) H microυκηναϊκή λοιπόν είχε από νωρίς το ρόλο microιας οmicroοιογενοποιηmicroένης διοικητικής γλώσσας που γραφόταν από γραφείς των οποίων τα microητρικά ιδιώmicroατα ενδεχοmicroένως ήταν διαφορετικά και οι οποίοι ίσως διατηρούσαν διαφοροποιηmicroένες χρήσεις στον προφορικό λόγο (4) Mετά την κατάρρευση των βασιλείων της δεύτερης χιλιετηρίδας η διάσπαση σε διαλέκτους ακολουθεί ελεύθερη πορεία Πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα όπως η δηmicroιουργία των πόλεων-

κρατών και ο αποικισmicroός σε όλο το microήκος των ακτών της Mεσογείου ευνοούν την ανάπτυξή τους έως την έλευση της κλασικής εποχής (5) Aπό τον 5ο αιώνα όmicroως αρχίζει microια σταδιακή διαδικασία ενοποίησης Oι διάλεκτοι των πόλεων χάνουν έδαφος microπροστά στην αττικο-ιωνική κοινή και η διαδικασία αυτή που επιταχύνεται σηmicroαντικά microε την αυτοκρατορία του Mεγάλου Aλεξάνδρου και τα ελληνιστικά βασίλεια ολοκληρώνεται κάτω από την ρωmicroαϊκή κυριαρχία όταν η κοινή γίνεται η πιο διαδεδοmicroένη γλώσσα επικοινωνίας του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας (6) H διάλυση του ρωmicroαϊκού κράτους και στη συνέχεια οι ανακατατάξεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας δηmicroιουργούν τις συνθήκες για microια νέα διάσπαση σε διαλέκτους και τη δηmicroιουργία ενός αυξανόmicroενου χάσmicroατος ανάmicroεσα στην οmicroιλούmicroενη και τη γραφόmicroενη γλώσσα (7) οδηγώντας έτσι στη γνωστή προβληmicroατική κατάσταση και τις γνωστές διαmicroάχες για τον καθορισmicroό της εθνικής γλώσσας που εκδηλώθηκαν κατά τη δηmicroιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους 3 Mια τέτοια σχηmicroατική παρουσίαση της ιστορίας της ελληνικής ακυρώνει καταρχήν την πιθανότητα ύπαρξης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες διαλέκτους που υποχώρησαν microπροστά στην κοινή και τις σύγχρονες διαλέκτους η διαίρεση των οποίων έχει διαφορετική βάση από αυτήν των αρχαίων διαλεκτικών οmicroάδων Ωστόσο αναγνωρίζονται γενικά δύο εξαιρέσεις στην αρχική αυτή θέση 1 ο πελοποννησιακός θύλακος της τσακωνικής συσχετίζεται άmicroεσα microε την αρχαία διάλεκτο της Σπάρτης τη λακωνική 2 η παρουσία ελληνικών διαλεκτικών θυλάκων στη νότια Iταλία ερmicroηνεύεται συχνά ndashαν και αυτό είναι αmicroφιλεγόmicroενοndash ως κατάλοιπο των δωρικών αποικιών που ιδρύθηκαν εκεί στην πρώτη χιλιετία πX 4 hellipη πορεία των διαλέκτων εξαρτάται καθοριστικά από τη γεωγραφία και την ιστορία από τη δηmicroογραφία και την οικονοmicroία H microελέτη των αρχαίων διαλέκτων όπως και των σύγχρονων δεν πρέπει να εξαντλείται στην εξέταση του ρεπερτορίου των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους ούτε των ισογλώσσων που τις συνδέουν microε τις γειτονικές διαλέκτους Mε δεδοmicroένη τη microεσολάβησή της κοινής είναι απαραίτητο να υποβάλουmicroε και αυτήν στη microικροσκοπική ανάλυση που χρησιmicroοποιείται και για τις διαλέκτους Bλέπουmicroε λοιπόν ότι ο όρος κοινή απέχει πολύ από το να περιγράφει microία και microόνη πραγmicroατικότητα ακόmicroη και όταν την περιορίζουmicroε στη γραπτή της microορφή που παρεmicroβάλλεται στο εγχείρηmicroα της πρόσβασης στην οmicroιλούmicroενη γλώσσα Για να περιοριστώ σε microία microόνο πλευρά που microου φαίνεται ότι προσφέρεται για κάποιο παραλληλισmicroό microε το ζήτηmicroα της διαmicroόρφωσης της νεοελληνικής κοινής παρατηρούmicroε ότι από τη microια περιοχή στην άλλη δεν είναι πάντα οι ίδιες κοινωνικές οmicroάδες που λειτουργούν ως κινητήριες δυνάmicroεις για την εισαγωγή της κοινής Tέτοιο ρόλο κάποτε έχουν οι άρχουσες πολιτικές τάξεις όπως πχ στη Mακεδονία κατά τον 5ο και τον 6ο πX αιώνα [hellip] ή στη Λυκία για να αναφέρουmicroε το παράδειγmicroα ενός microη ελληνικού κράτους [hellip] Oι έmicroποροι και άλλοι παράγοντες της ιδιωτικής οικονοmicroίας χρησιmicroοποίησαν από πολύ νωρίς την κοινή ως γλώσσα των συναλλαγών Έτσι από τον 5ο αιώνα οι επιγραφές που αφορούν τον κατασκευαστικό τοmicroέα συντάσσονται σχεδόν σε όλο τον ελληνικό κόσmicroο στην κοινή [hellip] Στην Aθήνα τα λαϊκά στρώmicroατα εν microέσω ενός κοσmicroοπολίτικου περιβάλλοντος λειτούργησαν ως ένας από τους φορείς της γλωσσικής αλλαγής [hellip] Ένας άλλος φορέας της εξέλιξης εκπροσωπείται από τις microορφωmicroένες ελίτ που ελκύονταν από το γόητρο της ιωνικής λογοτεχνικής γλώσσας και τις απασχολούσε η laquoαπο-επαρχιοποίησηraquo της γλώσσας τους έτσι ώστε να γίνει ένα ανταγωνιστικό προς την πρώτη όργανο [hellip] Tα επίπεδα ύφους της γλώσσας που επηρεάστηκαν ποικίλλουν βέβαια ανάλογα microε τους εν λόγω παράγοντες της αλλαγής καθώς επίσης ποικίλλει και ο ρυθmicroός αντικατάστασης της διαλέκτου από την κοινή και αρχικά και η ίδια η λειτουργία της κοινής εδώ γλώσσα της διοίκησης αλλού lingua franca Στη συνέχεια οι λειτουργίες συγκεντρώνονται σχηmicroατίζοντας ένα συνεχές []

H διάδοση όmicroως της κοινής δεν επιτεύχθηκε χωρίς αντιστάσεις Φαίνεται ότι κατά την ελληνιστική εποχή αρκετές πόλεις επέλεξαν να ακολουθήσουν ή τουλάχιστον θέλησαν να εξαγγείλουν γλωσσικές πολιτικές διατηρώντας παράλληλα αυτούσια τη χρήση της αρχαίας διαλέκτου στα επίσηmicroα κείmicroενα Eυδοκιmicroούν λοιπόν άφθονα χαρακτηριστικά microιας κοινής και υπερδιαλεκτισmicroοί που προδίδουν το πρόβληmicroα της πραγmicroατικής γνώσης της διαλέκτου ―δεν αντιστοιχεί πια στη γλωσσική πραγmicroατικότητα των γραφέων Aκόmicroη εmicroφανίζονται ενδιάmicroεσα

στάδια ανάmicroεσα στις διαλέκτους και την κοινή Έτσι κυρίως στην επικράτεια της δωρικής παράλληλα microε την κοινή και ανταγωνιστικά προς αυτήν αναπτύσσονται microορφές κοινών microε βάση ένα είδος standard laquoπρότυπης δωρικήςraquo απαλλαγmicroένης από τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά των τοπικών ιδιωmicroάτων Ωστόσο τα υποκατάστατα αυτά παρόλο που καθυστέρησαν ndashσε ορισmicroένες περιπτώσεις για microεγάλο διάστηmicroαndash την εισαγωγή της αττικο-ιωνικής στα επίσηmicroα κείmicroενα διευκόλυναν ταυτόχρονα τη διείσδυσή της στην τρέχουσα χρήση υποβιβάζοντας το γόητρο της τοπικής γλώσσας και στιγmicroατίζοντας τις πιο έντονες ιδιαιτερότητές της Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρmicroα αλλά και ως καθηmicroερινό όργανο η πλειοψηφία των Eλλήνων χρειάστηκε να χρησιmicroοποιήσει για ένα διάστηmicroα microεγαλύτερο ή microικρότερο ανάλογα microε τον τόπο συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες Σε αυτό τους βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας τουλάχιστον από την καθιέρωση των Oλυmicroπιακών Aγώνων (γεγονός αφετηριακό) οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα πέρα και παρά τις ιδιαιτερότητές τους Παρόλο που microιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους δεν αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι και τα λογοτεχνικά έργα ndashαυτό το κοινό πολιτισmicroικό κεφάλαιο που ξεκίνησε microε τα οmicroηρικά ποιήmicroαταndash δηmicroιουργούσε ένα αίσθηmicroα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστηmicroάτων Tα πνεύmicroατα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιmicroασmicroένα να δεχτούν την κοινή και τις κοινές

5 H αναφορά σε ένα κοινό πρότυπο δεν εγγυάται την πλήρη οmicroοιοmicroορφία στη χρήση H αρχαία ελληνική κοινή δεν είναι απαλλαγmicroένη από κατά τόπους διαφοροποιήσεις Aυτές εκδηλώνονται κυρίως σε φωνολογικά χαρακτηριστικά και στο λεξιλόγιο Oι τοπικές αυτές ποικιλίες είναι προφανώς παράγωγες των διαλέκτων ή των γλωσσών που βρίσκονταν σε χρήση παλιότερα στην περιοχή και η microελέτη τους συmicroπληρώνει εκείνη των διαλέκτων ή των γλωσσών αυτών Ένα δείγmicroα τέτοιων εργασιών microπορεί να βρει κανείς στον Brixhe 1998

Aπό την άλλη οι νεότερες απολήξεις φαινοmicroένων που παρατηρούνται στην κοινή εν είδει παραλλαγών αξίζει επίσης να ερευνηθούν και να αναλυθούν H κατανόηση των αρχαίων δεδοmicroένων και η κατανόηση των νεότερων δεδοmicroένων microπορούν να βοηθηθούν αmicroοιβαίως Aν και οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωmicroένα γλωσσικά συστήmicroατα ορισmicroένα χαρακτηριστικά microπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των ιστορικών ανακατατάξεων σε microια δεδοmicroένη γεωγραφική περιοχή και microάλιστα να εξαπλωθούν και να βρουν σήmicroερα την πλήρη έκφρασή τους ∆ύο παραδείγmicroατα είναι αρκετά 1 microε αφετηρία τη διπλή θέση των εγκλιτικών προσωπικών αντωνυmicroιών στη γλώσσα της Kαινής ∆ιαθήκης ο Janse (1993) επισηmicroαίνει την ύπαρξη διαφοροποίησης ανάmicroεσα στις ηπειρωτικές νεοελληνικές διαλέκτους που γενικεύουν την πρόταξη και τις νησιωτικές-microικρασιατικές διαλέκτους που δείχνουν προτίmicroηση στην επίταξη 2 O Brixhe (1999) αναγνωρίζει σε πρόσφατα δηmicroοσιευmicroένα microακεδονικά επιγραφικά κείmicroενα microια τάση για κλείσιmicroο των microεσαίων φωνηέντων χαρακτηριστικό που συνεισέφερε η microακεδονική στην τοπική κοινή και που σήmicroερα το microοιράζεται laquomicroε microια microεγάλη ζώνη που περιλαmicroβάνει την Aττική τη Bοιωτία και τη Θεσσαλίαraquo

6 Eπιστρέφω κλείνοντας στα τρία ερωτήmicroατα που διατυπώθηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης σε σχέση microε το πρώτο περιορίζοmicroαι να απαντήσω ότι η ύπαρξη άmicroεσης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές γραmicromicroές απίθανη και πάντως microη αποδείξιmicroη Ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η ουσία αφού ως προς τα δύο επόmicroενα ερωτήmicroατα microου φαίνεται εύλογο οι ειδικοί και των δύο περιόδων να έχουν έκδηλο ενδιαφέρον να γνωρίσουν τη δουλειά ο ένας του άλλου και να διασταυρώσουν τις microελέτες τους Στην ουσία παρά τον άστατο χαρακτήρα των εκδηλώσεών της στην πορεία των αιώνων την ιστορία της ελληνικής διατρέχει το ίδιο πρόβληmicroα το ευρέως διαδεδοmicroένο συναίσθηmicroα microιας διπλής ένταξης α στην microεγάλη ελληνόφωνη κοινότητα και στην παιδεία της β στην ιδιαίτερη πατρίδα ndashφορέα ιδιαίτερων αξιώνndash και στο ιδίωmicroά της Για τον λόγο αυτό περισσότερο ίσως από ότι σε άλλους τοmicroείς η πολιτική κοινωνική και πολιτισmicroική ιστορία έχει διαπλακεί και διαπλέκεται ακόmicroη microε την καθαυτό γλωσσική εξέλιξη παρόλο που τα φαινόmicroενα που σχετίζονται microε την εξέλιξη αυτή δεν αποκτούν την πλήρη σηmicroασία τους παρά microόνο microέσα στη microακρά διάρκεια

1 Eίναι και γλώσσα της διοίκησης η ρωmicroαϊκή διοίκηση διαθέτει microία υπηρεσία ab epistulis Graecis microε την αρmicroοδιότητα να microεταφράζει τα κρατικά έγγραφα 2 H ερmicroηνεία τους απαιτεί microεγάλη microεθοδολογική σύνεση αφού έχουmicroε πρόσβαση microόνο σε γραπτές πηγές

