1

Ἡράκλειτος

Ο Λόγος και το Εν Ο Πόλεmicroος και η Έρις

Η Αρmicroονία των Αντιθέτων Το Γίγνεσθαι Το Πυρ

Ο Άνθρωπος Η Φύση

Αποσπάσmicroατα για microια Ηθική Αποσπάσmicroατα αmicroφίβολα ή απόκρυφα

2

Σηmicroείωση Ο παραπάνω διαχωρισmicroός αν και κατά περιεχόmicroενο είναι αυθαίρετος Από τις διάφορες εκδόσεις microε microετάφραση και ερmicroηνεία των αποσπασmicroάτων του Ηράκλειτου διάλεξα αυτήν σε επιmicroέλεια Ζαν Μπραν Ηράκλειτος από τις εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ Η microετάφραση των αποσπασmicroάτων είναι της Πόλυς Γκίκα ενώ το αρχαίο κείmicroενο από το βιβλίο του Hermann Diels αναθεωρηmicroένο και συmicroπληρωmicroένο απότον Walther Kranz Die Fragmente der Vorsokratiker (9η εκδ Βερολίνο 1960)

Ὁ Λόγος καὶ τὸ Ἕν

1 (18)

ἐὰν microὴ ἔλπηται ἀνέλπιστον οὐκ ἐξευρήσει ἀνεξερεύνητον ἐὸν καὶ ἄπορον

Αν δεν ελπίζεις δε θα βρείς το ανέλπιστο που είναι ανεξερεύνητο και απλησίαστο

2 (93)

ὁ ἄναξ οὗ τὸ microαντεῖόν ἐστι τὸ ἐν ∆ελφοῖς οὔτε λέγει οὔτε κρύπτει ἀλλὰ σηmicroαίνει

Ο άρχοντας που δικό του είναι το microαντείο στους ∆ελφούς ούτε λέει ούτε κρύβει αλλά microονάχα σηmicroαίνει

3 (92)

Σίβυλλα δὲ microαινοmicroένῳ στόmicroατι καθ Ἡράκλειτον ἀγέλαστα καὶ ἀκαλλώπιστα καὶ ἀmicroύριστα φθεγγοmicroένη χιλίων ἐτῶν ἐξικνεῖται τῇ φωνῇ διὰ τὸν

Η Σίβυλλα που microε στόmicroα microαινόmicroενο εκστοmicroίζει λόγια αγέλαστα αφτιασίδωτα και αmicroύριστα διασχίζει microε τη φωνή της χιλιάδες χρόνια microε τη

3

θεόν βοήθεια του θεού

4 (79)

ἀνὴρ νήπιος ἤκουσε πρὸς δαίmicroονος ὅκωσπερ παῖς πρὸς ἀνδρός

Ο άνθρωπος νήπιο αποκαλείται απ τη θεότητα όπως ακριβώς το παιδί από τον άντρα

5 (78)

ἦθος γὰρ ἀνθρώπειον microὲν οὐκ ἔχει γνώmicroας θεῖον δὲ ἔχει

Το ανθρώπινο ον δεν κατέχει την αληθινή γνώση αλλά το θείο την κατέχει

6 (1)

τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ἀεὶ ἀξύνετοι γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον γινοmicroένων γὰρ πάντων κατὰ τὸν λόγον τόνδε ἀπείροισιν ἐοίκασι πειρώmicroενοι καὶ ἐπέων καὶ ἔργων τοιούτων ὁκοίων ἐγὼ διηγεῦmicroαι κατὰ φύσιν διαιρέων ἕκαστον καὶ φράζων ὅκως ἔχει τοὺς δὲ ἄλλους ἀνθρώπους λανθάνει ὁκόσα ἐγερθέντες ποιοῦσιν ὅκωσπερ ὁκόσα εὕδοντες ἐπιλανθάνονται

Αν και ο λόγος αυτός είναι αιώνια οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να καταλάβουν και πριν τον ακούσουν και αφού τον ακούσουν για πρώτη φορά Γιατί ενώ τα πάντα συντελούνται σύmicroφωνα micro αυτόν το λόγο αυτοί microοιάζουν άπειροι όταν αποκτήσουν εmicroπειρία λέξεων και πράξεων σαν αυτές που εγώ διηγούmicroαι όποτε διακρίνω το κάθε τι σύmicroφωνα microε τη σύσταση του και εκθέτω το πώς έχει Αλλά από τους άλλους ανθρώπους διαφεύγουν όσα πράττουν όταν είναι ξυπνητοί ακριβώς όπως λησmicroονούν όσα πράττουν όταν κοιmicroούνται [1]

7 (72)

ᾧ microάλιστα διηνεκῶς ὁmicroιλοῦσι Μ όποιον πάνω απ όλα

4

λόγῳ τῷ τά ὅλα διοικοῦντι τούτῳ διαφέρονται καὶ οἷς καθ᾽ ἡmicroέρην ἐγκυροῦσι ταῦτα αὐτοῖς ξένα φαίνεται

αδιάκοπα συναναστρέφονται το λόγο που τα κυβερνάει όλα micro αυτόν έχουν διαφορές και όσα συναντούν κάθε microέρα τους φαίνονται ξένα [2]

8 (19)

Ἡ φήσιν ἀκοῦσαι οὐκ ἐπιστάmicroενοι οὐδ᾽ εἰπεῖν

∆εν ξέρουν ούτε ν ακούν ούτε να λένε

9 (34)

ἀξύνετοι ἀκούσαντες κωφοῖσιν ἐοίκασι φάτις αὐτοῖσιν microαρτυρεῖ παρεόντας ἀπεῖναι

Όταν ακούν δεν καταλαβαίνουν και γι αυτό microοιάζουν microε κουφούς Σ αυτούς ταιριάζει η παροιmicroία Παρόντες απουσιάζουν

10 (17)

οὐ γὰρ φρονέουσι τοιαῦτα πολλοί ὁκόσοι ἐγκυρεῦσιν οὐδὲ microαθόντες γινώσκουσιν ἑωυτοῖσι δὲ δοκέουσι

Γιατί δε σκέφτονται οι πιο πολλοί απ τους ανθρώπους πάνω σ αυτό που συναντούν ούτε κι όταν το microάθουν το γνωρίζουν αλλά το φαντάζονται

11 (86)

Ἀλλὰ τῶν microὲν θείων τὰ πολλὰ καθ Ἡράκλειτον ἀπιστίῃ διαφυγγάνει microὴ γιγνώσκεσθαι

Τα πιο πολλά από τα θεία πράγmicroατα microας ξεφεύγουν από απιστία και δεν γίνονται γνωστά

12 (67)

ὁ θεὸς ἡmicroέρη εὐφρόνη χειmicroὼν θέρος πόλεmicroος εἰρήνη κόρος λιmicroός (τἀναντία ἅπαντα οὗτος ὁ νοῦς) ἀλλοιοῦται δὲ

Ο θεός είναι microέρα νύχτα χειmicroώνας καλοκαίρι πόλεmicroος ειρήνη κορεσmicroός και πείνα Αυτός microεταβάλλεται microε τον

5

ὅκωσπερ (πῦρ) ὁπόταν συmicromicroιγῇ θυώmicroασιν ὀνοmicroάζεται καθ᾽ ἡδονὴν ἑκάστου

τρόπο της φωτιάς όποτε αναmicroιχθεί microε θυmicroιάmicroατα ονοmicroάζεται ανάλογα microε τη microυρωδια του καθενός [3]

13 (113)

ξυνόν ἐστι πᾶσι τὸ φρονέειν Η φρόνηση είναι κοινή σ όλους

14 (116)

ἀνθρώποισι πᾶσι microέτεστι γινώσκειν ἑωυτοὺς καὶ σωφρονεῖν

Σ όλους τους ανθρώπους έχει δοθεί η αυτογνωσία και η σωφροσύνη

15 (2)

διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῷ (ξυνῷ τουτέστι) τῷ κοινῷ ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἱδίαν ἔχοντες φρόνησιν

Γι αυτό πρέπει ν ακολουθήσουmicroε τον κοινό λόγο γιατί το κοινό είναι συmicroπαντικό Ενώ όmicroως ο λόγος είναι κοινός οι πολλοί ζουν σαν να έχουν microια ιδιαίτερη φρόνηση [4]

16 (115)

ψυχῆς ἐστι λόγος ἑωυτὸν αὔξων

Στην ψυχή ανήκει ο λόγος που αυξάνει απ τον εαυτό του [5]

17 (45)

ψυχῆς πείρατα ἰὼν οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόν οὕτω βαθὺν λόγον ἔχει

Τα πέρατα της ψυχής δε θα βρείς προχωρώντας όσο microακριά και αν σε φέρει ο δρόmicroος σουmiddot τόσο βαθύ λόγο περιέχει [6]

18 (50)

6

Μὲν οὖν φησιν εἶναι τὸ πᾶν διαιρετὸν ἀδιαίρετον γενητὸν ἀγένητον θνητὸν ἀθάνατον λόγον αἰῶνα πατέρα υἱὸν θεὸν δίκαιον ldquoοὐκ ἐmicroοῦ ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁmicroολογεῖν σοφὸν ἐστίν ἕν πάντα εἶναιrdquo ὁ Ἡράκλειτος φήσι

Ο Ηράκλειτος λοιπόν λέει ότι το παν είναι διαιρετό και αδιαίρετο γεννητό και αγέννητο θνητό και αθάνατο λόγος και αιών πατέρας και γιος θεός και δικαιοσύνη Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε πως τα πάντα είναι ένα [7]

19 (32)

ἓν τὸ σοφὸν microοῦνον λέγεσθαι οὐκ ἐθέλει καὶ ἐθέλει Ζηνὸς ὄνοmicroα

Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία [8]

20 (33)

νόmicroος καὶ βουλῇ πείθεσθαι ἑνός

Νόmicroος είναι και η πειθαρχία στη θέληση του ενός

21 (114)

ξὺν νόῳ λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῷ ξυνῷ πάντων ὅκωσπερ νόmicroῳ πόλις καὶ πολὺ ἰσχυροτέρως τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόmicroοι ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου κρατεῖ γὰρ τοσοῦτον ὁκόσον ἐθέλει καὶ ἐξαρκεῖ πᾶσι καὶ περιγίνεται

Εκείνοι που microιλούν microε νου πρέπει να στηρίζονται σ αυτό που είναι κοινό στα πάντα όπως ακριβώς microια πόλη πρέπει να στηρίζεται στο νόmicroο της και microε περισσότερη δύναmicroη ακόmicroα Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι τρέφονται από τον ένα το θεϊκόmiddot γιατί αυτός κυριαρχεί όσο ακριβώς θέλει επαρκεί για τα πάντα και περισσεύει [9]

7

Σηmicroειώσεις

1 Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη αυτό το κείmicroενο αποτελεί την αρχή του έργου του Ηράκλειτουmiddot ο ιδρυτής του Λυκείου τον microέmicroφεται για τη σκοτεινότητά του που οφείλεται σε γραmicromicroατικές αιτίεςmiddot είναι γι αυτό βεβαιώνει που δεν ξέρουmicroε πού αναφέρεται η λέξη ldquoἀείrdquo η οποία microπορεί να συνδεθεί microε τη λέξη που προηγείται στην περίπτωση που πρόκειται για τον αιώνιο Λόγο ή στη λέξη που ακολουθεί στην περίπτωση που πρόκειται για τους αιώνια ανίκανους να κατανοήσουν το Λόγο ανθρώπους Οι σχολιαστές τάχθηκαν υπέρ της microιας ή της άλλης από αυτές τις δυο microεταφράσεις Βρίσκουmicroε microια λεπτοmicroερή αντιπαράθεση γνωmicroών όλων αυτών των προβληmicroάτων στο έργο του GS Kirk Heracklitus The cosmic fragments Cambridge νέα έκδοση αναθεωρηmicroένη 1962 σελ 33-46

2 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα microε την ευκαιρία microιας microελέτης πάνω στο απόσπασmicroα 16 και πάνω στην έννοια της λέξης ἀλήθεια στον Ηράκλειτοmiddot αυτός ο όρος τον οποίο συνήθως microεταφράζουmicroε (στα γαλλικά) ldquoveriterdquo προέρχεται από ένα ρήmicroα που σηmicroαίνει ldquoκρύπτωrdquo και του οποίου προηγείται το στερητικό α η ldquo ἀλήθειαrdquo είναι λοιπόν κατά τον Χάιντεγκερ η αποκάλυψη Η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι εκτρέπονται του λόγου που εισάγει κάθε πράγmicroα στην παρουσία είναι τυφλοί στη φωτεινότητα microέσα στην οποία πηγαίνουν ή παραmicroένουν και αναζητούν το αληθινό microέσα στην ποικιλία του πάντοτε-νέου (βλ Essais et conferences Paris 1958 σελ 339) -------- Από το ρήmicroα λανθάνω κύρια έννοια (στην αρχαία γλώσσα) διαφεύγω την προσοχή (ΣτΜ)

3 Οι λέξεις microέσα σε παρένθεση είναι πιθανότατα του Ιππόλυτου από τον οποίο είναι παρmicroένο αυτό το απόσπασmicroα και έχουν πράγmicroατι την αξία επεξηγηmicroατικού σχολίουmiddot ωστόσο ο WΑ Heidel ισχυρίζεται ότι αυτοί οι όροι είναι του Ηράκλειτου αλλά ότι πρέπει να διορθωθεί το ldquoοὗτοςrdquo σε ldquoὡυτόςrdquo Το απόσπασmicroα 102 καθιερώνει επίσης microια σχέση microεταξύ θεού και αντιθέτων

8

Ξαναβρίσκουmicroε την ενότητα του πρώτου ζεύγους αντιθέτων microέσα στο απόσπασmicroα 57 ξαναβρίσκουmicroε πιθανώς ή σχεδόν την ενότητα του τέταρττου ζεύγους αντιθέτων στο απόσπασmicroα 65 Όσο για την εικόνα του αρωmicroατισmicroένου microε θυmicroιάmicroατα πυρός microπορούmicroε να την ερmicroηνεύσουmicroε microε δυο τρόπους είτε διάφορα θυmicroιάmicroατα αναmicroιγνύονται και ρίχνονται microαζί στη φωτιά από όπου αναδίδεται microια σύνθετη οσmicroή στην οποία ο καθένας αναγνωρίζει αυτό που του αρέσει είτε τα θυmicroιάmicroατα ρίχνονται το ένα microετά το άλλο microέσα στη φωτιά και αναmicroιγνύονται microαζί της χωρίς να έχουν προηγουmicroένως αναmicroιχθεί microεταξύ τους Η λέξη πῦρ έχει προστεθεί σ αυτή την πρόταση αλλά microερικοί προτείνουν να προστεθεί microάλλον η λέξη οἶνος εφ όσον ήταν microια συχνή συνήθεια στην Ελλάδα να αναmicroιγνύουν στο κρασί διάφορα είδη αρωmicroατικών φυτών Όπως και αν έχει ο Ηράκλειτος κάνει εδώ το Θεό αυτό που βρίσκεται στην ίδια την καρδιά όλων των αντιθέτων αυτό που πηγαίνει από το ένα στο άλλο διά microέσου της αλλαγής Μερικοί βλέπουν εδώ microια πανθεϊστική διακήρυξη πίστης άλλοι βρίσκουν το έναυσmicroα microιας διαλεκτικήςmiddot ίσως δεν πρέπει να δούmicroε παρά έναν τρόπο να θέσουmicroε το πρόβληmicroα των σχέσεων του Ενός και του πολλαπλού

4 ldquoΞυνῷ τουτέστι τῷrdquo είναι πιθανότατα microια επεξήγηση του Σέξτου του Εmicroπειρικού από τον οποίο δανειστήκαmicroε αυτό το απόσπασmicroα ldquoΞυνόςrdquo είναι ιωνικός τύπος άρα ένας όρος τυπικά ηρακλείτειος Ο Σέξτος ο Εmicroπειρικός θέλησε λοιπόν να εξηγήσει ότι η λέξη ldquoξυνόςrdquo ήταν η αντίστοιχη κλασσικού όρου ldquoκοινόςrdquo Σύmicroφωνα microε τον W Jaeger ο όρος ldquoφρόνησιςrdquo λέγεται για την εφαρmicroοσmicroένη στην πράξη γνώση

Είναι πιθανόν ότι microια φράση όπως ldquoδεῖ ἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo επηρέασε πολύ το στωικισmicroό Ξέρουmicroε ότι αυτή η σχολή οφείλει αναmicroφισβήτητα πολλά στη σκέψη του Ηράκλειτου το θέmicroα του πυρός συναντάται εκεί διαρκώς και microερικοί microάλιστα φτάνουν να ισχυρισθούν ότι η ιδέα της παγκόσmicroιας ανάφλεξης της ldquoεκπύρωσηςrdquo δεν είναι διόλου ηρακλείτεια αλλά αποτελεί ένα στοιχείο που προστέθηκε ίσως πολύ αργότερα και το οποίο ο στωικισmicroός θα είχε προσάψει στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

2

Σηmicroείωση Ο παραπάνω διαχωρισmicroός αν και κατά περιεχόmicroενο είναι αυθαίρετος Από τις διάφορες εκδόσεις microε microετάφραση και ερmicroηνεία των αποσπασmicroάτων του Ηράκλειτου διάλεξα αυτήν σε επιmicroέλεια Ζαν Μπραν Ηράκλειτος από τις εκδόσεις ΠΛΕΘΡΟΝ Η microετάφραση των αποσπασmicroάτων είναι της Πόλυς Γκίκα ενώ το αρχαίο κείmicroενο από το βιβλίο του Hermann Diels αναθεωρηmicroένο και συmicroπληρωmicroένο απότον Walther Kranz Die Fragmente der Vorsokratiker (9η εκδ Βερολίνο 1960)

Ὁ Λόγος καὶ τὸ Ἕν

1 (18)

ἐὰν microὴ ἔλπηται ἀνέλπιστον οὐκ ἐξευρήσει ἀνεξερεύνητον ἐὸν καὶ ἄπορον

Αν δεν ελπίζεις δε θα βρείς το ανέλπιστο που είναι ανεξερεύνητο και απλησίαστο

2 (93)

ὁ ἄναξ οὗ τὸ microαντεῖόν ἐστι τὸ ἐν ∆ελφοῖς οὔτε λέγει οὔτε κρύπτει ἀλλὰ σηmicroαίνει

Ο άρχοντας που δικό του είναι το microαντείο στους ∆ελφούς ούτε λέει ούτε κρύβει αλλά microονάχα σηmicroαίνει

3 (92)

Σίβυλλα δὲ microαινοmicroένῳ στόmicroατι καθ Ἡράκλειτον ἀγέλαστα καὶ ἀκαλλώπιστα καὶ ἀmicroύριστα φθεγγοmicroένη χιλίων ἐτῶν ἐξικνεῖται τῇ φωνῇ διὰ τὸν

Η Σίβυλλα που microε στόmicroα microαινόmicroενο εκστοmicroίζει λόγια αγέλαστα αφτιασίδωτα και αmicroύριστα διασχίζει microε τη φωνή της χιλιάδες χρόνια microε τη

3

θεόν βοήθεια του θεού

4 (79)

ἀνὴρ νήπιος ἤκουσε πρὸς δαίmicroονος ὅκωσπερ παῖς πρὸς ἀνδρός

Ο άνθρωπος νήπιο αποκαλείται απ τη θεότητα όπως ακριβώς το παιδί από τον άντρα

5 (78)

ἦθος γὰρ ἀνθρώπειον microὲν οὐκ ἔχει γνώmicroας θεῖον δὲ ἔχει

Το ανθρώπινο ον δεν κατέχει την αληθινή γνώση αλλά το θείο την κατέχει

6 (1)

τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ἀεὶ ἀξύνετοι γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον γινοmicroένων γὰρ πάντων κατὰ τὸν λόγον τόνδε ἀπείροισιν ἐοίκασι πειρώmicroενοι καὶ ἐπέων καὶ ἔργων τοιούτων ὁκοίων ἐγὼ διηγεῦmicroαι κατὰ φύσιν διαιρέων ἕκαστον καὶ φράζων ὅκως ἔχει τοὺς δὲ ἄλλους ἀνθρώπους λανθάνει ὁκόσα ἐγερθέντες ποιοῦσιν ὅκωσπερ ὁκόσα εὕδοντες ἐπιλανθάνονται

Αν και ο λόγος αυτός είναι αιώνια οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να καταλάβουν και πριν τον ακούσουν και αφού τον ακούσουν για πρώτη φορά Γιατί ενώ τα πάντα συντελούνται σύmicroφωνα micro αυτόν το λόγο αυτοί microοιάζουν άπειροι όταν αποκτήσουν εmicroπειρία λέξεων και πράξεων σαν αυτές που εγώ διηγούmicroαι όποτε διακρίνω το κάθε τι σύmicroφωνα microε τη σύσταση του και εκθέτω το πώς έχει Αλλά από τους άλλους ανθρώπους διαφεύγουν όσα πράττουν όταν είναι ξυπνητοί ακριβώς όπως λησmicroονούν όσα πράττουν όταν κοιmicroούνται [1]

7 (72)

ᾧ microάλιστα διηνεκῶς ὁmicroιλοῦσι Μ όποιον πάνω απ όλα

4

λόγῳ τῷ τά ὅλα διοικοῦντι τούτῳ διαφέρονται καὶ οἷς καθ᾽ ἡmicroέρην ἐγκυροῦσι ταῦτα αὐτοῖς ξένα φαίνεται

αδιάκοπα συναναστρέφονται το λόγο που τα κυβερνάει όλα micro αυτόν έχουν διαφορές και όσα συναντούν κάθε microέρα τους φαίνονται ξένα [2]

8 (19)

Ἡ φήσιν ἀκοῦσαι οὐκ ἐπιστάmicroενοι οὐδ᾽ εἰπεῖν

∆εν ξέρουν ούτε ν ακούν ούτε να λένε

9 (34)

ἀξύνετοι ἀκούσαντες κωφοῖσιν ἐοίκασι φάτις αὐτοῖσιν microαρτυρεῖ παρεόντας ἀπεῖναι

Όταν ακούν δεν καταλαβαίνουν και γι αυτό microοιάζουν microε κουφούς Σ αυτούς ταιριάζει η παροιmicroία Παρόντες απουσιάζουν

10 (17)

οὐ γὰρ φρονέουσι τοιαῦτα πολλοί ὁκόσοι ἐγκυρεῦσιν οὐδὲ microαθόντες γινώσκουσιν ἑωυτοῖσι δὲ δοκέουσι

Γιατί δε σκέφτονται οι πιο πολλοί απ τους ανθρώπους πάνω σ αυτό που συναντούν ούτε κι όταν το microάθουν το γνωρίζουν αλλά το φαντάζονται

11 (86)

Ἀλλὰ τῶν microὲν θείων τὰ πολλὰ καθ Ἡράκλειτον ἀπιστίῃ διαφυγγάνει microὴ γιγνώσκεσθαι

Τα πιο πολλά από τα θεία πράγmicroατα microας ξεφεύγουν από απιστία και δεν γίνονται γνωστά

12 (67)

ὁ θεὸς ἡmicroέρη εὐφρόνη χειmicroὼν θέρος πόλεmicroος εἰρήνη κόρος λιmicroός (τἀναντία ἅπαντα οὗτος ὁ νοῦς) ἀλλοιοῦται δὲ

Ο θεός είναι microέρα νύχτα χειmicroώνας καλοκαίρι πόλεmicroος ειρήνη κορεσmicroός και πείνα Αυτός microεταβάλλεται microε τον

5

ὅκωσπερ (πῦρ) ὁπόταν συmicromicroιγῇ θυώmicroασιν ὀνοmicroάζεται καθ᾽ ἡδονὴν ἑκάστου

τρόπο της φωτιάς όποτε αναmicroιχθεί microε θυmicroιάmicroατα ονοmicroάζεται ανάλογα microε τη microυρωδια του καθενός [3]

13 (113)

ξυνόν ἐστι πᾶσι τὸ φρονέειν Η φρόνηση είναι κοινή σ όλους

14 (116)

ἀνθρώποισι πᾶσι microέτεστι γινώσκειν ἑωυτοὺς καὶ σωφρονεῖν

Σ όλους τους ανθρώπους έχει δοθεί η αυτογνωσία και η σωφροσύνη

15 (2)

διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῷ (ξυνῷ τουτέστι) τῷ κοινῷ ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἱδίαν ἔχοντες φρόνησιν

Γι αυτό πρέπει ν ακολουθήσουmicroε τον κοινό λόγο γιατί το κοινό είναι συmicroπαντικό Ενώ όmicroως ο λόγος είναι κοινός οι πολλοί ζουν σαν να έχουν microια ιδιαίτερη φρόνηση [4]

16 (115)

ψυχῆς ἐστι λόγος ἑωυτὸν αὔξων

Στην ψυχή ανήκει ο λόγος που αυξάνει απ τον εαυτό του [5]

17 (45)

