โครงการอนรกษพนธสตวปาหายากของโลก

ตามพระราชเสาวนยและเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถเนองในวโรกาสมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๗๘ พรรษา

๑๒ สงหาคม ๒๕๕๓

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

โครงการอนรกษพนธสตวปาหายากของโลก

ตามพระราชเสาวนยและเฉลมพระเกยรต

สมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถเนองในวโรกาสมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๗๘ พรรษา

๑๒ สงหาคม ๒๕๕๓

โดย

องคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

สมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ พระราชทานพระบรมราชานญาตให มสเตอรรสเซล เทรน ผแทนมลนธอนรกษสตวปา (World Wildlife Fund: WWF) นอมเกลานอมกระหมอมถวายประกาศเกยรตคณ นกอนรกษสตวปาดเดน ณ พระตำาหนกสวนจตลดารโหฐาน เมอปพทธศกราช ๒๕๒๙

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

องคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภ สงกดกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ไดจดทำาหนงสอรวบรวมการดำาเนนงานโครงการสนองพระราชเสาวนย คอ โครงการเพาะเลยงชะมดเชดในโครงการฟารมตวอยางตามพระราชดำารบานดงเยน และ โครงการอนรกษพนธสตวปาหายากของโลก อนไดแก โครงการอนรกษละมงสายพนธไทยโดยใชละมงสายพนธพมาเปนตนแบบในการขยายพนธและปลอยคนสพนทธรรมชาต โครงการความสำาเรจในการเพาะขยายพนธนกกระเรยนพนธไทย เพอเตรยมปลอยคนสพนทชมนำาตามธรรมชาตในอนาคต โครงการการเพมประสทธภาพทางการสบพนธและการเกบรกษาพนธกรรมสตวปาตระกลแมว และโครงการวจยและจดแสดงหม

แพนดาในประเทศไทย เพอเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ เนองในวโรกาสพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา วนท ๑๒ สงหาคม ๒๕๕๓ ซงในปนตรงกบปสากลแหงความหลากหลายทางชวภาพ โครงการดงกลาวลวนเปนโครงการทมเปาหมายเพอการอนรกษพนธสตวปาหายากของโลก โดยเฉพาะ ละมง นกกระเรยนพนธไทย และแมวลายหนออน การขยายพนธ และการประยกตใชเทคโนโลยทางการสบพนธททนสมย ชวยไมใหสญพนธไปจากระบบนเวศของโลก ใหสตวปากลบคนสธรรมชาต เปนการพฒนาบคลากรขององคการสวนสตวในดานการวจย ชวยใหเกดความรวมมอระหวางองคกร และหนวยงานตางๆ

องคการสวนสตวเหนวาโครงการนเปนโครงการทมความสำาคญตอมนษยชาตกอใหเกดประโยชนในการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพในระดบประเทศและในระดบโลก จงขอนอมเกลา นอมกระหมอม ถวายโครงการวจยแดสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ ผทรงมพระมหากรณาธคณแกวงการอนรกษสตวปาเพอเฉลมพระเกยรต เนองในโอกาสพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา วนท ๑๒ สงหาคม ๒๕๕๓

คำานำา

นาย โสภณ ดำานยผอำานวยการองคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภ

กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

๒

๑๐

๑๑๑๓

๑๙

๓๐

๒๘

๓๔

สารบญ

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

โครงการเพาะเลยงชะมดเชดในโครงการฟารมตวอยางตามพระราชดำารบานดงเยน

โครงการอนรกษละมงสายพนธไทย โดยใชละมงสายพนธพมา เปนตนแบบในการขยายพนธและปลอยคนสพนทธรรมชาต

ความสำาเรจในการเพาะขยายพนธนกกระเรยนพนธไทย เพอเตรยมปลอยคนสพนทชมนำาตามธรรมชาตในอนาคต

โครงการ การเพมประสทธภาพทาง การสบพนธและการเกบรกษาพนธกรรมสตวปาตระกลแมว

โครงการวจยและจดแสดงหมแพนดาในประเทศไทย

สารบญ

๑

๗

๑๗

๒๑

๒๙

๓๐

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

ดวยสมเดจพระนางเจาฯ พระบรมราชนนาถ มพระราชดำารใหดำาเนนการเลยงชะมดเชด ในโครงการฟารมตวอยางตามราชดำารบานดงเยน เพอเปนการอนรกษชะมดเชด และใชประโยชนจากไขชะมดเชด

องคการสวนสตวจงถอเปนนมตหมายอนสำาคญ ทจะอญเชญพระราชดำารดงกลาวมาเปนแนวทางในการพฒนาแกไขปญหา จงมอบหมายใหสวนสตวเชยงใหมเปนผรบผดชอบในการศกษาวจยเกยวกบการเพาะขยายพนธชะมดเชด เพอพฒนาศกยภาพในการทำาผลตภณฑเครองหอม โดยการศกษาวจยทโครงการฟารมตวอยางตามพระราชดำารบานดงเยน และไดทำาการศกษาวจยอยางตอเนองและสามารถเพาะขยายพนธชะมดเชดได โดยในขนตอนตอไปในการศกษาวจยจะทำาการศกษาเรองปรมาณ คณสมบต ของไขชะมดเชดและปจจยในการเชดไข รวมทงการผลตผลตภณฑจากไขชะมดเชดใน

๑

โครงการเพาะเลยงชะมดเชดในโครงการฟารมตวอยางตามพระราชดำารบานดงเยน อำาเภอจอมทอง จงหวดเชยงใหม

รปแบบของภาคธรกจการเกษตร เพอเปนการสงเสรมแกเกษตรกร ลดการจบชะมดเชคจากธรรมชาต และกระตนการอนรกษชะมดเชดตอไป

ชะมดเชดจดเปนสตวปาคมครอง ตามพระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา พ.ศ. 2535 ชะมดเชดจดเปนสตวปาชนดหนงทรฐบาลอนญาตใหเพาะเลยงอยางถกกฎหมาย โดยผลผลตทไดเปนนำามนหรอไขทชะมดเชด เชดไวตามจดหรอบรเวณตางๆ และจดเปนชนดพนธทไดรบการคมครองตามกฎหมายของประเทศใดประเทศหนง แลวขอความรวมมอประเทศภาคใหชวยดแลการนำาเขา คอจะตองมหนงสอรบรองการสงออก

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

ความเปนมาสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ ทรง

มพระราชเสาวนยกบนายสหส บญญาววตน ผชวยเลขาธการพระราชวง ฝายกจกรรมพเศษ เมอวนท 1 กมภาพนธ พ.ศ. 2549 เมอคราว เสดจเยยมราษฎร ณ บานหวยสะแพด หมท 9 ตำาบลแมสอย อำาเภอจอมทอง จงหวดเชยงใหม ใหจดหาพนทบรเวณใกลเคยง เพอสรางอาชพใหราษฏรทมฐานะยากจนไดมงานทำา สำานกบรหารพนทอนรกษท 16 รวมกบนายสหส บญญาววฒน ผชวยเลขาธการพระราชวง ฝายกจกรรมพเศษ ไดสำารวจคดเลอกพนท บรเวณปาสงวนแหงชาตปาทาธารบานดงเยน หมท 15 ตำาบลบานแปะ อำาเภอจอมทอง จงหวดเชยงใหม เนอทประมาณ 300 ไร และใหจดตง โครงการฟารมตวอยางตามพระราชดำารบานดงเยนขน

วตถประสงค1. เพอศกษาชววทยา นเวศวทยา พฤตกรรม การ

เจรญเตบโต และปจจยทสำาคญในการเพาะขยายพนธของชะมดเชดในรปแบบการเพาะเลยงในระบบเศรษฐกจเกษตรได