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

κρατών και ο αποικισmicroός σε όλο το microήκος των ακτών της Mεσογείου ευνοούν την ανάπτυξή τους έως την έλευση της κλασικής εποχής (5) Aπό τον 5ο αιώνα όmicroως αρχίζει microια σταδιακή διαδικασία ενοποίησης Oι διάλεκτοι των πόλεων χάνουν έδαφος microπροστά στην αττικο-ιωνική κοινή και η διαδικασία αυτή που επιταχύνεται σηmicroαντικά microε την αυτοκρατορία του Mεγάλου Aλεξάνδρου και τα ελληνιστικά βασίλεια ολοκληρώνεται κάτω από την ρωmicroαϊκή κυριαρχία όταν η κοινή γίνεται η πιο διαδεδοmicroένη γλώσσα επικοινωνίας του ανατολικού τmicroήmicroατος της αυτοκρατορίας (6) H διάλυση του ρωmicroαϊκού κράτους και στη συνέχεια οι ανακατατάξεις της βυζαντινής αυτοκρατορίας δηmicroιουργούν τις συνθήκες για microια νέα διάσπαση σε διαλέκτους και τη δηmicroιουργία ενός αυξανόmicroενου χάσmicroατος ανάmicroεσα στην οmicroιλούmicroενη και τη γραφόmicroενη γλώσσα (7) οδηγώντας έτσι στη γνωστή προβληmicroατική κατάσταση και τις γνωστές διαmicroάχες για τον καθορισmicroό της εθνικής γλώσσας που εκδηλώθηκαν κατά τη δηmicroιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους 3 Mια τέτοια σχηmicroατική παρουσίαση της ιστορίας της ελληνικής ακυρώνει καταρχήν την πιθανότητα ύπαρξης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες διαλέκτους που υποχώρησαν microπροστά στην κοινή και τις σύγχρονες διαλέκτους η διαίρεση των οποίων έχει διαφορετική βάση από αυτήν των αρχαίων διαλεκτικών οmicroάδων Ωστόσο αναγνωρίζονται γενικά δύο εξαιρέσεις στην αρχική αυτή θέση 1 ο πελοποννησιακός θύλακος της τσακωνικής συσχετίζεται άmicroεσα microε την αρχαία διάλεκτο της Σπάρτης τη λακωνική 2 η παρουσία ελληνικών διαλεκτικών θυλάκων στη νότια Iταλία ερmicroηνεύεται συχνά ndashαν και αυτό είναι αmicroφιλεγόmicroενοndash ως κατάλοιπο των δωρικών αποικιών που ιδρύθηκαν εκεί στην πρώτη χιλιετία πX 4 hellipη πορεία των διαλέκτων εξαρτάται καθοριστικά από τη γεωγραφία και την ιστορία από τη δηmicroογραφία και την οικονοmicroία H microελέτη των αρχαίων διαλέκτων όπως και των σύγχρονων δεν πρέπει να εξαντλείται στην εξέταση του ρεπερτορίου των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους ούτε των ισογλώσσων που τις συνδέουν microε τις γειτονικές διαλέκτους Mε δεδοmicroένη τη microεσολάβησή της κοινής είναι απαραίτητο να υποβάλουmicroε και αυτήν στη microικροσκοπική ανάλυση που χρησιmicroοποιείται και για τις διαλέκτους Bλέπουmicroε λοιπόν ότι ο όρος κοινή απέχει πολύ από το να περιγράφει microία και microόνη πραγmicroατικότητα ακόmicroη και όταν την περιορίζουmicroε στη γραπτή της microορφή που παρεmicroβάλλεται στο εγχείρηmicroα της πρόσβασης στην οmicroιλούmicroενη γλώσσα Για να περιοριστώ σε microία microόνο πλευρά που microου φαίνεται ότι προσφέρεται για κάποιο παραλληλισmicroό microε το ζήτηmicroα της διαmicroόρφωσης της νεοελληνικής κοινής παρατηρούmicroε ότι από τη microια περιοχή στην άλλη δεν είναι πάντα οι ίδιες κοινωνικές οmicroάδες που λειτουργούν ως κινητήριες δυνάmicroεις για την εισαγωγή της κοινής Tέτοιο ρόλο κάποτε έχουν οι άρχουσες πολιτικές τάξεις όπως πχ στη Mακεδονία κατά τον 5ο και τον 6ο πX αιώνα [hellip] ή στη Λυκία για να αναφέρουmicroε το παράδειγmicroα ενός microη ελληνικού κράτους [hellip] Oι έmicroποροι και άλλοι παράγοντες της ιδιωτικής οικονοmicroίας χρησιmicroοποίησαν από πολύ νωρίς την κοινή ως γλώσσα των συναλλαγών Έτσι από τον 5ο αιώνα οι επιγραφές που αφορούν τον κατασκευαστικό τοmicroέα συντάσσονται σχεδόν σε όλο τον ελληνικό κόσmicroο στην κοινή [hellip] Στην Aθήνα τα λαϊκά στρώmicroατα εν microέσω ενός κοσmicroοπολίτικου περιβάλλοντος λειτούργησαν ως ένας από τους φορείς της γλωσσικής αλλαγής [hellip] Ένας άλλος φορέας της εξέλιξης εκπροσωπείται από τις microορφωmicroένες ελίτ που ελκύονταν από το γόητρο της ιωνικής λογοτεχνικής γλώσσας και τις απασχολούσε η laquoαπο-επαρχιοποίησηraquo της γλώσσας τους έτσι ώστε να γίνει ένα ανταγωνιστικό προς την πρώτη όργανο [hellip] Tα επίπεδα ύφους της γλώσσας που επηρεάστηκαν ποικίλλουν βέβαια ανάλογα microε τους εν λόγω παράγοντες της αλλαγής καθώς επίσης ποικίλλει και ο ρυθmicroός αντικατάστασης της διαλέκτου από την κοινή και αρχικά και η ίδια η λειτουργία της κοινής εδώ γλώσσα της διοίκησης αλλού lingua franca Στη συνέχεια οι λειτουργίες συγκεντρώνονται σχηmicroατίζοντας ένα συνεχές []

H διάδοση όmicroως της κοινής δεν επιτεύχθηκε χωρίς αντιστάσεις Φαίνεται ότι κατά την ελληνιστική εποχή αρκετές πόλεις επέλεξαν να ακολουθήσουν ή τουλάχιστον θέλησαν να εξαγγείλουν γλωσσικές πολιτικές διατηρώντας παράλληλα αυτούσια τη χρήση της αρχαίας διαλέκτου στα επίσηmicroα κείmicroενα Eυδοκιmicroούν λοιπόν άφθονα χαρακτηριστικά microιας κοινής και υπερδιαλεκτισmicroοί που προδίδουν το πρόβληmicroα της πραγmicroατικής γνώσης της διαλέκτου ―δεν αντιστοιχεί πια στη γλωσσική πραγmicroατικότητα των γραφέων Aκόmicroη εmicroφανίζονται ενδιάmicroεσα

στάδια ανάmicroεσα στις διαλέκτους και την κοινή Έτσι κυρίως στην επικράτεια της δωρικής παράλληλα microε την κοινή και ανταγωνιστικά προς αυτήν αναπτύσσονται microορφές κοινών microε βάση ένα είδος standard laquoπρότυπης δωρικήςraquo απαλλαγmicroένης από τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά των τοπικών ιδιωmicroάτων Ωστόσο τα υποκατάστατα αυτά παρόλο που καθυστέρησαν ndashσε ορισmicroένες περιπτώσεις για microεγάλο διάστηmicroαndash την εισαγωγή της αττικο-ιωνικής στα επίσηmicroα κείmicroενα διευκόλυναν ταυτόχρονα τη διείσδυσή της στην τρέχουσα χρήση υποβιβάζοντας το γόητρο της τοπικής γλώσσας και στιγmicroατίζοντας τις πιο έντονες ιδιαιτερότητές της Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρmicroα αλλά και ως καθηmicroερινό όργανο η πλειοψηφία των Eλλήνων χρειάστηκε να χρησιmicroοποιήσει για ένα διάστηmicroα microεγαλύτερο ή microικρότερο ανάλογα microε τον τόπο συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες Σε αυτό τους βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας τουλάχιστον από την καθιέρωση των Oλυmicroπιακών Aγώνων (γεγονός αφετηριακό) οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα πέρα και παρά τις ιδιαιτερότητές τους Παρόλο που microιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους δεν αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι και τα λογοτεχνικά έργα ndashαυτό το κοινό πολιτισmicroικό κεφάλαιο που ξεκίνησε microε τα οmicroηρικά ποιήmicroαταndash δηmicroιουργούσε ένα αίσθηmicroα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστηmicroάτων Tα πνεύmicroατα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιmicroασmicroένα να δεχτούν την κοινή και τις κοινές

5 H αναφορά σε ένα κοινό πρότυπο δεν εγγυάται την πλήρη οmicroοιοmicroορφία στη χρήση H αρχαία ελληνική κοινή δεν είναι απαλλαγmicroένη από κατά τόπους διαφοροποιήσεις Aυτές εκδηλώνονται κυρίως σε φωνολογικά χαρακτηριστικά και στο λεξιλόγιο Oι τοπικές αυτές ποικιλίες είναι προφανώς παράγωγες των διαλέκτων ή των γλωσσών που βρίσκονταν σε χρήση παλιότερα στην περιοχή και η microελέτη τους συmicroπληρώνει εκείνη των διαλέκτων ή των γλωσσών αυτών Ένα δείγmicroα τέτοιων εργασιών microπορεί να βρει κανείς στον Brixhe 1998

Aπό την άλλη οι νεότερες απολήξεις φαινοmicroένων που παρατηρούνται στην κοινή εν είδει παραλλαγών αξίζει επίσης να ερευνηθούν και να αναλυθούν H κατανόηση των αρχαίων δεδοmicroένων και η κατανόηση των νεότερων δεδοmicroένων microπορούν να βοηθηθούν αmicroοιβαίως Aν και οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωmicroένα γλωσσικά συστήmicroατα ορισmicroένα χαρακτηριστικά microπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των ιστορικών ανακατατάξεων σε microια δεδοmicroένη γεωγραφική περιοχή και microάλιστα να εξαπλωθούν και να βρουν σήmicroερα την πλήρη έκφρασή τους ∆ύο παραδείγmicroατα είναι αρκετά 1 microε αφετηρία τη διπλή θέση των εγκλιτικών προσωπικών αντωνυmicroιών στη γλώσσα της Kαινής ∆ιαθήκης ο Janse (1993) επισηmicroαίνει την ύπαρξη διαφοροποίησης ανάmicroεσα στις ηπειρωτικές νεοελληνικές διαλέκτους που γενικεύουν την πρόταξη και τις νησιωτικές-microικρασιατικές διαλέκτους που δείχνουν προτίmicroηση στην επίταξη 2 O Brixhe (1999) αναγνωρίζει σε πρόσφατα δηmicroοσιευmicroένα microακεδονικά επιγραφικά κείmicroενα microια τάση για κλείσιmicroο των microεσαίων φωνηέντων χαρακτηριστικό που συνεισέφερε η microακεδονική στην τοπική κοινή και που σήmicroερα το microοιράζεται laquomicroε microια microεγάλη ζώνη που περιλαmicroβάνει την Aττική τη Bοιωτία και τη Θεσσαλίαraquo

6 Eπιστρέφω κλείνοντας στα τρία ερωτήmicroατα που διατυπώθηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης σε σχέση microε το πρώτο περιορίζοmicroαι να απαντήσω ότι η ύπαρξη άmicroεσης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές γραmicromicroές απίθανη και πάντως microη αποδείξιmicroη Ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η ουσία αφού ως προς τα δύο επόmicroενα ερωτήmicroατα microου φαίνεται εύλογο οι ειδικοί και των δύο περιόδων να έχουν έκδηλο ενδιαφέρον να γνωρίσουν τη δουλειά ο ένας του άλλου και να διασταυρώσουν τις microελέτες τους Στην ουσία παρά τον άστατο χαρακτήρα των εκδηλώσεών της στην πορεία των αιώνων την ιστορία της ελληνικής διατρέχει το ίδιο πρόβληmicroα το ευρέως διαδεδοmicroένο συναίσθηmicroα microιας διπλής ένταξης α στην microεγάλη ελληνόφωνη κοινότητα και στην παιδεία της β στην ιδιαίτερη πατρίδα ndashφορέα ιδιαίτερων αξιώνndash και στο ιδίωmicroά της Για τον λόγο αυτό περισσότερο ίσως από ότι σε άλλους τοmicroείς η πολιτική κοινωνική και πολιτισmicroική ιστορία έχει διαπλακεί και διαπλέκεται ακόmicroη microε την καθαυτό γλωσσική εξέλιξη παρόλο που τα φαινόmicroενα που σχετίζονται microε την εξέλιξη αυτή δεν αποκτούν την πλήρη σηmicroασία τους παρά microόνο microέσα στη microακρά διάρκεια

1 Eίναι και γλώσσα της διοίκησης η ρωmicroαϊκή διοίκηση διαθέτει microία υπηρεσία ab epistulis Graecis microε την αρmicroοδιότητα να microεταφράζει τα κρατικά έγγραφα 2 H ερmicroηνεία τους απαιτεί microεγάλη microεθοδολογική σύνεση αφού έχουmicroε πρόσβαση microόνο σε γραπτές πηγές

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

στάδια ανάmicroεσα στις διαλέκτους και την κοινή Έτσι κυρίως στην επικράτεια της δωρικής παράλληλα microε την κοινή και ανταγωνιστικά προς αυτήν αναπτύσσονται microορφές κοινών microε βάση ένα είδος standard laquoπρότυπης δωρικήςraquo απαλλαγmicroένης από τα πολύ ειδικά χαρακτηριστικά των τοπικών ιδιωmicroάτων Ωστόσο τα υποκατάστατα αυτά παρόλο που καθυστέρησαν ndashσε ορισmicroένες περιπτώσεις για microεγάλο διάστηmicroαndash την εισαγωγή της αττικο-ιωνικής στα επίσηmicroα κείmicroενα διευκόλυναν ταυτόχρονα τη διείσδυσή της στην τρέχουσα χρήση υποβιβάζοντας το γόητρο της τοπικής γλώσσας και στιγmicroατίζοντας τις πιο έντονες ιδιαιτερότητές της Πριν επιβληθεί η κοινή ως νόρmicroα αλλά και ως καθηmicroερινό όργανο η πλειοψηφία των Eλλήνων χρειάστηκε να χρησιmicroοποιήσει για ένα διάστηmicroα microεγαλύτερο ή microικρότερο ανάλογα microε τον τόπο συγχρόνως δύο ή τρεις διαφορετικούς κώδικες Σε αυτό τους βοήθησε ένα παλιό βασικό χαρακτηριστικό της ελληνικής κουλτούρας τουλάχιστον από την καθιέρωση των Oλυmicroπιακών Aγώνων (γεγονός αφετηριακό) οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονα τη συνείδηση ότι ανήκουν στην ίδια κοινότητα πέρα και παρά τις ιδιαιτερότητές τους Παρόλο που microιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους δεν αισθάνονταν λιγότερο ελληνόφωνοι και τα λογοτεχνικά έργα ndashαυτό το κοινό πολιτισmicroικό κεφάλαιο που ξεκίνησε microε τα οmicroηρικά ποιήmicroαταndash δηmicroιουργούσε ένα αίσθηmicroα οικειότητας ως προς τη διαφορετικότητα των γειτονικών συστηmicroάτων Tα πνεύmicroατα και τα αυτιά πρέπει λοιπόν να ήταν αρκετά προετοιmicroασmicroένα να δεχτούν την κοινή και τις κοινές

5 H αναφορά σε ένα κοινό πρότυπο δεν εγγυάται την πλήρη οmicroοιοmicroορφία στη χρήση H αρχαία ελληνική κοινή δεν είναι απαλλαγmicroένη από κατά τόπους διαφοροποιήσεις Aυτές εκδηλώνονται κυρίως σε φωνολογικά χαρακτηριστικά και στο λεξιλόγιο Oι τοπικές αυτές ποικιλίες είναι προφανώς παράγωγες των διαλέκτων ή των γλωσσών που βρίσκονταν σε χρήση παλιότερα στην περιοχή και η microελέτη τους συmicroπληρώνει εκείνη των διαλέκτων ή των γλωσσών αυτών Ένα δείγmicroα τέτοιων εργασιών microπορεί να βρει κανείς στον Brixhe 1998

Aπό την άλλη οι νεότερες απολήξεις φαινοmicroένων που παρατηρούνται στην κοινή εν είδει παραλλαγών αξίζει επίσης να ερευνηθούν και να αναλυθούν H κατανόηση των αρχαίων δεδοmicroένων και η κατανόηση των νεότερων δεδοmicroένων microπορούν να βοηθηθούν αmicroοιβαίως Aν και οι αρχαίες διάλεκτοι δεν διασώθηκαν ως οργανωmicroένα γλωσσικά συστήmicroατα ορισmicroένα χαρακτηριστικά microπόρεσαν να επιζήσουν στη διάρκεια των ιστορικών ανακατατάξεων σε microια δεδοmicroένη γεωγραφική περιοχή και microάλιστα να εξαπλωθούν και να βρουν σήmicroερα την πλήρη έκφρασή τους ∆ύο παραδείγmicroατα είναι αρκετά 1 microε αφετηρία τη διπλή θέση των εγκλιτικών προσωπικών αντωνυmicroιών στη γλώσσα της Kαινής ∆ιαθήκης ο Janse (1993) επισηmicroαίνει την ύπαρξη διαφοροποίησης ανάmicroεσα στις ηπειρωτικές νεοελληνικές διαλέκτους που γενικεύουν την πρόταξη και τις νησιωτικές-microικρασιατικές διαλέκτους που δείχνουν προτίmicroηση στην επίταξη 2 O Brixhe (1999) αναγνωρίζει σε πρόσφατα δηmicroοσιευmicroένα microακεδονικά επιγραφικά κείmicroενα microια τάση για κλείσιmicroο των microεσαίων φωνηέντων χαρακτηριστικό που συνεισέφερε η microακεδονική στην τοπική κοινή και που σήmicroερα το microοιράζεται laquomicroε microια microεγάλη ζώνη που περιλαmicroβάνει την Aττική τη Bοιωτία και τη Θεσσαλίαraquo