ψυχῆς πείρατα ἰὼν οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόν οὕτω βαθὺν λόγον ἔχει

Τα πέρατα της ψυχής δε θα βρείς προχωρώντας όσο microακριά και αν σε φέρει ο δρόmicroος σουmiddot τόσο βαθύ λόγο περιέχει [6]

18 (50)

6

Μὲν οὖν φησιν εἶναι τὸ πᾶν διαιρετὸν ἀδιαίρετον γενητὸν ἀγένητον θνητὸν ἀθάνατον λόγον αἰῶνα πατέρα υἱὸν θεὸν δίκαιον ldquoοὐκ ἐmicroοῦ ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁmicroολογεῖν σοφὸν ἐστίν ἕν πάντα εἶναιrdquo ὁ Ἡράκλειτος φήσι

Ο Ηράκλειτος λοιπόν λέει ότι το παν είναι διαιρετό και αδιαίρετο γεννητό και αγέννητο θνητό και αθάνατο λόγος και αιών πατέρας και γιος θεός και δικαιοσύνη Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε πως τα πάντα είναι ένα [7]

19 (32)

ἓν τὸ σοφὸν microοῦνον λέγεσθαι οὐκ ἐθέλει καὶ ἐθέλει Ζηνὸς ὄνοmicroα

Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία [8]

20 (33)

νόmicroος καὶ βουλῇ πείθεσθαι ἑνός

Νόmicroος είναι και η πειθαρχία στη θέληση του ενός

21 (114)

ξὺν νόῳ λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῷ ξυνῷ πάντων ὅκωσπερ νόmicroῳ πόλις καὶ πολὺ ἰσχυροτέρως τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόmicroοι ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου κρατεῖ γὰρ τοσοῦτον ὁκόσον ἐθέλει καὶ ἐξαρκεῖ πᾶσι καὶ περιγίνεται

Εκείνοι που microιλούν microε νου πρέπει να στηρίζονται σ αυτό που είναι κοινό στα πάντα όπως ακριβώς microια πόλη πρέπει να στηρίζεται στο νόmicroο της και microε περισσότερη δύναmicroη ακόmicroα Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι τρέφονται από τον ένα το θεϊκόmiddot γιατί αυτός κυριαρχεί όσο ακριβώς θέλει επαρκεί για τα πάντα και περισσεύει [9]

7

Σηmicroειώσεις

1 Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη αυτό το κείmicroενο αποτελεί την αρχή του έργου του Ηράκλειτουmiddot ο ιδρυτής του Λυκείου τον microέmicroφεται για τη σκοτεινότητά του που οφείλεται σε γραmicromicroατικές αιτίεςmiddot είναι γι αυτό βεβαιώνει που δεν ξέρουmicroε πού αναφέρεται η λέξη ldquoἀείrdquo η οποία microπορεί να συνδεθεί microε τη λέξη που προηγείται στην περίπτωση που πρόκειται για τον αιώνιο Λόγο ή στη λέξη που ακολουθεί στην περίπτωση που πρόκειται για τους αιώνια ανίκανους να κατανοήσουν το Λόγο ανθρώπους Οι σχολιαστές τάχθηκαν υπέρ της microιας ή της άλλης από αυτές τις δυο microεταφράσεις Βρίσκουmicroε microια λεπτοmicroερή αντιπαράθεση γνωmicroών όλων αυτών των προβληmicroάτων στο έργο του GS Kirk Heracklitus The cosmic fragments Cambridge νέα έκδοση αναθεωρηmicroένη 1962 σελ 33-46

2 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα microε την ευκαιρία microιας microελέτης πάνω στο απόσπασmicroα 16 και πάνω στην έννοια της λέξης ἀλήθεια στον Ηράκλειτοmiddot αυτός ο όρος τον οποίο συνήθως microεταφράζουmicroε (στα γαλλικά) ldquoveriterdquo προέρχεται από ένα ρήmicroα που σηmicroαίνει ldquoκρύπτωrdquo και του οποίου προηγείται το στερητικό α η ldquo ἀλήθειαrdquo είναι λοιπόν κατά τον Χάιντεγκερ η αποκάλυψη Η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι εκτρέπονται του λόγου που εισάγει κάθε πράγmicroα στην παρουσία είναι τυφλοί στη φωτεινότητα microέσα στην οποία πηγαίνουν ή παραmicroένουν και αναζητούν το αληθινό microέσα στην ποικιλία του πάντοτε-νέου (βλ Essais et conferences Paris 1958 σελ 339) -------- Από το ρήmicroα λανθάνω κύρια έννοια (στην αρχαία γλώσσα) διαφεύγω την προσοχή (ΣτΜ)

3 Οι λέξεις microέσα σε παρένθεση είναι πιθανότατα του Ιππόλυτου από τον οποίο είναι παρmicroένο αυτό το απόσπασmicroα και έχουν πράγmicroατι την αξία επεξηγηmicroατικού σχολίουmiddot ωστόσο ο WΑ Heidel ισχυρίζεται ότι αυτοί οι όροι είναι του Ηράκλειτου αλλά ότι πρέπει να διορθωθεί το ldquoοὗτοςrdquo σε ldquoὡυτόςrdquo Το απόσπασmicroα 102 καθιερώνει επίσης microια σχέση microεταξύ θεού και αντιθέτων

8

Ξαναβρίσκουmicroε την ενότητα του πρώτου ζεύγους αντιθέτων microέσα στο απόσπασmicroα 57 ξαναβρίσκουmicroε πιθανώς ή σχεδόν την ενότητα του τέταρττου ζεύγους αντιθέτων στο απόσπασmicroα 65 Όσο για την εικόνα του αρωmicroατισmicroένου microε θυmicroιάmicroατα πυρός microπορούmicroε να την ερmicroηνεύσουmicroε microε δυο τρόπους είτε διάφορα θυmicroιάmicroατα αναmicroιγνύονται και ρίχνονται microαζί στη φωτιά από όπου αναδίδεται microια σύνθετη οσmicroή στην οποία ο καθένας αναγνωρίζει αυτό που του αρέσει είτε τα θυmicroιάmicroατα ρίχνονται το ένα microετά το άλλο microέσα στη φωτιά και αναmicroιγνύονται microαζί της χωρίς να έχουν προηγουmicroένως αναmicroιχθεί microεταξύ τους Η λέξη πῦρ έχει προστεθεί σ αυτή την πρόταση αλλά microερικοί προτείνουν να προστεθεί microάλλον η λέξη οἶνος εφ όσον ήταν microια συχνή συνήθεια στην Ελλάδα να αναmicroιγνύουν στο κρασί διάφορα είδη αρωmicroατικών φυτών Όπως και αν έχει ο Ηράκλειτος κάνει εδώ το Θεό αυτό που βρίσκεται στην ίδια την καρδιά όλων των αντιθέτων αυτό που πηγαίνει από το ένα στο άλλο διά microέσου της αλλαγής Μερικοί βλέπουν εδώ microια πανθεϊστική διακήρυξη πίστης άλλοι βρίσκουν το έναυσmicroα microιας διαλεκτικήςmiddot ίσως δεν πρέπει να δούmicroε παρά έναν τρόπο να θέσουmicroε το πρόβληmicroα των σχέσεων του Ενός και του πολλαπλού

4 ldquoΞυνῷ τουτέστι τῷrdquo είναι πιθανότατα microια επεξήγηση του Σέξτου του Εmicroπειρικού από τον οποίο δανειστήκαmicroε αυτό το απόσπασmicroα ldquoΞυνόςrdquo είναι ιωνικός τύπος άρα ένας όρος τυπικά ηρακλείτειος Ο Σέξτος ο Εmicroπειρικός θέλησε λοιπόν να εξηγήσει ότι η λέξη ldquoξυνόςrdquo ήταν η αντίστοιχη κλασσικού όρου ldquoκοινόςrdquo Σύmicroφωνα microε τον W Jaeger ο όρος ldquoφρόνησιςrdquo λέγεται για την εφαρmicroοσmicroένη στην πράξη γνώση

Είναι πιθανόν ότι microια φράση όπως ldquoδεῖ ἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo επηρέασε πολύ το στωικισmicroό Ξέρουmicroε ότι αυτή η σχολή οφείλει αναmicroφισβήτητα πολλά στη σκέψη του Ηράκλειτου το θέmicroα του πυρός συναντάται εκεί διαρκώς και microερικοί microάλιστα φτάνουν να ισχυρισθούν ότι η ιδέα της παγκόσmicroιας ανάφλεξης της ldquoεκπύρωσηςrdquo δεν είναι διόλου ηρακλείτεια αλλά αποτελεί ένα στοιχείο που προστέθηκε ίσως πολύ αργότερα και το οποίο ο στωικισmicroός θα είχε προσάψει στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

3

θεόν βοήθεια του θεού

4 (79)

ἀνὴρ νήπιος ἤκουσε πρὸς δαίmicroονος ὅκωσπερ παῖς πρὸς ἀνδρός

Ο άνθρωπος νήπιο αποκαλείται απ τη θεότητα όπως ακριβώς το παιδί από τον άντρα

5 (78)

ἦθος γὰρ ἀνθρώπειον microὲν οὐκ ἔχει γνώmicroας θεῖον δὲ ἔχει

Το ανθρώπινο ον δεν κατέχει την αληθινή γνώση αλλά το θείο την κατέχει

6 (1)

τοῦ δὲ λόγου τοῦδ᾽ ἐόντος ἀεὶ ἀξύνετοι γίνονται ἄνθρωποι καὶ πρόσθεν ἢ ἀκοῦσαι καὶ ἀκούσαντες τὸ πρῶτον γινοmicroένων γὰρ πάντων κατὰ τὸν λόγον τόνδε ἀπείροισιν ἐοίκασι πειρώmicroενοι καὶ ἐπέων καὶ ἔργων τοιούτων ὁκοίων ἐγὼ διηγεῦmicroαι κατὰ φύσιν διαιρέων ἕκαστον καὶ φράζων ὅκως ἔχει τοὺς δὲ ἄλλους ἀνθρώπους λανθάνει ὁκόσα ἐγερθέντες ποιοῦσιν ὅκωσπερ ὁκόσα εὕδοντες ἐπιλανθάνονται

Αν και ο λόγος αυτός είναι αιώνια οι άνθρωποι είναι ανίκανοι να καταλάβουν και πριν τον ακούσουν και αφού τον ακούσουν για πρώτη φορά Γιατί ενώ τα πάντα συντελούνται σύmicroφωνα micro αυτόν το λόγο αυτοί microοιάζουν άπειροι όταν αποκτήσουν εmicroπειρία λέξεων και πράξεων σαν αυτές που εγώ διηγούmicroαι όποτε διακρίνω το κάθε τι σύmicroφωνα microε τη σύσταση του και εκθέτω το πώς έχει Αλλά από τους άλλους ανθρώπους διαφεύγουν όσα πράττουν όταν είναι ξυπνητοί ακριβώς όπως λησmicroονούν όσα πράττουν όταν κοιmicroούνται [1]

7 (72)

ᾧ microάλιστα διηνεκῶς ὁmicroιλοῦσι Μ όποιον πάνω απ όλα

4

λόγῳ τῷ τά ὅλα διοικοῦντι τούτῳ διαφέρονται καὶ οἷς καθ᾽ ἡmicroέρην ἐγκυροῦσι ταῦτα αὐτοῖς ξένα φαίνεται

αδιάκοπα συναναστρέφονται το λόγο που τα κυβερνάει όλα micro αυτόν έχουν διαφορές και όσα συναντούν κάθε microέρα τους φαίνονται ξένα [2]

8 (19)

Ἡ φήσιν ἀκοῦσαι οὐκ ἐπιστάmicroενοι οὐδ᾽ εἰπεῖν

∆εν ξέρουν ούτε ν ακούν ούτε να λένε

9 (34)

ἀξύνετοι ἀκούσαντες κωφοῖσιν ἐοίκασι φάτις αὐτοῖσιν microαρτυρεῖ παρεόντας ἀπεῖναι

Όταν ακούν δεν καταλαβαίνουν και γι αυτό microοιάζουν microε κουφούς Σ αυτούς ταιριάζει η παροιmicroία Παρόντες απουσιάζουν

10 (17)

οὐ γὰρ φρονέουσι τοιαῦτα πολλοί ὁκόσοι ἐγκυρεῦσιν οὐδὲ microαθόντες γινώσκουσιν ἑωυτοῖσι δὲ δοκέουσι

Γιατί δε σκέφτονται οι πιο πολλοί απ τους ανθρώπους πάνω σ αυτό που συναντούν ούτε κι όταν το microάθουν το γνωρίζουν αλλά το φαντάζονται

11 (86)

Ἀλλὰ τῶν microὲν θείων τὰ πολλὰ καθ Ἡράκλειτον ἀπιστίῃ διαφυγγάνει microὴ γιγνώσκεσθαι

Τα πιο πολλά από τα θεία πράγmicroατα microας ξεφεύγουν από απιστία και δεν γίνονται γνωστά

12 (67)

ὁ θεὸς ἡmicroέρη εὐφρόνη χειmicroὼν θέρος πόλεmicroος εἰρήνη κόρος λιmicroός (τἀναντία ἅπαντα οὗτος ὁ νοῦς) ἀλλοιοῦται δὲ

Ο θεός είναι microέρα νύχτα χειmicroώνας καλοκαίρι πόλεmicroος ειρήνη κορεσmicroός και πείνα Αυτός microεταβάλλεται microε τον

5

ὅκωσπερ (πῦρ) ὁπόταν συmicromicroιγῇ θυώmicroασιν ὀνοmicroάζεται καθ᾽ ἡδονὴν ἑκάστου

τρόπο της φωτιάς όποτε αναmicroιχθεί microε θυmicroιάmicroατα ονοmicroάζεται ανάλογα microε τη microυρωδια του καθενός [3]

13 (113)

ξυνόν ἐστι πᾶσι τὸ φρονέειν Η φρόνηση είναι κοινή σ όλους

14 (116)

ἀνθρώποισι πᾶσι microέτεστι γινώσκειν ἑωυτοὺς καὶ σωφρονεῖν

Σ όλους τους ανθρώπους έχει δοθεί η αυτογνωσία και η σωφροσύνη

15 (2)

διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῷ (ξυνῷ τουτέστι) τῷ κοινῷ ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἱδίαν ἔχοντες φρόνησιν

Γι αυτό πρέπει ν ακολουθήσουmicroε τον κοινό λόγο γιατί το κοινό είναι συmicroπαντικό Ενώ όmicroως ο λόγος είναι κοινός οι πολλοί ζουν σαν να έχουν microια ιδιαίτερη φρόνηση [4]

16 (115)

ψυχῆς ἐστι λόγος ἑωυτὸν αὔξων

Στην ψυχή ανήκει ο λόγος που αυξάνει απ τον εαυτό του [5]

17 (45)

ψυχῆς πείρατα ἰὼν οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόν οὕτω βαθὺν λόγον ἔχει

Τα πέρατα της ψυχής δε θα βρείς προχωρώντας όσο microακριά και αν σε φέρει ο δρόmicroος σουmiddot τόσο βαθύ λόγο περιέχει [6]

18 (50)

6

Μὲν οὖν φησιν εἶναι τὸ πᾶν διαιρετὸν ἀδιαίρετον γενητὸν ἀγένητον θνητὸν ἀθάνατον λόγον αἰῶνα πατέρα υἱὸν θεὸν δίκαιον ldquoοὐκ ἐmicroοῦ ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁmicroολογεῖν σοφὸν ἐστίν ἕν πάντα εἶναιrdquo ὁ Ἡράκλειτος φήσι

Ο Ηράκλειτος λοιπόν λέει ότι το παν είναι διαιρετό και αδιαίρετο γεννητό και αγέννητο θνητό και αθάνατο λόγος και αιών πατέρας και γιος θεός και δικαιοσύνη Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε πως τα πάντα είναι ένα [7]

19 (32)

ἓν τὸ σοφὸν microοῦνον λέγεσθαι οὐκ ἐθέλει καὶ ἐθέλει Ζηνὸς ὄνοmicroα

Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία [8]

20 (33)

νόmicroος καὶ βουλῇ πείθεσθαι ἑνός

Νόmicroος είναι και η πειθαρχία στη θέληση του ενός

21 (114)

ξὺν νόῳ λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῷ ξυνῷ πάντων ὅκωσπερ νόmicroῳ πόλις καὶ πολὺ ἰσχυροτέρως τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόmicroοι ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου κρατεῖ γὰρ τοσοῦτον ὁκόσον ἐθέλει καὶ ἐξαρκεῖ πᾶσι καὶ περιγίνεται

Εκείνοι που microιλούν microε νου πρέπει να στηρίζονται σ αυτό που είναι κοινό στα πάντα όπως ακριβώς microια πόλη πρέπει να στηρίζεται στο νόmicroο της και microε περισσότερη δύναmicroη ακόmicroα Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι τρέφονται από τον ένα το θεϊκόmiddot γιατί αυτός κυριαρχεί όσο ακριβώς θέλει επαρκεί για τα πάντα και περισσεύει [9]

7

Σηmicroειώσεις

1 Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη αυτό το κείmicroενο αποτελεί την αρχή του έργου του Ηράκλειτουmiddot ο ιδρυτής του Λυκείου τον microέmicroφεται για τη σκοτεινότητά του που οφείλεται σε γραmicromicroατικές αιτίεςmiddot είναι γι αυτό βεβαιώνει που δεν ξέρουmicroε πού αναφέρεται η λέξη ldquoἀείrdquo η οποία microπορεί να συνδεθεί microε τη λέξη που προηγείται στην περίπτωση που πρόκειται για τον αιώνιο Λόγο ή στη λέξη που ακολουθεί στην περίπτωση που πρόκειται για τους αιώνια ανίκανους να κατανοήσουν το Λόγο ανθρώπους Οι σχολιαστές τάχθηκαν υπέρ της microιας ή της άλλης από αυτές τις δυο microεταφράσεις Βρίσκουmicroε microια λεπτοmicroερή αντιπαράθεση γνωmicroών όλων αυτών των προβληmicroάτων στο έργο του GS Kirk Heracklitus The cosmic fragments Cambridge νέα έκδοση αναθεωρηmicroένη 1962 σελ 33-46

2 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα microε την ευκαιρία microιας microελέτης πάνω στο απόσπασmicroα 16 και πάνω στην έννοια της λέξης ἀλήθεια στον Ηράκλειτοmiddot αυτός ο όρος τον οποίο συνήθως microεταφράζουmicroε (στα γαλλικά) ldquoveriterdquo προέρχεται από ένα ρήmicroα που σηmicroαίνει ldquoκρύπτωrdquo και του οποίου προηγείται το στερητικό α η ldquo ἀλήθειαrdquo είναι λοιπόν κατά τον Χάιντεγκερ η αποκάλυψη Η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι εκτρέπονται του λόγου που εισάγει κάθε πράγmicroα στην παρουσία είναι τυφλοί στη φωτεινότητα microέσα στην οποία πηγαίνουν ή παραmicroένουν και αναζητούν το αληθινό microέσα στην ποικιλία του πάντοτε-νέου (βλ Essais et conferences Paris 1958 σελ 339) -------- Από το ρήmicroα λανθάνω κύρια έννοια (στην αρχαία γλώσσα) διαφεύγω την προσοχή (ΣτΜ)

3 Οι λέξεις microέσα σε παρένθεση είναι πιθανότατα του Ιππόλυτου από τον οποίο είναι παρmicroένο αυτό το απόσπασmicroα και έχουν πράγmicroατι την αξία επεξηγηmicroατικού σχολίουmiddot ωστόσο ο WΑ Heidel ισχυρίζεται ότι αυτοί οι όροι είναι του Ηράκλειτου αλλά ότι πρέπει να διορθωθεί το ldquoοὗτοςrdquo σε ldquoὡυτόςrdquo Το απόσπασmicroα 102 καθιερώνει επίσης microια σχέση microεταξύ θεού και αντιθέτων

8

Ξαναβρίσκουmicroε την ενότητα του πρώτου ζεύγους αντιθέτων microέσα στο απόσπασmicroα 57 ξαναβρίσκουmicroε πιθανώς ή σχεδόν την ενότητα του τέταρττου ζεύγους αντιθέτων στο απόσπασmicroα 65 Όσο για την εικόνα του αρωmicroατισmicroένου microε θυmicroιάmicroατα πυρός microπορούmicroε να την ερmicroηνεύσουmicroε microε δυο τρόπους είτε διάφορα θυmicroιάmicroατα αναmicroιγνύονται και ρίχνονται microαζί στη φωτιά από όπου αναδίδεται microια σύνθετη οσmicroή στην οποία ο καθένας αναγνωρίζει αυτό που του αρέσει είτε τα θυmicroιάmicroατα ρίχνονται το ένα microετά το άλλο microέσα στη φωτιά και αναmicroιγνύονται microαζί της χωρίς να έχουν προηγουmicroένως αναmicroιχθεί microεταξύ τους Η λέξη πῦρ έχει προστεθεί σ αυτή την πρόταση αλλά microερικοί προτείνουν να προστεθεί microάλλον η λέξη οἶνος εφ όσον ήταν microια συχνή συνήθεια στην Ελλάδα να αναmicroιγνύουν στο κρασί διάφορα είδη αρωmicroατικών φυτών Όπως και αν έχει ο Ηράκλειτος κάνει εδώ το Θεό αυτό που βρίσκεται στην ίδια την καρδιά όλων των αντιθέτων αυτό που πηγαίνει από το ένα στο άλλο διά microέσου της αλλαγής Μερικοί βλέπουν εδώ microια πανθεϊστική διακήρυξη πίστης άλλοι βρίσκουν το έναυσmicroα microιας διαλεκτικήςmiddot ίσως δεν πρέπει να δούmicroε παρά έναν τρόπο να θέσουmicroε το πρόβληmicroα των σχέσεων του Ενός και του πολλαπλού

4 ldquoΞυνῷ τουτέστι τῷrdquo είναι πιθανότατα microια επεξήγηση του Σέξτου του Εmicroπειρικού από τον οποίο δανειστήκαmicroε αυτό το απόσπασmicroα ldquoΞυνόςrdquo είναι ιωνικός τύπος άρα ένας όρος τυπικά ηρακλείτειος Ο Σέξτος ο Εmicroπειρικός θέλησε λοιπόν να εξηγήσει ότι η λέξη ldquoξυνόςrdquo ήταν η αντίστοιχη κλασσικού όρου ldquoκοινόςrdquo Σύmicroφωνα microε τον W Jaeger ο όρος ldquoφρόνησιςrdquo λέγεται για την εφαρmicroοσmicroένη στην πράξη γνώση

Είναι πιθανόν ότι microια φράση όπως ldquoδεῖ ἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo επηρέασε πολύ το στωικισmicroό Ξέρουmicroε ότι αυτή η σχολή οφείλει αναmicroφισβήτητα πολλά στη σκέψη του Ηράκλειτου το θέmicroα του πυρός συναντάται εκεί διαρκώς και microερικοί microάλιστα φτάνουν να ισχυρισθούν ότι η ιδέα της παγκόσmicroιας ανάφλεξης της ldquoεκπύρωσηςrdquo δεν είναι διόλου ηρακλείτεια αλλά αποτελεί ένα στοιχείο που προστέθηκε ίσως πολύ αργότερα και το οποίο ο στωικισmicroός θα είχε προσάψει στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

4

λόγῳ τῷ τά ὅλα διοικοῦντι τούτῳ διαφέρονται καὶ οἷς καθ᾽ ἡmicroέρην ἐγκυροῦσι ταῦτα αὐτοῖς ξένα φαίνεται

αδιάκοπα συναναστρέφονται το λόγο που τα κυβερνάει όλα micro αυτόν έχουν διαφορές και όσα συναντούν κάθε microέρα τους φαίνονται ξένα [2]

8 (19)

Ἡ φήσιν ἀκοῦσαι οὐκ ἐπιστάmicroενοι οὐδ᾽ εἰπεῖν

∆εν ξέρουν ούτε ν ακούν ούτε να λένε

9 (34)

ἀξύνετοι ἀκούσαντες κωφοῖσιν ἐοίκασι φάτις αὐτοῖσιν microαρτυρεῖ παρεόντας ἀπεῖναι

Όταν ακούν δεν καταλαβαίνουν και γι αυτό microοιάζουν microε κουφούς Σ αυτούς ταιριάζει η παροιmicroία Παρόντες απουσιάζουν

10 (17)

οὐ γὰρ φρονέουσι τοιαῦτα πολλοί ὁκόσοι ἐγκυρεῦσιν οὐδὲ microαθόντες γινώσκουσιν ἑωυτοῖσι δὲ δοκέουσι

Γιατί δε σκέφτονται οι πιο πολλοί απ τους ανθρώπους πάνω σ αυτό που συναντούν ούτε κι όταν το microάθουν το γνωρίζουν αλλά το φαντάζονται

11 (86)

Ἀλλὰ τῶν microὲν θείων τὰ πολλὰ καθ Ἡράκλειτον ἀπιστίῃ διαφυγγάνει microὴ γιγνώσκεσθαι