2. เพอเผยแพรเทคนคในการเพาะเลยงชะมดเชดในกรงเลยงใหแกเกษตรกรและผสนใจ

การดำาเนนงานการศกษาวจยชะมดเชดจดทำาทโครงการฟารม

ตวอยางตามพระราชดำารบานดงเยน อำาเภอจอมทอง จงหวดเชยงใหม ไดจดพนทในการเพาะเลยงขยายพนธชะมดเชดเปนเนอทประมาณ 8 ไร สงจากระดบนำาทะเล 360 เมตร สภาพทวไปเปนปาไผ โดยแบงโรงเรอนเลยงชะมดเชดออกเปน 2 ประเภท คอ

1. โรงเลยงเพอเกบไข เปนโรงเลยงทมขนาด 4 x 12 x 3 เมตร (กวาง x ยาว x สง) มงหลงคาดวยกระเบอง สวนกรงเลยงทำาดวยไมระแนง ขนาด 80 x 80 x 60 เซนตเมตร มประตยกเลอนเปด-ปด ขนลงเพอใหอาหาร และภาชนะใสนำาบรรจไว 1 อน ตรงกลางกรงเลยงมไมโมกเสยบไว เพอใหชะมดเชดไขทสามารถดงออกได 1 อน ตงกรงเลยงเรยงกนแบงเปน 2 แถวทงระยะหางระหวางกรงประมาณ 5 เซนตเมตร เพอมใหชะมดเชดกดกนและมการแยกเพศชดเจน

โรงเลยงเพอเกบไข

๒

จากประเทศถนกำาเนด และจดอยในบญชสตวปาชนดพนธทถกคกคามนอย (LC: Least Concern) ตามบญชของ IUCN Red List of Threatened Species (2006)

ทตงโครงการและขอมลพนฐานบานดงเยน หมท 15 ตำาบลบานแปะ อำาเภอ

จอมทอง จงหวดเชยงใหม พกด 466660 E 2008269 N ระดบความสงจากระดบนำาทะเลปานกลาง ประมาณ 320-360 เมตร

ภมประเทศสภาพปา พนทปาไมบรเวณรอบพนทโครงการฯ

สวนใหญเปนปาเตงรงและปาเบญจพรรณ ฃ

สภาพอากาศสภาพอากาศของพนท โครงการฯสวนใหญม

สภาพรอน และแหงแลงมอณหภมตำาสดประมาณ 11 องศาเซลเซยส และสงสด 40 องศาเซลเซยส

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก 2. โรงเลยงเพอการเพาะเลยง และขยายพนธ

ลกษณะโรงเรอนมขนาด 1.5 x 3 x 2.5 เมตร เปนโครงไม ลอมรอบดวยกรงตาขาย คลมดวยสแลนครงหนงของความสง เพอจำาลองสภาพใหมดเสมอนเวลากลางคน โดยภายในกรงมสงกอสราง เชน แหลงนำาเทยม และโพรงเทยมทำาดวยปนไวดานใน มโพรงไมจรง 1 โพรง เพอใหชะมดเชดเขาไปหลบซอนและนอนหลบในโพรงได ปลกตนไม ตนหญาเพอใหชะมดเชดกน ซงชวยในการสำารอกเศษอาหารทตดกระเพาะอาหารและทางเดนอาหารออกมา และมการนำาฟางหรอหญาแหงมาวางไวเปนกองๆ เพอจำาลองสภาพใหเสมอนปารกเหมอนอยในธรรมชาตมากทสด และเพอใหชะมดเชดนำาไปทำาเปนรงสำาหรบเตรยมเลยงลก สงกอสรางคดเปน 1 สวนใน

โรงเพาะเลยงเพอการขยายพนธ

สภาพภายในกรงเพาะเลยงเพอการขยายพนธ

๓

3 สวนของพนททงหมด และสวนทเหลอเปนพนดน คดเปน 2 สวนใน 3 สวนของพนททงหมด กรงชะมดเชดมประตเขา-ออก 2 ประต เรยงเปน 2 ชน

การใหอาหารชะมดเชดจะใหอาหาร 1 ชวงคอ ชวง 17.00-18.00 น. จะใหขาวสวยผสมโครงไกตมสกสบละเอยด และใหอาหารเสรม โดยไดจดอาหารเสรมดงน

• วนจนทร และพฤหส ไขไกผสมกบนมแพะ และอาหารแมวสำาเรจรป• วนองคาร ศกร และอาทตย เนอหม เนอแดงเปนชนสเหลยม หรอเนอไก ปกบนไก • วนพธ และเสาร กลวยนำาวา กลวยไข อาหารแมวสำาเรจรป และปลาไหล

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

สรปผลการดำาเนนงานป 2551 (ตลาคม

2550-กนยายน 2551)

ทำาการศกษาการเพาะขยายพนธชะมดเชดพบวา ชะมดเชดมรอบการเปนสด 26 วน พฤตกรรมในชวงทเปนสดมความแตกตางกบชวงปกตทงตวผและตวเมย โดยตวผจะมพฤตกรรมทางเพศไดแก การเกยว การแสดงความกาวราว และการอาณาเขตสงขน ในขณะทตวเมยกมการแสดงพฤตกรรมทางเพศและพฤตกรรม อนๆ ลดนอยลง พฤตกรรมในชวงทตวเมยตงทองมความแตกตางกบชวงปกตอยางมนยสำาคญ (P<0.05) ไดแก พฤตกรรมการเคลอนทลดลง ในขณะทพฤตกรรมการกนอาหาร การพกผอน และการทำาความสะอาดรางกายเพมมากขน

จากการจบคชะมดเชดทงหมด 8 ค ชะมดเชดมการผสมพนธ 1 ค และผสมพนธ 2 ครง รอบการเปนสดมระยะเวลา 26 วน ชะมดเชดมการตงทองจากรปรางและพฤตกรรมเปลยนแปลง แตพบวาไมมการคลอดแตอยางไร อาจเนองจากความไมแขงแรงสมบรณของแมพนธชะมดเชด

ในการเชดไขของชะมดเชด พบชะมดเชดทงตวผและตวเมย โดยในชวงฤดผสมพนธจะมการเชดไขในการสรางอาณาเขต และแสดงการเปนสด

ป 2552 (ตลาคม 2551-กนยายน 2552)

จากการศกษาพฤตกรรมของชะมดเชดในชวงทอยในกรงเลยงเพอผสมพนธพบวาเพศผม พฤตกรรมการเคลอนททสงมากกวาเพศเมยและแตกตางกนอยางมนยสำาคญ (P<0.05)

ป 2553 (ตลาคม 2552-มถนายน 2553)

เมอทำาการศกษามากขน พบวาชะมดเชดมรอบ การเปนสด 20-30 วน ตงทอง นาน 70-85 วน พฤตกรรมในชวงทตวเมยตงทองมความแตกตางกบชวงปกตอยางมนยสำาคญ (P<0.05) จากการวจยใชพอแมพนธจำานวน 7 ค และพบวามชะมดเชดจำานวน 4 ตวสามารถตงทองและใหลกรวมทงหมด 22 ตว (ตารางท 1) มอตราการรอดมากกวารอยละ 50 โดยมสาเหตการตายตามปกตของลกสตว เชน รางกายไมสมบรณ ปวย และในปจจบนลกชะมดจำานวน 5 ตวมอาย 8-9 เดอน สามารถเชดไขได และลกชะมดเชดอก 11 ตว มสขภาพแขงแรง

๔

และการทดลองการจบคผสมพนธชะมดเชดทง 7 ค พบวามชะมดเชด 5 ค ทมพฤตกรรมการผสมพนธ และมแมชะมดเชดจำานวน 2 ตว เกดลกชะมดเชดจำานวน 2 ตว และ 1 ตว ในชวงเลยงลกของชะมดเชด พบพฤตกรรมการกนอาหารของแมชะมดเชดมความถลดลงอยางมนยสำาคญ (P<0.05) แตพฤตกรรมการพกผอนมความถเพมขนอยางมนยสำาคญ (P<0.05) เมอลกมอายครบ 1 เดอน พฤตกรรมการใหนมลกมความถลดลงอยางมนยสำาคญ (P<0.05) ซงถอวาเปนชวงหยานมและลกชะมดเชดสามารถกนอาหารไดเหมอนชะมดเชดตวเตมวย ซงสมพนธกบพฤตกรรมของลกชะมดเชด ทพฤตกรรมการดดนมแมและพฤตกรรมการพกผอนความถลดลงอยางมนยสำาคญ (P<0.05) และพบพฤตกรรมการกนอาหารและพฤตกรรมการเคลอนทมความถเพมขนอยางมนยสำาคญ (P<0.05)