6 Eπιστρέφω κλείνοντας στα τρία ερωτήmicroατα που διατυπώθηκαν στην αρχή αυτής της ανακοίνωσης σε σχέση microε το πρώτο περιορίζοmicroαι να απαντήσω ότι η ύπαρξη άmicroεσης συνέχειας ανάmicroεσα στις αρχαίες και τις σύγχρονες διαλέκτους είναι σε γενικές γραmicromicroές απίθανη και πάντως microη αποδείξιmicroη Ωστόσο δεν βρίσκεται εκεί η ουσία αφού ως προς τα δύο επόmicroενα ερωτήmicroατα microου φαίνεται εύλογο οι ειδικοί και των δύο περιόδων να έχουν έκδηλο ενδιαφέρον να γνωρίσουν τη δουλειά ο ένας του άλλου και να διασταυρώσουν τις microελέτες τους Στην ουσία παρά τον άστατο χαρακτήρα των εκδηλώσεών της στην πορεία των αιώνων την ιστορία της ελληνικής διατρέχει το ίδιο πρόβληmicroα το ευρέως διαδεδοmicroένο συναίσθηmicroα microιας διπλής ένταξης α στην microεγάλη ελληνόφωνη κοινότητα και στην παιδεία της β στην ιδιαίτερη πατρίδα ndashφορέα ιδιαίτερων αξιώνndash και στο ιδίωmicroά της Για τον λόγο αυτό περισσότερο ίσως από ότι σε άλλους τοmicroείς η πολιτική κοινωνική και πολιτισmicroική ιστορία έχει διαπλακεί και διαπλέκεται ακόmicroη microε την καθαυτό γλωσσική εξέλιξη παρόλο που τα φαινόmicroενα που σχετίζονται microε την εξέλιξη αυτή δεν αποκτούν την πλήρη σηmicroασία τους παρά microόνο microέσα στη microακρά διάρκεια

1 Eίναι και γλώσσα της διοίκησης η ρωmicroαϊκή διοίκηση διαθέτει microία υπηρεσία ab epistulis Graecis microε την αρmicroοδιότητα να microεταφράζει τα κρατικά έγγραφα 2 H ερmicroηνεία τους απαιτεί microεγάλη microεθοδολογική σύνεση αφού έχουmicroε πρόσβαση microόνο σε γραπτές πηγές

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

3 Eδώ οφείλεται και η microεγάλη σηmicroασία που δόθηκε στη λογοτεχνική γλώσσα (παρά το ότι ήταν πολύ αποmicroακρυσmicroένη από τις προφορικές χρήσεις της εποχής) πχ microε τον αττικισmicroό στον 1ο και τον 2ο αιώνα ή microε την καθαρεύουσα στον 19ο και τον 20ο αιώνα 4 Aν και συχνά όπως συmicroβαίνει και σήmicroερα κάνει πολλές προσπάθειες προκειmicroένου να το διατηρήσει

Mετάφραση Ελένη Μπακαγιάννη

[2] O Heisenberg θεωρεί ότι οι νεοελληνικές διάλεκτοι δηmicroιουργούνται microετά την άλωση της Πόλης από τους Λατίνους (1204) όταν παύει να λειτουργεί η ισχυρή ενοποιητική δύναmicroη της πρωτεύουσας O Xατζιδάκις πιστεύει ότι η ανάπτυξη των νεοελληνικών διαλέκτων ανάγεται σε laquoικανώς αρχαίους χρόνουςraquo και παρατηρεί ότι κατά το 14ο αιώνα η κυπριακή διάλεκτος παρουσιάζεται στις Aσσίζες ήδη διαmicroορφωmicroένη O Melliet δέχεται ότι αναπτύχθηκαν ανάmicroεσα στον 8ο και 15ο αιώνα και ο Thumb κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα O Aναγνωστόπουλος (1924) σε ειδικό άρθρο όπου αναφέρονται και οι απόψεις των προαναφερθέντων ερευνητών γράφει ότι η αρχή των νεοελληνικών διαλέκτων πρέπει να αναχθεί στους πρώτους χρόνους του microεσαιωνικού ελληνισmicroού η οριστική τους όmicroως διαmicroόρφωση φαίνεται πως συντελέστηκε κατά το 13ο αιώνα [3] Κείmicroενο 2 Browning R 1995 Η ελληνική γλώσσα microεσαιωνική και νέα 2η έκδ Αθήνα Παπαδήmicroας σελ 167-178 copy Παπαδήmicroας Μπορούmicroε τώρα να στραφούmicroε στην ιστορία των ελληνικών διαλέκτων Όταν η κοινή έγινε η γλώσσα της τεράστιας πλειοψηφίας των οmicroιλητών της ελληνικής από τη Σικελία ως τα ιρανικά σύνορα δύο τάσεις δρούσαν συνεχώς Από τη microια υπήρχε η φυσική τάση microιας γλώσσας που microιλιόταν σε microια ευρεία περιοχή να αναπτύξει τοπικές διαφορές που στην περίπτωση της ελληνικής microπορεί να ενδυναmicroώθηκε από microακρές περιόδους διγλωσσίας σε microερικές περιοχές και από τις συνακόλουθες επιδράσεις του γλωσσικού υποστρώmicroατος πάνω στην ελληνική που microιλιόταν εκεί Αυτό θα συνέβαινε ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία ο εξελληνισmicroός της οποίας ήταν microια πολύ βραδεία διαδικασία παρά την πρώιmicroη εγκαθίδρυση microεγάλου αριθmicroού ελληνικών πόλεων στα παράλια και στο εσωτερικό Από την άλλη υπήρχε η ενοποιητική επίδραση της κοινής λογοτεχνικής γλώσσας της συχνής και εύκολης επικοινωνίας ανάmicroεσα στα διάφορα microέρη της αυτοκρατορίας της συνειδητής προσπάθειας του σχολείου να διατηρήσει την οmicroοιοmicroορφία σrsquo ένα επίπεδο της εκκλησίας ndashmicroε την κοινή της γλώσσα της λειτουργίας και του κηρύγmicroατοςndash και όλοι οι παράγοντες που συmicroβάλλουν στην οmicroοιογένεια σrsquo ένα συγκεντρωτικό κράτος που οι οmicroοιογενείς θεσmicroοί του απολάmicroβαναν microεγάλο κύρος Σε περιοχές όπου η ελληνική ήταν για αιώνες η γλώσσα ολόκληρου του πληθυσmicroού δηλ στην ηπειρωτική Ελλάδα στα νησιά στη δυτική παραλία της Μικράς Ασίας και στη Σικελία και τη νότια Ιταλία η κοινή που microιλιόταν ιδιαίτερα στα πιο αποmicroακρυσmicroένα microέρη της υπαίθρου ή ανάmicroεσα στα microέλη κάθε κλειστής οmicroάδας ίσως να παρουσίαζε ακόmicroη ισχυρά ίχνη της αρχαίας ελληνικής διαλέκτου της περιοχής Αυτό που πρέπει να αναζητούmicroε στην προσπάθειά microας να εγκαθιδρύσουmicroε την αρχή και την πρώιmicroη ιστορία των νεότερων διαλέκτων είναι περιστάσεις κατά τις οποίες κάποια περιοχή ήταν σε κάποιο βαθmicroό αποκοmicromicroένη από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα κι έτσι εξασθένησε η τάση προς την οmicroοιοmicroορφία Μια τέτοια κατάσταση θα δηmicroιουργήθηκε από την εισβολή και τη microερική εποίκηση της Πελοποννήσου από τους Σλάβους στις τελευταίες δεκαετίες του 6ου και τον πρώιmicroο 7ο αιώνα Οι πηγές microας microιλούν για γενικές microετακινήσεις πληθυσmicroού και microια πηγή ένα χρονικό microεγάλου ενδιαφέροντος αλλά αβέβαιης αξιοπιστίας microιλά για microετανάστευση βοσκών από τη Λακωνία στην ορεινή περιοχή κοντά στη Μονεmicroβασιά βοσκών που οι απόγονοί τους ονοmicroάζονταν Τσάκωνες Κατά πόσο αυτό είναι microια γνήσια λαϊκή παράδοση ή microια λόγια κατασκευή είναι αmicroφισβητήσιmicroο σηmicroείο Όπως κι αν έχει το ζήτηmicroα δεν υπάρχει αmicroφιβολία ότι οι σλαβικές εισβολές ανάγκασαν πολλούς από τους Έλληνες κατοίκους της Πελοποννήσου να αποσυρθούν στις ελάχιστα προσιτές περιοχές και σrsquo αυτές που microπορούσαν πιο εύκολα να υπερασπιστούν Τα άγρια βουνά της Τσακωνιάς είναι ακριβώς microια τέτοια περιοχή hellipΤο πιο microεγάλο microέρος του εσωτερικού της

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Πελοποννήσου αποmicroακρύνθηκε δραστικά από τον βυζαντινό έλεγχο microέχρι την αρχή του 9ου αιώνα αν και η βυζαντινή απαίτηση για επικυριαρχία φυσικά δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ Η Τσακωνιά αν και παράκτια περιοχή δεν έχει λιmicroάνι αλλά microια επικίνδυνη και απειλητική ακτή πρέπει να θεωρηθεί microέρος τη ενδοχώρας Γνωρίζουmicroε ότι απrsquo όλες τις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους η δωρική της Πελοποννήσου ήταν εκείνη που επέζησε τον περισσότερο χρόνο στα χείλη των χωρικών Στις πιο απόmicroακρες περιοχές της Πελοποννήσου φαίνεται εκ των προτέρων πιθανό ότι ακόmicroα και τόσο αργά στον 6ο αιώνα microιλιόταν microια πολύ δωρίζουσα κοινή αν όχι γνήσια δωρική γλώσσα Για δυο αιώνες οι ορεινοί κάτοικοι της Τσακωνιάς θα πρέπει ουσιαστικά να αποκόπησαν από την υπόλοιπη ελληνόφωνη κοινότητα και η διάλεκτός τους θα πρέπει να είχε αναπτυχθεί χωρίς την παρουσία των τάσεων για οmicroοιοmicroορφία που επικρατούσαν αλλού Στις συγκυρίες αυτές θα πρέπει να αποδώσουmicroε την αρχή της τσακωνικής διαλέκτου και την αποmicroονωmicroένη θέση της ανάmicroεσα στις διαλέκτους της νέας ελληνικής λόγω του ότι σε κάποια έκταση είναι ο απόγονος microιας από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής Η microεγάλη απόσταση και η δυσκολία πρόσβασης της πατρίδας έχουν ως σήmicroερα εmicroποδίσει την τσακωνική διάλεκτο να αντικατασταθεί από microια από τις γειτονικές διαλέκτους ή από την κοινή δηmicroοτική αν και δεν έχουν εmicroποδίσει την τσακωνική να δεχθεί επιδράσεις από αυτές τις ποικιλίες της ελληνικήςhellip Οι εισβολές και η εγκατάσταση των Σελτζούκων Τούρκων στις τελευταίες δεκαετίες του 11ου αιώνα έβαλαν για πάντα ένα τέλος στη βυζαντινή δύναmicroη στο microεγαλύτερο microέρος του εσωτερικού της Μικράς Ασίας Περιοχές ανακτήθηκαν και χάθηκαν ξανά και έγιναν σηmicroαντικές microετακινήσεις πληθυσmicroού Η ελληνική εκκλησία εξακολούθησε να υπάρχει δίνοντας κάποιο είδος πολιτισmicroικής ενότητας στις φθίνουσες ελληνικές κοινότητες αλλά γενικά οι συνθήκες ευνοούσαν τη διαφοροποίηση των διαλέκτων και τη διατήρηση ιδιοmicroορφιών πιο πολύ από την οmicroοιοmicroορφία Είναι αλήθεια ότι το microεγαλύτερο microέρος του Πόντου δεν καταλήφθηκε πραγmicroατικά από τους Σελτζούκους Ο Πόντος όmicroως ήταν αποmicroονωmicroένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητος στη διάρκεια ενός τmicroήmicroατος του 12ου αιώνα κάτω από τους δυνάστες της οικογένειας Γαβρά και από την αρχή του 13ου αιώνα ως τα microέσα του 15ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας Οι lsquoΕλληνες του Πόντου ζούσαν microια ιδιόmicroορφη συνοριακή ζωή πολεmicroώντας microε τους νοmicroάδες Τουρκοmicroάνους για τα ορεινά λιβάδια της Ματζούκας και είχαν λίγη επαφή microε τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισmicroού δυτικότερα Η εισβολή των Σελτζούκων και η microετέπειτα οθωmicroανική κατάκτηση ήταν σίγουρα σηmicroαντικοί παράγοντες για τη συνεχιζόmicroενη διαφοροποίηση ανάmicroεσα στις διαλέκτους του ελληνικού κόσmicroου Πολλοί είχαν τη γνώmicroη ότι έδωσαν microια επαρκή εξήγηση της σηmicroερινής κατάστασης των διαλέκτων Ωστόσο είναι αmicroφίβολο κατά πόσο δίνουν αρκετή πίστωση χρόνου για την ανάπτυξη των χαρακτηριστικών που διακρίνουν τις διαλέκτους της Μικράς Ασίας lsquoΗδη τον 12ο αιώνα ο Ευστάθιος αναφέρει έναν χαρακτηριστικό ποντιακό τύπο Ατυχώς δεν έχουmicroε ουσιαστικά καmicroιά microαρτυρία για την κατάσταση των διαλέκτων της Μικράς Ασίας από τότε ίσαmicroε τον πρώιmicroο 19ο αιώνα και έτσι δεν microπορούmicroε να πούmicroε πότε απόκτησαν την παρούσα microορφή τους Φαίνεται πιθανό ότι οι αραβικές εισβολές του 7ου και 8ου αιώνα microαζί microε τις τοπικές ιδιαιτερότητες της κοινής ελληνικής στη Μικρά Ασία εξασφάλισαν τις συνθήκες microέσα στις οποίες ο λόγος των περιοχών αυτών άρχισε να διαφοροποιείται σηmicroαντικά από την οmicroιλούmicroενη κοινή Η Καππαδοκία όπου βρισκόταν ο microεγαλύτερος από τους ελληνικούς θύλακες στη Μικρά Ασία ως το 1922-3 ήταν σrsquo εκείνους τους κρίσιmicroους αιώνες συνοριακή περιοχή όπου microουσουλmicroάνοι και χριστιανοί άνθρωποι των συνόρων διατηρούσαν microια ανήσυχη ειρήνη που διακοπτόταν πότε πότε από επιδροmicroές και αντίποινα Έτσι έχουmicroε microια microακρά περίοδο που αρχίζει στα microέσα του 7ου αιώνα όταν οι lsquoΕλληνες της περιοχής αυτής ήταν ως ένα βαθmicroό αποmicroονωmicroένοι από τους συντρόφους τους Το ίδιο αληθεύει για τον Πόντο που από τα τέλη του 6ου αιώνα υπόκεινταν σε περσικές και αργότερα αραβικές εισβολές και συνεχώς απειλούνταν από τους Λαζούς της Ιβηρίας Το 647 ο Μωαβιά ο άραβας κυβερνήτης της Συρίας καθέλκυσε τον νεόκτιστο αραβικό στόλο εναντίον της Κύπρου κατέλαβε την πρωτεύουσα Κωνσταντία και για λίγο έγινε κύριος του νησιού Ύστερα από microια περίοδο αραβικής κατοχής η διάρκεια της οποίας δεν είναι ακριβής υπογράφτηκε microια συνθήκη microεταξύ της βυζαντινής κυβέρνησης και του χαλιφάτου microε την οποία η Κύπρος αποστρατικοποιήθηκε και περιήλθε στην κοινή επικυριαρχία των δύο κρατών που διαmicroοίρασαν τον ετήσιο φόρο microεταξύ τους Η συγκυριαρχία αυτή που κάποτε διακοπτόταν από εφήmicroερες εχθροπραξίες διάρκεσε ως το 965 όταν η Κύπρος ενσωmicroατώθηκε και πάλι στη βυζαντινή αυτοκρατορία Αυτοί οι αιώνες της σχετικής αποmicroόνωσης είναι πιθανό και η περίοδος κατά την οποία η κυπριακή διάλεκτος άρχισε να ακολουθεί διαφορετικό microονοπάτι ανάπτυξης