Τα πιο πολλά από τα θεία πράγmicroατα microας ξεφεύγουν από απιστία και δεν γίνονται γνωστά

12 (67)

ὁ θεὸς ἡmicroέρη εὐφρόνη χειmicroὼν θέρος πόλεmicroος εἰρήνη κόρος λιmicroός (τἀναντία ἅπαντα οὗτος ὁ νοῦς) ἀλλοιοῦται δὲ

Ο θεός είναι microέρα νύχτα χειmicroώνας καλοκαίρι πόλεmicroος ειρήνη κορεσmicroός και πείνα Αυτός microεταβάλλεται microε τον

5

ὅκωσπερ (πῦρ) ὁπόταν συmicromicroιγῇ θυώmicroασιν ὀνοmicroάζεται καθ᾽ ἡδονὴν ἑκάστου

τρόπο της φωτιάς όποτε αναmicroιχθεί microε θυmicroιάmicroατα ονοmicroάζεται ανάλογα microε τη microυρωδια του καθενός [3]

13 (113)

ξυνόν ἐστι πᾶσι τὸ φρονέειν Η φρόνηση είναι κοινή σ όλους

14 (116)

ἀνθρώποισι πᾶσι microέτεστι γινώσκειν ἑωυτοὺς καὶ σωφρονεῖν

Σ όλους τους ανθρώπους έχει δοθεί η αυτογνωσία και η σωφροσύνη

15 (2)

διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῷ (ξυνῷ τουτέστι) τῷ κοινῷ ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἱδίαν ἔχοντες φρόνησιν

Γι αυτό πρέπει ν ακολουθήσουmicroε τον κοινό λόγο γιατί το κοινό είναι συmicroπαντικό Ενώ όmicroως ο λόγος είναι κοινός οι πολλοί ζουν σαν να έχουν microια ιδιαίτερη φρόνηση [4]

16 (115)

ψυχῆς ἐστι λόγος ἑωυτὸν αὔξων

Στην ψυχή ανήκει ο λόγος που αυξάνει απ τον εαυτό του [5]

17 (45)

ψυχῆς πείρατα ἰὼν οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόν οὕτω βαθὺν λόγον ἔχει

Τα πέρατα της ψυχής δε θα βρείς προχωρώντας όσο microακριά και αν σε φέρει ο δρόmicroος σουmiddot τόσο βαθύ λόγο περιέχει [6]

18 (50)

6

Μὲν οὖν φησιν εἶναι τὸ πᾶν διαιρετὸν ἀδιαίρετον γενητὸν ἀγένητον θνητὸν ἀθάνατον λόγον αἰῶνα πατέρα υἱὸν θεὸν δίκαιον ldquoοὐκ ἐmicroοῦ ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁmicroολογεῖν σοφὸν ἐστίν ἕν πάντα εἶναιrdquo ὁ Ἡράκλειτος φήσι

Ο Ηράκλειτος λοιπόν λέει ότι το παν είναι διαιρετό και αδιαίρετο γεννητό και αγέννητο θνητό και αθάνατο λόγος και αιών πατέρας και γιος θεός και δικαιοσύνη Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε πως τα πάντα είναι ένα [7]

19 (32)

ἓν τὸ σοφὸν microοῦνον λέγεσθαι οὐκ ἐθέλει καὶ ἐθέλει Ζηνὸς ὄνοmicroα

Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία [8]

20 (33)

νόmicroος καὶ βουλῇ πείθεσθαι ἑνός

Νόmicroος είναι και η πειθαρχία στη θέληση του ενός

21 (114)

ξὺν νόῳ λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῷ ξυνῷ πάντων ὅκωσπερ νόmicroῳ πόλις καὶ πολὺ ἰσχυροτέρως τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόmicroοι ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου κρατεῖ γὰρ τοσοῦτον ὁκόσον ἐθέλει καὶ ἐξαρκεῖ πᾶσι καὶ περιγίνεται

Εκείνοι που microιλούν microε νου πρέπει να στηρίζονται σ αυτό που είναι κοινό στα πάντα όπως ακριβώς microια πόλη πρέπει να στηρίζεται στο νόmicroο της και microε περισσότερη δύναmicroη ακόmicroα Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι τρέφονται από τον ένα το θεϊκόmiddot γιατί αυτός κυριαρχεί όσο ακριβώς θέλει επαρκεί για τα πάντα και περισσεύει [9]

7

Σηmicroειώσεις

1 Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη αυτό το κείmicroενο αποτελεί την αρχή του έργου του Ηράκλειτουmiddot ο ιδρυτής του Λυκείου τον microέmicroφεται για τη σκοτεινότητά του που οφείλεται σε γραmicromicroατικές αιτίεςmiddot είναι γι αυτό βεβαιώνει που δεν ξέρουmicroε πού αναφέρεται η λέξη ldquoἀείrdquo η οποία microπορεί να συνδεθεί microε τη λέξη που προηγείται στην περίπτωση που πρόκειται για τον αιώνιο Λόγο ή στη λέξη που ακολουθεί στην περίπτωση που πρόκειται για τους αιώνια ανίκανους να κατανοήσουν το Λόγο ανθρώπους Οι σχολιαστές τάχθηκαν υπέρ της microιας ή της άλλης από αυτές τις δυο microεταφράσεις Βρίσκουmicroε microια λεπτοmicroερή αντιπαράθεση γνωmicroών όλων αυτών των προβληmicroάτων στο έργο του GS Kirk Heracklitus The cosmic fragments Cambridge νέα έκδοση αναθεωρηmicroένη 1962 σελ 33-46

2 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα microε την ευκαιρία microιας microελέτης πάνω στο απόσπασmicroα 16 και πάνω στην έννοια της λέξης ἀλήθεια στον Ηράκλειτοmiddot αυτός ο όρος τον οποίο συνήθως microεταφράζουmicroε (στα γαλλικά) ldquoveriterdquo προέρχεται από ένα ρήmicroα που σηmicroαίνει ldquoκρύπτωrdquo και του οποίου προηγείται το στερητικό α η ldquo ἀλήθειαrdquo είναι λοιπόν κατά τον Χάιντεγκερ η αποκάλυψη Η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι εκτρέπονται του λόγου που εισάγει κάθε πράγmicroα στην παρουσία είναι τυφλοί στη φωτεινότητα microέσα στην οποία πηγαίνουν ή παραmicroένουν και αναζητούν το αληθινό microέσα στην ποικιλία του πάντοτε-νέου (βλ Essais et conferences Paris 1958 σελ 339) -------- Από το ρήmicroα λανθάνω κύρια έννοια (στην αρχαία γλώσσα) διαφεύγω την προσοχή (ΣτΜ)

3 Οι λέξεις microέσα σε παρένθεση είναι πιθανότατα του Ιππόλυτου από τον οποίο είναι παρmicroένο αυτό το απόσπασmicroα και έχουν πράγmicroατι την αξία επεξηγηmicroατικού σχολίουmiddot ωστόσο ο WΑ Heidel ισχυρίζεται ότι αυτοί οι όροι είναι του Ηράκλειτου αλλά ότι πρέπει να διορθωθεί το ldquoοὗτοςrdquo σε ldquoὡυτόςrdquo Το απόσπασmicroα 102 καθιερώνει επίσης microια σχέση microεταξύ θεού και αντιθέτων

8

Ξαναβρίσκουmicroε την ενότητα του πρώτου ζεύγους αντιθέτων microέσα στο απόσπασmicroα 57 ξαναβρίσκουmicroε πιθανώς ή σχεδόν την ενότητα του τέταρττου ζεύγους αντιθέτων στο απόσπασmicroα 65 Όσο για την εικόνα του αρωmicroατισmicroένου microε θυmicroιάmicroατα πυρός microπορούmicroε να την ερmicroηνεύσουmicroε microε δυο τρόπους είτε διάφορα θυmicroιάmicroατα αναmicroιγνύονται και ρίχνονται microαζί στη φωτιά από όπου αναδίδεται microια σύνθετη οσmicroή στην οποία ο καθένας αναγνωρίζει αυτό που του αρέσει είτε τα θυmicroιάmicroατα ρίχνονται το ένα microετά το άλλο microέσα στη φωτιά και αναmicroιγνύονται microαζί της χωρίς να έχουν προηγουmicroένως αναmicroιχθεί microεταξύ τους Η λέξη πῦρ έχει προστεθεί σ αυτή την πρόταση αλλά microερικοί προτείνουν να προστεθεί microάλλον η λέξη οἶνος εφ όσον ήταν microια συχνή συνήθεια στην Ελλάδα να αναmicroιγνύουν στο κρασί διάφορα είδη αρωmicroατικών φυτών Όπως και αν έχει ο Ηράκλειτος κάνει εδώ το Θεό αυτό που βρίσκεται στην ίδια την καρδιά όλων των αντιθέτων αυτό που πηγαίνει από το ένα στο άλλο διά microέσου της αλλαγής Μερικοί βλέπουν εδώ microια πανθεϊστική διακήρυξη πίστης άλλοι βρίσκουν το έναυσmicroα microιας διαλεκτικήςmiddot ίσως δεν πρέπει να δούmicroε παρά έναν τρόπο να θέσουmicroε το πρόβληmicroα των σχέσεων του Ενός και του πολλαπλού

4 ldquoΞυνῷ τουτέστι τῷrdquo είναι πιθανότατα microια επεξήγηση του Σέξτου του Εmicroπειρικού από τον οποίο δανειστήκαmicroε αυτό το απόσπασmicroα ldquoΞυνόςrdquo είναι ιωνικός τύπος άρα ένας όρος τυπικά ηρακλείτειος Ο Σέξτος ο Εmicroπειρικός θέλησε λοιπόν να εξηγήσει ότι η λέξη ldquoξυνόςrdquo ήταν η αντίστοιχη κλασσικού όρου ldquoκοινόςrdquo Σύmicroφωνα microε τον W Jaeger ο όρος ldquoφρόνησιςrdquo λέγεται για την εφαρmicroοσmicroένη στην πράξη γνώση

Είναι πιθανόν ότι microια φράση όπως ldquoδεῖ ἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo επηρέασε πολύ το στωικισmicroό Ξέρουmicroε ότι αυτή η σχολή οφείλει αναmicroφισβήτητα πολλά στη σκέψη του Ηράκλειτου το θέmicroα του πυρός συναντάται εκεί διαρκώς και microερικοί microάλιστα φτάνουν να ισχυρισθούν ότι η ιδέα της παγκόσmicroιας ανάφλεξης της ldquoεκπύρωσηςrdquo δεν είναι διόλου ηρακλείτεια αλλά αποτελεί ένα στοιχείο που προστέθηκε ίσως πολύ αργότερα και το οποίο ο στωικισmicroός θα είχε προσάψει στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

5

ὅκωσπερ (πῦρ) ὁπόταν συmicromicroιγῇ θυώmicroασιν ὀνοmicroάζεται καθ᾽ ἡδονὴν ἑκάστου

τρόπο της φωτιάς όποτε αναmicroιχθεί microε θυmicroιάmicroατα ονοmicroάζεται ανάλογα microε τη microυρωδια του καθενός [3]

13 (113)

ξυνόν ἐστι πᾶσι τὸ φρονέειν Η φρόνηση είναι κοινή σ όλους

14 (116)

ἀνθρώποισι πᾶσι microέτεστι γινώσκειν ἑωυτοὺς καὶ σωφρονεῖν

Σ όλους τους ανθρώπους έχει δοθεί η αυτογνωσία και η σωφροσύνη

15 (2)

διὸ δεῖ ἕπεσθαι τῷ (ξυνῷ τουτέστι) τῷ κοινῷ ξυνὸς γὰρ ὁ κοινός τοῦ λόγου δ᾽ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοὶ ὡς ἱδίαν ἔχοντες φρόνησιν

Γι αυτό πρέπει ν ακολουθήσουmicroε τον κοινό λόγο γιατί το κοινό είναι συmicroπαντικό Ενώ όmicroως ο λόγος είναι κοινός οι πολλοί ζουν σαν να έχουν microια ιδιαίτερη φρόνηση [4]

16 (115)

ψυχῆς ἐστι λόγος ἑωυτὸν αὔξων

Στην ψυχή ανήκει ο λόγος που αυξάνει απ τον εαυτό του [5]

17 (45)

ψυχῆς πείρατα ἰὼν οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόν οὕτω βαθὺν λόγον ἔχει

Τα πέρατα της ψυχής δε θα βρείς προχωρώντας όσο microακριά και αν σε φέρει ο δρόmicroος σουmiddot τόσο βαθύ λόγο περιέχει [6]

18 (50)

6

Μὲν οὖν φησιν εἶναι τὸ πᾶν διαιρετὸν ἀδιαίρετον γενητὸν ἀγένητον θνητὸν ἀθάνατον λόγον αἰῶνα πατέρα υἱὸν θεὸν δίκαιον ldquoοὐκ ἐmicroοῦ ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁmicroολογεῖν σοφὸν ἐστίν ἕν πάντα εἶναιrdquo ὁ Ἡράκλειτος φήσι

Ο Ηράκλειτος λοιπόν λέει ότι το παν είναι διαιρετό και αδιαίρετο γεννητό και αγέννητο θνητό και αθάνατο λόγος και αιών πατέρας και γιος θεός και δικαιοσύνη Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε πως τα πάντα είναι ένα [7]

19 (32)

ἓν τὸ σοφὸν microοῦνον λέγεσθαι οὐκ ἐθέλει καὶ ἐθέλει Ζηνὸς ὄνοmicroα

Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία [8]

20 (33)

νόmicroος καὶ βουλῇ πείθεσθαι ἑνός

Νόmicroος είναι και η πειθαρχία στη θέληση του ενός

21 (114)

ξὺν νόῳ λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῷ ξυνῷ πάντων ὅκωσπερ νόmicroῳ πόλις καὶ πολὺ ἰσχυροτέρως τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόmicroοι ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου κρατεῖ γὰρ τοσοῦτον ὁκόσον ἐθέλει καὶ ἐξαρκεῖ πᾶσι καὶ περιγίνεται

Εκείνοι που microιλούν microε νου πρέπει να στηρίζονται σ αυτό που είναι κοινό στα πάντα όπως ακριβώς microια πόλη πρέπει να στηρίζεται στο νόmicroο της και microε περισσότερη δύναmicroη ακόmicroα Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι τρέφονται από τον ένα το θεϊκόmiddot γιατί αυτός κυριαρχεί όσο ακριβώς θέλει επαρκεί για τα πάντα και περισσεύει [9]

7

Σηmicroειώσεις

1 Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη αυτό το κείmicroενο αποτελεί την αρχή του έργου του Ηράκλειτουmiddot ο ιδρυτής του Λυκείου τον microέmicroφεται για τη σκοτεινότητά του που οφείλεται σε γραmicromicroατικές αιτίεςmiddot είναι γι αυτό βεβαιώνει που δεν ξέρουmicroε πού αναφέρεται η λέξη ldquoἀείrdquo η οποία microπορεί να συνδεθεί microε τη λέξη που προηγείται στην περίπτωση που πρόκειται για τον αιώνιο Λόγο ή στη λέξη που ακολουθεί στην περίπτωση που πρόκειται για τους αιώνια ανίκανους να κατανοήσουν το Λόγο ανθρώπους Οι σχολιαστές τάχθηκαν υπέρ της microιας ή της άλλης από αυτές τις δυο microεταφράσεις Βρίσκουmicroε microια λεπτοmicroερή αντιπαράθεση γνωmicroών όλων αυτών των προβληmicroάτων στο έργο του GS Kirk Heracklitus The cosmic fragments Cambridge νέα έκδοση αναθεωρηmicroένη 1962 σελ 33-46

2 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα microε την ευκαιρία microιας microελέτης πάνω στο απόσπασmicroα 16 και πάνω στην έννοια της λέξης ἀλήθεια στον Ηράκλειτοmiddot αυτός ο όρος τον οποίο συνήθως microεταφράζουmicroε (στα γαλλικά) ldquoveriterdquo προέρχεται από ένα ρήmicroα που σηmicroαίνει ldquoκρύπτωrdquo και του οποίου προηγείται το στερητικό α η ldquo ἀλήθειαrdquo είναι λοιπόν κατά τον Χάιντεγκερ η αποκάλυψη Η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι εκτρέπονται του λόγου που εισάγει κάθε πράγmicroα στην παρουσία είναι τυφλοί στη φωτεινότητα microέσα στην οποία πηγαίνουν ή παραmicroένουν και αναζητούν το αληθινό microέσα στην ποικιλία του πάντοτε-νέου (βλ Essais et conferences Paris 1958 σελ 339) -------- Από το ρήmicroα λανθάνω κύρια έννοια (στην αρχαία γλώσσα) διαφεύγω την προσοχή (ΣτΜ)

3 Οι λέξεις microέσα σε παρένθεση είναι πιθανότατα του Ιππόλυτου από τον οποίο είναι παρmicroένο αυτό το απόσπασmicroα και έχουν πράγmicroατι την αξία επεξηγηmicroατικού σχολίουmiddot ωστόσο ο WΑ Heidel ισχυρίζεται ότι αυτοί οι όροι είναι του Ηράκλειτου αλλά ότι πρέπει να διορθωθεί το ldquoοὗτοςrdquo σε ldquoὡυτόςrdquo Το απόσπασmicroα 102 καθιερώνει επίσης microια σχέση microεταξύ θεού και αντιθέτων

8

Ξαναβρίσκουmicroε την ενότητα του πρώτου ζεύγους αντιθέτων microέσα στο απόσπασmicroα 57 ξαναβρίσκουmicroε πιθανώς ή σχεδόν την ενότητα του τέταρττου ζεύγους αντιθέτων στο απόσπασmicroα 65 Όσο για την εικόνα του αρωmicroατισmicroένου microε θυmicroιάmicroατα πυρός microπορούmicroε να την ερmicroηνεύσουmicroε microε δυο τρόπους είτε διάφορα θυmicroιάmicroατα αναmicroιγνύονται και ρίχνονται microαζί στη φωτιά από όπου αναδίδεται microια σύνθετη οσmicroή στην οποία ο καθένας αναγνωρίζει αυτό που του αρέσει είτε τα θυmicroιάmicroατα ρίχνονται το ένα microετά το άλλο microέσα στη φωτιά και αναmicroιγνύονται microαζί της χωρίς να έχουν προηγουmicroένως αναmicroιχθεί microεταξύ τους Η λέξη πῦρ έχει προστεθεί σ αυτή την πρόταση αλλά microερικοί προτείνουν να προστεθεί microάλλον η λέξη οἶνος εφ όσον ήταν microια συχνή συνήθεια στην Ελλάδα να αναmicroιγνύουν στο κρασί διάφορα είδη αρωmicroατικών φυτών Όπως και αν έχει ο Ηράκλειτος κάνει εδώ το Θεό αυτό που βρίσκεται στην ίδια την καρδιά όλων των αντιθέτων αυτό που πηγαίνει από το ένα στο άλλο διά microέσου της αλλαγής Μερικοί βλέπουν εδώ microια πανθεϊστική διακήρυξη πίστης άλλοι βρίσκουν το έναυσmicroα microιας διαλεκτικήςmiddot ίσως δεν πρέπει να δούmicroε παρά έναν τρόπο να θέσουmicroε το πρόβληmicroα των σχέσεων του Ενός και του πολλαπλού

4 ldquoΞυνῷ τουτέστι τῷrdquo είναι πιθανότατα microια επεξήγηση του Σέξτου του Εmicroπειρικού από τον οποίο δανειστήκαmicroε αυτό το απόσπασmicroα ldquoΞυνόςrdquo είναι ιωνικός τύπος άρα ένας όρος τυπικά ηρακλείτειος Ο Σέξτος ο Εmicroπειρικός θέλησε λοιπόν να εξηγήσει ότι η λέξη ldquoξυνόςrdquo ήταν η αντίστοιχη κλασσικού όρου ldquoκοινόςrdquo Σύmicroφωνα microε τον W Jaeger ο όρος ldquoφρόνησιςrdquo λέγεται για την εφαρmicroοσmicroένη στην πράξη γνώση

Είναι πιθανόν ότι microια φράση όπως ldquoδεῖ ἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo επηρέασε πολύ το στωικισmicroό Ξέρουmicroε ότι αυτή η σχολή οφείλει αναmicroφισβήτητα πολλά στη σκέψη του Ηράκλειτου το θέmicroα του πυρός συναντάται εκεί διαρκώς και microερικοί microάλιστα φτάνουν να ισχυρισθούν ότι η ιδέα της παγκόσmicroιας ανάφλεξης της ldquoεκπύρωσηςrdquo δεν είναι διόλου ηρακλείτεια αλλά αποτελεί ένα στοιχείο που προστέθηκε ίσως πολύ αργότερα και το οποίο ο στωικισmicroός θα είχε προσάψει στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

6

Μὲν οὖν φησιν εἶναι τὸ πᾶν διαιρετὸν ἀδιαίρετον γενητὸν ἀγένητον θνητὸν ἀθάνατον λόγον αἰῶνα πατέρα υἱὸν θεὸν δίκαιον ldquoοὐκ ἐmicroοῦ ἀλλὰ τοῦ λόγου ἀκούσαντας ὁmicroολογεῖν σοφὸν ἐστίν ἕν πάντα εἶναιrdquo ὁ Ἡράκλειτος φήσι

Ο Ηράκλειτος λοιπόν λέει ότι το παν είναι διαιρετό και αδιαίρετο γεννητό και αγέννητο θνητό και αθάνατο λόγος και αιών πατέρας και γιος θεός και δικαιοσύνη Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε πως τα πάντα είναι ένα [7]

19 (32)

ἓν τὸ σοφὸν microοῦνον λέγεσθαι οὐκ ἐθέλει καὶ ἐθέλει Ζηνὸς ὄνοmicroα

Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία [8]

20 (33)

νόmicroος καὶ βουλῇ πείθεσθαι ἑνός

Νόmicroος είναι και η πειθαρχία στη θέληση του ενός

21 (114)

ξὺν νόῳ λέγοντας ἰσχυρίζεσθαι χρὴ τῷ ξυνῷ πάντων ὅκωσπερ νόmicroῳ πόλις καὶ πολὺ ἰσχυροτέρως τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόmicroοι ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου κρατεῖ γὰρ τοσοῦτον ὁκόσον ἐθέλει καὶ ἐξαρκεῖ πᾶσι καὶ περιγίνεται

Εκείνοι που microιλούν microε νου πρέπει να στηρίζονται σ αυτό που είναι κοινό στα πάντα όπως ακριβώς microια πόλη πρέπει να στηρίζεται στο νόmicroο της και microε περισσότερη δύναmicroη ακόmicroα Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι τρέφονται από τον ένα το θεϊκόmiddot γιατί αυτός κυριαρχεί όσο ακριβώς θέλει επαρκεί για τα πάντα και περισσεύει [9]

7

Σηmicroειώσεις

1 Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη αυτό το κείmicroενο αποτελεί την αρχή του έργου του Ηράκλειτουmiddot ο ιδρυτής του Λυκείου τον microέmicroφεται για τη σκοτεινότητά του που οφείλεται σε γραmicromicroατικές αιτίεςmiddot είναι γι αυτό βεβαιώνει που δεν ξέρουmicroε πού αναφέρεται η λέξη ldquoἀείrdquo η οποία microπορεί να συνδεθεί microε τη λέξη που προηγείται στην περίπτωση που πρόκειται για τον αιώνιο Λόγο ή στη λέξη που ακολουθεί στην περίπτωση που πρόκειται για τους αιώνια ανίκανους να κατανοήσουν το Λόγο ανθρώπους Οι σχολιαστές τάχθηκαν υπέρ της microιας ή της άλλης από αυτές τις δυο microεταφράσεις Βρίσκουmicroε microια λεπτοmicroερή αντιπαράθεση γνωmicroών όλων αυτών των προβληmicroάτων στο έργο του GS Kirk Heracklitus The cosmic fragments Cambridge νέα έκδοση αναθεωρηmicroένη 1962 σελ 33-46

2 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα microε την ευκαιρία microιας microελέτης πάνω στο απόσπασmicroα 16 και πάνω στην έννοια της λέξης ἀλήθεια στον Ηράκλειτοmiddot αυτός ο όρος τον οποίο συνήθως microεταφράζουmicroε (στα γαλλικά) ldquoveriterdquo προέρχεται από ένα ρήmicroα που σηmicroαίνει ldquoκρύπτωrdquo και του οποίου προηγείται το στερητικό α η ldquo ἀλήθειαrdquo είναι λοιπόν κατά τον Χάιντεγκερ η αποκάλυψη Η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι εκτρέπονται του λόγου που εισάγει κάθε πράγmicroα στην παρουσία είναι τυφλοί στη φωτεινότητα microέσα στην οποία πηγαίνουν ή παραmicroένουν και αναζητούν το αληθινό microέσα στην ποικιλία του πάντοτε-νέου (βλ Essais et conferences Paris 1958 σελ 339) -------- Από το ρήmicroα λανθάνω κύρια έννοια (στην αρχαία γλώσσα) διαφεύγω την προσοχή (ΣτΜ)