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก ตารางท 1 รอบการเปนสด ระยะเวลาการตงทอง และจำานวนลกชะมดเชด

กรงท ชอ รอบการเปนสด ระยะเวลาตงทอง ครอกท จำานวนลก

1

A10,B13 77 วน 1 2

A10,B13 67 วน 2 4

A10,B13 66 วน 3 3

2 A12,B12 สรปไมได 1 4

3 A18,B16 18 21

4 A28,B29 31 32 21 21

5A25,B27 89 วน 1 3

A25.B27 95 วน 2 2

6 A1,B5

7A7,B9 79 วน 1 1

A7,B9 สรปไมได 2 3

ชะมดเชดตงทอง

แมชะมดเชดเลยงลกในโพรงจนอายได 2 เดอน

๕

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

ปญหาและอปสรรคในการศกษาวจยและการเพาะเลยง

ในการศกษาการเพาะขยายพนธ ชะมดเชด พบวา พอแมพนธชะมดเชดในชวงแรกยงไมพรอมทจะทำา การผสมพนธ เนองจากเปนชะมดเชดทเลยงเพอเชดไขมากอน ทำาใหรางกายไมสมบรณแขงแรง รวมทงเกดความเครยด เมอนำามาเลยงในกรงเพาะขยายพนธทำาใหพฤตกรรมกาวราวและความเครยดลดลง จนสามารถ

ลกชะมดเชดอาย 3 เดอน ลกชะมดเชดอาย 4 เดอน

ลกชะมดเชดอาย 6 เดอน ลกชะมดเชดอาย 8 เดอน

๖

ผสมพนธได แตไมครบทกค และยงไมสามารถตงทองได เนองจากความสมบรณของแมพนธ ดงนนการเพาะเลยงจงประสบปญหาในดานพอแมพนธทมจำานวนนอย และไมสมบรณแขงแรงเพยงพอ การแกไขจงทำาการเพมอาหาร และปรบปรงวธการเลยงและกรงเลยงใหใกลเคยงกบสภาพธรรมชาตและมการรบกวนนอยทสด

โครงการตอไปศกษาวจยในเรองการเพาะขยายพนธใหมประสทธภาพสามารถเพมจำานวนประชากรชะมดเชด และการเลยงลก

ชะมดเชดใหสมบรณแขงแรง รวมทงทำาการศกษาคณสมบตทางกายภาพและเคมของไข ปรมาณของไขทผลตได รวมถงปจจยทมผลตอคณภาพและปรมาณของไขชะมดเชด และศกษาการใชประโยชนจากไขของชะมดเชดดานธรกจเครองหอมและเครองสำาอาง และดำาเนนการเผยแพรความรแกเกษตรและผทสนใจตอไป

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

ละมงชนดยอยไทย (Rucervus eldii siamensis) และละมงชนดยอยพมา (Rucervus eldii thamin) เปน 1 ใน 15 ชนดสตวปาสงวนของประเทศไทย พบการกระจายพนธในประเทศไทย แตเปนทนาเสยดายวา ปจจบนประชากรละมงในไทยนนถกคกคามจนหมดไปจากแหลงอาศยในธรรมชาตแลว โดยเฉพาะละมงสายพนธไทยทมเหลออยเพยง 2 กลมประชากร ในสภาพการเพาะเลยงของสวนสตวดสต และสถานเพาะเลยงสตวปาบางละมงเทานน แตอยางไรกตามการเพาะขยายพนธละมงในสภาพการเพาะเลยงนอกถนอาศย (ex-situ) ของประเทศไทยถอวาประสบความสำาเรจเปนทนาพอใจ ทำาใหสามารถเพมจำานวนประชากรละมงทงสองชนดยอย ไดเปนจำานวนมากโดยเฉพาะละมงสายพนธพมาทมจำานวนเพยงพอสำาหรบการปลอยคนสธรรมชาต

องคการสวนสตวในพระบรมราชปถมภ รวมกบกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช คณะวนศาสตร คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร สมาคมอนรกษสตวปา และสวนสตวแหงชาตสถาบนสมธโซเนยน ประเทศสหรฐอเมรกา ไดรวมจดการประชมนานาชาต เรอง “การอนรกษและฟนฟละองละมง ครงท 1” ในป พ.ศ. 2546 และไดจดตอเนองเปนประจำาทกป โดยมผเชยวชาญ นกวจย และ

ละองละมง (Eld’s deer; Rucervus eldii) เปนสตวตระกลกวางทถอกำาเนดในประเทศแถบเอเซยตะวนออกเฉยงใต แบงออกเปน 3 ชนดยอย ไดแก

• Sangai (Rucervus eldii eldii) พบการกระจายพนธในประเทศอนเดย • Thamin (Rucervus eldii thamin) พบการกระจายพนธในพมาและไทย • Siamensis (Rucervus eldii siamensis) พบการกระจายพนธใน

ประเทศไทย กมพชา ลาว เวยดนาม และจน

๗

โครงการอนรกษละมงสายพนธไทย โดยใชละมงสายพนธพมา เปนตนแบบในการขยายพนธและปลอยคนสพนทธรรมชาต

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

แผนการปฎบตการเพออนรกษละมงในสภาพการเพาะเลยง

จากการประชมเพออนรกษฟนฟละองละมงทำาใหเกดการจดตงคณะทำางานกลมผเชยวชาญพเศษภายใตชอ Eld’s deer interest group ทงในระดบประเทศและระดบภมภาค เพอเปนผประสานงานระหวางประเทศสมาชก นอกจากนยงไดรวมจดทำาแผนกลยทธและแผนปฏบตการอนรกษละมงสายพนธไทยและพมาทงในธรรมชาตและสภาพการเพาะเลยงของประเทศไทย เพอยดเปนแนวทางในการดำาเนนการรวมกนในการอนรกษละมงในประเทศไทยอยางยงยน ซงมรายละเอยดดงน

1. ดำาเนนงานดานการศกษาวจยเพอพฒนาการเพาะขยายพนธในสภาพกรงเลยง โดยศกษาความเหมาะสมของบรเวณทเลยง วธการจดการดานโภชนาการ การสขาภบาล การดแลสขภาพสตว และการปองกนโรค เพอจดทำาคมอสำาหรบการเพาะเลยงละมงใหประสบความสำาเรจและมความเหมาะสม

2. ดำาเนนการดานการเพาะขยายพนธละมงแยกตามชนดยอยโดยใชหลกการจดการพนธกรรมทเหมาะสมทางพนธศาสตร

3. สนบสนนการศกษาวจยทางดานพนธศาสตรเพอนำามาพฒนาแผนการจดการพนธกรรมในกลมประชากรขนาดเลกอยางเชน ละมงสายพนธไทย

4. จดตงธนาคารพนธกรรม (Genome Re-source Bank; GRB) เพอเกบรกษาพนธกรรมทมคาของละมง ทงสองชนดยอยในรปแบบของเซลล เนอเยอ ไข และนำาเชอ

การจดการพนธกรรมของละมงพนธไทยในกรงเลยงสำาหรบการปลอยคนสธรรมชาต

ละม งสายพนธ ไทยจด เปนกล มประชากรขนาดเลกทมการเพาะเลยงอยเฉพาะในสวนสตวดสต จ.กรงเทพฯและสถานเพาะเลยงสตวปาบางละมง จ.ชลบร ซงแตเดมมละมงเพศผเพยง 1 ตวเทานน จงไดเกดความรวมมอระหวาง 2 หนวยงาน คอ องคการสวนสตวและกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช ในการอนรกษละมงสายพนธไทย โดยการสงละมงเพศเมยจำานวน 2 ตว จากสวนสตวดสตไปจบคผสมพนธกบละมงเพศผของสถานเพาะเลยงสตวปาบางละมงเพอเปนประชากรตนพนธในการสรางกลมประชากรใหม ทมความหลากหลายทางพนธกรรมมากขน และเพมจำานวนประชากรละมงพนธไทยใหมจำานวนมากขน เพอเตรยมความพรอมสำาหรบการปลอยคนสธรรมชาตในอนาคต จำานวนประชากรละมงสายพนธไทยในปจจบน (กรกฎาคม 2553) ทสถานเพาะเลยงสตวปาบางละมง จำานวน 16 ตว (เพศผ 6 ตว เพศเมย 10 ตว)