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

από τα ελληνικά των πιο κεντρικών περιοχών Με την πρώτη της εmicroφάνιση στη λογοτεχνία τον 14ο αιώνα είχαν ήδη καθιερωθεί τα περισσότερα από τα σηmicroερινά χαρακτηριστικά της Τα ∆ωδεκάνησα όπως η Κύπρος για πολύ καιρό ήταν ένα είδος ουδέτερης γης ανάmicroεσα στο Βυζάντιο και τους Άραβες και πιθανόν τότε καθιερώθηκαν και τα κύρια διακριτικά χαρακτηριστικά των ιδιωmicroάτων τους ndashπου έχουν πολλά κοινά microε το κυπριακό Επιπρόσθετα microερικά από τα ίδια τα νησιά όπως η Κάρπαθος για πολύ καιρό ήταν αποτελmicroατωmicroένα έξω από το κύριο ρεύmicroα της ζωής στην ύστερη ρωmicroαϊκή και πρώιmicroη βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίς να είναι σηmicroαντικά ούτε για τον πόλεmicroο ούτε για το εmicroπόριο ούτε για τον φόρο που προmicroήθευαν Αναmicroφίβολα η κοινή ελληνική που microιλιούνταν εκεί πριν από την άφιξη των Αράβων είχε ένα παράξενο και αρχαϊκό χρωmicroατισmicroό και ίσως να είχε διατηρήσει πολλά χαρακτηριστικά ndashόχι όmicroως και ολόκληρες δοmicroές- που κληροδοτήθηκαν από την οmicroιλούmicroενη εκεί διάλεκτο πριν από την εξάπλωση της κοινής Η αραβική κατοχή της Κρήτης ήταν microεταγενέστερη και συντοmicroότερη από της Κύπρου Η νήσος καταλήφθηκε από lsquoΑραβες microετανάστες από την Ισπανία που εγκαταστάθηκαν για λίγο στην Αίγυπτο το 823 ή το 825 και παρέmicroεινε στα χέρια των Αράβων microέχρι την ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά το 967 Πολύ λίγα γνωρίζουmicroε για τη ζωή του ελληνικού πληθυσmicroού στην αραβοκρατούmicroενη Κρήτη Αλλά σίγουρα δεν υπήρχε microεγάλη επικοινωνία microε τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο Η περίοδος αυτής της κατάκτησης πιθανόν να είναι κρίσιmicroη για την καθιέρωση των χαρακτηριστικών τα οποία ξεχωρίζουν την κρητική διάλεκτο που είναι πολύ λιγότερο αρχαϊκή από τις διαλέκτους της Κύπρου ή των ∆ωδεκανήσων Αναmicroφίβολα ήδη πριν από το 823 η γλώσσα της Κρήτης που δεν διαδραmicroάτισε microεγάλο ρόλο στη ζωή της βυζαντινής αυτοκρατορίας είχε αρχίσει να αναπτύσσει τα δικά της χαρακτηριστικά Tώρα υπάρχουν δύο microόνο microικροσκοπικοί θύλακες ελληνικής γλώσσας στη νότια Iταλία Λίγους αιώνες πρωτύτερα η έκτασή τους ήταν πολύ microεγαλύτερη Aκόmicroα πιο παλιά ακούει κανείς για ελληνικά που microιλιούνταν σε πολλά microέρη της νότιας Iταλίας Eίναι λοιπόν σαφές ότι υπήρχε σηmicroαντική microετανάστευση από την Eλλάδα κατά τους βυζαντινούς χρόνους Tον 8ο αιώνα ακούmicroε από τη διοίκηση των εικονοmicroάχων αυτοκρατόρων για πρόσφυγες -ως επί το πλείστον microοναχούς και έτσι δεν είναι πιθανό ότι συνέβαλαν σταθερά στο δηmicroογραφικό σχήmicroα- όπως και για φυγάδες από τη δυτική Πελοπόννησο και από αλλού στη διάρκεια των αβαρικών και σλαβικών εισβολών στο τέλος του 6ου και τον 7ο αιώνα Kαι κατά τη βυζαντινή ανάκτηση στα τέλη του 9ου και τον 10ο αιώνα έγιναν αρκετές εγκαταστάσεις Eλλήνων από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας σε περιοχές που πάρθηκαν από τους lsquoΑραβες ή microερικές φορές από τους Λοmicroβαρδούς Mελετητές της ελληνικής γλώσσας στην Iταλία τον 19ο αιώνα υπέθεσαν ότι οι θύλακες που σώζονταν ήταν οι απόγονοι του εποικισmicroού που έγινε στους βυζαντινούς χρόνους και κοίταζαν στις διαλέκτους της ηπειρωτικής Eλλάδας -πολύ συχνά και microάταια- για παράλληλα προς τα ιδιόmicroορφα χαρακτηριστικά των ελληνικών της Bova και του Otranto Eίναι τώρα σαφές ιδίως από τις έρευνες των Rohlfs και Caratzas ότι η γλώσσα των θυλάκων αυτών είναι ο απόγονος όχι της γλώσσας των βυζαντινών microεταναστών αλλά των Eλλήνων αποίκων της Mεγάλης Eλλάδας Mε άλλα λόγια τα ελληνικά δεν έσβησαν ποτέ εντελώς στη νότια Iταλία αν και η περιοχή στην οποία microιλιούνταν περιορίστηκε πολύ από την προέλαση της λατινικής Όταν έφτασαν οι βυζαντινοί microετανάστες βρήκαν ελληνόγλωσσους χωρικούς που σε microερικές περιοχές ήταν ακόmicroη εγκατεστηmicroένοι στη γη η γλώσσα των οποίων ήταν microια ανεξάρτητη ανάπτυξη του ιδιώmicroατος της microεγάλης Eλλάδας στην ύστερη ρωmicroαϊκή αυτοκρατορία και αναmicroφίβολα microια επαρχιακή ποικιλία της κοινής microε έναν έντονο διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Mόνο microε την υπόθεση αυτή microπορεί να εξηγηθεί η παρουσία τόσο πολλών αρχαϊκών χαρακτηριστικών που δεν βρίσκονται σε καmicroιά άλλη ελληνική διάλεκτο Kαι δεν υπάρχει τίποτε ασυmicroβίβαστο microrsquo αυτή στην ισχνή ιστορική έκθεση Eδώ έχουmicroε λοιπόν microια ελληνόφωνη κοινότητα αποmicroονωmicroένη από τον υπόλοιπο ελληνικό κόσmicroο ουσιαστικά από την εποχή του θανάτου του Θεοδοσίου το 395 microε microια σύντοmicroη επανενσωmicroάτωση ανάmicroεσα στην επανάκτηση του Iουστινιανού και στην αύξηση της δύναmicroης των Λοmicroβαρδών και των Aράβων και πάλι στη βυζαντινή ανακατάληψη τον 10ο και 11ο αιώνα αποmicroακρυσmicroένη πάντοτε από τα κέντρα δύναmicroης και κουλτούρας Aυτές ήταν οι συνθήκες που βοήθησαν τη διαmicroόρφωση των αρχαϊκών microε τις αποκλίσεις τους ελληνικών διαλέκτων των δίγλωσσων τώρα κατοίκων των δύο θυλάκων στο δάκτυλο και τη φτέρνα της Iταλίας Είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσουmicroε τις περιστάσεις microέσα στις οποίες καθιερώθηκαν οι διαφορές microέσα στην ηπειρωτική οmicroάδα των διαλέκτων Η ιδιόmicroορφη συmicroπεριφορά των ατόνων φωνηέντων στα βόρεια ιδιώmicroατα έχει συνδεθεί microε τις εκτεταmicroένες εγκαταστάσεις Αλβανών στη

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

βόρεια Ελλάδα στον ύστερο microεσαίωνα Αλλά πέρα από το γεγονός ότι δεν υπάρχει όmicroοιο χαρακτηριστικό στην αλβανική πρόσφατες microελέτες υποδεικνύουν ότι δεν υπήρχε διάκριση ανάmicroεσα στα τονισmicroένα και άτονα φωνήεντα στη βόρεια ελληνική πριν από τον 12ο αιώνα ενώ η αλβανική εποίκηση δεν έγινε microαζική παρά τον 14ο αιώνα Η σλαβική επίδραση είναι microια πιθανή εξήγηση αφού σηmicroαντικές περιοχές της βόρειας Ελλάδας καταλήφθηκαν κατά περιόδους από τους Βουλγάρους και σε microερικά βουλγαρικά ιδιώmicroατα υπάρχει σήmicroερα microια παρόmicroοια διαφοροποίηση ανάmicroεσα σε τονιζόmicroενα και άτονα φωνήεντα lsquoΆλλες αιτίες που προτείνονται είναι η επίδραση ενός δυναmicroικού τονισmicroού και microια συνέχιση της τάσης να στενεύουν microερικά φωνήεντα τάση που φαίνεται ήδη στη θεσσαλική διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής Μια όmicroοια αλλά όχι ταυτόσηmicroη διάκριση στη συmicroπεριφορά ανάmicroεσα στα τονιζόmicroενα και στα άτονα φωνήεντα βρίσκουmicroε σε microερικά ιδιώmicroατα της Μικράς Ασίας όπου πιθανόν έχει εντελώς ανεξάρτητη καταγωγή Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η microακροχρόνια λατινική κατοχή του microεγαλύτερου microέρους της ηπειρωτικής Ελλάδας και πολλών νησιών των Κυκλάδων ενθάρρυνε τη διαλεκτική διαφοροποίηση καθώς κατέβηκε το γόητρο της γλώσσας της microητρόπολης και διακόπηκε κατά ένα microεγάλο microέρος το παραδοσιακό εκπαιδευτικό σύστηmicroα Οι ιδιαιτερότητες των ουσιαστικά τώρα εξαφανισmicroένων ιδιωmicroάτων των Μεγάρων της Αίγινας της Αθήνας και της Κύmicroης στην Εύβοια που περιλάmicroβαναν απεικόνιση του αρχαίου ελληνικού υ microε το u ίσως θα πρέπει να εξηγηθούν ενmicroέρει από το γεγονός ότι για αιώνες ήταν ελληνόφωνοι θύλακες σε microια περιοχή πυκνής εγκατάστασης Αλβανών Αλλά τα αρχαϊκά τους χαρακτηριστικά δεν microπορούν να εξηγηθούν εξολοκλήρου από αυτήν της σχετικά πρόσφατη αποmicroόνωση Οι γραmicromicroές που ακολουθούνται από microερικά ισόγλωσσα σήmicroερα είναι το αποτέλεσmicroα microετακινήσεων πληθυσmicroών στην τουρκική περίοδο Για παράδειγmicroα ο βόρειος χαρακτήρας της διαλέκτου της Σάmicroου οφείλεται στην εγκατάσταση εκεί πολλών microεταναστών από τη βόρεια Ελλάδα [hellip] Είναι σαφές ότι οι ελληνικές διάλεκτοι συχνά δείχνουν στη δοmicroή τους το είδος των αποκλίσεων οι οποίες κατά την απουσία ενοποιητικών παραγόντων microπορούσαν να προκαλέσουν τη δηmicroιουργία microιας οmicroάδας γλωσσών τόσο διαφορετικών όσο και η ρωmicroανική ή η σλαβική οικογένεια Οι ενοποιητικοί παράγοντες ήταν πάντοτε ισχυροί η πολιτική και πολιτιστική ενότητα που καλλιεργούσε ή επέβαλλε η βυζαντινή αυτοκρατορία η έννοια της ταυτότητας της οmicroάδας σε αντίθεση microε τους Μουσουλmicroάνους τους Αρmicroένιους τους Σλάβους ή τους Λατίνους της δύσης που microε τον καιρό έγινε microια έννοια εθνικής ταυτότητας η επίδραση της εκπαίδευσης οι microετακινήσεις των ατόmicroων και των οmicroάδων microέσα στον ελληνόγλωσσο κόσmicroο Στα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί περαιτέρω παράγοντες που ευνοούν την ενότητα καθολική στοιχειώδης εκπαίδευση στρατιωτική υπηρεσία βελτίωση των δρόmicroων και των microεταφορών η επιρροή των microέσων microαζικής επικοινωνίας όπως ο κινηmicroατογράφος το ραδιόφωνο και η τηλεόραση και πάνω απrsquo όλα η ταχεία microετακίνηση του πληθυσmicroού από την ύπαιθρο στις πόλεις Ολόκληρες περιοχές όπως η Μάνη κατοικούνται microόνο αραιά και σχεδόν αποκλειστικά από τους ηλικιωmicroένους Σε πολλά microικρά νησιά η microετανάστευση είναι ο κανόνας και για τους άντρες και για τις γυναίκες όταν ενηλικιώνονται Το αποτέλεσmicroα είναι η ταχεία εξαφάνιση πολλών ελληνικών διαλέκτων που microόνο microια γενιά πρωτύτερα ήταν σε πλήρη χρήση Οι πιο πολλές από τις διαλέκτους της κεντρικής Ελλάδας και της Πελοποννήσου έχουν αντικατασταθεί από την ΚΝΕ microε λιγότερο ή περισσότερο τοπικό διαλεκτικό χρωmicroατισmicroό Το ίδιο αληθεύει για τις διαλέκτους που microιλιούνται στα Ιόνια νησιά στα Κύθηρα και στα microικρότερα νησιά του Αιγαίου Η διαλεκτική γλώσσα διατηρείται καλύτερα στη βόρεια Ελλάδα και στα microεγαλύτερα νησιά όπως η Κρήτη η Ρόδος και η Χίος Αλλά ακόmicroα κι εκεί όλες οι τάξεις δεν χρησιmicroοποιούν πια τη διάλεκτο για τηνανεπίσηmicroη επικοινωνία ανάmicroεσά τους η χρήση της διαλέκτου περιορίζεται κυρίως στα χωριά Μόνο στην Κύπρο η τοπική διάλεκτος (που έχει διάφορες τοπικές παραλλαγές) είναι το καθολικό microέσο της ανεπίσηmicroης επικοινωνίας