3 Οι λέξεις microέσα σε παρένθεση είναι πιθανότατα του Ιππόλυτου από τον οποίο είναι παρmicroένο αυτό το απόσπασmicroα και έχουν πράγmicroατι την αξία επεξηγηmicroατικού σχολίουmiddot ωστόσο ο WΑ Heidel ισχυρίζεται ότι αυτοί οι όροι είναι του Ηράκλειτου αλλά ότι πρέπει να διορθωθεί το ldquoοὗτοςrdquo σε ldquoὡυτόςrdquo Το απόσπασmicroα 102 καθιερώνει επίσης microια σχέση microεταξύ θεού και αντιθέτων

8

Ξαναβρίσκουmicroε την ενότητα του πρώτου ζεύγους αντιθέτων microέσα στο απόσπασmicroα 57 ξαναβρίσκουmicroε πιθανώς ή σχεδόν την ενότητα του τέταρττου ζεύγους αντιθέτων στο απόσπασmicroα 65 Όσο για την εικόνα του αρωmicroατισmicroένου microε θυmicroιάmicroατα πυρός microπορούmicroε να την ερmicroηνεύσουmicroε microε δυο τρόπους είτε διάφορα θυmicroιάmicroατα αναmicroιγνύονται και ρίχνονται microαζί στη φωτιά από όπου αναδίδεται microια σύνθετη οσmicroή στην οποία ο καθένας αναγνωρίζει αυτό που του αρέσει είτε τα θυmicroιάmicroατα ρίχνονται το ένα microετά το άλλο microέσα στη φωτιά και αναmicroιγνύονται microαζί της χωρίς να έχουν προηγουmicroένως αναmicroιχθεί microεταξύ τους Η λέξη πῦρ έχει προστεθεί σ αυτή την πρόταση αλλά microερικοί προτείνουν να προστεθεί microάλλον η λέξη οἶνος εφ όσον ήταν microια συχνή συνήθεια στην Ελλάδα να αναmicroιγνύουν στο κρασί διάφορα είδη αρωmicroατικών φυτών Όπως και αν έχει ο Ηράκλειτος κάνει εδώ το Θεό αυτό που βρίσκεται στην ίδια την καρδιά όλων των αντιθέτων αυτό που πηγαίνει από το ένα στο άλλο διά microέσου της αλλαγής Μερικοί βλέπουν εδώ microια πανθεϊστική διακήρυξη πίστης άλλοι βρίσκουν το έναυσmicroα microιας διαλεκτικήςmiddot ίσως δεν πρέπει να δούmicroε παρά έναν τρόπο να θέσουmicroε το πρόβληmicroα των σχέσεων του Ενός και του πολλαπλού

4 ldquoΞυνῷ τουτέστι τῷrdquo είναι πιθανότατα microια επεξήγηση του Σέξτου του Εmicroπειρικού από τον οποίο δανειστήκαmicroε αυτό το απόσπασmicroα ldquoΞυνόςrdquo είναι ιωνικός τύπος άρα ένας όρος τυπικά ηρακλείτειος Ο Σέξτος ο Εmicroπειρικός θέλησε λοιπόν να εξηγήσει ότι η λέξη ldquoξυνόςrdquo ήταν η αντίστοιχη κλασσικού όρου ldquoκοινόςrdquo Σύmicroφωνα microε τον W Jaeger ο όρος ldquoφρόνησιςrdquo λέγεται για την εφαρmicroοσmicroένη στην πράξη γνώση

Είναι πιθανόν ότι microια φράση όπως ldquoδεῖ ἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo επηρέασε πολύ το στωικισmicroό Ξέρουmicroε ότι αυτή η σχολή οφείλει αναmicroφισβήτητα πολλά στη σκέψη του Ηράκλειτου το θέmicroα του πυρός συναντάται εκεί διαρκώς και microερικοί microάλιστα φτάνουν να ισχυρισθούν ότι η ιδέα της παγκόσmicroιας ανάφλεξης της ldquoεκπύρωσηςrdquo δεν είναι διόλου ηρακλείτεια αλλά αποτελεί ένα στοιχείο που προστέθηκε ίσως πολύ αργότερα και το οποίο ο στωικισmicroός θα είχε προσάψει στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

7

Σηmicroειώσεις

1 Σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη αυτό το κείmicroενο αποτελεί την αρχή του έργου του Ηράκλειτουmiddot ο ιδρυτής του Λυκείου τον microέmicroφεται για τη σκοτεινότητά του που οφείλεται σε γραmicromicroατικές αιτίεςmiddot είναι γι αυτό βεβαιώνει που δεν ξέρουmicroε πού αναφέρεται η λέξη ldquoἀείrdquo η οποία microπορεί να συνδεθεί microε τη λέξη που προηγείται στην περίπτωση που πρόκειται για τον αιώνιο Λόγο ή στη λέξη που ακολουθεί στην περίπτωση που πρόκειται για τους αιώνια ανίκανους να κατανοήσουν το Λόγο ανθρώπους Οι σχολιαστές τάχθηκαν υπέρ της microιας ή της άλλης από αυτές τις δυο microεταφράσεις Βρίσκουmicroε microια λεπτοmicroερή αντιπαράθεση γνωmicroών όλων αυτών των προβληmicroάτων στο έργο του GS Kirk Heracklitus The cosmic fragments Cambridge νέα έκδοση αναθεωρηmicroένη 1962 σελ 33-46

2 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα microε την ευκαιρία microιας microελέτης πάνω στο απόσπασmicroα 16 και πάνω στην έννοια της λέξης ἀλήθεια στον Ηράκλειτοmiddot αυτός ο όρος τον οποίο συνήθως microεταφράζουmicroε (στα γαλλικά) ldquoveriterdquo προέρχεται από ένα ρήmicroα που σηmicroαίνει ldquoκρύπτωrdquo και του οποίου προηγείται το στερητικό α η ldquo ἀλήθειαrdquo είναι λοιπόν κατά τον Χάιντεγκερ η αποκάλυψη Η δυστυχία των ανθρώπων προέρχεται από το ότι εκτρέπονται του λόγου που εισάγει κάθε πράγmicroα στην παρουσία είναι τυφλοί στη φωτεινότητα microέσα στην οποία πηγαίνουν ή παραmicroένουν και αναζητούν το αληθινό microέσα στην ποικιλία του πάντοτε-νέου (βλ Essais et conferences Paris 1958 σελ 339) -------- Από το ρήmicroα λανθάνω κύρια έννοια (στην αρχαία γλώσσα) διαφεύγω την προσοχή (ΣτΜ)

3 Οι λέξεις microέσα σε παρένθεση είναι πιθανότατα του Ιππόλυτου από τον οποίο είναι παρmicroένο αυτό το απόσπασmicroα και έχουν πράγmicroατι την αξία επεξηγηmicroατικού σχολίουmiddot ωστόσο ο WΑ Heidel ισχυρίζεται ότι αυτοί οι όροι είναι του Ηράκλειτου αλλά ότι πρέπει να διορθωθεί το ldquoοὗτοςrdquo σε ldquoὡυτόςrdquo Το απόσπασmicroα 102 καθιερώνει επίσης microια σχέση microεταξύ θεού και αντιθέτων

8

Ξαναβρίσκουmicroε την ενότητα του πρώτου ζεύγους αντιθέτων microέσα στο απόσπασmicroα 57 ξαναβρίσκουmicroε πιθανώς ή σχεδόν την ενότητα του τέταρττου ζεύγους αντιθέτων στο απόσπασmicroα 65 Όσο για την εικόνα του αρωmicroατισmicroένου microε θυmicroιάmicroατα πυρός microπορούmicroε να την ερmicroηνεύσουmicroε microε δυο τρόπους είτε διάφορα θυmicroιάmicroατα αναmicroιγνύονται και ρίχνονται microαζί στη φωτιά από όπου αναδίδεται microια σύνθετη οσmicroή στην οποία ο καθένας αναγνωρίζει αυτό που του αρέσει είτε τα θυmicroιάmicroατα ρίχνονται το ένα microετά το άλλο microέσα στη φωτιά και αναmicroιγνύονται microαζί της χωρίς να έχουν προηγουmicroένως αναmicroιχθεί microεταξύ τους Η λέξη πῦρ έχει προστεθεί σ αυτή την πρόταση αλλά microερικοί προτείνουν να προστεθεί microάλλον η λέξη οἶνος εφ όσον ήταν microια συχνή συνήθεια στην Ελλάδα να αναmicroιγνύουν στο κρασί διάφορα είδη αρωmicroατικών φυτών Όπως και αν έχει ο Ηράκλειτος κάνει εδώ το Θεό αυτό που βρίσκεται στην ίδια την καρδιά όλων των αντιθέτων αυτό που πηγαίνει από το ένα στο άλλο διά microέσου της αλλαγής Μερικοί βλέπουν εδώ microια πανθεϊστική διακήρυξη πίστης άλλοι βρίσκουν το έναυσmicroα microιας διαλεκτικήςmiddot ίσως δεν πρέπει να δούmicroε παρά έναν τρόπο να θέσουmicroε το πρόβληmicroα των σχέσεων του Ενός και του πολλαπλού

4 ldquoΞυνῷ τουτέστι τῷrdquo είναι πιθανότατα microια επεξήγηση του Σέξτου του Εmicroπειρικού από τον οποίο δανειστήκαmicroε αυτό το απόσπασmicroα ldquoΞυνόςrdquo είναι ιωνικός τύπος άρα ένας όρος τυπικά ηρακλείτειος Ο Σέξτος ο Εmicroπειρικός θέλησε λοιπόν να εξηγήσει ότι η λέξη ldquoξυνόςrdquo ήταν η αντίστοιχη κλασσικού όρου ldquoκοινόςrdquo Σύmicroφωνα microε τον W Jaeger ο όρος ldquoφρόνησιςrdquo λέγεται για την εφαρmicroοσmicroένη στην πράξη γνώση

Είναι πιθανόν ότι microια φράση όπως ldquoδεῖ ἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo επηρέασε πολύ το στωικισmicroό Ξέρουmicroε ότι αυτή η σχολή οφείλει αναmicroφισβήτητα πολλά στη σκέψη του Ηράκλειτου το θέmicroα του πυρός συναντάται εκεί διαρκώς και microερικοί microάλιστα φτάνουν να ισχυρισθούν ότι η ιδέα της παγκόσmicroιας ανάφλεξης της ldquoεκπύρωσηςrdquo δεν είναι διόλου ηρακλείτεια αλλά αποτελεί ένα στοιχείο που προστέθηκε ίσως πολύ αργότερα και το οποίο ο στωικισmicroός θα είχε προσάψει στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

8

Ξαναβρίσκουmicroε την ενότητα του πρώτου ζεύγους αντιθέτων microέσα στο απόσπασmicroα 57 ξαναβρίσκουmicroε πιθανώς ή σχεδόν την ενότητα του τέταρττου ζεύγους αντιθέτων στο απόσπασmicroα 65 Όσο για την εικόνα του αρωmicroατισmicroένου microε θυmicroιάmicroατα πυρός microπορούmicroε να την ερmicroηνεύσουmicroε microε δυο τρόπους είτε διάφορα θυmicroιάmicroατα αναmicroιγνύονται και ρίχνονται microαζί στη φωτιά από όπου αναδίδεται microια σύνθετη οσmicroή στην οποία ο καθένας αναγνωρίζει αυτό που του αρέσει είτε τα θυmicroιάmicroατα ρίχνονται το ένα microετά το άλλο microέσα στη φωτιά και αναmicroιγνύονται microαζί της χωρίς να έχουν προηγουmicroένως αναmicroιχθεί microεταξύ τους Η λέξη πῦρ έχει προστεθεί σ αυτή την πρόταση αλλά microερικοί προτείνουν να προστεθεί microάλλον η λέξη οἶνος εφ όσον ήταν microια συχνή συνήθεια στην Ελλάδα να αναmicroιγνύουν στο κρασί διάφορα είδη αρωmicroατικών φυτών Όπως και αν έχει ο Ηράκλειτος κάνει εδώ το Θεό αυτό που βρίσκεται στην ίδια την καρδιά όλων των αντιθέτων αυτό που πηγαίνει από το ένα στο άλλο διά microέσου της αλλαγής Μερικοί βλέπουν εδώ microια πανθεϊστική διακήρυξη πίστης άλλοι βρίσκουν το έναυσmicroα microιας διαλεκτικήςmiddot ίσως δεν πρέπει να δούmicroε παρά έναν τρόπο να θέσουmicroε το πρόβληmicroα των σχέσεων του Ενός και του πολλαπλού

4 ldquoΞυνῷ τουτέστι τῷrdquo είναι πιθανότατα microια επεξήγηση του Σέξτου του Εmicroπειρικού από τον οποίο δανειστήκαmicroε αυτό το απόσπασmicroα ldquoΞυνόςrdquo είναι ιωνικός τύπος άρα ένας όρος τυπικά ηρακλείτειος Ο Σέξτος ο Εmicroπειρικός θέλησε λοιπόν να εξηγήσει ότι η λέξη ldquoξυνόςrdquo ήταν η αντίστοιχη κλασσικού όρου ldquoκοινόςrdquo Σύmicroφωνα microε τον W Jaeger ο όρος ldquoφρόνησιςrdquo λέγεται για την εφαρmicroοσmicroένη στην πράξη γνώση

Είναι πιθανόν ότι microια φράση όπως ldquoδεῖ ἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo επηρέασε πολύ το στωικισmicroό Ξέρουmicroε ότι αυτή η σχολή οφείλει αναmicroφισβήτητα πολλά στη σκέψη του Ηράκλειτου το θέmicroα του πυρός συναντάται εκεί διαρκώς και microερικοί microάλιστα φτάνουν να ισχυρισθούν ότι η ιδέα της παγκόσmicroιας ανάφλεξης της ldquoεκπύρωσηςrdquo δεν είναι διόλου ηρακλείτεια αλλά αποτελεί ένα στοιχείο που προστέθηκε ίσως πολύ αργότερα και το οποίο ο στωικισmicroός θα είχε προσάψει στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

9

Όmicroως ο στωικισmicroός κάνοντας το χρόνο έκφραση αυτή καθαυτή της ζωής του Θεού και βρίσκοντας microέσα στο χρόνο την αιτία microιας τελεολογίας και microιας θείας πρόνοιας είναι microε τον τρόπο του microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι Η στωική σοφία microας ζητά να αγαπήσουmicroε το χρόνο που microας φτιάχνει και να υποταχθούmicroε σε αυτόνmiddot ο ανόητος είναι εκείνος που θέλει να ζήσει στο περιθώριο αυτής της παγκόσmicroιας συν-πάθειας που κάνει όλα τα όντα να είναι συνδεδεmicroένα microεταξύ τους microέσα στο χώρο και το χρόνο Έτσι το ηρακλείτειο ldquoἕπεσθαι τῷ κοινῷrdquo γίνεται microε το στωικισmicroό ldquoζείτε σε συmicroφωνία microε τη φύσηrdquo

5 Αυτό το απόσπασmicroα όπως τόσα άλλα είναι δύσκολο να το ερmicroηνεύσει κανείς Αν πάρουmicroε τη φράση κατά γράmicromicroα θα microπορούσαmicroε να πιστέψουmicroε ότι πρόκειται για κάποια διακήρυξη πίστης ευνοϊκή προς έναν ολοκληρωτικό ανθρωπισmicroό ότι είναι microόνο στην ανθρώπινη ψυχή που ανήκει ένας Λόγος ο οποίος microέσα στην ιστορία δεν παύει να αυξάνεται από τον εαυτό του χωρίς καmicroιά αναφορά σε microια υπερβατικότητα Από microια τέτοια λοξοδρόmicroηση θα microπορούσαmicroε λοιπόν να διαβεβαιώσουmicroε ότι το άπειρο του ανθρώπου είναι ένα microε το άπειρο της ιστορίας κατά τη διάρκεια της οποίας ο άνθρωπος εκπληρώνεται ανανεώνοντας τον εαυτό του και ξεπερνώντας τον Όmicroως θα επρόκειτο για microια πολύ σύγχρονη άποψη εντελώς ξένη προς έναν Έλληνα γενικά και ιδιαίτερα προς τον Ηράκλειτο Πρέπει microάλλον να κατανοήσουmicroε ότι ο Λόγος που κρύβει η ψυχή (όπως microας λέει το απόσπασmicroα 45) παραmicroένει έτσι ώστε microέσα του τελικά το αιώνιο γίγνεσθαι τον αλλάζει

6 Ο Frankel προτείνει να προηγηθεί αυτού του αποσπάσmicroατος το απόσπασmicroα 3 και κατά συνέπεια να διαβάσουmicroε ldquo(Περί microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδός ἀνθρωπείου ψυχῆς πείρατα ἰών οὐκ ἂν ἐξεύροιο πᾶσαν ἐπιπορευόmicroενος ὁδόνmiddot οὕτω βαθὺν λόγον ἔχειrdquo

Είναι πιθανόν ότι microια τέτοια φράση έχει κάποια σχέση microε τον ορφισmicroό ∆εν microπορούmicroε να φτάσουmicroε τα πέρατα της ψυχής διότι έρχεται από τα βάθη των αιώνων δε γεννήθηκε microαζί microε το άτοmicroο που κατοικείmiddot σ αυτή την περίπτωση microια θεωρία όπως η

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

10

σωκρατική θεωρία της αναmicroνηmicroόνευσης θα ήταν για microας microια πρόκληση να microπούmicroε σ ένα δρόmicroο που θα επέτρεπε να βρούmicroε αν microη τι άλλο κατά ένα microέρος τα πέρατα της ψυχήςmiddot από την άλλη πλευρά ο δαίmicroων του Σωκράτη θα microπορούσε να είναι microια microορφή αυτού του Λόγου που κρύβει η ψυχή Όπως και αν έχει φαίνεται πως βρισκόmicroαστε εδώ microπροστά στην ιδέα ότι η ψυχή ξεπερνά το ldquoεγώrdquo εκείνου που την αναζητάmiddot δε θα microπορούσαmicroε λοιπόν να συλλογισθούmicroε τον Πασκάλ που λέει ότι ο άνθρωπος ξεπερνά τον άνθρωπο

7 Αυτό το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος θέλει να ανατρέψει την αίρεση του Νοέτιου σύmicroφωνα microε την οποία ο Πατήρ και ο Υιός είναι έναmiddot θέλει να δείξει ότι αυτή η ιδέα προέρχεται από τον Ηράκλειτο άρα από ειδωλολατρική πηγή Εφ όσον ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι τα αντίθετα είναι ταυτόσηmicroα κατά συνέπεια σκέφτεται ο Ιππόλυτος microπόρεσε να υποστηριχθεί στο όνοmicroα αυτής της ιδέας το ότι ο Πατήρ και ο Υιός είναι ταυτόσηmicroοι Είναι δύσκολο να ξέρουmicroε αυτό που στην πρώτη πρόταση αυτού του αποσπάσmicroατος ανήκει πράγmicroατι στον Ηράκλειτοmiddot όmicroως αυτό που είναι αναmicroφισβήτητο είναι ότι η δεύτερη πρόταση αντανακλά σωστά τη σκέψη του Εφέσιου Ο Η Gomperz την ερmicroηνεύει microε έναν ιδιαίτερο τρόπο διαβάζοντας ldquoεἰδέναιrdquo που δίνει το χειρόγραφο και όχι ldquoεἶναιrdquo διόρθωση υιοθετηmicroένη από τον Dielsmiddot συνεπώς αν εξαρτήσουmicroε την πρόταση από την προηγούmicroενη λέξη ldquoδίκαιονrdquo η microετάφραση θα είναι η εξής Αφού ακούσετε όχι εmicroένα αλλά το Λόγο είναι σοφό να οmicroολογήσετε ότι το Εν-Σοφό γνωρίζει τα πάνταrdquo

Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε σ αυτό το απόσπασmicroα microια εκτεταmicroένη ανάλυση microε κεντρικό σηmicroείο το Λόγοmiddot οι αναλύσεις του πάνω σε αυτόν τον όρο βρίσκονται microέσα σε πολλά από τα έργα του και αυτό microε την ευκαιρία microιας ανάγνωσης του Ηράκλειτου ή microιας ανάγνωσης του Παρmicroενίδη Κατά τον Χάιντεγκερ ldquoλέγεινrdquo δεν σηmicroαίνει ποτέ για τους Έλληνες λέω microε την πολύ απλή έννοια του όρου σαν αυτή η σηmicroασία να έβγαινε πάνοπλη από το Μηδένmiddot οι Έλληνες αντίθετα κατανοούσαν λέγειν σαν ldquoαποθέτωrdquo ldquo εκθέτωrdquo ldquo θέτω τη σκέψη microου επίrdquo Το

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

11

λέγειν ήταν άρα ένα θέτωmiddot όmicroως πολυάριθmicroα πράγmicroατα θέτονται εmicroπρός microας δίχως εmicroείς να έχουmicroε επέmicroβει σ αυτή τη θέση η θάλασσα το βουνό θέτονται εmicroπρός microας το ότι εmicroείς τοποθετούmicroαστέ στην τάδε στάση δεν είναι παρά ένα ελάχιστο microέρος αυτού που τοποθετείται εmicroπρός microας κι ακόmicroη εmicroείς τοποθετούmicroαστε σε αυτή τη στάση microε βάση αυτό που είχε ήδη τεθεί εmicroπρός microαςmiddot έτσι είναι που οι πέτρες ενός σπιτιού κατάγονται από ένα βράχο που είχε τη φυσική του microορφή (βλ Qu appelle-t-on penser σελ 185 κε) Λέγειν θα σήmicroαινε άρα θέτω εκτείνω προκειmicroένου να διατηρηθούν τα πράγmicroατα και να τοποθετηθούν microέσα στη microη-απόκρυψη Ο Λόγος φέρει αυτό που εmicroφανίζεται και εκτείνεται εmicroπρός microας για να αυτο-επιδειχθεί και να παρουσιασθεί στο φως Το ldquoἝν πάνταrdquo δεν είναι αυτό που δηλώνει ο Λόγος λέει αυτό που είναι ο Λόγοςmiddot όταν το θνητό ldquoλέγεινrdquo προσαρmicroόζεται στο Λόγο τότε συmicroβαίνει ldquoὁmicroολογεῖνrdquo ldquoΟ Λόγος συγκεντρώνεται microέσα στο Εν αποβλέποντας στην ενοποιητική του δύναmicroηmiddot το θνητό ldquoλέγεινrdquo αναπαύεται λοιπόν προφυλαγmicroένο microέσα στο Λόγο από την Ειmicroαρmicroένη διευθετείται σωστά αλλά δεν είναι ποτέ η ίδια η ∆ιευθέτηση Ἕν Πάντα ὡς Λόγοςrdquo (Essais et conferences σελ 249 κε)

8 Η έννοια των τεσσάρων πρώτων λέξεων αυτού του αποσπάσmicroατος έχει ερmicroηνευθεί ποικιλοτρόπωςmiddot σύmicroφωνα microε το αν παρεmicroβάλλουmicroε ή όχι ένα κόmicromicroα microεταξύ διαφόρων οmicroάδων λέξεων προκύπτουν πέντε ερmicroηνείες

α) Ένα πράγmicroα το microόνο που είναι σοφό θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

β) Ένα microόνο πράγmicroα η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

γ) Το Εν το οποίο microόνον είναι η Σοφία θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία (ερmicroηνεία που προτείνουmicroε και που είναι αυτή που υιοθετησε ο Κ Reinhardt)

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

12

δ) Το Σοφό είναι ένα microόνο και θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

ε) Το Σοφό είναι ένα θέλει και δε θέλει να καλείται microε το όνοmicroα του ∆ία

Ένα άλλο πρόβληmicroα τίθεται ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιεί ldquoΖηνόςrdquo ως γενική της λέξης ldquoΖευςrdquo αντί της συνηθισmicroένης γενικής ldquo∆ιόςrdquo Μερικοί σκέφτηκαν ότι το έκανε microε την πρόθεση να οικειοποιηθεί τη λαϊκή ετυmicroολογία κατά την οποία ldquoΖηνόςrdquo προέρχεται από το ldquoΖηνrdquo Βρίσκουmicroε αρκετα παραδείγmicroατα αυτού του παραλληλισmicroού ο Aισχύλος microέσα στις ldquo Ικέτιδεςrdquo στίχος 584 λέει

ldquoΦυσίζοον γένος τόδε Ζηνός ἐστιν ἀληθῶςrdquo

Μέσα στον Κρατύλο του Πλάτωνα όπου οι ετυmicroολογικές ταχυδακτυλουργίες microεταφυσικής σηmicroασίας είναι πολυάριθmicroες διαβάζουmicroε ldquoἔστι δέ οὐ ράδιον κατανοῆσαι ἀτεχνῶς γὰρ ἔστιν οἷον λόγος τό τοῦ ∆ιός ὄνοmicroαmiddot διελόντες δέ αὐτό διχῇ οἱ microὲν τῷ ἑτέρῳ microέρει οἱ δὲ τῷ ἑτέρῳ χρώmicroεθαmiddot οἱ microέν γάρ Ζῆνα οἱ δὲ ∆ία καλοῦσινmiddot () συmicroβαίνει ἂν ὀρθῶς ὀνοmicroάζεσθαι οἷτος ὁ θεός εἶναι δι ὂν ζῆν ἀεὶ πᾶσι τοῖς ζῶσιν ὑπάρχειrdquo (396 αβ) Οι Στωικοί θα οικειοποιηθούν αυτή την επιχειρηmicroατολογία Όmicroως από την άλλη πλευρά όπως ldquoΖηνόςrdquo είναι κοινό microέσα στην Ιλιάδα και τις τραγωδίες άλλοι σχολιαστές σκέφτηκαν ότι ο Ηράκλειτος χρησιmicroοποιούσε αυτόν τον τύπο χωρίς ειδική πρόθεση βρίσκοντας τον microόνο καλύτερα προσαρmicroοσmicroένο στο ποιητικό του ύφος

