ว�าด�วยคําบอกหน�าพาทย�แผลง จาก คําบรรยายวิชาดุริยางคศาสตร�ไทย โดย นายบุญธรรม ตราโมท พ.ศ.๒๔๘๑

อันคําบอกหน$าพาทย�แผลงน้ี คนเจรจาโขนและหนังใหญ.ในสมัยก.อนได$นิยมใช$กันอยู.โดยทั่วไป ซึ่งแทนที่จะบอกป45พาทย�บรรเลงเพลงหน$าพาทย�อะไรตรงๆ ก็แผลงบอกเสียอีกอย.างหนึ่งเพื่อลองเชาว�นักป45พาทย�อีกช้ันหนึ่ง คําแผลงที่บอกนี้ มิได$แผลงด$วยตัวอักษรดังคําแผลงในอักษรศาสตร� เป:นการแผลงด$วยคําต.อคําทีเดียว มีหลักอยู.ที่จะให$ความหมายของคําแผลงน้ันตรงกับชื่อหน$าพาทย�เท.านั้น ที่จริงก็เป:นคําบอกใบ$เรานี่เอง สมัยก.อนๆ ถ$าผู$ใดทําให$ป45พาทย�จนเพลงได$มากเท.าใด ก็มักจะเห็นกันว.าเป:นผู$ที่ย่ิงด$วยความรู$ความสามารถมากเท.านั้น ทั้งดูเหมือนจะเป:นที่น.าเกรงขามของบรรดาหมู.นักป45พาทย�ด$วย ตลอดจนคนร$องส.งก็เช.นเดียวกัน แต.มาสมัยนี้เป:นสมัยที่นิยมความเรียบร$อยและความพร$อมเพรียงเป:นใหญ. ความเห็นจึงออกจะเป:นไปในทางว.า ผู$ที่ทําให$ป45พาทย�จนเพลงก็คือผู$นํามาซึ่งความไม.เรียบร$อยของการแสดงนั้น ถ$าเป:นคนร$องส.ง เม่ือร$องไปแล$วป45พาทย�รับไม.ได$ ตัวผู$ร$องส.งเองก็เคอะเขิน ผู$ฟ=งก็ไม.ได$ฟ=งสิ่งที่ไพเราะ ถ$าเป:นคนเจรจา เม่ือบอกหน$าพาทย�ไปแล$ว ป45พาทย�ทําไม.ได$ตัวโขนหรือหนังก็จะยืนเก$ออยู.โดยไม.มีเพลงที่จะรํา เป:นเครื่องขลุกขลักมาก คนดูก็ชักจะเบื่อ ฉะนั้นการบอกหน$าพาทย�แผลงจึงได$ศูนย�ไปจนเกือบจะไม.มีเหลืออยู.แล$ว จะมีอยู.บ$างก็ในต.างจังหวัดบางจังหวัดเท.าน้ัน แต.ก็น$อยตามที อย.างไรก็ตาม การบอกหน$าพาทย�แผลงนี้ ย.อมเป:นการฝ@กหัดใช$ความคิดฝ@กฝนเชาวน�ให$ว.องไว ซึ่งนับว.าเป:นเคร่ืองนํามาซึ่งความเจริญแห.งป=ญญาได$อย.างหน่ึง อันควรรักษาไว$

สี่ศอก – คําแผลงคําน้ีก็ใช$มาตราวัดทางยาขงไทยเรานี้เองเป:นที่ตั้ง คือ ...........๒ คืบ เป:น

๑ ศอก ๔ ศอก เป:น ๑ วา.........ฯลฯ เพราะฉะนั้นเมื่อได$ยินคําบอกหน$าพาทย�แผลงว.า ๔ อก ผู$บรรเลงก็ต$องบรรเลงเพลงวา การบอกคําแผลงให$ทําเพลงวานี้ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล$าเจ$าอยู.หัวฯ เคยทรงแผลงเป:นกิริยาอีกวิธีหนึ่ง คือเมื่อมีพระราชประสงค�จะให$ป45พาทย�ทําเพลงวาก็ทรงกางพระพาหาเหยียดตรงออกไปข$างๆ ทั้งสองข$าง แทนที่จะรับสั่งด$วยพระโอษฐ� เพราะการวัดความยาวของไทยเราในสมัยที่ยังไม.มีไม$วัดที่แน.นอนก็ใช$วิธีวัดด$วยการเหยียดแขนให$ตรงออกไปทั้งสองข$าง และนับจากปลายนิ้วกลางของข$อมือข$างหน่ึงมาถึงอีกข$างหนึ่งเป:นหนึ่งวา ฉะนั้นการที่ทรงแผลงเช.นน้ี ก็เป:นนัยเดียวกันกับคําที่บอกว.าสี่ศอกนั่นเอง