[4] Πόσο αποφασιστικά microπορεί η σχετική έρευνα να αλλάξει τις απόψεις microας γίνεται φανερό και από την περίπτωση ενός ρωσοελληνικού εγχειριδίου του 15ου αιώνα που ως σήmicroερα πιστεύαmicroε ότι παρουσιάζει τυπικά γνωρίσmicroατα των βορείων ιδιωmicroάτων και το θεωρούσαmicroε ως microια ασφαλή σταθερά για τον καθορισmicroό ενός terminus ante quem της εmicroφάνισής τους Tελικά αποδείχθηκε (Tzitzilis 1999) ότι πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα γλωσσικά microνηmicroεία της ποντιακής διαλέκτου Mια άλλη βασική αδυναmicroία όλων σχεδόν των προσπαθειών που αναφέραmicroε είναι ότι αγνοούν εντελώς τον παράγοντα των γλωσσικών επαφών H στάση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στην περίπτωση των βορείων ιδιωmicroάτων microιας και είναι γνωστό ότι τα βασικά τους χαρακτηριστικά έχουν παmicroβαλκανικό χαρακτήρα

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

[5] Κείmicroενο 3 Πίνακας ισογλώσσων από το Kοντοσόπουλος 1994 ∆ιάλεκτοι και ιδιώmicroατα της νέας ελληνικής Aθήνα copy

Tσακωνιά

Kαππαδ

Πόντος

Bιθυνία

Iωνία

Nότιος

Kύπρος

∆ωδεκάν

Xίος

Iκαρία

Kυκλάδε

Kρήτη

Kύθηρα

Πελοπ

όνMάνη

Eπτάνησ

Mέγαρα

Ήπειρ

οςΣτερεά

Θεσσα

λίMακεδονί

Aνατ

Θράκη

Λέσβ

οςΛή

microνος

Σαmicroοθρά

Ίmicroβρος

Σκύρος

πτώση των άτονων i και u

στένωση των άτο-νων e και o

προφορά υ και οι σαν ου

ασυνίζητα -ία και

-έα microπ [b ] ντ [d ]

γκ [g] ποικίλα

αλλόφωνα του λ τσιτακισmicroός απουράνωση

των συριστικών δασέα

συριστικά microεσοφωνηεντ

ικό γ ή γι πτώση

microεσοφω- νηεντικού γ γι

διατήρηση και ανά- πτυξη -ν

αφοmicroοίωση -ν σε συνεκφορά

ποικίλα πάθη συmicroφώνων

διπλά σύmicroφωνα

γ΄ πληθ ρηmicroάτων σε -ουσι -ασι

χρονική αύξηση ρηmicroάτων

αόριστος σε -κα αντί -σα

περισπώmicroενοι ρηmicroατικοί τύποι

λέει του αντί του λέει

φέρε microε αντί φέρε microου

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

είντα αντί τι

bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει καθολική ισχύ bull Το φαινόmicroενο παρουσιάζει microικρή συχνότητα ή παρατηρείται σε ένα microόνο microέρος της αντίστοιχης περιοχής Η απουράνωση κάνει τα σύmicroφωνα δασέα Ατελής συνίζηση ndashέα- εά bull Αντί ndashέα -έας έχουmicroε ndashέ ές minus Το φαινόmicroενο δεν παρατηρείται

[6] Tσακωνική Anagnostopulos G 1926 Tsakonische Grammatik Bερολίνο-Aθήνα Pernot H 1934 Introduction agrave l eacutetude du dialecte tsakonien Παρίσι Kωστάκης A 1951 Σύντοmicroη γραmicromicroατική της Tσακωνικής διαλέκτου Aθήνα Πόντος Oikonomides D 1888 Lautlehre des Pontischen Λειψία Παπαδόπουλος A 1955 Iστορική γραmicromicroατική της Ποντικής διαλέκτου Aθήναι Kαππαδοκία Dawkins R 1916 Modern Greek in Asia Minor Cambridge Aνδριώτης N 1948 Tο γλωσσικό ιδίωmicroα των Φαράσων Aθήνα Kάτω Iταλία Rohlfs G 1950 Historische Grammatik der unteritalienischen Graumlzitaumlt Mόναχο Mακεδονία Mπουντώνας E Mελέτη περί του γλωσσικού ιδιώmicroατος Bελβενδού και περιχώρων Aρχεία Kοραή 1 5-120 Θράκη Ψάλτης Σ 1905 Θρακικά Aθήναι Ήπειρος Houmleg C 1925-1925 Les Saracatsans Παρίσι Θεσσαλία Tζάρτζανος A 1909 Περί της συγχρόνου θεσσαλικής διαλέκτου Aθήναι Pόδος Tsopanakis A 1940 La phoneacutetique des parlers de Rhodes Aθήνα Λέσβος Kretschmer P 1905 Der heutige lesbische Dialekt verglichen mit den uumlbrigen nordgriechischen Mundarten Bιέννη Xίος Pernot H 1907-1946 Eacutetudes de linguistique neacuteo-helleacutenique Παρίσι

[7] Πρόκειται για τις microονογραφίες του A Xαραλαmicroπόπουλου Φωνολογική ανάλυση της τσακωνικής διαλέκτου (Θεσσαλονίκη 1980) της M Mαργαρίτη-Pόγκα Φωνολογική ανάλυση του σιατιστινού ιδιώmicroατος (Θεσσαλονίκη 1985) του Σ Xατζησαββίδη Φωνολογική ανάλυση της ποντιακής διαλέκτου (Iδίωmicroα της Mατσούκας) (Θεσσαλονίκη 1985) και microερικά χρόνια αργότερα του N Kατσάνη Tο γλωσσικό ιδίωmicroα της Σαmicroοθράκης (Θεσσαλονίκη 1996) όπου γίνεται παράλληλη χρήση του παραδοσιακού και του δοmicroικού microοντέλου Aν τα

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

έργα της πρώτης περιόδου είναι φωνητικά προσανατολισmicroένα σε αυτά της δεύτερης περιόδου το κέντρο βάρους πέφτει στη φωνολογία

[8] Στην κατηγορία αυτή ανήκουν microια σειρά από σηmicroαντικά λεξικά όπως το Iστορικόν λεξικόν της ποντικής διαλέκτου του A Παπαδόπουλου (Aθήνα 1958-1961) το Λεξικό της τσακωνικής διαλέκτου του Kωστάκη (Aθήνα 1986-1987) και το Lexicon graecanicum Italiae inferioris του G Rohlfs (Tuumlbingen 1964) Ξεχωριστή θέση εξαιτίας της ποιότητας και της φύσης του κατέχει το Lexikon der Archaismen in neugriechischen Dialekten του N Aνδριώτη (Bιέννη 1976) Tο Iστορικόν λεξικόν της τε κοινώς οmicroιλουmicroένης και των ιδιωmicroάτων της Aκαδηmicroίας Aθηνών που φιλοδοξεί να συmicroπεριλάβει το σύνολο του διαλεκτικού πλούτου των νεοελληνικών ιδιωmicroάτων κι από το οποίο ως σήmicroερα έχουν εκδοθεί microόνο πέντε τόmicroοι (A- δαχτυλωτός) φαίνεται πως παρά τις φιλότιmicroες προσπάθειες των συνεργατών του δύσκολα θα ξεπεράσει ορισmicroένες εθιmicroικά ―ίσως και θεσmicroικά― παγιωmicroένες αδυναmicroίες

bull[9] Κείmicroενο 4 Petyt K M 1980 The Study of Dialect An Introduction to Dialectology Kεφ1 Language dialect and accent Λονδίνο Andreacute Deutsch σελ 27-29 copy Andreacute Deutsch Αν και ο όρος διάλεκτος έχει χρησιmicroοποιηθεί περισσότερο microε αναφορά σε γεωγραφικές διαφορές στο πλαίσιο microιας γλώσσας (πχ βόρειες και νότιες διάλεκτοιmiddot διάλεκτοι του Γιόρκσαϊρ του Λάνκαστερ και του Νορθάmicroπερλαντmiddot ή αναφερόmicroενος σε λεπτότερες διακρίσεις πχ οι διάλεκτοι του δυτικού και του ανατολικού Γιόρκσαϊρmiddot ή ακόmicroη οι διάλεκτοι του Μπράντφορντ του Χάλιφαξ και του Χάντερσφιλντ και ούτω καθrsquo εξής) τα τελευταία χρόνια έχει επίσης χρησιmicroοποιηθεί microε αναφορά στην κοινωνική διάσταση της γλωσσικής διαφοράς

Για παράδειγmicroα τρεις άνθρωποι από την ίδια γεωγραφική περιοχή του δυτικού Γιόρκσαϊρ microπορεί να προφέρουν την πρόταση Irsquom going home to Huddersfield microε αρκετά διαφορετικό τρόπο ο καθένας πχ

I [13sls13s] II [1313s] III [13sls13|13s]

Ο άνθρωπος που θα χρησιmicroοποιήσει την πρώτη παραλλαγή θα είναι σχεδόν αναmicroφισβήτητα αρκετά υψηλής κοινωνικής θέσης και αυτός που θα χρησιmicroοποιήσει την τρίτη αρκετά χαmicroηλήςmiddot η δεύτερη παραλλαγή είναι microάλλον η πιο συνηθισmicroένη στην περιοχή και θα χρησιmicroοποιηθεί από τους περισσότερους ανθρώπους της microεσαίας τάξης Οι τρεις παραλλαγές microπορεί να θεωρηθεί ότι αναπαριστούν διαφορετικές κοινωνικές διαλέκτους

Είναι ορθώς όmicroως τέτοια ζητήmicroατα microέληmicroα της διαλεκτολογίας Οι microη ειδικοί microερικές φορές ισχυρίζονται ότι κάποιες ποικιλίες laquoδεν είναι πραγmicroατικά διάλεκτοιraquo Πολλοί από αυτούς θρηνούν το γεγονός ότι σε περιοχές όπου η laquoαληθινή διάλεκτοςraquo κάποτε άνθιζε τώρα το microόνο που ακούγεται είναι microια laquoλοξή σαχλή λαλιάraquo Για παράδειγmicroα ο τελευταίος χαρακτηρισmicroός θα αποδιδόταν από microερικούς ανθρώπους του δυτικού Γιόρκσαϊρ στη φράση [| ] s s ] q ]] wersquore getting our books back from the teacher today ως απόδοση της laquoαυθεντικήςraquo διαλέκτου θα θεωρούσανε ας πούmicroε την [| | r cq ]

Αυτή την αντίρρηση στην αντιmicroετώπιση της κοινωνικής ποικιλότητας ως διαλεκτολογίας δεν θα τη δεχόmicroουνα Κάθε γλωσσική ποικιλία αλλάζει αδιάκοπαmiddot στην περίπτωση microιας γεωγραφικής διαλέκτου κάποιες αλλαγές (πχ [ ] σε [ s] [c] σε [q]) είναι προς την κατεύθυνση της πρότυπης γλώσσαςmiddot άλλες microπορεί να έχουν microια κατεύθυνση προς microη πρότυπες εκδοχές (πχ η χρήση του γλωσσιδικού κλειστού []] αντί του [t] ndash το οποίο microάλιστα είναι συνηθέστερα το

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

χαρακτηριστικό που ευθύνεται για τον χαρακτηρισmicroό laquoλοξήraquo) Όmicroως η ποικιλία παραmicroένει ακόmicroη γεωγραφικά προσδιορίσιmicroη ndashmicroια διάλεκτος

Από την άλλη πλευρά ο γλωσσολόγος microπορεί να πει ότι η κοινωνική ποικιλότητα είναι το πεδίο της κοινωνιογλωσσολογίας και όχι της διαλεκτολογίας Όmicroως και αυτό θα το απέρριπτα Θα microπορούσε να υποστηριχθεί ότι η διαλεκτολογία είναι κλάδος της κοινωνιογλωσσολογίας ndashόχι όmicroως ότι η πρώτη πρέπει να περιορίζεται στις γεωγραφικές διαφορές καθώς η γεωγραφική και η κοινωνική ποικιλότητα προφανώς διαπλέκονται Τα τρία παραπάνω παραδείγmicroατα εικονογραφούν το γεγονός ότι η οmicroιλία είναι περισσότερο γεωγραφικά σηmicroαδεmicroένη προς το κάτω άκρο της κοινωνικής κλίmicroακας Ο οmicroιλητής της πρώτης παραλλαγής ενεργοποιεί τη γεωγραφικά ουδέτερη παραδεδοmicroένη προφορά (RP)middot αυτός της δεύτερης θα κρινόταν πως έχει την ιδιαίτερη προφορά του δυτικού Γιόρκσαϊρmiddot αυτός της τρίτης θα είναι microάλλον διαλεκτόφωνος η προέλευση του οποίου θα microπορούσε να εντοπιστεί στην περιοχή του Χάντερσφιλντ

Στη Βρετανία η οmicroιλία των ανώτερων κοινωνικών τάξεων τείνει να microην παρουσιάζει microεγάλες διαφορές από τη microια περιοχή στην άλλη Αυτό οφείλεται microεταξύ άλλων στη microεγαλύτερη γεωγραφική τους κινητικότητα και ιδιαίτερα στο γεγονός ότι αυτές οι οmicroάδες συνηθίζουν να στέλνουν τα παιδιά τους σε οικοτροφεία συχνά microακριά από την ιδιαίτερη πατρίδα τους όπου είναι πιθανόν να εξαφανιστούν γνωρίσmicroατα της τοπικής οmicroιλίας και να αποκτηθεί η ΠΠ (RP) Αυτοί που βρίσκονται πιο κάτω στην κοινωνική κλίmicroακα είναι πιο πιθανό να παραmicroείνουν κοντά στα σπίτια τους και να λάβουν τη microόρφωσή τους σε σχολεία της περιοχής συχνά από δασκάλους που έχουν και οι ίδιοι κάποια τοπικά γνωρίσmicroατα στην οmicroιλία τουςmiddot αυτοί εποmicroένως έχουν τοπική ιδιαίτερη προφορά Οι κατώτερες τάξεις ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές τείνουν να είναι οι λιγότερο κινητικές και έχουν τις λιγότερες πιθανότητες να microάθουν ακόmicroη και την πρότυπη αγγλικήmiddot συχνά microιλούν microε σηmicroαδεmicroένες γεωγραφικά προφορές και αποτελούν το κατεξοχήν τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που είναι πιθανότερο να χρησιmicroοποιήσει microια γεωγραφική διάλεκτο

Έχει προταθεί ότι η κατάσταση σχετικά microε τις γεωγραφικές και κοινωνικές διαλέκτους στη Βρετανία microπορεί να αναπαρασταθεί διαγραmicromicroατικά από ένα τρίγωνο (βλέπε την εικόνα) όπου η κάθετη διάσταση αναπαριστά την κοινωνική τάξη και η οριζόντια τη γεωγραφική περιοχή Στη βάση υπάρχει ένας σηmicroαντικός βαθmicroός γεωγραφικής διαφοροποίησης που είναι ευρύτερης στην αγροτική και ανειδίκευτη βιοmicroηχανική εργατική τάξηmiddot αλλά ανεβαίνοντας την κοινωνική κλίmicroακα η γεωγραφική διαφοροποίηση ελαττώνεται ώσπου στην κορυφή στην υψηλότερη τάξη στην ουσία εξαφανίζεται Η εκδοχή του διαγράmicromicroατος αυτού που παρατίθεται εδώ επιχειρεί επίσης να εκφράσει το γεγονός ότι σε σχέση microε τη διάλεκτο (όπως ορίστηκε παραπάνω δηλ βάσει του λεξιλογίου της γραmicromicroατικής και ως ένα βαθmicroό της φωνολογίας) υπάρχει ένα microεγαλύτερο τmicroήmicroα της κοινωνικής ιεραρχίας που χρησιmicroοποιεί τη microη τοπική πρότυπη αγγλική από ότι σε σχέση microε την προφορά (δηλ τη φωνητική και άλλες περιοχές της φωνολογίας) όπου microόνο η υψηλότερη τάξη τείνει να χρησιmicroοποιεί την laquoουδέτερηraquo ΠΠ (RP)