นอกจากนยงไดทำาการเกบตวอยางเลอดเพอนำาไปศกษาหาความหลากหลายทางพนธกรรมของกลมประชากรเพอแยกออกเปนกลมทมความแตกตางกนเปน Hapotype ตางๆ ซงไดทำาการศกษาทงในละมงสายพนธไทยและสายพนธพมา ทงนเพอเปนขอมลในการพจารณาเลอกกลมประชากรทนำาไปปลอยคนสธรรมชาตทควรมความหลากหลายทางพนธกรรมสง

๘

นกอนรกษ จากประเทศทมหรอเคยมละองละมงเหลออยในธรรมชาต ไดแก อนเดย พมา ไทย ลาว กมพชา เวยดนาม และจน เขารวมประชม เปนหนงในความพยายามของนกอนรกษในการหาแนวทางในการอนรกษละมงทง 2 สายพนธของประเทศไทยใหคงอยตอไป

5. พฒนางานดานเทคโนโลยชวภาพชวยในการสบพนธ โดยการศกษาความเปนไปไดในการผสมเทยมละมงสายพนธพมา เพอเปนตนแบบนำาไปประยกตใชในละมงสายพนธสายพนธไทยในอนาคต

จดตงธนาคารพนธกรรมเพอเกบตวอยางจากละมง

การเกบรกษาเซลลพนธกรรมไว ในธนาคารพนธกรรมเปนอกแนวทางหนงในการชวยอนรกษความหลากหลายทางพนธกรรมในสตวปาทสามารถเกบรกษาพนธกรรมของสตวตวหนงใหคงอยแมวาสตวตวนนจะเสยชวตไปแลวกตาม องคการสวนสตวไดจดตง

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก ธนาคารพนธกรรมสตวปาไว ณ สวนสตวเปดเขาเขยว

จงหวดชลบร โดยไดทำาการเกบรกษาเซลลเนอเยอ ซรม ไข และ อสจ ไวภายในถงไนโตรเจนเหลว ทมอณหภม -196 องศาเซลเซยส ซงสามารถเกบรกษาเซลลพนธกรรมไวไดตราบนานเทานาน

องคการสวนสตวไดพฒนางานดานธนาคารพนธกรรมเพอเกบตวอยางทไดจากละมงสายพนธไทย และสายพนธพมา ทงทมชวตและเสยชวต โดยการเลยงเซลลจากเนอเยอใบห กลามเนอ การเกบไข (Oocyte) ทมความสมบรณจากรงไข การเกบรกษาตวอสจจากทอนำาอสจ (Epididymis) ของสตวทเสยชวต เพอนำามาใชเพอศกษาการนำาเทคโนโลยชวภาพชวยการสบพนธ (Assisted reproductive technology: ART) มาประยกตใชกบงานอนรกษ ตอไปในอนาคต

นอกจากนยง ไดดำา เนนการวจยเพอพฒนาธนาคารพนธกรรมสตวปาหายากตระกลกวาง ซงไดศกษาการนำาเทคโนโลยชวภาพ (Biotechnology) เขามาชวยในงานอนรกษ โดยไดศกษาวธการรดเกบนำาเชอ ศกษา และประเมนคณภาพนำาเชอเพอพฒนาขบวนการแชแขงนำาเชอทเหมาะสมกบชนดสตวแตละชนด ทงนไดดำาเนนการศกษาทงในละมงสายพนธไทยและสายพนธพมา และนอกจากนยงไดดำาเนนโครงการวจยเพอตอยอดเรอง การผสมเทยมละมงสายพนธพมา เพอเปนตนแบบในการอนรกษและขยายพนธละมงพนธไทยตอไป

การวจยเพอพฒนาธนาคารพนธกรรมสตวปาหายากตระกลกวางเกยวกบงานสรรวทยาสบพนธ (Reproductive Physiology) เพอศกษาวธการรดเกบนำาเชอจากละมงสายพนธไทยเพศผภายใตภาวะการวางยาสลบ โดยทำาการกระตนดวยเครองกระตนการหลงนำาเชอดวยกระแสไฟฟา (Electroejaculator) เพอนำานำาเชอทรดเกบไดมาประเมนคณภาพนำาเชอเบองตน ไดแก ปรมาตรนำาเชอ เปอรเซนตอสจมชวต ความเขมขนของอสจในนำาเชอ เปอรเซนตการเคลอนทของอสจไปขางหนา รปราง และความสมบรณของอสจ โดยใชเครองประเมนคณภาพนำาเชออตโนมต (Computer-assisted sperm analysis: CASA) เพอใชประกอบการตดสนใจในการพฒนาขบวนการแชแขงนำาเชอเขาสธนาคารพนธกรรมตอไป การเกบเซลลสบพนธเปนแนวทางหนงในการเกบรกษาพนธกรรมสตวเพอนำามาศกษาหาแนวทางในการนำาเทคโนโลยการสบพนธเขามาชวยงานดานการอนรกษตอไปในอนาคต

ตนแบบความสำาเรจในการผสมเทยมละมงสายพนธพมา

โครงการการผสมเทยมละมงพนธพมาเพอเปนตนแบบในการอนรกษและขยายพนธละมงพนธไทยเกดขนจากความรวมมอระหวางองคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภ คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร และกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช โดยมจดประสงคในการศกษาและพฒนาเทคนคการผสมเทยมทเหมาะสมในการขยายพนธละมงพนธพมา เพอนำามาประยกตใชและเปนเครองมอในการจดการดานพนธกรรมในกลมประชากรละมงพนธไทย และยงชวยสงเสรมสนบสนนการสรางเครอขายความรวมมอในการอนรกษสตวปาของประเทศไทย

กระบวนการผสมเทยมละมงเทคนคการผสมเทยมเปนขบวนการชวยการ

สบพนธทเลยนแบบการผสมพนธตามธรรมชาต โดยมนษยทำาหนาทแทนสตวเพศผในการนำาพาเซลลสบพนธหรอตวอสจของเพศผเขาสมดลกของตวเมยทมการตกไข เพอใหเกดการปฏสนธระหวางไขกบเชออสจ

การเตรยมนำาเชอจากสตวเพศผละม ง เปนสตวทมฤดผสมพนธต งแต เดอน

กมภาพนธ ถง เมษายน การรดเกบนำาเชอในชวงเวลาดงกลาวจะทำาใหไดนำาเชอทมคณภาพด การคดเลอกละมงเพศผจากสวนสตวเปดเขาเขยว จงหวดชลบร สวนสตวนครราชสมา สถานวจยและเพาะเลยงสตวปาหวยทราย จงหวดเพชรบร และสถานวจยและเพาะเลยงสตวปาเขาประทบชาง จงหวดราชบร ทำาการวางยาสลบและกระตนการหลงนำาเชอดวยเครองกระตนกระแสไฟฟา

๙

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

การเหนยวนำาการเปนสดในละมงเพศเมย

การเหนยวนำาการเปนสดในละมงเพศเมยจำานวน 5 ตว โดยใชฮอรโมนสงเคราะห 2 ชนด คอ ฮอรโมน โปรเจสเตอโรน (Progesterone) ดวย CIDR type G เขาทางชองคลอดรวมกบการฉดฮอรโมนพรอสตาแกลนดน (Prostaglandins) เพอเหนยวนำาการเปนสดและการตกไข ทำาใหละมงเขาสวงรอบการเปนสด แสดงอาการเปนสดและเกดการตกไขภายใน 72 ชวโมงหลงการถอดฮอรโมน