ไม�ได�ไม�เสีย สมัยก.อนนี้บ.อนการพนันโปและถ่ัวมีอยู.ทั่วๆ ไป แทบทุกหัวระแหง และทุกบ.อนก็มีมหรสพแสดงเป:นประจําอยู.ทุกวัน พวกมหรสพต.างๆ ถึงจะเป:นคนที่ชอบการพนันหรือไม.ก็ตาม ก็ย.อมได$ยินการไต.ถามถึงผลของการเล.นการพนันมาแล$วเสมอๆ และก็มีคําตอบอยู. ๓ อย.างเท.านั้นคือได$เท.านั้นเท.าน้ี เสียเท.านั้นเท.าน้ีและไม.ได$ไม.เสีย คําว.าไม.ได$ไม.เสีย หมายถึงว.าได$กับเสียเสมอเท.ากัน จึงนํามาใช$เป:นคําบอกหน$าพาทย�แผลงซึ่งหมายถึงให$ป45พาทย�ทําเพลงเสมอ

ลูกกระสุน ลูกกระสุนคืออะไร? มีลักษณะอย.างไร? ถ$ามีคําถามเช.นนี้ ทุกท.านคงจะตอบได$ดีว.า ลูกกระสุนคือดินเหนียวป=Hนตากแห$ง มีลักษณะกลมรอบตัว ไม.มีเหลี่ยม เมื่อเช.นน้ัน คําบอกหน$าพาทย�แผลงที่บอกว.าลูกกระสุนก็คือแทนคําบอกว.ากลมน่ันเอง

ชวย หรือ ทวย เมื่อคนเจรจาบอกหน$าพาทย�ชวย หรือบางคนก็บอกว.าทวย ป45พาทย�

จะต$องทําเพลงเชิดเป:นประเพณีกันมาเช.นน้ี แต.ว.าคําแผลงคําน้ีตีความไม.ออกว.าจะอย.างไร ชวยตาม ปทานุกรมของกระทรวงธรรมการ แปลว.าลมพัดอ.อนๆ พัดเรื่อยๆ ค.อยๆ ยกย.าง ดูไม.เห็นจะเข$ากันอย.างไรซึ่งจะหมายถึงเชิดได$ และทวยแปลว.าหมู. เหล.า ไม$ที่รับเต$าบางทีทําเป:นรูปนาค บางที ก็เรียกว.าคันทวยก็มี ก็เป:นเช.นเดียวกัน หรือจะหมายความถึงการไปเป:นหมวดหมู. ก็ไม.แน.นัก แม$แต.จะไปคนเดียว หรือรบกัน ก็บอกชวยหรือทวยให$ทําเชิดได$ อีกประการหนึ่งการบอกหน$าพาทย�แผลงมิได$เอากิริยาของเรื่องมาบอก ในคําพากย�เบิกหน$าพระของการแสดงหนังใหญ. ซึ่งเรียกว.า “พากย�สามตระ” เมื่อจบบทหนึ่งๆ ก็บอก “ทวย” ให$ป45พาทย�ทําเชิดครั้งหนึ่ง และยังเรียกกันว.า ทวย ๑ ทวย ๒ และทวย ๓ คล$ายกับจะเป:นคําบอกว.าหมวดที่ ๑ – ๒ – ๓ น้ันเอง แต.ถ$าเช.นนั้นทําไมไม.เรียกว.า ตระ ๑ ตระ ๒ และตระ ๓ เพราะเรียกรวมแล$วว.าพากย�สามตระ ที่เรียกทวย ๑ – ๒ – ๓ ก็หมายความว.า เชิดครั้งที่ ๑ – ๒ – ๓ นั้นเอง แต.ทวยทําไมแปลว.าเชิด เป:นข$อที่น.าสงสัยอยู. ข$อสันนิษฐานของข$าพเจ$าเข$าใจว.า คําบอกหน$าพาทย�แผลงให$ทําเพลงเชิดนี้ แต.เดิมคงบอกว.า “ชูไว$” ซึ่งมีความหมายตรงกับคําว.า “เชิด” และคําว.าชูไว$น้ีถ$าพูดเร็วๆ หรือฟ=งไม.ถนัดก็ฟ=งเป:นชวยได$ ผู$ตามหลังต.อๆ มาก็ทึกทักเอาเป:นชวยทีเดียว ซึ่งเข$าใจว.าถูกต$องกว.า จึงยังใช$อยู.ทั้งชวยและทวย ซึ่งก็ไม.ตรงกับคําแผลงเดิมทั้งคู. ทั้งนี้เป:นแต.ข$อสันนิษฐานเท.านั้น