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Μετάφραση Νίκος Γεωργίου

[10] Κείmicroενο 5 Drettas G 2000 Στο Η ελληνική γλώσσα και οι διάλεκτοί της επιmicro Α-Φ Χριστίδης κά 35-42 Αθήνα ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας copy ΥΠΕΠΘ amp Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας Η γεωγραφική κατανοmicroή της διαλέκτου Ύστερα από τις microαζικές microετακινήσεις πληθυσmicroών microετά το 1919 η ποντιακή σήmicroερα είναι παρούσα στην Tουρκία ―στην περιοχή προέλευσής της― δυτικά της Tραπεζούντας (περιοχή της Tόνιας) και ανατολικά της στη ζώνη του Όφη Πόντιοι βρίσκονται και στην Kοινοπολιτεία Aνεξαρτήτων Kρατών στο βόρειο Kαύκασο και στη Γεωργία Στην Eλλάδα η περιφέρεια της Aθήνας συγκεντρώνει πολλούς Πόντιους στην Kαλλιθέα σίγουρα όmicroως το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του πληθυσmicroού που προέρχεται από τον Πόντο και εδώ και microερικά χρόνια από τον Kαύκασο εντοπίζεται σήmicroερα στη Mακεδονία και τη Θράκη Πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε το γεγονός ότι από δηmicroογραφική άποψη η ποντιακή είναι σήmicroερα microία από τις microεγάλες διαλέκτους του συνόλου της νέας ελληνικής όπως η κυπριακή ή η κρητική Λόγω του σηmicroαντικού αριθmicroού οmicroιλητών της ndashενεργητικών ήκαι παθητικώνndash λειτουργεί ως σηmicroαντικό υπόστρωmicroα των σύγχρονων ποικιλιών της κοινής H παρατήρηση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για την παραλλαγή της βόρειας δηmicroοτικής που microιλιέται στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης (πχ Kαλαmicroαριά Σταυρούπολη Πανόραmicroα κλπ) Όπως και άλλες οmicroάδες που συνιστούν την ελληνοφωνία οι Πόντιοι συmicromicroετείχαν σε microεταναστευτικά ρεύmicroατα που επηρέασαν τις αγροτικές περιοχές ήδη από το 19ο αιώνα Aυτό σηmicroαίνει ότι ένα σηmicroαντικό κοmicromicroάτι ανάmicroεσά τους οργανώθηκε microε βάση ένα microοντέλο διασποράς το οποίο καθόρισε τους συγκεκριmicroένους τρόπους προσαρmicroογής των γλωσσικών πρακτικών τους στην πολυγλωσσία και την ποικιλότητα (Drettas 1997 1998) Για να φωτίσω σύντοmicroα το σηmicroείο αυτό θα αναφέρω ένα παράδειγmicroα που πρόσφατα παρατήρησα στη Θεσσαλονίκη Mετά την κατάρρευση της EΣΣ∆ η microετανάστευση των Ποντίων στην Eλλάδα εντάθηκε Παρατηρούmicroε λοιπόν όχι microόνο τη διατήρηση της χρήσης της ρωσικής στην ενδο-οmicroαδική επικοινωνία αλλά και την κυκλοφορία δύο τουλάχιστον περιοδικών στα ρωσικά τα οποία δηmicroιουργήθηκαν για να καλύψουν τις συγκεκριmicroένες ανάγκες του προερχόmicroενου από την πρώην Σοβιετική Ένωση πληθυσmicroού H εισαγωγή στον microακεδονικό χώρο γραπτής παραγωγής σε laquoσλάβικηraquo γλώσσα θα ήταν αδιανόητη πριν από δέκα χρόνια H συmicroπεριφορά αυτή θα microπορούσε να επιδράσει θετικά εξαλείφοντας τις αγκυλώσεις που η ελληνική κοινωνία κληρονόmicroησε από τον εmicroφύλιο πόλεmicroο

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Όπως και στην περιοχή του Παρισιού της δεκαετίας του rsquo30 παρατηρείται microια διαδικασία microετασχηmicroατισmicroού της περιφέρειας της Θεσσαλονίκης σε προάστια Eκεί όπου συγκεντρώνονται microετανάστες προερχόmicroενοι από τα ίδια χωριά το ποντιόφωνο στοιχείο εmicroπλέκεται σε microια κοινωνιογλωσσική διεπίδραση την οποία πρέπει να περιγράψουmicroε αν και είναι ακόmicroη πολύ νωρίς για να παρατηρήσουmicroε τις συνέπειές της [11] Κείmicroενο 6 Τριανταφυλλίδης Μ 1963 Tα laquoντόρτικαraquo της Eυρυτανίας Συmicroβολή στα ελληνικά laquomicroαστόρικαraquo Στο Άπαντα Mανόλη Tριανταφυλλίδη 2ος τόmicro 33-45 Θεσσαλονίκη Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυmicroα Mανόλη Tριανταφυλλίδη] 1 Εισαγωγικά Στις άλλες γλώσσες έχοmicroε από καιρό άφθονες συλλογές και γόνιmicroες microελέτες για τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που γεννήθηκαν στα σπλάχνα τους και που είναι σήmicroερα ένα διδαχτικό κεφάλαιο της ιστορίας τους ενδιαφέρον και από λαογραφική άποψη ακόmicroη Τα συνθηmicroατικά αυτά ιδιώmicroατα έχουν κατά τους διάφορους λαούς διαφορετικές ονοmicroασίες (argot στη Γαλλία Rotwelsch στη Γερmicroανία cant στην Αγγλία germania στην Ισπανία gergo στην Ιταλία bargoens στην Ολλανδία hantyrka στη Βοηmicroία fantersprog στη Σκανδιναβία) και microπορούmicroε να τα χαρακτηρίσουmicroε έτσι είναι ιδιώmicroατα που τα microεταχειρίζονται άνθρωποι microε κοινά ενδιαφέροντα ή microε την ίδια απασχόληση οmicroότεχνοι κάποτε για αστείο συνήθως όmicroως microε το σκοπό να συνεννοούνται microεταξύ τους microυστικά έτσι που να microην τους καταλαβαίνουν οι άλλοι συχνά microάλιστα και για να πολεmicroήσουν την κοινωνία προς την οποία βρίσκονται microε τα ιδιαίτερά τους συmicroφέροντα σε αντίθεση και εχθρότητα [hellip] 3 Τα ντόρτικα Τα ντόρτικα δεν είναι γλώσσα σωστή και ολόκληρη microε την έννοια που συνηθίζουmicroε στη λέξη αυτή Είναι ndashκαθώς δα γίνεται microε τις περισσότερες συνθηmicroατικές γλώσσες ένα περιορισmicroένο σύνολο από λέξεις που συναποτελούν microια συmicroβατική φρασεολογία και ανακατώνονται όσο αυτό χρειάζεται στην οmicroιλία απάνω microε ελληνικές Καθώς microου εξηγούσε ο νέος βιολιντζής laquoδε βάζοmicroε πολλές λέξεις Μια Και άmicroα βάλοmicroε είmicroαστε συνεννοηmicroένοιraquo Στη συλλογή microου έχω καmicroιά εκατοστή ρίζες microε τα παράγωγά τους και δε νοmicroίζω πως επιmicroονώτερη συναγωγή θα έφερνε στο φως σηmicroαντικά microεγαλύτερο αριθmicroό έτσι που νrsquo άλλαζε ο χαρακτήρας της γλώσσας αυτής Οι ντόρτικες λέξεις είναι ως προς τη γραmicromicroατική τους κατηγορία οι περισσότερές τους ουσιαστικά και αρκετά ρήmicroατα˙ και ακόmicroη λίγα επίθετα και ελάχιστα αριθmicroητικά και επιρρήmicroατα Οι έννοιες που εκφράζουν αναφέρονται στrsquo αντικείmicroενα της καθηmicroερινής ζωής και όσα περισσότερο φαίνεται πως ενδιαφέρουν εκείνους που microιλούν τα ντόρτικα ndashόταν τους παρουσιάζεται η ανάγκη να το κάνουν Τrsquo αντικείmicroενα αυτά είναι το χρήmicroα το γλέντι το φαγί η αγάπη η αστυνοmicroία Ως προς τη microορφή τους τη φωνητική το παραγωγικό τη σύνταξη (όσο microπορούmicroε να microιλήσουmicroε και γιrsquo αυτή) ακολουθούν τους νόmicroους της ελληνικής γλώσσας˙ στη φωνητική microάλιστα καθρεφτίζουν τη ρουmicroελιώτικη προφορά όπως τουλάχιστο τη βρίσκουmicroε στα microεγαλύτερα κέντρα καθώς το Καρπενήσι Κάποια εξαίρεση κάνει το τυπικό Έχουmicroε και εδώ πολλές λέξεις που σχηmicroατίζονται σαν τις ελληνικές κοντά τους όmicroως και άφθονες άκλιτες ουσιαστικά ουδέτερα σε σύmicroφωνο και ρήmicroατα (όλα τους) απολιθωmicroένα microε κάτι ξενόηχες καταλήξεις Στα ουσιαστικά διατηρήθηκε και ένας ανελλήνιστος σχηmicroατιστικός τύπος -ε για την ονοmicroαστική πληθυντικού των αρσενικών σε -ος και των ουδετέρων σε -ο Αυτά για το ιδιαίτερο υλικό της microυστικής γλώσσας Το λεξιλόγιό της συmicroπληρώνεται microε λέξεις ελληνικές˙ συνήθως microονάχα τις απαραίτητες Κάποτε παραλείπουν το συνδετικό το άρθρο άλλες υπονοούmicroενες λέξεις ίσως γιατί αν τις έλεγαν και αυτές θα πρόδιναν στους τρίτους τη σηmicroασία των ακατανόητων σrsquo αυτούς ντόρτικων Έτσι microε το κάπως συνοπτικό τηλεγραφικό αυτό ύφος δυναmicroώνει ο συνθηmicroατικός τους χαρακτήρας Για να πάρει ο αναγνώστης microια ιδέα της microυστικής αυτής γλώσσας αναγράφω εδώ για δείγmicroα microια σειρά από λέξεις από τη συλλογή microου (όσες αρχίζουν από Μ) καθώς και microερικές φράσεις

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

I Λεξιλόγιο

microαντό ψωmicroί microπακρό αρνί microανχπή microούντζα microπαλαmicroίνα γυναίκα microαρς ρακί microπαλαmicroός άνθρωπος άντρας microας κρέας microπαρό microαγαζί microατό microεθυσmicroένος microπαρός microεγάλος microάτσε ψάρια microπεγκ microπέγκας διάβολος κακούργος microόρτης microέκο σιωπή σώπα microπουτ πολύ πολύς microολ κρασί

ΙΙ Φράσεις Σύρε να λάβα λίγο microαντό˙ γιατί ύστερα θα βέλα οι microπαλαmicroέ Και να λάβα και λίγο microας για να χαλιον

Πήγαινε να πάρεις λίγο ψωmicroί˙ γιατί ύστερα θα έρθουν οι άνθρωποι Και να πάρεις και λίγο κρέας για να φάmicroε

Να microη σε χαλιον το ασκέλ

Να microη σε φάει το σκυλί

Πχιενέλα του microπαλαmicroού πόσα σταλέ θα ντέλα

Πες του ανθρώπου πόσα χρήmicroατα θα σου δώσει

[hellip] 4 Οι ντόρτηδες Οι ντόρτηδες που microιλούν τα ντόρτικα είναι χαλκιάδες Πολλοί τους παίζουν και κανένα όργανο ndashσουραύλι βιολί ντέφι κτλndash microερικοί microάλιστα το έχουν κύρια ή αποκλειστική τους δουλειά Κτήmicroατα δεν έχουν και ότι κερδίσουν το γλεντούν Μιλώ πάντα για τους χαλκιάδες ή τους ρόmicroηδες (τσιγκ Rom Ατσίγκανος πρβ γαλλ romani) του Καρπενησιούhellip Είναι εντελώς εξελληνισmicroένοι και αν δε λογαριάσουmicroε για γλώσσα τα ντόρτικά τους microονόγλωσσοι microιλώντας τα ρουmicroελιώτικα της Ευρυτανίας Είναι όλοι τους χριστιανοί κι έχουν τον εαυτό τους το ίδιο microε τους άλλους Έλληνες όχι ξεχωριστή ράτσα Αυτό τουλάχιστον microε βεβαίωσαν οι ίδιοι Ούτε η γλώσσα τους η ιδιαίτερη έχει λένε καmicroιά οmicroοιότητα microε τα τσιγκάνικα των Τουρκόγυφτων ούτε τους καταλαβαίνουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο microαθητής που ρωτούσα laquoτην έχουmicroε καθαυτόελληνικήraquo Και ο γερο-Θεmicroιστοκλής microε βεβαίωνε πως η γλώσσα τους είναι κάτι εντελώς ξεχωριστό Ενώ ο Χαλκιάς στο Κεράσοβο πιο κοντά στην αλήθεια και microε λιγότερη φροντίδα νrsquo αποκρύψει τη σχέση των ντόρτηδων microε τους Ατσίγκανους microου οmicroολόγησε πως ι Τουρκόγυφτοι καταλαβαίνουν τα ντόρτικα ενώ αντίθετα αυτός δεν καταλάβαινε τίποτε από τη δική τους γλώσσα Πολύ φυσικά βέβαια αφού το δικό του φτωχοπεριορισmicroένο λεξιλόγιο ∆ε φτάνει για να παρακολουθήσει κανείς microια συνοmicroιλία στα τσιγκάνικα όπου microάλιστα κι οι γνωστές από τα ντόρτικα ακόmicroη λέξεις παρουσιάζουν microεγάλο πλούτο τσιγκάνικων σχηmicroατισmicroών Αυτά λεν οι Γύφτοι για τον εαυτό τους Για τους άλλους όmicroως Καρπενησιώτες είναι laquoΓύφτοιraquo κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο όσο και να έχει προχωρήσει σήmicroερα η αφοmicroοίωσή τους Κάθονται όλοι microαζί σε ξεχωριστή συνοικία στο πιο χαmicroηλό microέρος της πολίχνης στην άκρη του ποταmicroού στα laquoγυφτοκάλυβαraquo και τις περισσότερες φορές τους καταλαβαίνεις αmicroέσως από την όψη τους microε το γνωστό ατσιγκάνικο τύπο Εγκαταστάθηκαν φαίνεται στο Καρπενήσι αρκετά παλιά Την εποχή που πήγε ο Αλήπασας διηγούνται πως παραβγήκαν στο παίξιmicroο οι Γύφτοι microουσικοί που είχε φέρει microαζί του ο Αλής από τα Γιάννενα microε τους Γύφτους τους Καρπενησιώτες Και νίκησαν οι τελευταίοι Επιγαmicroίες microεταξύ των Γύφτων και των άλλων Καρπενησιωτών γίνονται τον τελευταίο καιρό χωρίς να είναι όmicroως συχνές Και πάλι πιο συνηθισmicroένο είναι να πάρει Ρωmicroιός Γύφτισσα παρά το ανάποδο Οι γεροντότεροι στο Καρπενήσι διηγούνται πως άλλοτε δεν άφηναν τους Γύφτους να έρθουν στο παζάρι πως στην εκκλησία είχαν άλλοτε οι Γύφτισσες ξεχωριστή θέση στο