การผสมเทยมทำาการผสมเทยมโดยใชเทคนค laparoscopic

artificial insemination คอ การใชกลอง laparoscope สองตรวจดลกษณะของรงไขผานทางหนาทอง เพอตรวจสอบการตกไขและความพรอมในรบการผสมแลวจงฉดนำาเชอเขาไปในตำาแหนงของปกมดลกโดยตรง โดยละลายนำาเชอแชแขงทมตวอสจประมาณ 25 ลานตวตอการผสม 1 ครง มเปอรเซนตการเคลอนทไปขางหนาหลงผานการอนละลายมากกวา 50 %

ล กล ะม งผสม เท ยมต วแรกของประเทศไทย

ละมงเพศเมย “องเปา” ลกละมงสายพนธพมาทเกดจากการผสมเทยมดวยเทคนค laparoscopic intrauterine artificial insemination ดวยนำาเชอแชแขงเปนตวแรกของประเทศไทย ความสำาเรจดงกลาวเปนแรงพลกดนใหนกวจยสตวปาของไทยไดมความหวงทจะสามารถนำาเทคนคดงกลาวมาประยกตใชกบละมงพนธไทย สตวปาหายากใกลสญพนธอยางยง เผอวนหนงในขางหนาจะมลกละมงไทยทแขงแรงวงในพนปาประเทศไทยบานของเราในอนาคตอนใกล ปจจบนไดเรมการศกษาเบองตนในการผสมเทยมดวยเทคนคดงกลาวในละมงพนธไทยไปแลว 5 ตว

ลกละมงสายพนธพมาจากการผสมเทยมตวแรกของประเทศไทย

๑๐

เกบรกษานำาเชอละมงดวยการแชแขงโดยใชสารละลายนำาเชอ 3 ชนด คอ ชนด BF5F TRIS และTriladyl และเกบไวในธนาคารพนธกรรมสตวปาขององคการสวนสตว

การผลตตวออนละมงหลอดแกวนอกจากความพยายาม ในการ เกบร กษา

ความหลากหลายทางพนธกรรมละมง ในรปแบบการแชแขงนำาเชอแลว ไดมการประยกตใชเทคโนโลยทางการสบพนธ เชน การผสมเทยมและ การปฏสนธภายนอกรางกายเพอชวยกระจายความหลากหลายทางพนธกรรมในประชากรละมง การปฏสนธภายนอกรางกาย คอกระบวนทไขและตวอสจมการปฏสนธกนและพฒนาเปนตวออนภายนอกรางกาย กอนทนำาไปฉดเขาในโพรงมดลกของตวรบซงอาจเปนสตวพนบานทมความใกลเคยงทางพนธกรรมกบตวออนสตวปาทตองการผลต วธการนจะชวยใหสามารถผลตลกสตวจากสตวทมปญหาทางการสบพนธและชวยการขยายพนธสตวไดอยางรวดเรว นอกจากนวธการดงกลาวยงเปดโอกาสใหสามารถผลตตวออนจากเซลลสบพนธของ

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก สตวทตายอยางกะทนหนหรอผลตจากเซลลสบพนธ

ทแชแขงเกบไวไดดวย อยางไรกตามเทคโนโลยนมขอจำากด คอ อตราความสำาเรจยงอยในระดบตำา เนองจากการขาดองคความรพนฐานในเรองของปจจยทมผลตอการพฒนาของตวออนและการตอบสนองของตวรบตอการกระตนดวยฮอรโมนเพอการฝงตวของตวออน เปนตน

องคการสวนสตวประสบความสำาเรจครงยงใหญในการผลตตวออนละมงทเกดจากการปฏสนธระหวางไขทเจาะจากรงไขของละมงเพศเมย กบนำาเชอแชแขงจากละมงเพศผ (ผลตตวออนหลอดแกว หรอ ไอวเอฟ) ไดเปนครงแรกในประเทศไทย โดยตวออนสามารถพฒนาภายนอกรางกายจนถง ระยะบลาสโตซส (Blastocyst) เปนครงแรกของโลก และเมอวนท 30 มนาคม 2553 ไดทำาการยายฝากตวออนเขาสทอนำาไขของแมละมงอมบญจำานวน 3 ตวโดยแบงเปนตวออนระยะ 4 เซลล จำานวน 2 ตว (แมละ 1 ตวออน) และตวออนระยะ 2 และ 4 เซลล เขาสแมอมบญอก 1 ตว ไปแลวคาดวา ภายใน 2 ปน ลกละมงในหลอดแกว ตวแรกของโลก จะถอกำาเนด เปนครงแรกของโลก ในประเทศไทย ความสำาเรจดงกลาวเกดจากความรวมมอของหลายหนวยงาน ไดแก คณะสตวแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลยและ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร สำานกงานกองทนสนบสนนการวจยและ สถาบนเทคโนโลยชวภาพทางการเกษตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร อกทงนกวจยระดบโลก คอ Dr. Debra Berg จากสถาบน Ag Research ประเทศนวซแลนด และ Dr. Pierre Comizzoli จาก Smithson-ian’s National Zoological Park ประเทศสหรฐอเมรกา

การผาตดเกบรงไขละมง

การปฏบตการเลยงตวออนละมงไอวเอฟ

การใชกลองสองผานทางหนาทองเพอการยายฝากตวออน

นอกจากน ไดมการจดประชมเชงปฏบตการ เทคโนโลยทางการสบพนธสตวปา ครงท 1 วนท 31 มนาคม 2553 ณ ศนยอนรกษ และพฒนาทรพยากรภาคตะวนออก เขาเขยว จงหวดชลบร เพอใหความรแกผเขารวมงาน ซงประกอบดวยอาจารย นกศกษา เจาหนาท จากหลายสถาบนจำานวนหนงรอยกวาคน และการถาย ทอดสญญาณผานระบบอนทราเนตองคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภ เอกสารประกอบการประชมใน www.zoothailand.org การดำาเนนงานโครงการวจยและความสำาเรจทเกดขนยงไดเผยแพรเปนประโยชนแกสาธารณะชนในสอหลายๆดาน ไดแก โทรทศน หนงสอพมพ อนเตอรเนตกวารอยรายการ จากแบบ สอบถามจากผเขารวมประชมและกระทในอนเตอรเนต เปนทประจกชดวาประชาชนเหนความสำาคญของการประยกตใชเทคโนโลยทางการสบพนธในสตวปาเพอเพมประสทธภาพการเพาะขยายพนธ และสรางความ หลากหลายทางชวภาพอยางยงยน

๑๑

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

A B

E

DC

F

โอโอไซต (A) ตวออนละมงหลอดแกวระยะ 2 เซลล (B) 4 เซลล (C) 16 เซลล (D) บลาสโตซส (E) และบลาสโตซสซงมจำานวนเซลลรอยกวาเซลลภายหลงการยอมส (F)

ละมงตวรบทไดรบการยายฝากตวออน

๑๒

แผนการปฎบตการเพออนรกษละมงในธรรมชาต

1. องคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภ กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช และมหาวทยาลยเกษตรศาสตร ไดรวมกนลงนามความรวมมออยางเปน ทางการ เรองการเพาะขยายพนธสตวปาเพอการอนรกษ และปลอยคนสธรรมชาต โดยใชละองละมงเปนสตวในโครงการนำารอง

2. จดทำาโครงการ การปลอยละองละมงคนสธรรมชาต ณ เขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง จงหวดอทยธาน

3. ทำาการคดเลอกสายพนธ ตรวจสขภาพและเกบตวอยางสำาหรบตรวจดเอนเอ เพอศกษาความหลากหลายทางพนธกรรม ในประชากรละมงสายพนธพมาทจะนำาไปปลอยคนสธรรมชาต