9 Αυτό το απόσπασmicroα ήταν γνωστό στους Στωικούς για τους οποίους ο θεϊκός νόmicroος ήταν χρονικά και διαστηmicroικά ο ακρογωνιαίος λίθος του κόσmicroουmiddot το να αναγνωρίσει το θεϊκό νόmicroο στα πάντα και ιδιαίτερα microέσα στην τελικότητα της φύσης έπρεπε να είναι το πρώτο καθήκον του φιλοσόφουmiddot το να υποταχθεί σ αυτόν το θεϊκό νόmicroο από τη στιγmicroή που γινόταν γνωστός έπρεπε να είναι ο προορισmicroός του σοφού Ο Ύmicroνος

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

13

στον ∆ία του Κλεάνθη περιέχει microια υπενθύmicroιση αυτής της φράσης του Ηράκλειτου

Ὁ Πόλεmicroος καὶ ἡ Ἔρις

22 (53)

πόλεmicroος πάντων microὲν πατήρ ἐστι πάντων δὲ βασιλεύς καὶ τοὺς microὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους τοὺς microὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους

Ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων όλων βασιλιάς Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους [10]

23 (80)

εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεmicroον ἐόντα ξυνόν καὶ δίκην ἔριν καὶ γινόmicroενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών

Πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεmicroος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη και ότι τα πάντα γίνονται σύmicroφωνα microε τη διχόνοια και την ανάγκη

24 (125)

καὶ ὁ κυκεὼν διίσταται (microὴ) κινούmicroενος

Και ο κυκεώνας διαλύεται όταν δεν κινείται [11]

Σηmicroειώσεις

10 Ο Χάιντεγκερ ταυτίζει το Λόγο microε τον πόλεmicroο (βλ Introduction a la metaphysique σελ 72)

11 Ονόmicroαζαν ldquoκυκεώναrdquo ένα ποτό αποτελούmicroενο από κριθάλευρο ένα υγρό και διάφορα άλλα συστατικάmiddot το όνοmicroα του προέρχεται από το ότι έπρεπε να το ανακινούν (ldquoκυκᾶνrdquo) προκειmicroένου τα στερεά συστατικά να microην επικάθονται στο

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

14

βάθος του δοχείου Ο κυκεώνας συναντάται πολλές φορές στον Όmicroηρο και στην Ιλιάδα (XI στίχος 624 κε) microας περιγράφεται η λεπτοmicroερειακή προετοιmicroασία του microέσα στην κούπα του Νέστορα η Εκαmicroήδη αναmicroιγνύει κρασί microέλι τριmicromicroένο κατσικίσιο τυρί και λευκό κριθάλευρο Ο κυκεώνας ανακατευόταν microε ένα βλαστό από φλησκούνι που είχε επίσης ως ρόλο να τον αρωmicroατίζει Ο κυκεώνας χρησίmicroευε για να τονώνει εκείνον που ήταν εξαντληmicroένος όmicroως ακόmicroη διάφορες παραλλαγές του υποτίθεται ότι είχαν θεραπευτικές ιδιότητες Ο κυκεώνας έπαιζε επίσης κάποιο ρόλο στις θρησκευτικές τελετές αφού οι microυηmicroένοι στα ελευσίνια microυστήρια έπιναν από αυτόν και του απέδιδαν microυστικιστικές αξίεςmiddot πάνω σ αυτό το θέmicroα βλ Armand Delatte Le Cyceon breuvage rituel des mysteres d Eleusis Paris 1955 Η ιδέα του Ηράκλειτου είναι ξεκάθαρη η ανακίνηση του microίγmicroατος κάνει την οmicroοιοmicroορφία του έτσι συmicroβαίνει και microε τα πάντα σ αυτόν τον κόσmicroο και microε τον ίδιο τον κόσmicroο

Ἡ Ἁρmicroονία τῶν Ἀντιθέτων

25 (8)

τὸ ἀντίξουν συmicroφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρmicroονίαν (καὶ πάντα κατ ἔριν γίνεσθαι)

Το αντίθετο συγκλίνει και απ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όmicroορφη αρmicroονία και τα πάντα γίνονται microε τη διχόνοια

26 (54)

ἁρmicroονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων

Η αφανής αρmicroονία είναι καλύτερη απ τη φανερή

27 (60)

ὁδὸς ἄνω κάτω microία καὶ ὡυτή Ο δρόmicroος που ανεβαίνει κι ο δρόmicroος που κατεβαίνει είναι

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

15

ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [12]

28 (59)

Γναφείῳ ὁδὸς εὐθεῖα καὶ σκολιὴ (ἡ τοῦ ὀργάνου τοῦ καλουmicroένου κοχλίου ἐν τῷ γναφείῳ περιστροφὴ εὐθεῖα καὶ σκολιὴmiddot ἄνω γὰρ ὁmicroοῦ καὶ κύκλῳ περιέρχεται) microία ἐστὶ φησὶ καὶ ἡ αὐτὴ

Στο γναφείο ο δρόmicroος ο ευθύς και ο δρόmicroος ο λοξός είναι ένας κι ο ίδιος δρόmicroος [13]

29 (10)

συνάψιες ὅλα καὶ οὐχ ὅλα συmicroφερόmicroενον διαφερόmicroενον συνᾷδον διᾷδον καὶ ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα

Συνδέσεις όλα κι όχι όλα οmicroόνοια διχόνοια συmicroφωνία ασυmicroφωνία το Ένα γεννιέται απ όλα και από το Ένα όλα

30 (48)

τῷ οὖν τόξῳ ὄνοmicroα βίος ἔργον δὲ θάνατος

Του τόξου το όνοmicroα είναι ζωή αλλά το έργο θάνατος

31 (51)

οὐ ξυνιᾶσιν ὅκως διαφερόmicroενον ἑωυτῷ ὁmicroολογέει παλίντονος ἁρmicroονίη ὅκωσπερ τόξου καὶ λύρης

∆εν καταλαβαίνουν πως το διαφορετικό συνοmicroολογεί microε τον εαυτό τουmiddot αρmicroονία αντιθέτων εντάσεων όπως στο τόξο και τη λύρα [14]

32 (88)

ταὐτὸ τ ἔνι ζῶν καὶ τεθνηκὸς καὶ (τὸ) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον καὶ νέον καὶ γηραιόν τάδε γὰρ microεταπεσόντα ἐκεῖνά ἐστι κἀκεῖνα πάλιν microεταπεσόντα

Το ίδιο πράγmicroα υπάρχει σε microας το ζωντανό και το πεθαmicroένο το ξύπνιο και το κοιmicroισmicroένο το νέο και το γερασmicroένοmiddot γιατί αυτά microεταβάλλονται σ εκείνα και

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

16

ταῦτα αντίθετα εκείνα microεταβάλλονται σ αυτά [15]

33 (61)

θάλασσα ὕδωρ καθαρώτατον καὶ microιαρώτατον ἰχθύσι microὲν πότιmicroον καὶ σωτήριον ἀνθρώποις δὲ ἄποτον καὶ ὀλέθριον

Η θάλασσα είναι το πιο καθαρό και το πιο microολυσmicroένο νερόmiddot για τα ψάρια είναι πόσιmicroο και σωτήριο αλλά για τους ανθρώπους microη πόσιmicroο και ολέθριο [16]

34 (62)

ἀθάνατοι θνητοί θνητοὶ ἀθάνατοι ζῶντες τὸν ἐκείνων θάνατον τὸν δὲ ἐκείνων βίον τεθνεῶτες

Οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοιmiddot αυτοί ζουν από το θάνατο εκείνων κι εκείνοι πεθαίνουν από τη ζωή αυτών [17]

35 (77)

Ὅθεν καὶ Ἡράκλειτον ψυχῇσι φάναι τέρψιν ἢ θάνατον ὑγρῇσι γενέσθαι τέρψιν δὲ εἶναι αὐταῖς τὴν εἰς γένεσιν πτῶσιν ἀλλαχοῦ δὲ φάναι ζῆν ἡmicroᾶς τὸν ἐκείνων θάνατον καὶ ζῆν ἐκείνας τὸν ἡmicroέτερον θάνατον

Είναι τέρψη ή θάνατος για τις ψυχές να γίνονται υγρές Είναι τέρψη γι αυτές η πτώση τους στη γέννηση Η ζωή microας γεννιέται από το θάνατο τους και η ζωή τους γεννιέται από το θάνατο microας

36 (58)

Καὶ ἀγαθὸν καὶ κακὸν (ἕν ἐστιν) Οἱ γοῦν ἰατροὶ φησὶν Ἡράκλειτος τέmicroνοντες καίοντες πάντῃ βασανίζοντες κακῶς τοὺς ἀρρωστοῦντας ἐπαιτέονται microηδὲν ἄξιοι

Το καλό και το κακό είναι ένα και το αυτό Γιατί οι γιατροί λέει ο Ηράκλειτος που κόβουν και καίνε και microε κάθε τρόπο βασανίζουν τους αρρώστους τους ζητούν ενώ δεν το αξίζουν κι αmicroοιβή ενώ η

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

17

microισθὸν λαmicroβάνειν παρὰ τῶν ἀρρωστοῦντων ταὐτὰ ἐργαζόmicroενοι τὰ ἀγαθὰ καὶ τοὺς νόσους

θεραπεία έχει τις ίδιες επιπτώσεις που έχουν κι οι αρρώ στιες[18]

37 (57)

διδάσκαλος δὲ πλείστων Ἡσίοδος τοῦτον ἐπὶστανται πλεῖστα εἰδέναι ὅστις ἡmicroέρην καὶ εὐφρόνην οὐκ ἐγίνωσκεν ἔστι γὰρ ἕν

∆άσκαλος των πιο πολλών ανθρώπων είναι ο Ησίοδοςmiddot αυτοί είναι βέβαιοι πως αυτός γνωρίζει πάρα πολλά αυτός που δεν microπορούσε να αναγνωρίσει τη microέρα και τη νύχταmiddot γιατί αυτές είναι ένα [19]

38 (106)

Περὶ δ ἡmicroερῶν ἀποφράδων εἴτε χρή τίθεσθαί τινας εἴτε ὀρθῶς Ἡράκλειτος ἐπέπληξεν Ἡσίοδῳ τὰς microὲν ἀγαθὰς ποιουmicroένῳ τάς δὲ φαύλας ὡς ἀγνοοῦντι φύσιν ἡmicroέρας ἁπάσης microίαν οὖσαν ἑτέρνωθι διηπόρηται Unus dies par omni est

Ο Ηράκλειτος επέπληξε τον Ησίοδο που άλλες microέρες τις κάνει καλές κι άλλες κακές για την άγνοια του ότι microια είναι η φύση κάθε microέρας Κάθε microέρα είναι όmicroοια microε όλες τις άλλες

Σηmicroειώσεις

12 Πολυάριθmicroες συmicroβολικές ερmicroηνείες έχουν προταθεί για την κατανόηση αυτού του αποσπάσmicroατος Για τους microεν πρόκειται ίσως για τα ανθρώπινα πράγmicroατα που σηmicroαίνει τελικά το ίδιο microε το να πούmicroε ότι ακολουθούν την οδό που ανεβαίνει ή αυτή που κατεβαίνειmiddot για άλλους η οδός που ανεβαίνει και αυτή που κατεβαίνει αναφέρονται στις περιπλανήσεις της ψυχήςmiddot για άλλους πρόκειται για την εξελικτική πορεία της γέννησης και

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

18

της καταστροφής του κόσmicroουmiddot άλλοι τέλος σκέφτονται ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε τις microεταβολές των στοιχείων το πυρ το νερό και τον αέρα

Το πιο απλό είναι ίσως να κατανοήσουmicroε ότι είναι ο ίδιος δρόmicroος αυτός που ανεβαίνει και αυτός που κατεβαίνει αλλά ότι όλα εξαρτώνται από το αν θα τον ακολουθήσουmicroε από πάνω προς τα κάτω ή από κάτω προς τα πάνωmiddot αυτή η γενική εξήγηση microπορεί να εφαρmicroοσθεί σε όλες τις πιθανές περιπτώσεις φυσική εσχατολογία κτλ

13 Η ίδια ιδέα εκφράζεται εδώ ο Κοχλίας που βυθίζεται ακολουθεί microια λοξή οδό στο microέτρο ακριβώς που στρέφεται και microια ευθεία οδό στο microέτρο που βυθίζεται κάθετα

14 Πρόκειται βέβαια για τις αντίθετες εντάσεις των χορδών και του ξύλου τόσο στη λύρα όσο και στο τόξο δυο αντικείmicroενα που άλλωστε είχαν παραπλήσιο σχήmicroα Μερικοί σχολιαστές προτείνουν να διορθωθεί το παλίντροπος σε παλίντονος

15 Η αρχή αυτού του αποσπάσmicroατος δεν έχει ανασυσταθεί πολύ σωστά Ο Diels προτείνει να διαβάσουmicroε ἡmicroῖν αντί ἔνι ο Kirk σκέφτεται ότι ἔνι είναι αντίστοιχο του ἔνεστι Το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ακολουθείται από ενα σχόλιο του Πλούταρχου (από τον οποίο είναι παρmicroένο το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου) που λέει ότι η Φύση έπλασε τους προγόνους microας έπειτα τους κατέστρεψε για να φτιάξει τους πατέρες microας από το ίδιο υλικό ακριβώς όπως ένας άνθρωπος microπορεί να φτιάξει οmicroοιώmicroατα ζωντανών όντων microε πηλό και έπειτα τα καταστρέφει για να φτιάξει άλλα Ο Zeller σκέφτεται ότι ολόκλήρο αυτό το σχόλιο του Πλούταρχου είναι κατ ευθείαν εmicroπνευσmicroένο από τον Ηράκλειτοmiddot όmicroως ο Kirk υπογραmicromicroίζει σωστά ότι η ιδέα microιας Φύσης θεωρούmicroενης ως αντικειmicroενική δύναmicroη δηmicroιουργώντας διαδοχικές γενεές όπως microε ένα καλούπι microέσα σε πηλό δεν έχει τίποτα κοινό microε ότι γνωρίζουmicroε για τη σκέψη του Ηράκλειτου Η αλλαγή της ζωής microε θάνατο της αγρύπνιας microε ύπνο της νιότης microε γηρατειά εφαρmicroόζεται στον άνθρωπο ή στα στοιχεία που τον αποτελούν αλλά το γεγονός ότι ο

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

19

Ηράκλειτος προσθέτει πάλιν δηmicroιουργεί κάποιες δυσκολίες παρ όλο που το απόσπασmicroα 67 microας συνήθισε στην ταύτιση των αντιθέτων ∆ιότι αν σωστά υπάρχει πέρασmicroα από τον ξύπνιο στον ύπνο έπειτα από τον ύπνο στον ξύπνιο τι γίνεται microε τα δυο άλλα ζεύγη αντιθέτων Είναι περισσότερο από πιθανό ότι ο Ηράκλειτος σκέφτεται τη γενεά όταν λέει ότι η νιότη γεννιέται από τα γηρατειά και ότι από την άλλη πλευρά πρέπει να επικαλεσθούmicroε κάποια θρησκευτική αντίληψη στην οποία ο ορφισmicroός πρέπει να παίζει microεγάλο ρόλο για να κατανοήσουmicroε ότι η ζωή γεννιέται από το θάνατο η ειmicroαρmicroένη της ψυχής το εξυπονοεί το ίδιο και οι σχέσεις του ενός και του πολλαπλού (βλ άλλωστε το απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου)

16 ∆εν πρόκειται εδώ για κάποιο είδος σκεπτικιστικής διακήρυξης πίστης βασιζόmicroενης στη σχετικότητα των πάντων αλλά για ένα επιχείρηmicroα προορισmicroένο να microας δείξει την ενότητα και την αρmicroονία των αντιθέτων

17 Αυτό το απόσπασmicroα όπως και το επόmicroενο είναι αρκετά δύσκολο να το ερmicroηνεύσουmicroε αν βασιστούmicroε microόνο σε ότι microας λέει και θελήσουmicroε να το διευκρινίσουmicroε microόνον από αυτό το ίδιο και από ότι λένε οι λέξεις Πρέπει για microια ακόmicroη φορά να προσαρτήσουmicroε αυτά τα δυο αποσπάσmicroατα στο θέmicroα εκείνο σύmicroφωνα microε το οποίο το Πολλαπλό γεννιέται από το Εν και το Εν microε τη σειρά του από το πολλαπλό ιδέα που εξυπονοεί ένα κύκλωmicroα του Είναι και microια φιλοσοφία του γίγνεσθαι microέσα στο Είναι Όλες ιδέες που πρέπει να παραλληλισθούν microε το περίφηmicroο απόσπασmicroα του Αναξίmicroανδρου Από τη microια πλευρά το αθάνατο ζει από το θάνατο των θνητών που επανέρχονται στους κόλπους του από την άλλη οι θνητοί πεθαίνουν από το ότι δεν είναι αθάνατοι Η ύπαρξη είναι χάρη στο πέρας και η ανακάλυψη αυτού που την ξεπερνά συνεπάγεται το θάνατο microπροστά σε ένα όριο Όσο για το απόσπασmicroα 77 ο Πορφύριος σύmicroφωνα microε τον Νουmicroήνιο microας λέει ότι αναφέρεται στην πτώση των ψυχών microέσα στο ρεύmicroα του γίγνεσθαι

18 Η έκφραση τέmicroνοντες καίοντες microοιάζει να είναι microια παραδοσιακή φράση της ιατρικής γλώσσας Οι Bywater Zeller

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

20

και Kirk διορθώνουν microηδέν σε microη-δέν και το κείmicroενο σηmicroαίνει έτσι ότι οι γιατροί παραπονιούνται ότι δεν παίρνουν αmicroοιβές άξιες για την εργασία που κάνουν

19 Μέσα στη Θεογονία (στίχοι 123 κε) ο Ησίοδος κάνει τη Νύχτα κόρη του Χάους από το οποίο γεννήθηκε δίχως το Χάος να έχει γνωρίσει καmicroιά σεξουαλική σχέση Η ίδια έδωσε ζωή πάντοτε microόνη της στον Αιθέρα και το Φως έπειτα στη Νύχτα και την Ηmicroέρα Έτσι η Ηmicroέρα είναι υποδεέστερη της Νύχτας εφ όσον προέρχεται από αυτήν (βλ πάνω σ αυτό το θέmicroα Clemence Ramnoux La Nuit et les enfants de la Nuit ρaris 1959) Μέσα στην κριτική που ο Ηράκλειτος απευθύνει στον Ησίοδο κάποιοι θέλησαν να δουν microια αποφασιστική καmicroπή στην ιστορία της σκέψης και που δεν είναι άλλη από το πέρασmicroα από το Μύθο στο Λόγο από τον ά-λογο microύθο στην παγκόσmicroια Λογικήmiddot microιλήσαmicroε ήδη για το τι θα microπορούσαmicroε να σκεφτούmicroε σχετικά microε τη microετάφραση (στα γαλλικά) της λέξης Λόγος microε ldquoRaisonrdquo και για τις ορθολογικές απόψεις που θέλουν να ξεχωρίσουν στους έλληνες φιλοσόφους microια επιστηmicroονική σκέψη στον πυρήνα της από microια θεολογική σκέψη σε πλήρη άνθηση Αν ο Ηράκλειτος δηλώνει ότι Ηmicroέρα και Νύχτα είναι ένα και το αυτό είναι κατά πρώτον στο όνοmicroα της αρmicroονίας και της ενότητας των αντιθέτων αλλά επίσης στο όνοmicroα της θεωρίας του γίγνεσθαι και της αέναης επιστροφής διότι αν η Νύχτα γεννά την Ηmicroέρα microετά την αυγή η Ηmicroέρα γεννά microε τη σειρά της τη Νύχτα microετά το λυκόφως Είναι ολοφάνερο ότι αυτές οι παρατηρήσεις πάνω σε φυσικά φαινόmicroενα υποτείνονται σε όλη τους την έκταση από την ηρακλείτεια θέαση του κόσmicroου

Τὸ Γίγνεσθαι

39 (49a)

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

21

ποταmicroοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐmicroβαίνοmicroέν τε καὶ οὐκ ἐmicroβαίνοmicroεν εἶmicroέν τε καὶ οὐκ εἶmicroεν

Στα ίδια ποτάmicroια και microπαίνουmicroε και δεν microπαίνουmicroε και είmicroαστε και δεν είmicroαστε [20]

40 (91)

Ποταmicroῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐmicroβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)middot ἀλλ ὀξύτητι καὶ τάχει microεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (microᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ ὕστερον ἀλλ ἅmicroα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι

∆εν microπορούmicroε να microπούmicroε δυο φορές στο ίδιο ποτάmicroι κατά τον Ηράκλειτο ούτε ν αγγίξουmicroε δυο φορές microια ουσία θνητή γιατί σκορπίζεται και πάλι microαζεύεται microε την οξύτητα και την ταχύτητα της microεταβολής (και microάλιστα όχι πάλι ούτε αργότερα αλλά ταυτόχρονα εmicroφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι αποmicroακρύνεται

41 (12)

ποταmicroοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐmicroβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιρρεῖ καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυmicroιῶνται ()

Αυτοί που microπαίνουν στα ίδια ποτάmicroια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νεράmiddot κι απ τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυmicroιάσεις () [21]

42 (36)

ψυχῇσιν θάνατος ὕδωρ γενέσθαι ὕδατι δὲ θάνατος γῆν γενέσθαι ἐκ γῆς δὲ ὕδωρ γίνεται ἐξ ὕδατος δὲ ψυχή

Για τις ψυχές θάνατος είναι να γίνουν νερό για το νερό θάνατος να γίνει γη από τη γη γίνεται νερό κι απ το νερό ψυχή [22]

43 (103)

ξυνὸν γὰρ ἀρχὴ καὶ πέρας ἐπὶ κύκλου περιφερείας

Στην περιφέρεια του κύκλου η αρχή και το πέρας συmicroπίτουν

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

22

[23]

44 (76)

ζῇ πῦρ τὸν γῆς θάνατον καὶ ἀὴρ ζῇ τὸν πυρὸς θάνατον ὕδωρ ζῇ τὸν ἀέρος θάνατον γῆ τὸν ὕδατος

Η φωτιά ζει το θάνατο της γης κι ο αέρας ζει το θάνατο της φωτιάς το νερό ζει το θάνατο του αέρα και η γη του νερού [24]

45 (126)

Τὰ ψυχρὰ θέρεται θερmicroὸν ψύχεται ὑγρὸν αὐαίνεται καρφαλέον νοτίζεται

Τα ψυχρά θερmicroαίνονται το θερmicroό ψύχεται το υγρό ξεραίνεται το στεγνό δροσίζεται

46 (52)

αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη

Ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει ρίχνοντας ζάριαmiddot ενός παιδιού η βασιλεία

47 (7)

εἰ πάντα τὰ ὄντα καπνὸς γένοιτο ῥῖνες ἂν διαγνοῖεν

Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα το γνωρίζαmicroε microε τα ρουθούνια [25]

Σηmicroειώσεις

20 Αυτό το θέmicroα του ποταmicroού που κυλά θέmicroα που φαίνεται τόσο απλό υπήρξε εν τούτοις αντικείmicroενο αρκετά παράξενων ερmicroηνειών Για τους λουόmicroενους ο ποταmicroός είναι πάντοτε ο ίδιος και όmicroως επίσης πάντοτε διαφορετικός Είναι πάντοτε ο ίδιος microπορεί να υποστηρίξει κανείς γιατί η ροή του είναι σταθερή mdash κατά τον Αριστοτέλη είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί η κοίτη του δεν αλλάζει mdash κατά τον Σενέκα είναι πάντοτε ο ίδιος γιατί διατηρεί το ίδιο όνοmicroα mdash τέλος δεν είναι ο ίδιος γιατί ότι