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

γυναικωνίτη και πως δε δέχονταν το πρόσφορο των Γύφτων Και σήmicroερα ακόmicroη πίστευε ο αγωγιάτης microου ο ίδιος που microrsquo έβαλε στα ίχνη τους πως laquoη λειτουργιά τους δεν πιάνεταιraquo Τους Γύφτους του Καρπενησιού τους ξέρει κάθε Καρπενησιώτης πολύ λίγοι όmicroως ξέρουν για την ιδιαίτερη γλώσσα τους Κάποτε ξέρουν και microερικές της και τις microεταχειρίζονται όταν τύχει να χωρατεύουν ή και microιλώντας microε τους Γύφτους τους ντόρτηδες ή τους microουσmicroπέτηδες καθώς τους λένε καθώς microιλούν microουσmicroπέτικα ντόρτικα Πλατύτερη σχετικά διάδοση έχει το ντόρτικο τζάλα lsquoφεύγαrsquo στην παροιmicroιώδη φράση laquoτζάλα στο Πλατανόρεmicroαraquo που πολλοί τη microεταχειρίζονται ακόmicroη χωρίς πια να ξέρουν την αρχική της σηmicroασία 5 Πώς και γιατί γεννήθηκαν Μερικά λόγια ακόmicroη σχετικά microε την αιτία και τον τρόπο που γεννήθηκαν τα ντόρτικα Ίσως να microην microπορούmicroε να πούmicroε πως κανονικά οι microυστικές γλώσσες microε άφθονα ξένα στοιχεία γεννιούνται στα χείλη ξενόφωνων (microα και δίγλωσσων καθώς εξηγώ παρακάτω) κοινωνικών οmicroάδων γιατί στα γνωστά microου παραδείγmicroατα από τα συνθηmicroατικά ιδιώmicroατα που διαmicroορφώθηκαν σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς microπορεί να πιστοποιηθεί η συmicromicroετοχή microονάχα των ξενόφωνων στη γένεσή τους ndashέτσι η συmicromicroετοχή των Εβραίων και έπειτα και των Ατσίγκανων στις γερmicroανικές Gaunersprachen ή των Ατσίγκανων στrsquo αγγλικά cant για να περιοριστώ στα χαρακτηριστικότερα από τα γνωστότερα και γνωστά microου παραδείγmicroατα Όπως και να είναι όmicroως τα ντόρτικα microας παρουσιάζουν το καθαρότερο και τυπικότερο παράδειγmicroα microυστικής γλώσσας που διαmicroορφώθηκε από ξενόγλωσσους αποκλειστικά microε ξένα στοιχεία Γιατί οι microουσmicroπέτηδες ή ντόρτηδες έχουν αναmicroφισβήτητα τσιγκάνικη την καταγωγή τους και η κρυφή τους γλώσσα είναι και αυτή τσιγκάνικη Ως προς το δεύτερο αυτό δε microένει καmicroιά αmicroφιβολία ύστερα απrsquo όσα έδειξα παραπάνω Οι λίγες λέξεις που microπορεί να παρετυmicroολογήθηκαν κατά τα ελληνικά δυναmicroώνουν τον τσιγκάνικο αρχικό χαρακτήρα της microυστικής γλώσσας ενώ όσες αποmicroένουν και αν ακόmicroη τις υποθέταmicroε όλες τους ξένες και microη τσιγκάνικες δεν microπορούν να τον αλλάξουν Όσο για το πρώτο την καταγωγή των ντόρτηδων από τους Ατσίγκανους κι αν ακόmicroη δεν είχαmicroε την ιδιαίτερή τους γλώσσα ανεξήγητη αλλιώς έχοmicroε κοντά σε όσα παρατήρησα παραπάνω πολλαπλές αποδείξεις Και αν περιοριστούmicroε στο βιβλίο του θείου microου Αλ Πασπάτη που ανέφερα παραπάνω για τους Ατσίγκανους της Τουρκίας και της Βαλκανικής βρίσκοmicroε διάφορες αναλογίες microε τους ντόρτηδές microας στις ασχολίες τους στη θέση των χριστιανών απέναντί τους κά Αξίζει microάλιστα να σηmicroειώσω εδώ πως οι Ατσίγκανοι που τραγουδούν σαν πλανόδιοι microουσικοί στα πανηγύρια των χριστιανών και των microουσουλmicroάνων έκαναν καθώς microας πληροφορεί ο Πασπάτης (όπ 277) microερικές δικές τους λέξεις για να microην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι Αξιοσηmicroείωτο είναι ακόmicroη χωρίς βέβαια άλλη αποδειχτικότητα για την αναλογία του microε όσες δυσκολίες δοκίmicroασα εγώ στην πρώτη microου προσπάθεια να γνωρίσω τα ντόρτικα ότι διηγείται ο Baudrincourt πως έπαθε όταν και αυτός θέλησε να microελετήσει τα τσιγκάνικα των Πυρηναίων Καθώς διηγείται στο βιβλίο του [hellip] microόνο microία συνοmicroιλία κατάφερε να έχει microε δυο γύφτισσες Τις εmicroπόδισαν ύστερα οι δικοί τους που φοβήθηκαν πως ήταν αντιπρόσωπος τάχα του κράτους σταλmicroένος να microάθει τη γλώσσα τους και να προδώσει τα microυστικά της φυλής τους Πώς θα φανταστούmicroε τώρα πως γεννήθηκαν τα ντόρτικα Στα χρόνια που προχωρούσε η γλωσσική τουλάχιστον αφοmicroοίωση των Ατσίγκανων έχοmicroε να υποθέσουmicroε microια εποχή διγλωσσίας που ένα τους microέρος τουλάχιστο από τους άντρες ιδίως microιλούσαν κοντά στη microητρική τους γλώσσα και τα ελληνικά Η διγλωσσία αυτή microεταφέροντας σιγά σιγά το κέντρο του βάρους στην επίκτητη νεοmicroάθητη γλώσσα καταλήγει σrsquo αυτής την αποκλειστική χρήση στις περιστάσεις που αυτή κατισχύει ολοκληρωτικά ndashγιατί έχουmicroε βέβαια και τις περιπτώσεις που η τελειωτική καθυπερτέρηση αποmicroένει στην πρώτη γλώσσα καθώς λχ έγινε microε τους Έλληνες Ρωmicroαίους που αν και Ρωmicroιοί όmicroως δεν εκλατινίστικαν Στους χαλκιάδες του Καρπενησιού νίκησε η ελληνική γλώσσα Εγκατεστηmicroένοι στην Ευρυτανία από καιρό αποmicroονώθηκαν από τους παλιούς των οmicroογλώσσους που βρίσκονται ακόmicroη σε πολλά microέρη της Ελλάδας έτσι ndashγια την Αιτωλίαndash στο Μεσολόγγι στο Αιτωλικό τους Ληξάτες το Αγρίνιο τη Λουδοβίτσα έπειτα στην Πάτρα και σε άλλα microέρη Ένας microάλιστα Γύφτος από το Κεφαλόβρυσο (της Τριχωνίας) που τον βρήκα κληρωτό στο Μεσολόγγι και του γύρευα

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

πληροφορίες για τα τσιγκάνικα τη microητρική του γλώσσα σχετικά microε τα ντόρτικα microου αποκήρυξε τους Γύφτους του Καρπενησιού laquo∆εν έχουmicroε συγγένεια microε δαύτουςraquo microου είπε laquoεκείνοι είναι Τουρκόγυφτοιraquo ndashΩστόσο microε πληροφόρησαν στο Καρπενήσι πως τα ντόρτικα τα έχουν και οι Γύφτοι του φθιωτικού κάmicroπου Όποιο και να είναι όmicroως το τελικό αποτέλεσmicroα από τη σύγκρουση αυτή microεταξύ των δύο γλωσσών η νίκη δεν είναι συνήθως απόλυτη για τη νικήτρια ή τουλάχιστον ένας από τους σταθmicroούς στο δρόmicroο προς την τελική εποχή της καθαρής microονογλωσσίας δείχνει σηmicroαντική ανάmicroειξη Γιατί στην ψυχή των δίγλωσσων ανθρώπων της microεταβατικής εποχής αρχίζουν νrsquo ανακατώνονται ndashόποια κι απrsquo τις δυο γλώσσες και αν microιλούνndash ετερόγλωσσα λεξιλογικά και microορφολογικά ακόmicroη στοιχεία και ενώ η ανάmicroειξή τους δεν microπορεί να έχει για αποτέλεσmicroα τη δηmicroιουργία τρίτης γλώσσας microε ίσα στοιχεία από τις δύο παλιές κατορθώνεται ώστε εκείνη από τις δύο τους που αποmicroένει νικήτρια να παρασύρει από την άλλη στον οργανισmicroό της και να διατηρήσει για καιρό τουλάχιστο δάνεια στοιχεία από τη νικηmicroένη Έτσι και για τη microεταβατική εποχή του εξελληνισmicroού των Ατσίγκανων έχουmicroε να υποθέσουmicroε πως η microητρική τους γλώσσα ανακατωmicroένη ήδη από πρωτύτερα microε αρκετά ελληνικά στοιχεία πήρε microέσα της ακόmicroη περισσότερα ενώ συγχρόνως οι Γύφτοι που άρχισαν να microιλούν και ελληνικά ανακάτωναν σrsquo αυτά άφθονα τα τσιγκάνικά τους ndashτόσο περισσότερα όσο λιγότερο αποτελειωmicroένος ήταν ο εξελληνισmicroός τους Αν είχαν κατορθώσει νrsquo αντισταθούν αποτελεσmicroατικότερα στον τελειωτικό τους εξελληνισmicroό ndashαν ιδίως δεν τους έπεφτε τόσο ακαταγώνιστη η δύναmicroη του ελληνικού κόσmicroου που απλωνόταν απέραντος και χωρίς χρονικό τέλος γύρω στο microικρό τους κύκλοndash θα ήταν αδύνατο να είχαmicroε στο τέλος για γλώσσα τους εξελληνισmicroένο πάντα ιδίωmicroα ελληνικό microε αρκετά τσιγκάνικα στοιχεία λεξιλογικά φωνητικά τυπικά συνταχτικά Οι κοινωνικοί όmicroως και γλωσσοκοινωνικοί όροι δείχτηκαν λιγότερο ευνοϊκοί σε microια τέτοια εξέλιξη κι έτσι ο εξελληνισmicroός τους προχώρησε σε τέλεια ίσως αφοmicroοίωση Και όmicroως ο εξελληνισmicroός των Γύφτων αυτών δεν ήταν τόσο απόλυτος για όλες τις διευθύνσεις ούτε έλειψαν οι κοινωνικοί λόγοι που απαιτούσαν να διατηρηθούν ας είναι και λίγα microόνο στοιχεία της προγονικής τους γλώσσας και την απόδειξη microας τη δίνουν ίσια ίσια τα ντόρτικα ∆ιατηρήθηκαν αυτά από τη microεταβατική εκείνη εποχή από την ανάγκη να microην τους καταλαβαίνουν οι γύρω τους άνθρωποι Αν είδαmicroε παραπάνω να αισθάνονται οι Ατσίγκανοι την ανάγκη αυτή όταν ακόmicroη η microητρική τους γλώσσα τους κατοχύρωνε microε αρκετή ασφάλεια απέναντι των κοινωνικών οmicroάδων που είχαν αντίθετα microrsquo αυτές συmicroφέροντα είναι αυτονόητο πως θα την ένιωθαν πολύ εντονότερα τώρα που οι απώτεροι κοινωνικοί λόγοι προκαλούσαν τον εξελληνισmicroό τους αναγκάζοντάς τους νrsquo αποδεχτούν τη γλώσσα της χώρας που microrsquo αυτήν πια ένωναν την τύχη τους Καταλαβαίνουmicroε την ανάγκη αυτή άmicroα συλλογιστούmicroε την ιδιαίτερη ψυχολογία των Ατσίγκανων που δυσκολεύονταν νrsquo αναγνωρίσουν ανεπιφύλαχτα στη γη αυτή την κοινή πατρίδα που τους έτρεφε microε όλους τους νέους οmicroογλώσσους τη νιώθουmicroε όταν βλέπουmicroε και σήmicroερα ακόmicroη την εχθρική κάπως επιφύλαξη που διατηρούν απέναντί τους οι ελληνόγλωσσοι σύνοικοί τους τη microαντεύουmicroε και από το περιστατικό ακόmicroη που microεταχειρίζονται microια κρυφή γλώσσα τέλος microας την πιστοποιούν microόνοι τους όταν τύχει και τους ρωτήσουmicroε τι τη χρειάζονται και για ποιο σκοπό την έχουν laquoΤην καταγωγή microαςraquo microου έλεγε ο νέος βιολιντζής laquoτην έχουmicroε καθαυτό ελληνική Μα την έχουmicroε microπαστάρδικη τη γλώσσα για να microη microας καταλαβαίνει ο κόσmicroοςraquo mdashlaquoΤι τη θέλετε τη γλώσσα αυτήraquo ρωτούσα ένα χρυσικό laquoΚυρίως για τα συmicroφέροντά microαςraquo ήταν η απάντηση mdashlaquoΣτο γλέντιraquo microου έλεγε ο βιολιντζής ο δάσκαλός microου των ντόρτικων laquoΜας χρησιmicroεύουν στα βαρέmicroατα στους γάmicroους στα πανηγύριαraquo Και είναι τα γλέντια κυριότατη βιοποριστική πηγή για τους Γύφτους Όχι βέβαια η microόνη Μα microήπως δεν έχει και αλλού τα laquoσυmicroφέροντάraquo του Και δεν είχε άδικο ο νεαρός microου δάσκαλος όταν στην ερώτησή microου laquoπού τη βρήκατε τη γλώσσα αυτή hellip από πού την πήραν οι πρόγονοί σαςraquo microου απάντησε αν και αρνήθηκε κάθε σχέση των ντόρτηδων microε τους Τσιγκάνους laquoΤην έβγαλαν microονάχοι τους από τον προσπαππούλη microας ακόmicroηraquo Κι έτσι έρχοmicroαι σrsquo ένα τελευταίο ζήτηmicroα πώς την έβγαλαν τη γλώσσα αυτή οι γύφτοι δηλαδή πώς άρχισαν να microιλιούνται τα ντόρτικα ndashγιατί νοmicroίζω πως τη συνειδητή συmicromicroετοχή των ντόρτηδων στη γένεσή τους πρέπει να τη φανταστούmicroε περιορισmicroένη στο ελάχιστο δυνατό όριο (τουλάχιστο σχετικά microε τα τσιγκάνικα στοιχεία των ντόρτικων)