โครงการฟนฟประชากรละมงสายพนธพมา คนสพนทธรรมชาต

โครงการฟนฟประชากรละมงชนดยอย Thamin คนสธรรมชาต ในพนท เขตรกษาพนธสตวปาหวย ขาแขง จงหวดอทยธาน เรมขนหลงจากการประชมกลมผเชยวชาญพเศษ ครงแรกทสวนสตวเปดเขาเขยว จงหวดชลบร ในเดอนพฤศจกายน พ.ศ.2546 ซงไดจดทำาแผนปฎบตการเพอฟนฟประชากรละมงของประเทศไทยเพอการอนรกษอยางยงยนโดยไดกำาหนดใหมกาดำาเนนการฟนฟละมง 2 ชนดยอยทพบในประเทศไทย และจากการสำารวจประชากรพบวาละมงชนดยอย Thamin ประสบความสำาเรจในการเพาะขยายพนธไดดและมประชากรอยในสภาพการเพาะเลยงเปนจำานวนมาก ดงนนจงมมตในทประชมใหจดทำาโครงการการปลอยละมงสายพนธพมาคนสธรรมชาต เพอเปนโครงการนำารองและศกษาความเปนไปไดในการนำาละมงสายพนธไทย โดยมองคการสวนสตวในพระบรมราชปถมภ คณะวนศาสตร คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช สมาคมอนรกษสตวปา และสถาบนสมธโซเนยนแหงประเทศสหรฐอเมรกา เปนคณะทำางานหลก

ผลการดำาเนนงาน1. จดตงประชากรละมงทมความสมบรณพนธ

ทงละมงสายพนธไทยและละมงสายพนธพมา เพอเปนประชากรตนพนธในโครงการปลอยคนสธรรมชาต

องคการสวนสตวและสถานเพาะเลยงสตวปา ดำาเนนการจดเตรยม และคดเลอกประชากรละมงโตเตมวยทมสขภาพด สมบรณแขงแรง ปลอดจากโรคตดตอรายแรงทมกำาหนดไวตาม พรบ.โรคระบาดสตว เพอไมใหเปนการนำาโรคระบาดไปสสตวปาในพนทธรรมชาต นอกจากน คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร ทำาการตรวจลกษณะทางพนธกรรมเพอเปนขอมลประกอบในการคดเลอกสตว เพอสรางประชากรละมงในธรรมชาตใหมความหลากหลายทางพนธกรรม

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

บรรยายการการประชมเชงปฏบตการเทคโนโลยทางการสบพนธสตวปา ครงท 1 ณ ศนยอนรกษและ พฒนาทรพยากรภาคตะวนออก เขาเขยว จงหวดชลบร

ละมงทไดรบคดเลอกเพอนำาเขาสกระบวนการปลอยคนสธรรมชาตเพอเปนประชากรตงตนคอละมงจากสวนสตวเปดเขาเขยว จงหวดชลบร สถานเพาะเลยงสตวปาหวยขาแขง จงหวดอทยธาน สถานเพาะเลยงสตวปาหวยทราย จงหวดเพชรบร สถานเพาะเลยงสตวปาเขาประทบชาง จงหวดราชบร

2. การเตรยมความพรอมสตวปากอนปลอยสธรรมชาต

ทมสตวแพทยไดดำาเนนการตรวจสขภาพรางกายละมงททำาการคดเลอกแลวของสวนสตวเปดเขาเขยว สถานเพาะเลยงสตวปาบางละมง จงหวดชลบร และสถานเพาะเลยงสตวปาหวยทราย จงหวดเพชรบร กอนการเคลอนยายสสถานเพาะเลยงสตวปาหวยขาแขง งานทไดดำาเนนการประกอบดวย

2.1 ตรวจสขภาพรางกายทวไป2.2 กำาจดพยาธภายนอกและพยาธภายในกอน

เคลอนยายสสถานเพาะเลยงหวยขาแขง2.3 ทำาการเจาะเลอดเพอตรวจทางหองปฏบต

การเกยวกบ• ทางโลหตวทยา และปรสตในเลอด

3. ศกษาหาพนทปา (ปาเตงรง) ทเหมาะสมสำาหรบการปลอยละมงคนสธรรมชาตในไทย

• ตรวจคาเคมคลนกในซรม เกยวกบการทำางานของตบ ไต และกลามเนอ

• ตรวจซรมวทยา เกยวกบ โรคปาก เทาเปอย วณโรค และโรคแทงตดตอ

• ตรวจ DNA เบองตน เกยวกบ ไมโตคอนเดรย และเกบเปนธนาคาร DNA สำาหรบการตรวจพนธกรรมอนๆ

โดยขอมลการตรวจทกรายการในสตวแตละตวจะบนทกขอมล เพอเปนฐานขอมลสำาหรบสตวแตละตว ซงมเปาหมายเพอจะไดสตวทมสขภาพแขงแรง ปราศจากโรค และทราบขอมลทางพนธกรรม เพอนำาไปชวยในการจดการดานการผสมพนธในสถานทเลยง เพอใหมความหลากหลายทางพนธกรรม และการปลอยสธรรมชาตในเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง ตลอดจนการตดตามในการอยรอดในธรรมชาต และการปลอยสตวเพมเตมในอนาคต เพอหวงผลความยงยนของการมชวตอยในปาธรรมชาตตอไป

๑๓

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

๑๔

ตารางท 2 การเปรยบเทยบสภาพพนท การคกคาม และความเหมาะสม

พนท สภาพถนทอาศยศตรธรรมชาต และ

สภาพการคกคาม อนๆโอกาส และความเหมาะสม

ทงแฝก

ปาเตงรงในทราบ และคอนขางโลง มแหลงหญาระบดกระจายกวาง และแหลงนำาสมบรณจากหวยทบเสลา

พบเสอโครง เสอดาว หมาใน และงเหลอม พนทตงอยตดหมบาน ใกลแหลงเลยงปศสตว โรค ปรสต สนขบาน และอางเกบนำาเขอน ทบเสลา พนทถกรบกวนจากการ เกบหาของปา

เสนทางคมนาคมสะดวกทสด และใกลสถานเพาะเลยงสตวปาหวยขาแขง และสถานสงเสรมการพฒนาและอนรกษ สตวปาหวยขาแขง

ซบฟาผา

ปาเตงรงโปรง และรกทบบางสวน มโปงซบฟาผา ซบนอย หวยสองทางเปนแหลงนำาหลก

ศตรธรรมชาตเหมอนทงแฝก พนทหางไกลจากหมบาน มหนวยพทกษปาซบฟาผาตงอยในพนท

สะดวก มการจดการพนทดวยการเผาแบบ ควบคมพนท 25 กม. การจดเตรยมแหลงนำาเสรม ไกลจากการรบกวนประชากร ละมงทเพมขนสามารถกระจายลงสพนท ทงแฝก

เขาบนได

ปาเตงรงโปรงโลง ปาเบญจพรรณ แหลงนำาจากลำาขาแขง และหวยแมด มแหลงดนโปงสมบรณมาก มพนท รองรบกวาง

ศตรธรรมชาตเหมอนกน หางไกลจากหมบานมากทสด

การเดนทางลำาบาก ยากตอการขนยาย และตดตามประชากรละองละมงไดอยาง ใกลชด

3.1 การสำารวจพนทรองรบการปลอยละองละมงโดยไดเลอกพนทเขตรกษาพนธสตวปาหวยขา

แขง เปนพนทสำาหรบการปลอย คณะทำางานประกอบดวยอาจารยและนกศกษาคณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร และเจาหนาทจากเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง ไดดำาเนนการสำารวจหาพนททเหมาะสมและมศกยภาพในการรองรบประชากรละมง ซงไดเขาสำารวจพนท 3 แหง ไดแก พนทบรเวณทงแฝก และบรเวณซบฟาผา และบรเวณสบหวยแมด-เขาบนได พบวา พนททง 3 แหง มความเหมาะสมแตกตางกนตามรายละเอยด ดงตารางท 2

3.2 การเตรยมพนทรองรบการปลอยบรเวณซบฟาผา

การสำารวจถนทอาศย พบวาพนทเปนพนปารกทบดวยตนตวเกลยง เปลานำาเงน และสาบเสอ ในบางจดมกลาไม ซงเปนพรรณไมปาดบแลงกระจายเขามาขนแทรก คณะทำางานโดยเจาหนาทของเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง และคณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร จงไดดำาเนนการและการจดการเผาแบบ