แสวงหา การจะไปไหนๆ ถ$าไม.ต$องห.วงอะไรๆ ก็ย.อมไปได$โดยเร็ว แต.ถ$าเมื่อจะไปไหนแล$ว

ยังต$องหาสิ่งโน$นส่ิงนี้อยู. นุ.งกางเกงแล$วยังหาเข็มขัดไม.พบ แว.นตาอยู.บนหน$าผากเทียวหาในกระเปKาเส้ือและล้ินชักโตLะ หรือเมื่อเดินไปได$สักหน.อยดุมเชิ้ตหล.นหายเสียแล$วต$องเที่ยวเดินหาอยู.อีก ดังน้ีการไปน้ันก็ย.อมช$าเป:นธรรมดาเพราะฉะน้ัน เมื่อคําอกหน$าพาทย�แผลงว.าแสวงหา ป45พาทย�จึงต$องทําเพลงช$า เพลงช$าบางท.านเข$าใจว.าควรจะทําเพลงฉิ่ง แต.การบอกหน$าพาทย�แผลงมไิด$เอา

กิริยาอาการของเรื่องนั้นๆ มาบอกให$ทําหน$าพาทย�ประกอบ เป:นการบอกแผลงให$มีความหมายตรงกับชื่อหน$าพาทย�น้ันต.างหาก

นางพระยาดําเนิน นี่ก็เป:นคําบอกหน$าพาทย�แผลงอีกคําหน่ึงซึ่งประสงค�ให$ป45พาทย�ทําเพลงช$า เช.นเดียวกับคําว.าแสวงหา คือถือกันว.านางท$าวนางพระยานั้น การที่จะทรงพระดําเนินไปไหนๆ ก็ย.อมไปโดยมารยาทอันแช.มช$า กรีดกราย ถึงแม$จะเสด็จโดยมีขบวนๆ นั้นก็ต$องเดินไปอย.างช$าๆ เพื่อให$สมแก.สภาพแห.งนางกษัตริย�เหตุดังน้ีแหละคําที่บอกว.านางพระยาดําเนินจึงหมายถึงเพลงช$า

แม�ลูกอ�อนไปตลาด คําว.าแม.ลูกอ.อนนี้ ทุกท.านคงทราบดีว.าหมายถึงมารดาของเด็กอ.อน อันมารดาของเด็กอ.อนน้ันย.อมมีความห.วงใยในบุตรน$อยๆ ย่ิงกว.าส่ิงใดๆ ทั้งส้ิน แต.การไปตลาดเพื่อซื้อหาอาหารมาบรโิภคก็เป:นสิ่งจําเป:นที่จะหลีกเล่ียงไม.ได$เหมือนกัน ฉะนั้นเมื่อแม.ลูกอ.อนจําเป:นต$องไปตลาด ก็จําต$องรีบไปเร็วๆ เมื่อถึงตลาดแล$วก็รีบซื้อโดยมิต$องพิถีพิถันมากนัก ครั้นซื้อเสร็จแล$วก็ต$องรีบกลับดังที่พูดกันเสมอๆ ว.ารีบไปรีบมา ทั้งน้ีเพราะความเป:นห.วงบุตรจะหิวโหยหรือร$องไห$ ถ$าจะพูดโดยกิริยาอาการของแม.ลูกอ.อนที่ไปตลาดก็คือไปเร็วมาเร็วนั่นเอง เพราะฉะนั้น คําแผลงหน$าพาทย�น้ีก็หมายถึงให$ป45พาทย�ทํา เพลงเร็ว ซึ่งเป:นคู.กับคําว.านางพระยาดําเนินที่กล.าวแล$ว

เหลืองอ�อน พอได$ยินคําน้ีบางท.านก็คงนึกไปถึงนกขมิ้นทีเดียว เพราะได$ยินร$องส.งกันอยู.เสมอๆ ว.า “นกขม้ินเหลืองอ.อน” คงหมายถึงเพลงนกขม้ินเป:นแน. แต.มใิช.เช.นนั้น ที่จริงคําน้ีออกจะตรงและง.ายมาก สีที่เหลืองอ.อนๆ เราเรียกกันว.าอย.างไร? โดยมากเรามักเรียกกันว.าสีนวลมิใช.หรือ แล$วจะมีอะไรอีกเล.า คําแผลงที่บอกว.าเหลืองอ.อนก็หมายถึงความประสงค�จะให$ทําหน$าพาทย� สีนวล เท.าน้ันเอง