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Την ανάγκη της microυστικής γλώσσας αν παραδεχτούmicroε τους άλλους κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους microόνιmicroους και ισοδύναmicroους σε όλες τις εποχές πρέπει να την υποθέσουmicroε όλο και microεγαλύτερη όσο προχωρούσε ο εξελληνισmicroός των ντόρτηδων και απειλούσε να τους αφοmicroοιώσει πέρα πέρα στο ελληνικό περιβάλλον Πριν όmicroως σβήσουν microέσα στα επίκτητα ελληνικά των Γύφτων τα τελευταία στοιχεία της microητρικής τους γλώσσας και χαθεί έτσι ο γλωσσικός φραγmicroός που χώριζε ακόmicroη τους ντόρτηδες από τους νέους των οmicroογλώσσους microα και που τους δυνάmicroωνε στη microειονεκτική αδυναmicroία απέναντί τους κρυσταλλώθηκαν σε microια στοιχειώδη microυστική γλώσσα microε περιορισmicroένη χρήση και έκταση όσα από τα στερνά εκείνα λείψανα χρειάζονταν για να εκφράσουν ακριβώς όσα ανταποκρίνονταν στις σύγχρονές τους ανάγκες Η διατήρηση και καθιέρωση αυτή των ντόρτικων ήταν το φυσικότερο πράγmicroα που microπορούσε να γίνει Γιατί να καταφύγουν οι εξελληνισmicroένοι ντόρτηδες για την κρυφή του συνεννόηση στη νεοmicroάθητή τους γλώσσα τα ελληνικά δίνοντας λχ νέες σηmicroασίες στους τύπους της ή microετατρέποντας στις λέξεις της τη φωνητική τους microορφή ή γιατί να πάνε να δανειστούν συστηmicroατικά από τίποτε άλλες ξένες γλώσσες που θα τύχαινε νrsquo ακούονται γύρω τους αφού όσα χρειάζονταν για να microην τους καταλαβαίνουν υπήρχαν έτοιmicroα σε microια γλώσσα δική τους που ακόmicroα και microέσα στη νέα τους γλώσσα δεν microπορούσαν να την αποξεχάσουν τη γλώσσα της microητέρας τους ίσως ακόmicroη της γυναίκας που microε τη συντηρητική της προσαρmicroογή στα περασmicroένα έmicroεινε συχνά microε τη γλώσσα της ο τελευταίος αντιπρόσωπος και microάρτυρας microιας ιστορίας που θα lsquoσβηνε στη θύmicroηση της νέας γενεάς και για να φανεί καλύτερα το πράmicroα σrsquo ένα παράδειγmicroα Έλεγαν οι Ατσίγκανοι στη microητρική τους γλώσσα o dui rakleacute lsquoτα δύο αγόριαrsquo peneacutela e rakleacuteske lsquoλέει στο αγόριrsquo djaacutelas ko drom lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo κτλ Οι εξελληνισmicroένοι αργότερα Γύφτοι έλεγαν πριν ακόmicroη αφοmicroοιωθούν τελειωτικά ανακατώνοντας ακόmicroη τα ελληνικά τους τις αντίστοιχες φράσεις έτσι τα ντούι τα ρακλέ (ανάλογα παραδείγmicroατα παρουσιάζουν όσοι φραγκοελληνίζουν σήmicroερα) πχιενέλα στο ρακλό (το ρακλό κλίνεται πια σαν ελληνική λέξη ενώ το πχιενέλα lsquoλέειrsquo στα τσιγκάνικα microένει άκλιτο χωρίς να συmicromicroορφωθεί microε τους ελληνικούς σχηmicroατισmicroούς) τζάλα το δρόmicroο σου lsquoπήγαινε στο δρόmicroο σουrsquo Οι φράσεις ακριβώς αυτές διατηρήθηκαν για τη microυστική συνεννόηση ως σήmicroερα όταν ο πιο προχωρηmicroένος εξελληνισmicroός τις εξαφάνισε από την καθηmicroερινή συνοmicroιλία Λίγες φράσεις συνθηmicroατικές σε microια γωνιά της ελληνικής γης πόσα προβλήmicroατα δεν κρύβουν και πόσα ζητήmicroατα δεν θα microπορούσαν να διαφωτίσουν Περισσότερα πρέπει να προσδοκούmicroε από τη συστηmicroατική και συνολική συλλογή των συνθηmicroατικών γλωσσών της πατρίδας microας τόσο για την ιστορία των ξένων φυλών που εποίκησαν στην ελληνική γη όσο για την ελληνική λαογραφία και γλώσσα καθώς και για τα γενικότερα ζητήmicroατα σχετικά microε τη γλωσσική ανάmicroειξη και τις ψυχολογικές προϋποθέσεις των συνθηmicroατικών γλωσσών [12] Βλ ∆αγκίτσης K Λεξικό της λαϊκής 1967 Kαπετανάκης Bρ Λεξικό της πιάτσας 1967 Παπαζαχαρίου E Λεξικό της ελληνικής αργκό 1999 και άλλα Aκόmicroη και οι πιο προσεγmicroένες από τις εργασίες αυτές παρουσιάζουν σηmicroαντικά microειονεκτήmicroατα (σύγχυση γενικού και διαλεκτικού λεξιλογίου άστοχες ερmicroηνείες λέξεων κοκ) [13] Κείmicroενο 7 Κοντοσόπουλος Ν 1988 Γλωσσικός Άτλας της Kρήτης Hράκλειο sel 20-29 copy

Πρόλογος

Η ελληνική είναι η microόνη ευρωπαϊκή γλώσσα που η διαλεκτική της πολυmicroορφία δεν έχει ακόmicroη χαρτογραφηθή Ο παρών γλωσσικός Άτλας της Κρήτης είναι το πρώτο έργο του είδους στην ελληνική γλωσσική βιβλιογραφία και συνοδεύεται από τη θερmicroή ευχή νrsquo αποτελέση το πρώτο βήmicroα για τη χαρτογράφησι των διαλέκτων ολόκληρου του ελληνόφωνου χώρου Από τα πρώτα χρόνια της υπηρεσίας microου στο laquoΚέντρο συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής γλώσσηςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών microε απασχόλησε η κρητική διάλεκτος και microε την πάροδο του χρόνου καταγράφοντας λέξεις και φράσεις από το στόmicroα διαλεκτοφώνων Κρητικών είχα καταρτίσει πλουσιώτατο αρχείο κρητικών διαλεκτικών λέξεων microε σκοπό την

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

έκδοσι λεξικού της διαλέκτου της microεγαλονήσου Αργότερα η επεξεργασία του υλικού αυτού microου γέννησε την ιδέα της παρασκευής ενός γλωσσικού άτλαντος της Κρήτης αφού microε έπεισε για την ανάγκη τη δυνατότητα και τη χρησιmicroότητα του εγχειρήmicroατος Πράγmicroατι ένας αριθmicroός αντικειmicroένων και αφηρηmicroένων εννοιών δεν δηλώνεται microε την ίδια λέξι σrsquo όλη την έκτασι της Κρήτης ενώ τα γνωστά όπως και πολλά άγνωστα microέχρι τότε ή παραmicroεληmicroένα από τους διαλεκτολόγους φωνητικά και microορφολογικά φαινόmicroενα της κρητικής διαλέκτου περίmicroεναν τον σαφή γεωγραφικό προσδιορισmicroό τους Τις χαρακτηριστικώτερες ενδοκρητικές λεξιλογικές διαφορές θέλησα να τις αποτυπώσω σε χάρτες πράγmicroα που θα επέτρεπε παράλληλα και τη χάραξι microε microεγάλη προσέγγισι των φωνητικών και microορφολογικών ισογλώσσων της διαλέκτου Προηγούmicroενα σχετικά γλωσσογεωγραφικά κρητικά δηmicroοσιεύmicroατά microου στο περιοδικό laquoΑθηνάraquo και η διδακτορική διατριβή microου παρείχαν εχέγγυα για την αισία έκβασι της εργασίας αυτής Επειδή το υλικό που είχα συγκεντρώσει προοριζόταν για λεξικογραφική παρουσίασι στην οποία οι γεωγραφικές ενδείξεις για τη χρήσι κάθε λέξεως είναι αδροmicroερείς επικουρικά και microόνο προσφερόταν για γλωσσογεωγραφική εκmicroετάλλευση Το ίδιο ελάχιστα προσφερόταν για το σκοπό αυτό το κρητικό υλικό που περιέχεται στο αρχείο του laquoΚέντρου συντάξεως του Ιστορικού Λεξικούraquo Παρέστη συνεπώς ανάγκη συστηmicroατικής επιτόπιας έρευνας microε ειδικό Ερωτηmicroατολόγιο σε σηmicroεία (χωριά και κωmicroοπόλεις της Κρήτης) επιλεγmicroένα microε αυστηρά επιστηmicroονικά γλωσσολογικά κριτήρια Την έρευνα αυτή επραγmicroατοποίησα αυτοπροσώπως κατά τους θερινούς microήνες των ετών 1960-1978 Συνεπλήρωσα έτσι τις απαντήσεις σε κατάλογο 315 εννοιών ρωτώντας φορείς της διαλέκτου ή ακούγοντας συζητήσεις διαλεκτοφώνων χωρικών σε 163 σηmicroεία της microεγαλονήσου Μετά τη συγκέντρωσι και την επεξεργασία του υλικού που εmicroάζεψα microε τον τρόπο αυτό επέλεξα για χαρτογράφησι 172 από τις 315 έννοιες που περιείχε το Ερωτηmicroατολόγιό microου Τους λόγους του περιορισmicroού αυτού του αριθmicroού των χαρτών του τόmicroου εκθέτω στην Εισαγωγή που ακολουθεί [hellip] Η παρασκευή του Άτλαντος Α Ερωτηmicroατολόγιο Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθmicroός των εννοιών που δεν εκφράζονται microε την ίδια λέξι στα διάφορα διαmicroερίσmicroατα της Κρήτης είναι σήmicroερα περιωρισmicroένος παρά τους αντίθετους πάνω στο θέmicroα αυτό ισχυρισmicroούς των πολλών Τα περισσότερα αντικείmicroενα του καθηmicroερινού βίου και οι περισσότερες αφηρηmicroένες έννοιες έχουν ndashκαι είχαν ανέκαθενndash την ίδια ονοmicroασία σrsquo ολόκληρη την Κρήτη Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιmicroοποιούνται στον αβίαστο λόγο του microεγαλυτέρου microέρους του πληθυσmicroού του νησιού και όχι microόνο στο λόγο των υπερηλίκων Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψι των παραδοσιακών microορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν microάταιη σήmicroερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτοmicroερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονοmicroασίες φυτών ζώων πτηνών αγροτικών εργαλίων νόσων και παλαιών οικιακών σκευών και microόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυmicroασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής Σε παλαιότερες εποχές κατά τις πληροφορίες microου το σχετικό microε τα θέmicroατα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία microε βάσι το Ερωτηmicroατολόγιό microου απεκάλυψε την έκταση της υποχωρήσεως των ιδιωmicroατικών στοιχείων εξαφάνισι τοπικών λέξεων προσαρmicroογή του κλιτικού συστήmicroατος ονοmicroάτων και ρηmicroάτων στη microορφολογία της αστικής Κοινής εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινοmicroένων Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήmicroατά microου ήσαν ασαφείς και συγκεχυmicroένες Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήmicroατος σε αρκετά σηmicroεία ερεύνης Ας σηmicroειωθεί ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο είχαν πια ξεχαστή όταν σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισmicroένων αποριών microου αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο Το γεγονός αυτό περιώρισε σηmicroαντικά τον αριθmicroό των χαρτών του Άτλαντος ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδοmicroένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ τον πίνακα φασmicroατογραφηmicroάτων στον παρόντα τόmicroο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιmicroες φωνητικές λεπτοmicroέρειες

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Το Ερωτηmicroατολόγιο του Άτλαντος δηmicroοσιεύεται εδώ microε τις έννοιες καταχωρηmicroένες αλφαβητικά ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σηmicroασιολογικές οmicroάδες Η ονοmicroασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική Σε microερικές περιπτώσεις όmicroως προτιmicroήθηκε η λόγια ονοmicroασία για να αποφευχθή τυχόν σηmicroασιολογική σύγχυσι Με ηmicroίmicroαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι α) εκείνες για τις οποίες λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σrsquo ένα microεγάλο αριθmicroό σηmicroείων ερεύνης και β) εκείνες που η ονοmicroασία τους υπάγεται σε microία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις 1 Ονοmicroασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους microόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ αοου) που περιέχει Π δ οι λέξεις microουρέλο (νεόφυτο ελιάς) έγγαλος (γαλακτοφόρο ζώο) σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασmicroένο) 2 Ρήmicroα microε α΄ συνθετικό την πρόθεση αν η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ανε- πχ ανακατώνωανεκατώνω αναχαράσσωανεχαράσσω 3 Θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε ndashιά Η κατάληξι αυτή σrsquo ένα microεγάλο microέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη microορφή ndashέ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη microορφή ndashά όταν προηγείται το σύmicroφωνο ρ πχ απιδιά απιδέ (αχλαδιά) microεριά microερέ microερά Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά κοπριά βοδιού microαστός ζώου σφύριγmicroα και χούφτα του Ερωτηmicroατολογίου

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινοmicroένων microπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόmicroενος σε συνθετώτερους ονοmicroασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος [] ∆ίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική microεταγραφή microε τα γράmicromicroατα του φωνητικού αλφαβήτου της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phoneacutetique Internationale) όσες κρητικές ονοmicroασίες τους κατέφραψα όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα Πολλές απrsquo αυτές συνοδεύονται από το όνοmicroα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονοmicroασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σηmicroαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι [hellip] Τρόπος παρουσιάσεως των Χαρτών του Άτλαντος

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται microε έγχρωmicroα σύmicroβολα που επεξηγούνται στο συνηmicromicroένο υπόmicroνηmicroα Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική να υπάρχη microια εσωτερική σχέσι ανάmicroεσα στα διάφορα σύmicroβολα κάθε ονοmicroασία παριστάνεται microε σύmicroβολο διαφορετικού χρώmicroατος και κάθε φωνητική ή microορφολογική παραλλαγή microιας λέξεως microε διαφορετικό γεωmicroετρικό σχήmicroα του ίδιου χρώmicroατος Σε περίπτωση που σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι) αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη αλλά τα αντίστοιχα σύmicroβολα έχουν microικρότερο microέγεθος για να εξοικονοmicroηθή χώρος Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισmicroένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδοmicroένο σηmicroείο ερεύνης δεν σηmicroαίνει πάντοτε και κατrsquo ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυmicroο που ευχρηστεί σrsquo άλλα microέρη της Κρήτης Στο υπόmicroνηmicroα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική microεταγραφή microε το αλφάβητο της ∆ιεθνούς Φωνητικής Ενώσεως αφrsquo ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σrsquo όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφrsquo ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει Ο φωνητικά microεταγραmicromicroένες λέξεις δεν microπαίνουν microέσα σε αγκύλες και το τονιζόmicroενο φωνήεν δηλώνεται microε microαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραmicromicroής microπροστά από την τονιζόmicroενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγmicroάτων Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονοmicroασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή Σε microερικές περιπτώσεις για microεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξη στην αστική κοινή ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα Σαν υπότιτλος microε microικρότερα στοιχεία έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών

Τα σύmicroβολα του ∆ιεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιmicroοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράmicromicroα ή δίγραmicromicroα της ελληνικής γραφής)

a (α) ε (εαι) i (ι η υ οι ει υι η) $ (οω) u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + εi) b (microπ) d (ντ) g (γκ γγ) (γκ + εi) v (β) f (φ) b (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) a (χ+ εi) j (γ+ εi) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (micro) n (ν) (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράσταση των κρητικών αλλοφώνων των συmicroφώνων l c a j (βλ τα δηmicroοσιευόmicroενα φασmicroατογραφήmicroατά τους) και amp χρησιmicroοποιώ τα συmicroβολικά γράmicromicroατα (λ υπερωϊκό) (λ υπερωϊκό που microετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) a(ιδιάζον a) (ιδιάζον j) (ιδιάζον )

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρείς οmicroάδες ανάλογα microε το αν παρουσιάζουν διχρωmicroία τριχρωmicroία ή τετραχρωmicroία Σε κάθε οmicroάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική microε βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της εννοίας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων Έτσι πχ ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ δε microε βολεύει καταχωρήθηκε στο γράmicromicroα β microε βάσι το ρ βολεύει Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο microεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ αφού η λέξη τύφλα φέρει το βάρος της σηmicroασίας της περιφράσεως αλλά στο ε microε βάσι το ρήmicroα έγινε γιατί η microονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηmicroατική microορφή Για την ανεύρεσι ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται να ανατρέξει πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφηmicroένων εννοιών (σελ57) Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηmicroατολόγιο δηλ όχι κατά σηmicroασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή microορφολογικά φαινόmicroενα Έτσι βλέποmicroε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηmicroατικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς ρηmicroατικές ονοmicroασίες δίπλα σε ονοmicroατικές περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε microονολεκτικές ονοmicroασίες εννοίας ή αντικειmicroένου ή τέλος ονοmicroασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σηmicroασιολογικό ταυτισmicroό Τέλος οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα microε λίγες αποκλίσεις την ορθογραφία που εφαρmicroόζεται στους τόmicroους του laquoΙστορικού Λεξικού της νέας ελληνικήςraquo της Ακαδηmicroίας Αθηνών