ควบคม ในระหวางป 2549-2551 เพอปรบปรงสภาพปาใหมความ ใกลเคยงกบถนทอยอาศยเดม ซงละองละมงชอบอาศยอยในปาเตงรงทคอนขางโลง สามารถมองเหนไดไกล และวงหลบหนศตรผลาไดงาย รวมถงมหญาระบดทเกดจากไฟปากนเปนอาหาร นอกจากนยงไดเพมแหลงนำา แบบบอซเมนตเตมนำาจำานวน 50 บอและโปงเทยมในบรเวณซบฟาผาดวย

2

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

การสำารวจหาพนททเหมาะสมและมศกยภาพในการรองรบประชากรละมง

การเขาสำารวจพนทปาเตงรงซบฟาผาทแนนรกดวยไมตวเกลยง

การเผาแบบควบคมในพนทซงแบงออกเปนแปลงยอย

หญาระบดผลหลงการเผาตามโครงการปรบปรงแหลงอาหารสตวกบ

สภาพพนลางของปาเตงรง บรเวณเสนทางเดนศกษาธรรมชาตทกนไฟไว นานมากกวา 10 ป สาบเสอเขาแทนทหญาชนดตางๆ ทหายไป

4. จดการอบรมเจาหนาทพทกษปา และพนกงานป า ไม ในถ นท ม ล ะม งอาศยอย ใน ไทย หลกสตร การลาดตระเวนและปราบปรามการลกลอบลาสตวปา การนำาวถในปา การสำารวจละมง การจดบนทกและการใชตารางบนทก

โดยความรวมมอระหวางเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขงและสมาคมอนรกษสตวปาประเทศไทย (Wildlife Conservation Society : WCS) ไดเรมมการจดระบบลาดตระเวนอยางเปนระบบในป พ.ศ. 2548 โดยการดดแปลงการทำาฐานขอมลจาก Monitoring the illegal killing of elephants (MIKE) และมการอบรมเจาหนาทเกยวกบวธการเกบขอมล ดานสตวปา การกระทำาความผด รองรอยการกระทำาความผด การใชอปกรณตางๆ เชน แผนท เขมทศ กลองถายภาพตจตอล GPS และการกรอกแบบบนทกขอมล ซงผลจากการนำาระบบดงกลาวเขามา ใชในพนทสามารถทจะตรวจพบรองรอยการกระจายของสตวปา ภยคกคามตางๆ ทเกดขนใน

๑๕

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

พนท โดยมการวดผลทกๆ เดอน และมการปรบแผนการเดนลาดตระเวนในพนททพบมภยคกคามสง หลงจากการประเมนผลประจำาป พบวาภยคกคามตางๆ มจำานวนลดนอยลง แตยงไมหมดไป ดงนนในป พ.ศ. 2550 เขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง รวมกบสมาคมอนรกษสตวปา ประเทศไทย จงไดปรบปรงระบบฐานขอมลการลาดตระเวน โดยนำาโปรแกรม (A Spatial Manage-ment Information System : MIST) มาใชโปรแกรมนจะชวยอำานวยความสะดวก การนำาเขาขอมล และการเรยกดขอมลทเปนปจจยคกคาม และขอมลทางนเวศของพนทยอนหลง และรวดเรวในการประมวลผล ทำาใหการลาดตระเวนมประสทธภาพ มากยงยน นอกจากนยงมการอบรมเพอเตรยมความพรอมและเพมศกยภาพของเจาหนาทลาดตระเวน ทำาใหเจาหนาทมขวญกำาลงใจในการทำางานทด

การเดนลาดตระเวนในพนททพบมภยคกคามสง

๑๖

พนทเสยงตอการพบปจจยการคกคามตงแตป 2549-2551

5. จดระบบใหการศกษาและจดทำาคมอการเรยนการสอนแกประชาชนทอาศยออยรอบพนททจะปลอยละมงเพอ ใหความรวมมอกนในการอนรกษละมงในธรรมชาต

5.1 สรางความเขาใจและขอความรวมมอจาก ชมชนในการมสวนรวมในการชวยดแลละมงในพนทรอบๆเขตรกษาพนธสตวปา ไมทำาอนตรายสตวกรณทมละมงออกไปยงพนทหมบาน เนองจากเปนละมงทปลอยคนสธรรมชาต ตามโครงการพลกฟนผนปาดวยพระบารม ซงเปนการปลอยเพอถวายแดองคสมเดจพระราชน ซงทรงปลอยคนสธรรมชาต

5.2 จดทำาโปสเตอรหรอแผนพบ สอวดทศน เพอประชาสมพนธโครงการ ใหความรและเผยแพรการศกษาวจยเกยวกบละมงกบชมชนทอยบรเวณรอบๆเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง เพอสรางความตระหนกในการมสวนรวมของชมชนทจะทำาใหเกดความรวมมอในการอนรกษละมงรวมกนระหวางทงภาครฐและประชาชน

การอบรมเจาหนาทเกยวการวธการเกบขอมลดานสตวปา

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

นกกระเรยนพนธไทยจดเปนนกนำาขนาดใหญ จดอยในวงศของนกกระเรยน (Family; Gruidae) ซงทวโลกมทงหมด 15 ชนด ใน 4 สกล ปจจบนสามารถพบไดในทวปเอเชย แอฟรกา ออสเตรเลย และทางตอนเหนอของอเมรกา ในจำานวนนม 8 ชนดทหายาก และ 1 ชนดทใกลสญพนธ คอ นกกระเรยนพนธไทย การจำาแนกชนดนกกระเรยนแตกอนจะดจากลกษณะทางสณฐานวทยา แตปจจบนใชการแยกดวยวธทางอณพนธศาสตร

นกกระเรยนพนธไทย

นกกระเรยนพนธไทย (Eastern Sarus Crane) จดอย

ในสกลนกกระเรยนขนาดใหญ (Genus; Grus sp.)

ชนดพนธ Grus antigone ซงในชนดพนธนมทงหมด

3 ชนดพนธยอย คอ

• นกกระเรยนพนธอนเดย (Grus antigone antigone) หรอ Indian Sarus Crane

• นกกระเรยนพนธไทย (Grus antigone sharpii) หรอ Eastern Sarus Crane

• นกกระเรยนพนธออสเตรเลย (Grus antigone gillae) หรอ Australian Sarus Crane

นกกระเรยนพนธไทยเปนนกนำาขนาดใหญมาก นำาหนกตวประมาณ 5-12 กโลกรม ความยาวจากปากจรดปลายหาง 180-220 เซนตเมตร ซงนกกระเรยนพนธไทยจะมลกษณะคลายกบนกกระเรยนพนธอนเดยและนกกระเรยนพนธออสเตรเลยมาก แตกตางกนตรงทนกกระเรยนพนธไทยจะมขนาดตวเลกกวาสายพนธอนเดย แตใหญกวาสายพนธออสเตรเลย ขนปกคลมลำาตวมสเทาเขม บรเวณตงแตสวนหว แกม ลำาคอสวนบนเปนแผนหนงสสมสดหรอสแดงเขม ยกเวนบรเวณกระหมอมเปนแผนหนงเรยบสเขยวออน ขามสแดง ทงเพศผและเพศเมยมลกษณะคลายกน แตเมอเทยบคกนแลวเพศเมยจะมขนาดเลกกวาเพศผอยางเหนไดชด

ความสำาเรจในการเพาะขยายพนธ

นกกระเรยนพนธไทย เพอเตรยมปลอยคนสพนทชมนำาตามธรรมชาตในอนาคต

๑๗

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

แหลงอาศยของนกกระเรยนอยตามพนทชมนำา เปนทราบลม ทงนา ปาพร และตามบงนำาตนๆ ทมไมจำาพวกกก บว หญา และสาหรายตางๆ นกกระเรยนกนทงพชและสตวเปนอาหาร ไดแก เมลดขาวสาล ขาวเจา ขาวโพด ถว สวนของลำาตนและรากของพชนำา ยอดออนของหญา แมลงตางๆ โดยเฉพาะตกแตน หอยนำาจด ปลา กบ และงนำา