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

23

βρίσκεται γύρω του δεν αλλάζει mdash Ξέρουmicroε πως ο Κρατύλος microεmicroφόταν τον Ηράκλειτο για το ότι είχε πει πως δεν microπορούmicroε να microπούmicroε ποτέ δυο φορές microέσα στον ίδιο ποταmicroό γιατί κατ εκείνον δεν microπορούmicroε να microπούmicroε σ αυτόν ούτε καν microια microόνη φορά Ο Αριστοτέλης που microας δίνει αυτή τη διευκρίνηση (Μετά τα Φυσικά Γ5 1010 α 10) προσθέτει ότι ο Κρατύλος έφτασε microέχρι το να σκεφτεί πως δεν έπρεπε να πει τίποτα και ότι του ήταν αρκετό να κουνήσει το δάχτυλο

21 Κείmicroενο αmicroφίβολοmiddot κάποιοι βλέπουν microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα microια στωική επιρροήmiddot πράγmicroατι ο Κλεάνθης συγκρίνει τις απόψεις του Ζήνωνα microε τις απόψεις άλλων φιλοσόφων και λέει ότι για τον Ζήνωνα όπως και για τον Ηράκλειτο η ψυχή είναι αναθυmicroίαση που διαθέτει microια ευαισθησία Ο Ζήνων εξήγησε λοιπόν την ψυχή όπως το είχε ήδη κάνει ο Ηράκλειτοςmiddot για microερικούς σχολιαστές παραmicroένει το πρόβληmicroα του αν έχουν ή όχι προσάψει στον Ηράκλειτο κάποιες από τις ιδέες του Ζήνωνα

22 Ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος στην αφήγηση που microας δίνει για το τέλος του Ηράκλειτου microας λέει ότι ο Ηράκλειτος είχε αρρωστήσει από υδρωπικία τρώγοντας microονάχα χόρτα και ρώτησε τότε τους γιατρούς τι έκαναν για να microετατρέψουν την υγρασία σε ξηρασίαmiddot εφ όσον η ψυχή κρατάει από τη φωτιά διακινδυνεύει τον θάνατο αν γίνει υγρή αυτός είναι επίσης ο λόγος που η microέθη την τρελαίνει

23 Κάποιοι σχολιαστές ισχυρίστηκαν ότι οι όροι επί κύκλου περιφερείας δεν είναι του Ηράκλειτου διότι η λέξη ldquoπεριφέρειαrdquo εmicroφανίστηκε αργότερα εκτός του ότι ο Ηράκλειτος δεν ενδιαφερόταν για τις γεωmicroετρικές θεωρίες Όπως και αν έχει το νόηmicroα του αποσπάσmicroατος είναι από τα πιο ξεκάθαρα

24 Αυτό το απόσπασmicroα φαίνεται ύποπτο διότι ο αέρας εmicroφανίζεται εδώ σα στοιχείοmiddot όmicroως αν αυτό το στοιχείο βρίσκεται να είναι η ίδια η αρχή στον Αναξηmicroένη κι αν είναι

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

24

ένα από τα τέσσερα στοιχεία του Εmicroπεδοκλή δεν microοιάζει να ανήκει στην Κοσmicroολογία του Ηράκλειτου

25 Σύmicroφωνα microε τον Reinhardt πρέπει να εννοήσουmicroε micro αυτό ότι υπάρχει microια κρυφή ενότητα microέσα σε όλα τα πράγmicroατα που microας περιβάλλουν ενότητα που ανακαλύπτει ο λογισmicroός από τα δεδοmicroένα των αισθήσεων αλλά που δεν ανακαλύπτουν οι ίδιες οι αισθήσεις Αν τα πάντα γίνονταν καπνός τα ρουθούνια θα ξεχώριζαν αυτούς τους καπνούς από την οσmicroή τους αλλά για τον καπνό τα πάντα θα ήταν απλώς καπνός Τα πράγmicroατα είναι λοιπόν εν ή πολλαπλά σύmicroφωνα microε τον τρόπο που συνδεόmicroαστε microε αυτά Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει το απόσπασmicroα 7 ως εξής Αν όλα τα όντα γίνονταν καπνός θα ήταν οι microύτες που θα το διέκριναν και θα το αντιλαmicroβάνοντανmiddot δηλαδή ότι το είναι δεν έχει καmicroιά σχέση microε το ον δεν microπορούν τα αυτιά να το ακούσουν ούτε η οσmicroή να το αντιληφθεί είναι εντελώς άλλο πράγmicroα από έναν καθαρό ατmicroό ή έναν καπνό Το είναι είναι Λόγος ἁρmicroονία ἀλήθεια φύσις φαίνεσθαιmiddot γι αυτό δεν εmicroφανίζεται κατά βούληση είναι η αρχική περισυλλογή (βλ Heidegger Introduction a la metaphysique σελ 146)

Τὸ Πῦρ

48

Τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνὸς τουτέστι κατευθύνει κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον λέγει δὲ καὶ φρόνιmicroον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὅλων αἴτιον καλεῖ δ` αὐτὸ χρησmicroοσύνην καὶ κόρον χρησmicroοσύνη δέ ἐστιν ἡ

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

25

διακόσmicroησις κατ᾿ αὐτὸν ἡ δὲ ἐκπύρωσις κόρος πάντα γὰρ φησὶ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός

(64) Όλα τα κυβερνά ο Κεραυνός

τὸ πῦρ χρησmicroοσύνη καὶ κόρος (65) Η φωτιά είναι χρεία και χορτασmicroόςmiddot γι αυτόν χρεία είναι η τάξη και η εκπύρωση χορτασmicroός

πάντα γὰρ τὸ πῦρ ἐπελθὸν κρινεῖ καὶ καταλήψεται

(66) Πράγmicroατι ο Ηράκλειτος λέει ότι η φωτιά όταν επέλθει θα κρίνει και θα καταλάβει τα πάντα [26]

49 (90)

πυρός τε ἀνταmicroοιβὴ τὰ πάντα καὶ πῦρ ἁπάντων ὅκωσπερ χρυσοῦ χρήmicroατα καὶ χρηmicroάτων χρυσός

Τα πάντα ανταλλάσσονται microε τη φωτιά και microε τα πάντα η φωτιά όπως τα εmicroπορεύmicroατα microε το χρυσάφι και το χρυσάφι microε τα εmicroπορεύmicroατα

50 (84a)

microεταβάλλον ἀναπαύεται (Η φωτιά) microεταβαλλόmicroενη αναπαύεται

51 (16)

Λήσεται microὲν γὰρ ἴσως τὸ αἰσθητὸν φῶς τις τὸ δὲ νοητὸν ἀδύνατον ἐστιν ἢ ὡς φησιν Ἡράκλειτοςmiddot τὸ microὴ δῦνόν ποτε πῶς ἂν τις λάθοι

Θα ξεφύγει ίσως κανείς από το αισθητό φως αλλά είναι αδύνατο να ξεφύγει από το νοητό Ή όπως λέει ο Ηράκλειτος πως κανείς να κρυφτεί απ αυτό που δεν δύει ποτέ [27]

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

26

52 (30)

κόσmicroον τόνδε τὸν αὐτὸν ἁπάντων οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόmicroενον microέτρα καὶ ἀποσβεννύmicroενον microέτρα

Αυτόν εδώ τον κόσmicroο τον ίδιο για όλους ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε αλλ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο [28]

53 (31)

Πυρὸς τροπαὶ πρῶτον θάλασσα θαλάσσης δὲ τὸ microὲν ἥmicroισυ γῆ τὸ δὲ ἥmicroισυ πρηστὴρmiddot δυνάmicroει γὰρ (Ἡράκλειτος) λέγει ὅτι πῦρ ὑπὸ τοῦ διοικοῦντος λόγου καὶ θεοῦ τὰ σύmicroπαντα δι ἀέρος τρέπεται εἰς ὑγρὸν τὸ ὡς σπέρmicroα τῆς διακοσmicroήσεως ὃ καλεῖ θάλασσαν ἐκ δὲ τούτου αὖθις γίνεται γῆ καὶ οὐρανὸς καὶ τὰ ἐmicroπεριεχόmicroεναmiddot ὅπως δὲ πάλιν ἀναλαmicroβάνεται καὶ ἐκπυροῦται σαφῶς διὰ τούτων δηλοῖ (γῆ) θάλασσα διαχέεται καὶ microετρέεται εἰς τὸν αὐτὸν λόγον ὁκοῖος πρόσθεν ἦν ἢ γενέσθαι γῆ

Η φωτιά microετατρέπεται πρώτα σε θάλασσαmiddot και το microισό της θάλασσας γίνεται γη και το άλλο microισό σίφουνας (Ο Ηράκλειτος) θέλει να πει micro αυτό πως microε τη δύναmicroη της η φωτιά υπό την επήρεια του θείου Λόγου που κυβερνά τα πάντα microετατρέπεται δια microέσου του αέρα σε υγρασία πυρήνα της όλης διάταξης του σύmicroπαντος και την οποία ονοmicroάζει θάλασσα Από αυτήν ξαναγεννιούνται η γη ο ουρανός και ότι εmicroπεριέχουν Το πώς ο κόσmicroος οδηγείται ξανά προς τα πίσω και αφανίζεται από τη φωτιά το εξηγεί καθαρά Η (γη) διαλύεται σε θάλασσα και φτάνει στο ίδιο microέτρο αναλογίας που ίσχυε πριν γίνει γη [29]

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

27

Σηmicroειώσεις

26 Αυτό το κείmicroενο είναι παρmicroένο από τον Ιππόλυτο ο οποίος για microερικούς σχολιαστές στηριζόταν σε microια στωική πηγή που ουδόλως αντανακλούσε τη σκέψη του Ηράκλειτου Το πρόβληmicroα που τίθεται από αυτές τις διαφορετικές ερmicroηνείες είναι λοιπόν το εξής η θεωρία της εκπύρωσης είναι του Ηράκλειτου ή δεν είναι παρά microια στωική θεωρία

27 Το απόσπασmicroα είναι παρmicroένο από τον Κλήmicroη τον Αλεξανδρέα Είναι πιθανόν η πρώτη πρόταση να είναι δική του και όχι του Ηράκλειτου και ο Κλήmicroης να την πρόσθεσε για να δώσει στον Ηράκλειτο microια πρόθεση που microπορεί να συmicroπέσει microε microια χριστιανική εσχατολογία Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε ολόκληρη ανάλυση σ αυτό το απόσπασmicroα (Essais et conferences σελ 114 κε) Ο Ηράκλειτος σκέφτεται το microήποτε-αφανίζεσθαι Πράγmicroα που στη σκέψη ενός Έλληνα σηmicroαίνει ποτέ να microη βυθιστεί (Eingehen) κανείς microέσα στην απόκρυψη Σε ποιον τοmicroέα κινείται η ρήση Όσο για το νόηmicroα ονοmicroάζει την απόκρυψη (Verbergung) δηλαδή το γεγονός του να microη βυθιστεί ποτέ κανείς σ αυτήν Η ρήση ταυτόχρονα αφορά ακριβώς τη διηνεκή ανάδυση την αποκάλυψη που πάντοτε διαρκεί και θα διαρκεί Η φράση το microή δῦνόν ποτέ σηmicroαίνει και τα δυο αποκάλυψη και επικάλυψη όχι σα δυο διαφορετικά και απλώς παρατιθέmicroενα γεγονότα αλλά σαν ένα και το αυτό πράγmicroα (οπ σελ 326)

28 Συχνά στηρίχτηκαν σ αυτό το κείmicroενο για να κάνουν τον Ηράκλειτο έναν από τους προγόνους του διαλεκτικού υλισmicroούmiddot αυτή υπήρξε η άποψη του Λένιν και του πολύ γνωστού ειδικού Ιωσήφ Στάλιν Όσο για τον Χάιντεγκερ αντιπαραθέτει τη λέξη ἀείζωον microε ένα απόσπασmicroα από το Θέληση για δύναmicroη όπου ο Νίτσε λέει ότι η microόνη άλλη εmicroφάνιση του εἶναι είναι το ζεῖν (ο π σελ 330)

29 Αυτό το απόσπασmicroα παρουσιάζει πολλές δυσκολίεςmiddot η λέξη γῆ προστέθηκε από τον Kranz στην τελευταία πρότασηmiddot mdash δεν ξέρουmicroε πολύ καλά τι πρέπει να εννοήσουmicroε microε τη λέξη

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

28

πρηστήρ ανεmicroοστρόβιλος σίφουνας κυκλώνας νεφελώδεις διάπυροι σχηmicroατισmicroοί κατά την ανατολή ή τη δύση του ήλιου Το πυρ του ουρανού microετατρέπεται σε νερό microέσα στη βροχή που γεννά τη θάλασσα από τη θάλασσα γεννιέται η γη (ίσως ο Ηράκλειτος παραβρέθηκε στο σχηmicroατισmicroό ηφαιστειογενών νησιών ή στην οπισθοχώρηση της θάλασσας στις ακτές που αmicromicroοχώνονται)

Ὁ Ἄνθρωπος

54 (119)

Ἔφη ὡς ἦθος ἀνθρώπῳ δαίmicroων

Ο χαρακτήρας του ανθρώπου ο δαίmicroονας του[30]

55 (82)

πιθήκων ὁ κάλλιστος αἰσχρὸς ἀνθρώπων γένει συmicroβάλλειν

Ο ωραιότερος πίθηκος είναι άσχηmicroος όταν συγκρίνεται microε το γένος των ανθρώπων

56 (83)

ἀνθρώπων ὁ σοφώτατος πρὸς θεὸν πίθηκος φανεῖται καὶ σοφίᾳ καὶ κάλλει καὶ τοῖς ἄλλοις πᾶσιν

Ο σοφότερος άνθρωπος όταν συγκρίνεται microε το θεό φαίνεται πίθηκος και στη σοφία και στην οmicroορφιά και σ όλα τ άλλα

57 (67α)

sic(ut) aranea ait stans in medio telae sentit quam cito musca aliquem filum suum corrumpit itaque illuc celeriter currit quasi de fili persectione dolens sic hominis anima aliqua parte corporis laesa illuc

Όπως microια αράχνη στο κέντρο του ιστού της microόλις microια microύγα κόβει ένα νήmicroα του το αισθάνεται και τρέχει γρήγορα σαν να υπέφερε για το κοmicromicroένο νήmicroα έτσι και η ψυχή του ανθρώπου όταν ένα microέρος

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

29

festine meat quasi impatiens laesionis corporis cui firme et proportionaliter iuncta est

του σώmicroατος τραυmicroατίζεται ορmicroάει προς τα κεί σαν να microη microπορεί να υποφέρει τη λαβωmicroατιά του σώmicroατος microε το οποίο είναι δεmicroένη γερά και αρmicroονικά

58 (15)

εἰ microὴ γὰρ ∆ιονύσῳ ποmicroπὴν ἐποιοῦντο καὶ ὕmicroνεον ᾆσmicroα αἰδοίοισιν ἀναιδέστατα εἴργαστ ἂν ὡυτὸς δὲ Ἀίδης καὶ ∆ιόνυσος ὅτεῳ microαίνονται καὶ ληναΐζουσιν

Γιατί αν δεν οργάνωναν ποmicroπή για το ∆ιόνυσο και δεν τραγουδούσαν το φαλλικό ύmicroνο όσα έκαναν θα ήταν αναιδέστατα Άλλα ο Άδης και ο ∆ιόνυσος είναι το ίδιο πράγmicroα που στ όνοmicroά του microαίνονται και βακχεύουν [31]

59 (68)

Καὶ διὰ τοῦτο εἰκότως αὐτὰ ἄκεα Ἡράκλειτος προσεῖπεν ὡς ἐξακεσόmicroενα τὰ δεινὰ καὶ τὰς ψυχὰς ἐξάντες ἀπεργαζόmicroενα τῶν ἐν τῇ γενέσει συmicroφορῶν

Ο Ηράκλειτος είπε ότι η ίδια ldquoγιατρειάrdquo θεραπεύει φοβερές ασθένειες και ελευθερώνει τις ψυχές από συmicroφορές

60 (85)

θυmicroῷ microάχεσθαι χαλεπόν ὅ τι γὰρ ἂν θέλῃ ψυχῆς ὠνεῖται

Είναι δύσκολο να πολεmicroά κανείς την καρδιά τουmiddot γιατί αυτό που θέλει το αγοράζει microε ψυχή

61 (98)

αἱ ψυχαὶ ὀσmicroῶνται καθ᾽ Ἅιδην Οι ψυχές οσmicroίζονται microέσα στον Άδη

62 (63)

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

30

ἔνθα δ᾽ ἐόντι ἐπανίστασθαι καὶ φύλακας γίνεσθαι ἐγερτὶ ζώντων καὶ νεκρῶν

Εκεί πέρα microπροστά σ αυτόν που είναι ανασταίνονται και γίνονται άγρυπνοι φύλακες των ζωντανών και των νεκρών [32]

63 (27)

ἀνθώπους microένει ἀποθανόντας ἅσσα οὐκ ἔλπονται οὐδὲ δοκέουσιν

Πράγmicroατα που δεν ελπίζουν ούτε φαντάζονται περιmicroένουν τους ανθρώπους microετά το θάνατο τους

64 (25)

microόροι γὰρ microέζονες microέζονας microοίρας λαγχάνουσι

Οι πιο microεγάλοι θάνατοι έχουν την πιο microεγάλη microοίρα

65 (21)

Οὐχί καὶ Ἡράκλειτον θάνατον τὴν γένεσιν καλεῖ ἐν οἶς φησιmiddot θάνατός ἐστιν ὁκόσα ἐγερθέντες ὁρέοmicroεν ὁκόσα δὲ εὕδοντες ὕπνος

Θάνατος είναι όσα βλέπουmicroε ξύπνιοι και ύπνος όσα κοιmicroισmicroένοι

66 (26)

ἄνθρωπος ἐν εὐφρόνῃ φάος ἅπτεται ἑαυτῷ (ἀποθανὼν) ἀποσβεσθεὶς ὄψεις ζῶν δὲ ἅπτεται τεθνεῶτος εὕδων (ἀποσβεσθεὶς ὄψεις) ἐγρηγορὼς ἅπτεται εὕδοντος

Όταν τα microάτια του σβήνουν ο άνθρωπος ανάβει φως για τόν εαυτό του microέσα στη νύχτα Ζωντανός στον ύπνο του όταν τα ιάτια του κλείνουν αγγίζει τον πεθαmicroένο ξύπνιος αγγίζει αυτόν που κοιmicroάται [33]

67 (89)

Ὁ Ἡράκλειτός φησι τοῖς ἐγρηγορόσιν ἕνα καὶ κοινὸν κόσmicroον εἶναι τῶν δὲ

Για τους ξύπνιους ένας και κοινός κόσmicroος υπάρχει αλλά κάθε κοιmicroισmicroένος ξαναγυρνά

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

31

κοιmicroωmicroένων ἕκαστον εἰς ἴδιον ἀποστρέφεσθαι

στο δικό του ιδιαίτερο κόσmicroο [34]

68 (75)

τοὺς καθεύδοντας ἐργάτας εἶναι καὶ συνεργοὺς τῶν ἐν τῷ κόσmicroῳ γινοmicroένων

Οι κοιmicroισmicroένοι είναι εργάτες και συνεργοί σ αυτά που γίνονται στον κόσmicroο

Σηmicroειώσεις

30 Η παραδοσιακή απόδοση αυτού του αποσπάσmicroατος του δίνει την εξής έννοια ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου κάνει την ειmicroαρmicroένη του Ο Χάιντεγκερ βλέπει σ αυτήν την ερmicroηνεία microια κοινοτοπία δίχως σηmicroασία που περιφρονεί την ετυmicroολογία Ο Χάιντεγκερ δικαίως τονίζει ότι η πρώτη έννοια της λέξης ἦθος δεν είναι χαρακτήρας αλλά κατοικίαmiddot microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου ως εξής Ο άνθρωπος κατοικεί για το ότι είναι άνθρωπος microέσα στην εγγύτητα του θείου (βλ Heidegger Lettre sur l humanisme Paris 1964 σελ 145)

31 Ο Κλήmicroης ο Αλεξανδρεύς διαβάζει αυτό το κείmicroενο σε σχέση microε το δικό του χριστιανισmicroό και κατανοεί ότι όλοι εκείνοι που τραγουδούν για το ∆ιόνυσο και επιδίδονται σε επονείδιστες τελετές θα πάνε στην κόλαση και θα κριθούν από τον Άδη Χρησιmicroοποιήσαmicroε στην προκαταρτική microας microελέτη κάποια από τα συmicroπεράσmicroατα του Α Delatte από το έργο του Les conceptions de l enthousiasme chez les philosophes presocratiques Paris 1934

32 Κείmicroενο άκρως παραφθαρmicroένο Ο Κ Reinhardt σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα δηmicroιουργήθηκε από δυο αποσπάσmicroατα που ο Ιππόλυτος στον οποίο βρίσκεται αυτό το κείmicroενο ένωσε για κακή τύχη microε το καιmiddot το πρώτο απόσπασmicroα είναι ίσως microια επιβεβαίωση της ανάστασης της σάρκας το δεύτερο περιέχει ίσως την ιδέα ότι ο θεός είναι η αιτία της ανάστασης Καταλάβαmicroε επίσης ότι ήρωες ορθώνονται microπροστά στον Άδη

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

32

που είναι εκεί και βασιλεύουν κάτω από τη γη ως φύλακες Ο Diels σκέφτεται ότι πρόκειται για microύστες που ανορθώνονται από τη λάσπη και το σκότος microπροστά στο άγαλmicroα του θεού και αποκτούν έτσι το βαθmicroό του φύλακα

33 Σύmicroφωνα microε τον Αναστάσιο Ν Ζούmicroπο το πρώτο microέρος του αποσπάσmicroατος είναι ένας υπαινιγmicroός για τον κόσmicroο του ονείρου που δεν είναι παρά απάτηmiddot το δεύτερο microέρος του αποσπάσmicroατος σηmicroαίνει ότι ldquoο άνθρωπος τόσο στην κατάσταση του ύπνου όσο και στην κατάσταση του ξύπνιου συmicromicroετέχει στο θάνατο δια της απόλυτης άγνοιας microέσα στην οποία βρίσκεται πάντοτεrdquo (ΑΝ Zoumpos Interpretation philosophique du vingt-sixieme fragment d Heraclite στο Revue des Etudes Grecques τόmicroος LIΧ-LΧ 1946-47 σελ 1)

34 Ο Ludwig Binswanger αφιέρωσε ενδιαφέρουσες αναλύσεις σ αυτό το απόσπασmicroα του Ηράκλειτου Ο ονειροπόλος ζει στο δικό του κόσmicroο όπου βρίσκεται βυθισmicroένος microέσα στην έκσταση ή microέσα στα βάσανα Εκείνοι που ονειροπολούν αγνοούν το τι κάνουν σε κατάσταση ξύπνιου όπως ξεχνούν τι κάνουν microέσα στον ύπνοmiddot η επαγρύπνιση είναι η αφύπνιση εκτός της ατοmicroικής σκέψης σύmicroφωνα microε τους κανόνες του παγκόσmicroιου Λόγου ονειρευόmicroαστε γιατί δεν είmicroαστε σε συνάρτηση microε το όλο Η γνώση ενός πράγmicroατος το οποίο ξέρω microόνον εγώ είναι ακριβώς σύmicroφωνα microε microια παρατήρηση του Χέγκελ αυτό που ονοmicroάζεται όνειρο ldquoΟνειρεύοmicroαιrdquo λέει ο Binswanger σηmicroαίνει ldquo∆εν ξέρω τι microου συmicroβαίνειrdquo Μέσα σ αυτό το πρώτο πρόσωπο εmicroφανίζεται ξανά πράγmicroατι το άτοmicroο ο Quisque ο Έκαστος όχι σαν αυτός που ονειρεύεται αλλά σαν αυτός στον οποίο το όνειρο παρουσιάζεται ldquoδίχως αυτός να ξέρει πωςrdquo Και αυτό το άτοmicroο εδώ δεν είναι άλλο από το ίδιο microε την έννοια της αριθmicroητικής ταυτότητας του προσώπου (Καντ) microια ένδειξη καθαρά τυπική αποστερηmicroένη ουσίας το παίγνιο της ζωής microέσα στην άνοδο ή την πτώση του φλοισβίσmicroατος της θάλασσας και της σιγής του θανάτου της σπινθηροβόλησης των χρωmicroάτων στον ήλιο και της νύχτας της σκιάς της microεγαλειώδους microορφής του πουλιού που πετά στους αιθέρες και των ριγmicroένων ακατάστατα στο πάτωmicroα αποσπασmicroάτων είναι το

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

33

παίγνιο της ελκυστικής microορφής του νεαρού κοριτσιού του αρώmicroατος των γαρύφαλων του πτώmicroατος του πεσmicroένου πουλιού του δυνατού και τροmicroερού όρνιου και του τρυφερού περιστεριού Ένα άτοmicroο βγαίνει απ αυτήν την αριθmicroητική ταυτότητα για να γίνει ένα αυτό το ίδιο ή ακόmicroη το Άτοmicroο ο άγρυπνος άνθρωπος ξεπηδά από τον ονειροπόλο τη στιγmicroή που αποφασίζει όχι microόνο να θέλει να γνωρίζει αυτό που του συmicroβαίνει αλλά επίσης να επέmicroβει ldquoαυτός ο ίδιοςrdquo microέσα στην πορεία του γεγονότος να εισάγει στη ζωή που ανυψώνεται και πέφτει τη συνέχεια και τη συνέπεια ldquoΕκείνη microόνο τη στιγmicroή κάνει κάτιrdquo (L Binswanger Le reve et l existence Paris 1954 σελ 179-192)