ผัวตาย ผู$หญิงเมื่อสามีตายเราก็เรียกหญิงนั้นว.าแม.หม$าย และแม.หม$ายที่ผัวตายใหม. ก็ย.อมคร่ําครวญหวลไห$ถึงผัวต.างๆ นานา เพลงแม.หม$ายคร่ําครวญนั้นก็เป:นเพลงช$าเพลงหนึ่งน่ันเอง แต.ถ$าเขาจะบอกตรงๆ ว.า เพลงช$า หรือ จะบอกแผลงว.า แสวงหา หรือ นางพระยาดําเนิน ดังที่กล.าวมาแล$ว ป45พาทย�ก็ย.อมมีอิสระที่จะทําเพลงช$าเร่ืองใดๆ ก็ได$ตามพอใจ แต.ในที่น้ีเขาต$องการให$ทําเพลงช$าด$วยเพลงแม.หม$ายคร่ําครวญโดยเฉพาะ เขาจึงบอกเป:นคําแผลงว.าผัวตายเสีย เพลงแม.หม$ายครํ่าครวญน้ีอยู.ในตอนกลางของเรื่องนกขม้ิน เรียกอีกชื่อหน่ึงว.านกขมิ้นตัวเมีย

สาดทราย เสียงที่ได$ยินจากการเอาทรายสาดจะดังอย.างไรก็ตาม แต.เรามักพุดกันติดปากว.าดังกราวๆ คนเจรจาจึงถือเอาคําสาดทรายน้ีมาเป:นคําบอกหน$าพาทย�แผลงให$ป45พาทย�ทําเพลงกราว กราว ณ ที่นี้มีอยู. ๒ อย.าง คือ กราวนอกกับกราวใน ฉะน้ัน ในเม่ือผู$บรรเลงได$ยินคําบอก

สาดทราย ซึ่งเข$าใจว.ากราวแล$ว ยังจะต$องมีความเข$าใจในเรื่องนั้นอีกขั้นหน่ึงว.า ที่จะต$องทําเพลงกราวน้ันตัวอะไรจะออก มนุษย�หรือลิง ยักษ�อย.างไร ถ$าเป:นจําพวกมนุษย�หรือลิงก็ทํากราวนอก ถ$าเป:นจําพวกยักษ�ก็ทํากราวใน

บาทสกุณี ผู$บอกหน$าพาทย�แผลงเพลงน้ีได$ใช$ศัพท�ตรงๆ น้ีเอง คือเมื่อบอกว.าบาทสกุณีก็

หมายถึงจะให$ทําเพลงเสมอตีนนก แต.เพลงเสมอตีนนกน้ีเป:นเพลงขั้นสูงเพลงหนึ่งที่นักนาฏศิลปและดุริยางคศิลปเคารพ ครั้นเห็นว.าคําแผลงคําน้ีแปลได$ความโดยตรงและสุภาพน.าเคารพดีขึ้นจึงได$เรียกด$วยคําแผลงนี้กันอยู.เสมอๆ จนเวลานี้กลายเป:นชื่อเพลงโดยตรงไปแล$ว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล$าฯ เมื่อเวลาทรงเล.นโขนยังเคยรับส่ังเรียกหน$าพาทย�เป:นช่ือเดิมอยู.บ.อยๆ ว.าเสมอตีนนก ว.าโดยท่ัวๆ ไป สมัยน้ีเกือบจะไม.รู$จักกันอยู.แล$วว.าเสมอตีนนกคือเพลงไหน แต.ว.ารู$จักเพลงบาทสกุณี (คําบอกหน$าพาทย�แผลงเท.าที่ข$าพเจ$าได$ยินได$ฟ=งมาก็ดูเหมือนจะมีอยู.เท.านี้ เพราะได$หมดความนิยมเสีย จึงยังมไิด$มใีครคิดแผลงเพิ่มเติมข้ึนอีกถ$าหากการนิยมการบิอกหน$าพาทย�แผลงยังมีอยู.เรื่อยๆ มาจนบัดนี้ เข$าใจว.าคงจะมีครบหน$าพาทย�ทุกเพลง)