Ἡ Φύση

69 (123)

φύσις δὲ καθ Ἡράκλειτον κρύπτεσθαι φιλεῖ

Η φύση αγαπά να κρύβεται [35]

70 (99)

εἰ microὴ ἥλιος ἦν ἕνεκα τῶν ἄλλων ἄστρων εὐφρόνη ἂν ἦν

Αν ο ήλιος δεν υπήρχε θα ήταν νύχτα παρά τα άλλα άστρα[36]

71 (100)

περιόδουςmiddot ὦν ὁ ἥλιος ἐπιστάτης ὤν καὶ σκοπὸς ὁρίζειν καὶ βραβεύειν καὶ ἀναδεικνύναι καὶ ἀναφαίνειν microεταβολὰς καὶ ὥρας αἵ πάντα φέρουσι

Ο ήλιος κύριος και φύλακας των περιόδων ορίζει κατανέmicroει φανερώνει και αποκαλύπτει τις microεταβολές και τις εποχές που φέρνουν τα πάντα

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

34

72 (120)

ἠοῦς καὶ ἑσπέρας τέρmicroατα ἡ ἄρκτος καὶ ἀντίον τῆς ἄρκτου οὖρος αἰθρίου ∆ιός

Της αυγής και της εσπέρας τέρmicroατα η άρκτος και απένανντι στην άρκτο το όριο του λαmicroπερού ∆ία [37]

73 (94)

ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται microέτρα εἰ δὲ microή Ἐρινύες microιν ∆ίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν

Γιατί ο ήλιος δεν microπορεί να υπερβεί τα όρια του αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη [38]

74 (3)

(Περὶ microεγέθους ἡλίου) εὖρος ποδὸς ἀνθρωπείου

Ο ήλιος έχει το πλάτος ανθρώπινου ποδιού [39]

75 (6)

ὁ ἥλιος οὐ microόνον καθάπερ ὁ Ἡράκλειτός φησι νέος ἐφ᾽ ἡmicroέρῃ ἐστίν ἀλλ᾽ ἀεὶ νέος συνεχῶς

Ο ήλιος καθηmicroερινά είναι νέος είναι νέος διαρκώς και ακατάπαυστα

Σηmicroειώσεις

35 Ο Kirk σηmicroειώνει σωστά ότι η δυσκολία αυτού του αποσπάσmicroατος είναι το να ξέρουmicroε τι πρέπει ακριβώς να εννοήσουmicroε microε τη λέξη φύση Οι αρχαίοι συγγραφείς που αναφέρουν αυτή τη φράση του Ηράκλειτου συmicroφωνουν επίσης σ αυτό Ο Diels microεταφράζει die Natur (η Φύση) ο Kranz προσθέτει microέσα σε παρένθεση das Wesen (το Είναι) Ο Gigon παίρνει τη λέξη nature (φύση) microε την αρχική ετυmicroολογική της έννοια και microεταφράζει σαν να έλεγε γένεσιςmiddot η λέξη φύση προέρχεται πράγmicroατι από το ρήmicroα φύειν που σηmicroαίνει αυξάνω Η φύση λοιπόν θα ήταν αρχικά αυτό που αυξάνει Ο Kirk

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

35

απορρίπτει όλες αυτές τις microεταφράσεις και σκέφτεται ότι φύση σηmicroαίνει απλά ldquoη πραγmicroατική σύσταση ενός πράγmicroατοςrdquo Ο Χάιντεγκερ σχολίασε πολλές φορές αυτό το απόσπασmicroαmiddot κατά πρώτον διατηρεί την ετυmicroολογική σηmicroασία και βλέπει microέσα στη φύση την εmicroφάνιση του Είναι Από τον Πλάτωνα λέει ο Χάιντεγκερ (στην πραγmicroατικότητα θα ήταν πολύ ακριβέστερο να πούmicroε από τους Σοφιστές) η λέξη φαίνεσθαι έχει microια κάποια σχετλιαστική έννοια στο microέτρο που προσδιορίζει microια απατηλή φαινοmicroενικότητα microια ψευδαίσθηση microια γνώmicroηmiddot όmicroως φαίνεσθαι σήmicroαινε αρχικά εmicroφανίζεσθαι και η εmicroφάνιση δεν ήταν η φαινοmicroενικότητα Συνεπώς φύσις εκφράζει κατά τον Χάιντεγκερ το φαίνεσθαι microέσα στο οποίο το Είναι ανθίζει (βλ Introduction a la metaphysique σελ 126) είναι το φανέρωmicroα αυτού που ήταν ερmicroητικά κλειστό Έτσι η λέξη Φύση δεν προσδιορίζει την ουσία (Wesenheit) αλλά το Είναι (Wesen) που προβάλλει Όmicroως φύσις και κρύπτεσθαι στρέφονται και ρέπουν το ένα προς το άλλο είναι το ίδιο πράγmicroα είναι το κρύπτεσθαι που εξασφαλίζει την ύπαρξη του στο αποκαλύπτεσθαι ldquoΜέσα στο κρύπτεσθαι κυριαρχεί microε αντίθετη φορά η αναχαίτιση της τάσης προς το αποκαλύπτεσθαι Τι θα ήταν ένα κρύπτεσθαι που microέσα στην τάση του να προβάλλει δε συγκρατείτοrdquo Αυτή η εύνοια της φύσεως για το κρύπτεσθαι αποτελεί την ύπαρξη του φιλεῖν Ο Χάιντεγκερ microεταφράζει λοιπόν το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΤο προβάλλειν (εκτός του κρύπτεσθαι) παρέχει την εύνοιά του στο κρύπτεσθαιrdquo (Essais et Confereves σελ 328)

φύειν-φύη (δωρικός τύπος φυᾶ) = αύξηση σωmicroατική ανάπτυξη (ΣτΜ)

36 Κατά συνέπεια η διάκριση microεταξύ microέρας και νύχτας που microοιάζουν να αντιτίθενται η microια προς την άλλη δεν υφίσταται πλέον εφ όσον ο ήλιος είναι η microοναδική αιτία της microιας και της άλληςmiddot τα δυο φαινόmicroενα προέρχονται άρα από έναν microόνο παράγοντα

37 Το απόσπασmicroα προέρχεται από ένα κείmicroενο του Στράβωνα το οποίο αφήνει να εννοηθεί ότι το όριο του λαmicroπερού ∆ία είναι ο Ανταρκτικός κύκλος όmicroως αυτό θα εξυπονοούσε πως ο

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

36

Ηράκλειτος σκέφτηκε ότι η γη είναι σφαιρική αλλά τίποτα δεν microας επιτρέπει να το επιβεβαιώσουmicroε Ο Kirk πιστεύει ότι αυτή η έκφραση σηmicroαίνει ο λαmicroπερός γαλανός ουρανός και προσδιορίζει απλούστατα το Νότο

38 Ο Ρ-Μ Schuhl σηmicroειώνει ότι ο Dietrich συνέδεσε αυτό το απόσπασmicroα microε ένα κείmicroενο της Αποκάλυψης του Ενώχ σύmicroφωνα microε το οποίο τα άστρα καίνε για να τιmicroωρηθούν για τις παραβάσεις τους που δεν τήρησαν τις περιόδους που τους είχαν ορισθεί (Essai sur la formation de la pensee grecque 2η εκδ Paris 1949 σελ 281 η 7)

Ο Ρ-Μ Schuhl συνέθεσε τη microεταφυσική κοσmicroολογία του Ηράκλειτου microέσα σ αυτό το σχόλιο βασιζόmicroενος σε πολλά αποσπάσmicroατα ldquo(Ο Ηράκλειτος) microας δείχνει τη θεmicroελιακή ενότητα των πραγmicroάτων που δεν διαφέρουν microεταξύ τους παρά όπως οι ποικίλα αρωmicroατισmicroένες φλόγες των θυσιών οι οποίες αν κρίνουmicroε microε την όσφρηση microοιάζουν διαφορετικές οι microεν από τις δεmiddot και αυτό είναι κάτι περισσότερο από microια απλή εικόνα γιατί ο Ηράκλειτος υιοθετεί ως αρχή το πυρ όπως ο Θαλής το νερό και ο Αναξίmicroανδρος τον αέραmiddot όπως τα εmicroπορεύmicroατα έναντι χρυσού τα πάντα ανταλλάσσονται έναντι του αιώνιου και ζώντος πυρός Όmicroως η φυσική δεν είναι όπως το νόmicroιζε ο Αναξίmicroανδρος το βασίλειο της αδικίαςmiddot οι microεταβολές υπακούουν σε κανόνεςmiddot η φωτιά ανάβει microε microέτρο και σβήνει microε microέτρο κι αν microεταβάλλεται σε γη ή από γη σε θάλασσα microετριέται πάντοτε σύmicroφωνα microε την ίδια αναλογίαmiddot ακέραιο το γίγνεσθαι υποτάσσεται σε ένα θεϊκό νόmicroο από τον οποίο εξαρτώνται όλοι οι ανθρώπινοι νόmicroοι το νόmicroο του Λόγου που πραγmicroατοποιεί την ενότητα των πάντων ενώ ταυτόχρονα παρών σε microας microας microαθαίνει ότι όλα είναι ενmiddot microε τη microορφή πυρός είναι η ∆ίκη που διαπερνά τα πάντα που θα κρίνει τους κακούς και που επιτηρεί τον ήλιο microέσω των βοηθών της των Ερινύων για να microην υπερβεί τα όρια του αυτός από τον οποίο εξαρτώνται ldquoὥρα(ι) αἵ πάντα φέρουσιrdquo (απόσπ 100) Μετάφρασαν αργότερα αυτή την ιδέα λέγοντας ότι η παγκόσmicroια εξελικτική πορεία ρυθmicroίζεται από την ειmicroαρmicroένη της οποίας η ουσία είναι ο Λόγοςmiddot η λέξη Εἱmicroαρmicroένη που έχει ίσως αξία microετοχής στην

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

37

έκφραση ldquoεἱmicroαρmicroένην ἀνάγκηνrdquo δε συναντάται παρά στους δοξογράφους και τους γιατρούςmiddot δεν microπορούmicroε να ξέρουmicroε αν ο Ηράκλειτος τη χρησιmicroοποιεί αλλά συmicroφωνεί αρκετά καλά microε την ηρακλείτεια εικόνα του microερτικού που πέφτει στον καθένα στα ζάρια Υπογραmicromicroίζοντας το ρόλο του microέτρου microέσα στην αλλαγή ο Ηράκλειτος εmicroβαθύνει τις αντιλήψεις του Αναξίmicroανδρου () Η microεγάλη ανακάλυψη του Ηράκλειτου είναι η ανακάλυψη της κρυmicromicroένης αρmicroονίας των αντιθέτων δυνάmicroεων ανάλογης microε την αρmicroονία του τόξου και της λύρας που είναι η αληθινή δικαιοσύνηmiddot ο Λόγος είναι ακριβώς η βαθιά ενότητα που κρύβουν και εκφράζουν οι φαινοmicroενικές αντιθέσειςrdquo (οπ σελ 280-282)

Γιός του Ιάρεδ πατέρας του Μαθουσάλα αρχηγός της από τον Αδάmicro έβδοmicroης γενεάς Η Αποκάλυψη του είναι ένα περίεργο microνηmicroείο της microεταγενέστερης ιουδαϊκής αποκαλυπτικής στο οποίο ο Ενώχ παρίσταται να λαβαίνει θείες αποκαλύψεις της γενικής ιστορίας microέχρι τη συντέλεια του κόσmicroου Γραmicromicroένο το 110 πΧ () (ΣτΜ)

39 Είναι φανερό ότι δεν πρέπει να πάρουmicroε αυτή την κατάφαση κατά γράmicromicroα και να δούmicroε σ αυτήν το δείγmicroα κάποιου προλογικού τρόπου σκέψης εφ όσον όπως δίκαια παρατηρήσαmicroε τα χρησιmicroοποιούmicroενα στα microυστήρια και αναπαριστώντα τον ήλιο αντικείmicroενα ήταν τα ίδια microεγαλύτερα από ένα ανθρώπινο πόδι ∆ανειζόmicroαστε από τον Kirk (οπ σελ 281) τις διάφορες ερmicroηνείες που έχουν προταθεί

α) Κατά τον Deichgraber ο Ηράκλειτος έδωσε αυτό το παράδειγmicroα για να δείξει το πόσο microπορεί να σφάλλει η ανθρώπινη κρίσηmiddot υπονοώντας ότι εκείνοι που κατανοούσαν το Λόγο δεν αρκούνταν σε τόσο απλοϊκές καταφάσεις

β) Ο Reinhardt πιστεύει πως πρέπει να δούmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα παράδειγmicroα της αρmicroονίας των αντιθέτων ο ήλιος πρέπει να είναι πολύ microεγάλος εφ όσον είναι η αιτία της microέρας και όmicroως είναι εmicroπειρικά microιλώντας πολύ microικρόςmiddot έτσι σ αυτή την περίπτωση το microεγάλο και το microικρό συmicroπίπτουν

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

38

γ) Ο Η Frankel σκέφτεται ότι αυτό το απόσπασmicroα ήταν αρχικά ενωmicroένο microε τα αποσπάσmicroατα 99 και 45 ο ήλιος που είναι microε microεγάλη διαφορά το microεγαλύτερο από τα άστρα είναι ένα πόδι πλατύς όmicroως τα σύνορα της ψυχής είναι πλατιά ως το άπειρο

δ) Ο Gigon σκέφτεται ότι ο Ηράκλειτος θέλει να επικρίνει εδώ τη δογmicroατική αστρολογία των Μιλησίων δίνοντας πολύ microεγάλη σηmicroασία σε microια υπερβολική εmicroπειρική άποψη

Ο Κirk καταλήγει λέγοντας ότι το νόηmicroα αυτού του αποσπάσmicroατος παραmicroένει πολύ αβέβαιο και δεν microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί σαν αφετηρία για καποιο συmicroπέρασmicroα προπάντων αν δεν ξεχνάmicroε ότι microας microεταφέρεται από τον Αέτιο του οποίου η microαρτυρία είναι τόσο συχνά αmicroφισβητήσιmicroη Ο Kirk σκέφτεται εν τούτοις ότι είναι πιθανό ο Ηράκλειτος να θέλει να πει το εξής ο ήλιος υποτίθεται ότι βλέπει και ακούει (όmicroως δύει το λυκόφως και δεν microπορεί πλέον να είναι ενεργητικός εκείνη τη στιγmicroή) θεωρείται microια ισχυρή θεότητα (αλλά δεν εmicroφανίζεται ποτέ έτσι εmicroφανίζεται σαν να είχε το πλάτος ενός ανθρώπινου ποδιού)

Ἀποσπάσmicroατα γιὰ microιὰ Ἠθική

76 (71)

Μεmicroνῆσθαι δὲ καὶ τοῦ ἐπιλανθανοmicroένου ᾗ ἡ ὁδὸς ἄγει

Πρέπει να θυmicroόmicroαστε και εκείνον που ξεχνάει πού οδηγεί ο δρόmicroος

77 (41)

εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν ἐπίστασθαι γνώmicroην ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων

Γιατί microια είναι η σοφία το να γνωρίζεις τη σκέψη που κυβερνάει όλα microέσα απ όλα [40]

78 (108)

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

39

ltἩρακλείτουgt ὁκόσων λόγους ἤκουσα οὐδεὶς ἀφικνεῖται ἐς τοῦτο ὥστε γινώσκειν ὅτι σοφόν ἐστι πάντων κεχωρισmicroένον

Απ όσων τα λόγια άκουσα κανείς δε φτάνει σε τούτο να αναγνωρίσει δηλαδή πως το σοφό είναι απ όλα χωρισmicroένο [41]

79 (112)

σωφρονεῖν ἀρετὴ microεγίστη καὶ σοφίη ἀληθέα λέγειν καὶ ποιεῖν κατὰ φύσιν ἐπαΐαντας

Η σωφροσύνη είναι η πιο microεγάλη αρετή και η σοφία του να λες την αλήθεια και να πράττεις σύmicroφωνα microε τη φύση ακούγοντας την [42]

80 (35)

χρὴ εὖ microάλα πολλῶν ἵστορας φιλοσόφους ἄνδρας εἶναι lt κατ Ἡράκλειτονgt

Γιατί πρέπει οι φιλόσοφοι να γνωρίζουν καλά πολλά πράγmicroατα [43]

81 (40)

πολυmicroαθίη νόον ltἔχεινgt οὐ διδάσκει Ἡδίοδον γὰρ ἂν ἐδίδαξε καὶ Πυθαγόρην αὖτίς τε Ξενοφάνεά τε καὶ Ἑκαταῖον

Η πολυmicroάθεια δε διδάσκει να έχεις νου Αν ήταν έτσι θα είχε διδάξει τον Ησίοδο και τον Πυθαγόρα ακόmicroα και τον Ξενοφάνη και τον Εκαταίο [44]

82 (73)

οὐ δεῖ ὥσπερ καθεύδοντας ποιεῖν καὶ λέγειν καὶ γὰρ καὶ τότε δοκοῦmicroεν ποιεῖν καὶ λέγειν

∆εν πρέπει ούτε να κάνουmicroε ούτε να microιλάmicroε όπως όταν κοιmicroόmicroαστεmiddot γιατί και τότε νοmicroίζουmicroε πως κάνουmicroε και microιλάmicroε

83 (56)

ἐξηπάτηνται φησὶν οἱ ἄνθρωποι πρὸς τὴν γνῶσιν

Εξαπατούνται οι άνθρωποι ως προς τη γνώση των φανερών

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

40

τῶν φανερῶν παραπλησίων Ὸmicroήρῳ ὃς ἐγένετο τῶν Ἑλλήνων σοφώτερος πάντων ἐκεῖνόν τε γὰρ παῖδες φθεῖρας κατακτείνοντες ἐξηπάτησαν εἰπόντες ὅσα εἴδοmicroεν καὶ ἐλάβοmicroεν ταῦτα ἀπολείποmicroεν ὅσα δὲ οὔτε εἴδοmicroεν οὔτ᾽ ἐλάβοmicroεν ταῦτα φέροmicroεν

πραγmicroάτων ακριβώς όπως ο Όmicroηρος που υπήρξε ο σοφότερος απ όλους τους Έλληνες Πράγmicroατι και εκείνον κάποια παιδιά που σκότωναν ψείρες τον εξαπάτησαν λέγοντας του ldquoΌσα είδαmicroε και πιάσαmicroε τ αφήνουmicroε κι όσα ούτε είδαmicroε ούτε πιάσαmicroε αυτά τα παίρνουmicroεrdquo

84 (104)

τίς γὰρ αὐτῶν νόος ἢ φρήν δήmicroων ἀοιδοῖσι πείθονται καὶ διδασκάλῳ χρείωνται ὁmicroίλῳ οὐκ εἰδότες ὅτι ldquoοἱ πολλοὶ κακοί ὀλίγοι δὲ ἀγαθοίrdquo

Γιατί ποιος είναι ο νους τους ή η φρόνηση τους Πείθονται απ τους τραγουδιστές του λαού και παίρνουν τον όχλο για δάσκαλο τους χωρίς να ξέρουν ότι ldquoοι πολλοί είναι κακοί και οι καλοί λίγοιrdquo

85 (20)

Γοῦν κακίζων φαίνεται τὴν γένεσιν ἐπειδάν φῇ γενόmicroενοι ζώειν ἐθέλουσι microόρους τ᾽ ἔχειν microᾶλλον δὲ ἀναπαύεσθαι καὶ παῖδας καταλείπουσι microόρους γενέσθαι

Όταν γεννιούνται θέλουν να ζήσουν και να βρουν το θάνατό τους ή microάλλον την ανάπαυσηmiddot και αφήνουν παιδιά που θα πεθάνουν microε τη σειρά τους

86 (74)

οὐ δεῖ (ὡς) παῖδας τοκεώνων τοῦτ ἔστι κατὰ ψιλὸν καθότι παρειλήφαmicroεν

∆εν πρέπει να φερόmicroαστε σαν παιδιά υπό την κηδεmicroονία γονέων δηλαδή απλούστερα επειδή έτσι τα έχουmicroε παραλάβει

87 (101)

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

41

ἐδιζησάmicroην ἐmicroεωυτόν Αναζήτησα τον εαυτό microου

88 (55)

ὅσων ὄψις ἀκοὴ microάθησις ταῦτα ἐγὼ προτιmicroέω

Όσα microπορώ να δω ν ακούσω και να microάθω αυτά είναι που προτιmicroώ

89 (70)

Πόσῳ δὴ οὖν βέλτιον Ἡράκλειτος παῖδες ἀθύρmicroατα νενόmicroικεν εἶναι τὰ ἀνθρώπινα δοξάσmicroατα

Παιδιών παιχνίδια οι ανθρώπινες γνώmicroες

90 (49)

εἶς ἐmicroοὶ microύριοι ἐὰν ἄριστος ἦι Ένας άνθρωπος για microένα αξίζει όσο microύριοι όταν είναι άριστος

91 (9)

Ἑτέρα γὰρ ἵππου ἡδονὴ καὶ κυνὸς καὶ ἀνθρώπου καθάπερ Ἡράκλειτος φησιν ὄνους σύρmicroατ ἄν ἑλέσθαι microᾶλλον ἢ χρυσὸν ἥδιον γὰρ χρυσοῦ τροφὴ ὄνοις

∆ιαφορετική είναι η ηδονή για το άλογο το σκυλί και τον άνθρωπο αφού τα γαϊδούρια θα προτιmicroούσαν άχυρα αντί χρυσάφι Γιατί πιο ευχάριστη είναι η τροφή για τα γαϊδούρια παρά το χρυσάφι [45]

92 (37)

Sί modo credimus Εphesίο Heracleto qui ait sues caeno cohortales aves pulvere vel cinere lavari

Τα γουρούνια πλένονται στο βόρβορο τα πουλερικά στη σκόνη ή στις στάχτες

93 (13)

∆εῖ γὰρ τὸν χαρίεντα microήτε ῥυπᾶν microήτε αὐχmicroεῖν microήτε βορβόρῳ χαίρειν καθ

Γιατί ο άνθρωπος ο ευγενικός δεν πρέπει να είναι ακάθαρτος ούτε άπλυτος ούτε να χαίρεται

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

42

Ἡράκλειτον

Ὕες βορβόρῳ ἥδονται microᾶλλον ἢ καθαρῷ ὕδατι

στο βόρβορο

Τα γουρούνια τέρπονται πιο πολύ στο βόρβορο παρά στο καθαρό νερό [46]

94 (4)

si felicitas esset in delectationibus corporis boves felices diceremus cum inveniant orobum ad comedendum

Αν η ευτυχία βρισκόταν στις σωmicroατικές απολαύσεις θα λέγαmicroε ευτυχισmicroένα τα βόδια όταν βρίσκουν microπιζέλια για να φάνε [47]

95 (29)

αἱρεῦνται γὰρ ἓν ἀντὶ ἁπάντων οἱ ἄριστοι κλέος ἀέναον θνητῶν οἱ δὲ πολλοὶ κεκόρηνται ὅκωσπερ κτήνεα

Οι άριστοι προτιmicroούν το ένα από όλα την αιώνια δόξα των θνητών Αλλά οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνη [48]

96 (22)

χρυσὸν γὰρ οἱ διζήmicroενοι γῆν πολλὴν ὀρύσσουσι καὶ εὑρίσκουσιν ὀλίγον

Όσοι ζητούν χρυσάφι σκάβουν πολύ τη γη και λίγα βρίσκουν

97 (11)

πᾶν γὰρ ἑρπετὸν πληγῇ νέmicroεται

Κάθε τι που έρπει εξουσιάζεται microε χτυπήmicroατα

98 (43)

ὕβριν χρὴ σβεννύναι microᾶλλον ἢ πυρκαϊήν

Την υπεροψία πρέπει κανείς να σβήνει περισσότερο παρά την πυρκαγιά

99 (44)

microάχεσθαι χρὴ τὸν δῆmicroον ὑπὲρ τοῦ νόmicroου ὅκωσπερ τείχεος

Ο λαός πρέπει να microάχεται για το νόmicroο όπως ακριβώς για τα

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

43

τείχη του

100 (47)

microὴ εἰκῆ περὶ τῶν microεγίστων συmicroβαλλώmicroεθα

Για τα microέγιστα πράγmicroατα ας microη κάνουmicroε υποθέσεις στην τύχη

101 (102)

τῷ microὲν θεῷ καλὰ πάντα καὶ ἀγαθὰ καὶ δίκαια ἄνθρωποι δὲ ἃ microὲν ἄδικα ὑπειλήφασιν ἃ δὲ δίκαια

Για το θεό όλα τα πράγmicroατα είναι όmicroορφα αγαθά και δίκαιαmiddot αλλά οι άνθρωποι microερικά πράγmicroατα θεωρούν άδικα και άλλα δίκαια

102 (87)

βλὰξ ἄνθρωπος ἐπὶ παντὶ λόγωι ἐπτοῆσθαι φιλεῖ

Ο βλάκας microπροστά σε κάθε λόγο αγαπά να τροmicroάζει

103 (110)

ἀνθρώποις γίνεσθαι ὁκόσα θέλουσιν οὐκ ἄmicroεινον

Για τους ανθρώπους δεν είναι το καλύτερο να γίνονται όσα θέλουν

104 (96)

νέκυες γὰρ κοπρίων ἐκβλητότεροι

Γα πτώmicroατα είναι πιο πολύ για πέταmicroα από την κοπριά

105 (97)

κύνες γὰρ καταβαΰζουσιν ὧν ἂν microὴ γινώσκωσι

Τα σκυλιά γαβγίζουν αυτούς που δεν γνωρίζουν

106 (111)

νοῦσος ὑγιείην ἐποίησεν ἡδὺ καὶ ἀγαθόν λιmicroὸς κόρον κάmicroατος ἀνάπαυσιν

Η αρρώστια κάνει την υγεία ευχάριστο και καλό πράγmicroα η πείνα το χορτασmicroό η κούραση την ανάπαυση

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

44

107 (95)

ἀmicroαθίην γὰρ ἄmicroεινον κρύπτειν ἔργον δὲ ἐν ἀνέσει καὶ παρ᾽ οἶνον

Κρύπτειν ἀmicroαθίην κρέσσον ἢ ἐς τὸ microέσον φέρειν

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια αλλά αυτό είναι δύσκολο όταν γίνεται microέσα στην κραιπάλη και στο microεθύσι

Είναι προτιmicroότερο να κρύβεις την αmicroάθεια παρά να την αποκαλύπτεις παντού

108 (101a)

ὀφθαλmicroοὶ γὰρ τῶν ὤτων ἀκριβέστεροι microάρτυρες

Γιατί τα microάτια είναι ακριβέστεροι microάρτυρες από τα αυτιά

109 (107)

κακοὶ microάρτυρες ἀνθρώποισιν ὀφθαλmicroοὶ καὶ ὦτα βαρβάρους ψυχὰς ἐχόντων

Τα microάτια και τα αυτιά είναι κακοί microάρτυρες για τους ανθρώπους που έχουν βάρβαρες ψυχές

110 (46)

τήν τε οἴησιν ἱερὴν νοῦσον (ἔλεγε καὶ τὴν ὅρασιν ψεύδεσθαι)

Ο Ηράκλειτος ονοmicroάζει την έπαρση [49] νόσο ιερή και λέει ότι η όραση ψεύδεται

111 (122)

Ἀγχιβατεῖν (ἀγχιβασίην) Ἡράκλειτος

∆ιφορούmicroενο = προσέγγιση κατά τον Ηράκλειτο [50]

112 (69)

ἐφ᾽ ἑνὸς ἄν ποτε γένοιτο ἢ τινων ὀλίγων (sc θυσίαι κεκαθαρmicroένων παντάπασιν

Από ένα ή από λίγους θα microπορούσαν να γίνουν (θυσίες ανθρώπων ολωσδιόλου καθαρών)

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

45

ἀνθρώπων)

113 (23)

∆ίκης ὄνοmicroα οὐκ ἂν ᾔδεσαν εἰ ταῦτα microὴ ἦν

Αυτοί δεν θα microπορούσαν να ξέρουν το όνοmicroα της ∆ικαιοσύνης αν αυτά τα πράγmicroατα (οι αδικίες) δεν υπήρχαν [51]

114 (28)

δοκέοντα γὰρ ὁ δοκιmicroώτατος γινώσκει φυλάσσει καὶ microέντοι καὶ ∆ίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ microάρτυρας

Εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει και δε φυλάει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroαταmiddot αλλά η ∆ικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και microαρτυρούν ψέmicroατα [52]

115 (24)

ἀρῃφάτους θεοὶ τιmicroῶσι καὶ ἄνθρωποι

Οι θεοί και οι άνθρωποι τιmicroούν εκείνους που πέθαναν στη microάχη

116 (14)

Τίσι δὴ microαντεύεται Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος νυκτιπόλοις microάγοις βάκχοις λήναις microύσταις τούτοις ἀπειλεῖ τὰ microετὰ θάνατον τούτοις microαντεύεται τὸ πῦρ τὰ γὰρ νοmicroιζόmicroενα κατ᾽ ἀνθρώπους microυστήρια ἀνιερωστὶ microυεῦεται

Σε ποιους προφητεύει ο Ηράκλειτος Σε πλανώmicroενους τη νύχτα αλήτες microάγους βάκχους microαινάδες και microύστεςmiddot αυτούς απειλεί microε microεταθανάτια τιmicroωρία σ αυτούς προφητεύει τη φωτιάmiddot γιατί στα καθιερωmicroένα απ τους ανθρώπους microυστήρια microυούνται microε τρόπο ανίερο

117 (5)

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

46

καθαίρονται δ᾽ ἄλλῳ αἵmicroατι microιαινόmicroενοι οἷον εἴ τις εἰς πηλὸν ἐmicroβὰς πηλῷ ἀπονίζοιτο microαίνεσθαι δ᾽ ἂν δοκοίη εἴ τις αὐτὸν ἀνθρώπων ἐπιφράσαιτο οὕτω ποιέοντα καὶ τοῖς ἀγάλmicroασι δὲ τουτέοισιν εὔχονται ὁκοῖον εἴ τις δόmicroοισι λεσχηνεύοιτο οὔ τι γινώσκων θεοὺς οὐδ᾽ ἥρωας οἵτινές εἰσι

Καθαρίζονται microιαινόmicroενοι micro άλλο αίmicroα όπως κάποιος που χωmicroένος microέσα στη λάσπη θα ήθελε να ξεπλυθεί microε λάσπη Αν κάποιος τον έβλεπε να κάνει κάτι τέτοιο θα τον έπαιρνε για microανιακό Και σε τέτοια αγάλmicroατα προσεύχονται όmicroοιοι micro εκείνον που θα φλυαρούσε microέσα στο σπίτι του χωρίς να γνωρίζει ποιοι είναι θεοί και ποιοι ήρωες

118 (84b)

κάmicroατός ἐστι τοῖς αὐτοῖς microοχθεῖν καὶ ἄρχεσθαι

Κάmicroατος είναι το να microοχθεί κανείς και να εξουσιάζεται απ τους ίδιους [53]

119 (125a)

microὴ ἐπιλίποι ὑmicroᾶς πλοῦτος ltἔφηgt Ἐφέσιοι ἵν᾽ ἐξελέγχοισθε πονηρευόmicroενοι

Ποτέ να microη σας λείψει ο πλούτος Εφέσιοι για να βγαίνει στη φόρα η πονηριά σας

120 (121)

ἄξιον Ἐφεσίοις ἡβηδὸν ἀπάγξασθαι πᾶσι καὶ τοῖς ἀνήβοις τὴν πόλιν καταλιπεῖν οἵτινες Ἑρmicroόδωρον ἄνδρα ἑωυτῶν ὀνήιστον ἐξέβαλον φάντες ἡmicroέων microηδὲ εἷς ὀνήιστος ἔστω εἰ δὲ microή ἄλλη τε καὶ microετ᾽ ἄλλων

Όλοι οι ενήλικες Εφέσιοι θα έπρεπε να κρεmicroαστούν και ν αφήσουν την πόλη τους στους ανήλικους γιατί εκείνοι έδιωξαν τον Ερmicroόδωρο τον πιο άξιο άντρα λέγοντας ldquoΚανείς από microας ας microην είναι ο πιο άξιος Ειδεmicroή ας πάει αλλού και microε άλλουςrdquo

121 (117)

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

47

ἀνὴρ ὁκόταν microεθυσθῇ ἄγεται ὑπὸ παιδὸς ἀνήβου σφαλλόmicroενος οὐκ ἐπαΐων ὅκη βαίνει ὑγρὴ τὴν ψυχὴν ἔχων

Ένας άντρας όταν microεθύσει αφήνεται να οδηγείται από ένα ανήλικο παιδί παραπατάει χωρίς να ξέρει πού πηγαίνει γιατί έχει υγρή ψυχή

122 (118)

αὐγὴ ξηρὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη ἢ καλύτερα αὔη ψυχὴ σοφωτάτη καὶ ἀρίστη

Η ξηρή ψυχή είναι σοφότατη και άριστη

123 (124)

Ὥσπερ σάρmicroα εἰκῆ κεχυmicroένων ὁ κάλλιστος φησὶν Ἡράκλειτος ὁ κόσmicroος

Ο πιο όmicroορφος κόσmicroος είναι σα σωρός σκουπίδια χυmicroένα στην τύχη

124 (42)

Τὸν τε Ὅmicroηρον ἔφασκεν ἄξιον ἐκ τῶν ἀγώνων ἐκβάλλεσθαι καὶ ῥαπίζεσθαι καὶ Ἀρχίλοχον ὁmicroοίως

Ο Όmicroηρος αξίζει απ τους αγώνες να τον διώχνουν και να τον ραπίζουν καθώς κι ο Αρχίλοχος [54]

125 (105)

Ἡράκλειτος ἐντεῦθεν ἀστρολόγον φησὶ τὸν Ὅmicroηρον

Ο Όmicroηρος ήταν αστρολόγος

126 (38)

∆οκεῖ δὲ κατὰ τινας πρῶτος ἀστρολογῆσαι microαρτυρεῖ δ αὐτῷ καὶ Ἡράκλειτος καὶ ∆ηmicroόκριτος

Ο Ηράκλειτος και ο ∆ηmicroόκριτος microαρτυρούν πως ο Θαλής υπήρξε ο πρώτος αστρονόmicroος [55]

127 (39)

Ἐν Πριήνῃ Βίας ἐγένετο ὁ Τευτάmicroεω οὗ πλείων λόγος ἢ

Στην Πριήνη γεννήθηκε ο Βίας [56] γιος του Τευτάmicroου

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

48

τῶν ἄλλων που ο λόγος του ξεπερνά όλων των άλλων

128 (81)

Πυθαγόρης κοπίδων ἐστὶν ἀρχηγός

(Ο Πυθαγόρας) είναι αρχηγός στους αγύρτες

Σηmicroειώσεις

40 Κείmicroενο παραφθαρmicroένο κατά τα φαινόmicroενα πράγmicroα που φυσικά έγινε αιτία να αποτελέσει το αντικείmicroενο πολλών ερmicroηνειών που θέτουν το πρόβληmicroα του αν το σοφόν για το οποίο γίνεται λόγος εδώ προσάπτεται στη σοφία των ανθρώπων ή στη θεϊκή σοφία

41 Ο Ηράκλειτος στοχεύει εδώ τους Μιλησίους τον Πυθαγόρα τον Ξενοφάνη τον Όmicroηρο και τον Ησίοδο

42 Συναντάmicroε microέσα σ αυτό το απόσπασmicroα ένα θέmicroα που συχνά επανέρχεται το θέmicroα του λέγειν και του ποιεῖνmiddot αυτή η φράση βρίσκεται στην καρδιά των στωικών θεωριών που κηρύσσουν να ζει κανείς σε αρmicroονία microε τη φύση

43 Αντιπαραθέτουν συχνά αυτό το απόσπασmicroα microε το επόmicroενο για να τονίσουν ότι microοιάζουν να αντιφάσκουν Η Clemence Ramnoux υπέδειξε σωστά το νόηmicroα αυτής της φαινοmicroενικής αντίθεσης ldquoΘα ήταν εκπληκτικό microια τόσο εmicroφανής αντίφαση να microην καλύπτει κάποια κρυmicromicroένη αρmicroονία Όmicroως ο άριστος διαλέγει να ανταλλάξει ldquoἕν ἀντί ἁπάντωνrdquo (απόσπ 29) Όταν ο άριστος είναι ένας αριστοκράτης του πνεύmicroατος ανταλλάσσει πολυmicroάθεια έναντι νοήmicroατος πολλές ιστορίες έναντι ενός κόκκου σοφίας ή πληροφορία έναντι της γνώσης του ΕΝΟΣ Για όσο διάστηmicroα ζει εν τούτοις microε τον τρόπο του ανθρώπου ζει microέσα στην πάλη του πολλαπλού και του ενός microεταξύ του να microάθει πολλά πράγmicroατα και του να τα ξεχάσει όλα έναντι ενός microόνο Χρειάζεται λοιπόν να διατρέξει πολλές ιστορίες για να

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

49

διαmicroορφώσει το δίδαγmicroά τους όχι microόνο να ζει τη δική του ιστορία αλλά να ξαναθυmicroάται το παρελθόν όπου ριζώνει και να διαφωτίζει ολόγυρα το είναι Τίποτε δεν εmicroποδίζει λοιπόν το να περάσουmicroε από την κοινή λογική του θρύλου στο πιο καθαρό νόηmicroα του διδάγmicroατος ένα νόηmicroα δηmicroιουργηmicroένο εκ πείρας και γραmicromicroένο microε λέξεις microέσα στις σοφές φράσειςrdquo (οπ σελ 122-123)

44 Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος έζησε γύρω στο 520 πΧ Υπήρξε ένας microεγάλος περιηγητής γεωγράφος και εθνογράφοςmiddot τα δυο του microεγάλα βιβλία Γενεαλογία και Περίοδος γης έχαιραν microεγάλης εκτίmicroησης και χρησιmicroοποιήθηκαν από τον Ηρόδοτοmiddot δε σώζονται από αυτά παρά αποσπάσmicroατα

45 Ο Χάιντεγκερ σχολιάζει αυτό το απόσπασmicroα ως εξής ldquoΗ καθηmicroερινή γνώmicroη αναζητά το αληθινό microέσα στην πολλαπλή ποικιλία του διάσπαρτου εmicroπρός της πάντοτε νέου ∆ε βλέπει την ήρεmicroη λάmicroψη (τον χρυσό) του microυστικού που λάmicroπει πάντοτε microέσα σε ότι απλό υπάρχει microέσα στην ενάργειαrdquo (Essais et Conferences σελ 340)

46 Ο Gigon σκέφτεται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως η πλειονότητα των ανθρώπων microέσα στην άγνοια τους ζουν σαν τα γουρούνια Σκέφτηκαν επίσης ότι αυτή η φράση προσαπτόταν στα microυστήρια και σήmicroαινε ότι εκείνοι που δεν είχαν εξαγνιστεί κατά τη διάρκεια του βίου τους θα ζούσαν microέσα στο βόρβορο στον Άδη Άλλοι σχολιαστές microεταξύ των οποίων και ο Κirk σκέφτονται ότι πρέπει να κατανοήσουmicroε πως τα γουρούνια αγαπούν το βούρκο ενώ οι άνθρωποι προτιmicroούν το καθαρό νερό ακριβώς όπως (βλ απόσπ 61) τα ψάρια τρέφονται από το αλmicroυρό νερό που οι άνθρωποι βρίσκουν άποτο

47 Αυτό το κείmicroενο προέρχεται από το Μεγάλο Αλβέρτο που εξηγεί ότι το orobus είναι ένα φυτό που αποτελεί τη microεγάλη απόλαυση των βοδιών

Albertus Magnus αποκαλούmicroενος ldquodoctor univeralisrdquo Φιλόσοφος και θεολόγος 1193-1280 (ΣτΜ)

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

50

48 Ο όρος κλέος δηmicroιουργεί κάποια προβλήmicroατα από τη στιγmicroή που παραβάλλεται microε τη λέξη δόξα Για τον Πλάτωνα η δόξα είναι η υποκειmicroενική γνώmicroη microάταιη και εύθραυστη πάνω στην οποία δε θα microπορούσε να θεmicroελιωθεί καmicroιά σοφίαmiddot γι αυτό ο Πλάτων αντιτάσσει τους φιλοσόφους στους φιλόδοξους Όmicroως στα ελληνικά της Καινής ∆ιαθήκης δόξα Θεοῦ σηmicroαίνει ότι και στα νέα ελληνικά Ο Χάιντεγκερ σκέφτεται ότι στο βάθος βρίσκεται η αρχική έννοια του όρου που αργότερα έχασε από την αξία της κυρίως από τον Πλάτωνα και microετά (θα ήταν πιο σωστό να πούmicroε από τους Σοφιστές και microετά)middot συνεπώς δοκέω σηmicroαίνει φαίνοmicroαι εmicroφανίζοmicroαι έρχοmicroαι στο φως Ξαναβρίσκουmicroε εδώ την αγαπητή στον Χάιντεγκερ ιδέα ότι το Είναι και το Φαίνεσθαι ήταν ένα στις απαρχές της ελληνικής σκέψης Όσο για την εκτίmicroηση της οποίας χαίρει κάποιος πράγmicroα που αποκτάται από το οραθέν και το ονοmicroασθέν είναι το κλέος αντιπαρατιθέmicroενο στη δόξα Και ο Χάιντεγκερ microεταφράζει ως εξής το απόσπασmicroα 29 ldquoΥπάρχει ένα πράγmicroα που οι άριστοι διαλέγουν αντί όλων των άλλων το Κλέος που παραmicroένει διαρκώς απέναντι σε ότι πεθαίνειmiddot όmicroως οι πολλοί χορταίνουν σαν τα κτήνηrdquo (Introduction a la metaphysique σελ 115)

Και οι δυο όροι ldquoκλέοςrdquo και ldquoδόξαrdquo microεταφράζονται στα γαλλικά microε τον όρο ldquogloirerdquo (ΣτΜ)

49 Ο RD Hicks στην αγγλική του microετάφραση του ∆ιογένη του Λαέρτιου microεταφράζει οἴησιν microε epilepsy

50 Μέσα στο λεξικό του ο Σουίδας παραβάλλει ἀγχιβατεῖν και ἀmicroφισβιτεῖν microε τον όρο του Ηράκλειτου ἀγχιβασίην

51 Αναρωτηθήκαmicroε φυσικά ποια άδικα υπαινίσσεται ο Ηράκλειτοςmiddot για τον Zeller πρόκειται για τους ίδιους τους νόmicroουςmiddot πολλοί σχολιαστές σκέφτονται ότι πρόκειται για τις κακές πράξεις που διαπράττουν οι άνθρωποι

52 Μπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε αυτό το απόσπασmicroα microε εντελώςmiddot διαφορετικό τρόπο σύmicroφωνα microε το αν δώσουmicroε στο

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

51

δοκέοντα έννοια εγκωmicroιαστική ή υποτιmicroητική αν δώσουmicroε υποτιmicroητική έννοια microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης δε γνωρίζει παρά microόνο τα καλά να πιστεύει κανείς πράγmicroατα Αν δώσουmicroε έννοια εγκωmicroιαστική microεταφράζουmicroε εκείνος που χαίρει microεγάλης εκτίmicroησης γνωρίζει πράγmicroατα πολύ καλά να τα πιστεύει κανείς (βλ Clemence Ramnoux οπ σελ 468)

53 Είναι πιθανόν ότι αυτό το απόσπασmicroα έχει σχέση microε την ψυχήmiddot σ αυτή την περίπτωση τοῖς αὐτοῖς θα προσδιόριζε το σώmicroα ή τα στοιχεία του Αν συνδέσουmicroε 84a και 84b microπορούmicroε να κάνουmicroε το πρώτο απόσπασmicroα να λέει πως δεν είναι η φωτιά αλλά η ψυχή που αναπαύεται microέσα στη microεταβολή δηλαδή τη microεταβολή της αγρύπνιας σε ύπνο ή της ζωής σε θάνατο

54 Ποιητής του 7ου πΧ αι

55 Ο Θαλής που γνώριζε ίσως την ασσυριο-χαλδαιική και την αιγυπτιακή επιστήmicroη είχε προβλέψει microια έκλειψη ηλίου- του αποδίδουν τη σύνταξη microιας Ναυτικής Αστρολογίας που επιτρέπει να κατευθύνεται κανείς στη θάλασσα παρατηρώντας τον ουρανό

56 Ένας από τους εφτά Σοφούς της Ελλάδας

Ἀποσπάσmicroατα ἀmicroφίβολα ἢ ἀπόκρυφα

129 (126a)

κατὰ λόγον δὲ ὡρέων συmicroβάλλεται ἑβδοmicroὰς κατὰ σελήνην διαιρεῖται δὲ κατὰ τὰς ἄρκτους ἀθανάτου microνήmicroης σηmicroείω

Σύmicroφωνα microε το νόmicroο των ετών η εβδοmicroάδα ενώνεται microε τη σελήνη αλλά διαιρείται microε τις άρκτους τα δυο σηmicroεία της αθάνατης microνήmicroης

130 (126b)

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

52

Ἄλλως ἄ(λλο ἀεὶ αὔξε)ται πρὸς ὅ (ἄν ᾖ ἐλλι)πὲς

Κάθε πράγmicroα αυξάνει microε τον τρόπο του σύmicroφωνα micro αυτό που του χρειάζεται

131 (127)

Ὁ αἀτὸς πρὸς Αἰγυπτίους ἔφηmiddot εἰ θεοὶ εἰσιν ἵνα τὶ θρηνεῖτε αὐτοὺς εἰ δὲ θρηνεῖτε αὐτοὺς microηκέτι τούτους ἡγεῖσθε θεοὺς

Ο Ηράκλειτος είπε στους Αιγυπτίους ldquoΑν είναι θεοί γιατί τους θρηνείτε Αλλά εάν τους θρηνείτε microη τους θεωρείτε πια θεούς ουςrdquo

132 (128)

Ὅτι ὁ Ἡράκλειτος ὁρῶν τοὺς Ἕλληνας γέρα τοῖς δαίmicroοσιν πονέmicroοντας εἶπεν δαιmicroόνων ἀγάλmicroασιν εὔχονται οὐκ ἀκούουσιν ὥσπερ ἀκούοιεν οὐκ ἀποδιδοῦσιν ὥσπερ οὐκ ἀπαιτοῖεν

Ο Ηράκλειτος βλέποντας τους Έλληνες να προσφέρουν δώρα στους θεούς είπε ldquoΠροσεύχονται στα αγάλmicroατα των θεών σαν να microπορούσαν να τους ακούσουν ενώ δεν τους ακούνε δεν δίνουν όπως και δεν microπορούν τίποτα να ζητήσουνrdquo

133 (129)

Πυθαγόρης Μνησάρχου ἱστορίην ἤσκησεν ἀνθρώπων microάλιστα πάντων καὶ ἐκλεξάmicroενος ταύτας τὰς συγγραφὰς ἐποιήσατο ἑωυτοῦ σοφίην πολυmicroαθίην κακοτεχνίην

Ο Πυθαγόρας ο γιος του Μνησάρχου άσκησε περισσότερο απ όλους τους ανθρώπους την έρευνα και αφού διάλεξε τούτες τις γραφές έκανε micro αυτές microια δική του σοφία πολυmicroάθεια κακοτεχνία

134 (130)

non convenit ridiculum esse ita ut ridiculus ipse videaris Heraclitus dixit

∆εν πάει να αστειεύεται κανείς σε σηmicroείο που ο ίδιος να γίνεται γελοίος έλεγε ο

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()

53

Ηράκλειτος

135 (131)

Ἡράκλειτος ἔλεγε τὴν οἴησιν προκοπῆς ἐγκοπὴν

Ο Ηράκλειτος έλεγε πως η έπαρση είναι εmicroπόδιο στην προκοπή

136 (132)

Τιmicroαὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους καταδουλοῦνται

Οι τιmicroές υποδουλώνουν θεούς και ανθρώπους

137 (133)

Ἄνθρωποι κακοὶ ἀληθινῶν ἀντίδικοι

Οι κακοί άνθρωποι είναι εχθροί εκείνων που λένε την αλήθεια

138 (134)

Τὴν παιδείαν ἕτερον ἥλιον εἶναι τοῖς πεπαιδευmicroένοις

Η παιδεία είναι ένας άλλος ήλιος για τους microορφωmicroένους

139 (135)

Συντοmicroωτάτην ὁδὸν ἔλεγεν εἰς εὐδοξίαν τὸ γενέσθαι ἀγαθὸν

Ο συντοmicroότερος δρόmicroος για ν αποκτήσεις καλή φήmicroη είναι το να γίνεις καλός

140 (136)

Ἡρακλείτουmiddot ψυχαὶ ἀρηίφατοι καθαρώτεραι ἢ ἑνὶ νούσοις

Κατά τον Ηράκλειτο οι ψυχές που πέσανε microαχόmicroενες είναι καθαρότερες από εκείνες που κύλησαν σ αρρώστιες

141 (137)

Γράφει γοῦν ldquoἔστι γὰρ εἱmicroαρmicroένα πάντωςrdquo

Υπάρχει σ όλα επέmicroβαση της ειmicroαρmicroένης ()