นกกระเรยนพนธ ไทยเรมจบคผสมพนธ เมอมอาย 2-3 ปขนไป และเปนการจบคแบบผวเดยวเมยเดยว (Monogamous) ฤดผสมพนธจะอยในชวงตนฤดฝน ตงแตชวงเดอนมถนายนถง เดอนกนยายน การแยกเพศของนกกระเรยนทจบคแลวสามารถดจากลกษณะทาทางและเสยงรอง โดยเพศผและเพศเมยจะเปลงเสยงรองประสานกน เพศผจะรองเสยงยาวระดบตำา ขณะรองกจะยดคอ และเงยโนมไปทางดานหลง กางปก และยกขนเหนอระดบหลง สวนเพศเมยจะยนขางตวผ หบปก ยดคอไปดานหนา และเปลงเสยงรองสนๆ 2-3 ครง ประสานกบเสยงของเพศผ การสรางรงจะใชวสดจำาพวกพชนำา ลกษณะรงคลายกระจาด วางไขบนพนดน เฉลยครงละ 2 ฟอง

นกกระเรยนสายพนธไทย

ความสำาคญทตองอนรกษนกกระเรยนพนธไทยจดเปนนกทมสถานภาพ

ใกลสญพนธชนดหนงของโลก โดยมความสำาคญเปน 1 ใน 15 ชนดของสตวปาสงวนในประเทศไทย การสำารวจประชากรของนกกระเรยนพนธไทย ทวโลกพบวา เหลออยประมาณพนกวาตวเทานน ในแถบประเทศสหภาพเมยนมารบรเวณปากแมนำาอระวด ใกลๆทะเลสาบเขมรและปาตะวนออกประเทศกมพชา และเวยดนามแถวปากแมนำาโขง ซงจากการจดสถานภาพทางการอนรกษใน

ความสำา เรจในการผสมเทยมนกกระเรยนพนธไทย

สวนสตวนครราชสมาไดรเรมมการนำาเทคโนโลยทางดานการผสมเทยมมาใชแกปญหาทางดานการจดการเพาะขยายพนธนกกระเรยนพนธไทยในสภาพเพาะเลยง ซงประสบความสำาเรจเปนอยางด สามารถผลตลกนกทเกดจากการผสมเทยมไดเปนจำานวนมาก นอกจากนยงมโอกาสเขาถวายงานเพาะขยายพนธนกกระเรยนพนธไทยทรงเลยง จำานวน 1 ค ณ พระตำาหนกจตรลดารโหฐาน พระราชวงดสต โดยนกกระเรยนเพศผมผทลเกลาฯ ถวายจากจงหวดเชยงใหม สวนเพศเมย องคการสวนสตวใน พระบรมราชปถมภ เปนผทลเกลาฯถวาย โดยพบวานก กระเรยนพนธไทยทงคจบคกนมานานถง 14 ป แตยงไมพบพฤตกรรมการวางไข

ตอมาป พ.ศ.2547 นกกระเรยนพนธไทยคนไดวางไขครงแรกจำานวน 2 ฟอง แตพบวาไขไมมเชอ สำานกพระราชวงจงไดขอความอนเคราะหใหองคการสวนสตวถวาย การปรบสภาพกรงเลยงของนกกระเรยนพนธไทย ซงในชวงฤดผสมพนธป พ.ศ. 2548 นกกระเรยนพนธไทยไดวางไขอก จำานวน 4 ฟอง แตตรวจพบวาไมมเชอ

ในป พ.ศ.2549 ทางสวนสตวนครราชสมาไดเสนอแผนการผสมเทยมนกกระเรยนพนธไทย พรอมกบถวายงานดำาเนนการปรบปรบปรงสภาพแวดลอมภายในกรงและเสรมอาหาร วตามน แรธาตใหแกนกกระเรยนพนธไทยทงคอกครง จนกระทงนกกระเรยนมความสมบรณพรอมทจะวางไข คณะทำางานของสวนสตวนครราชสมาจงทำาการผสมเทยมใหกบนกกระเรยนเพศเมย โดยใชนำาเชอนกกระเรยนเพศผของสวนสตวนครราชสมา หลง

๑๘

ระดบสากลของ IUCN (2008) นกกระเรยนพนธไทยถกจดอยในสถานภาพมแนวโนมใกลสญพนธ (Vul-nerable : VU) สำาหรบประเทศไทย นกกระเรยนสญพนธจากถนอาศยตามธรรมชาตเปนระยะเวลานานมากกวา 40 ปมาแลว (Extinct in the wild : EW) คาดวาปจจยทสำาคญททำาใหนกกระเรยนสญพนธจากประเทศไทยคอการสญเสยแหลงพนทชมนำาตามธรรมชาต ซงเปนแหลงอาศยทสำาคญของนกกระเรยน รวมถงการพฒนาประเทศและเกษตรแบบกาวหนาซงมการใชปยเคมปราบศตรพชและแมลงทตกคางในสงแวดลอมและเปลยนแปลงพนทชมนำาของไทยเปลยนไปจากอดตมาก และปจจยทสำาคญคอการคกคามจากมนษยในรปแบบอนๆ

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

ลกนกกระเรยนพนธไทยทเกดจากการผสมเทยม ณ พระตำาหนกจตรลดารโหฐาน พระราชวงดสต

โครงการเตรยมความพรอมเพอทดลองปลอยนกกระเรยนพนธไทยคนสพนทชมนำ าตามธรรมชาต ในอนาคต

ปจจบนประเทศไทยมความพรอมทจะดำาเนนการปลอยนกกระเรยนคนสธรรมชาตจากการทบทวนบทเรยนในอดต ความสำาเรจในการเพาะขยายพนธในกรงเลยงทงองคการสวนสตว กรมอทยานแหงชาตสตวปาและพนธพช รวมถงความรวมมอระหวางหนวยงานรฐ สถาบนการศกษา องคกรเอกชน และผเชยวชาญจากตางประเทศ งานวจยนเปนการบรณาการองคความรงานวจยหลายดาน ซงสบเนองมาจากองคการสวนสตวเหนวาบคลากรมความชำานาญในสาขาตางๆ แตกตางกน รวมทงมองคกรภายนอกทเขามารวมมอกนในการทำางานจนทำาใหเกดบนทกขอตกลง (MOU) รวมกบ กรมอทยานแหงชาตสตวปาและพนธพช และมหาวทยาลยเกษตรศาสตร (คณะสตวแพทยศาสตร และคณะ

วนศาสตร) โดยภายใตขอตกลงดงกลาวมวตถประสงคหลกในการพฒนาบคลากร และสงเสรมความรวมมอกนทางวชาการ อนจะสงผลใหการแกปญหา นำาไปสในระดบประเทศไดในเวลาอนรวดเรว

เกบขอมลทางกายภาพและชวภาพเพอใชสำาหรบการประเมนพนทชมนำาทเหมาะสม

โครงการนจงมความสำาคญอยางยงยวดในการแสดงใหสงคมเหนถงความพยายามในการนำาสตวปาสงวนของไทยซงสญพนธจากธรรมชาต ใหกลบคนสระบบนเวศพนทชมนำาของไทยอกครงหนง ซงนอกจากเปนการยกสถานภาพของนกกระเรยนแลว จะยงทำาใหประเทศไทยกลบมาปรากฎอยและเตมเตมเขตการ กระจายของนกกระเรยน Eastern sarus crane รวมกบพมา ลาว กมพชา และเวยดนาม ในระดบภมภาคไดอยางภาคภม

๑๙

แผนการดำาเนนโครงการ• การประเมนคดเลอกพนท ชมนำ าท เหมาะ

สมในประเทศไทยเพอทดลองปลอยนกกระเรยนคนสธรรมชาต

• ปรบสภาพพนทใหเหมาะสมและจดสรางกรงเพาะขยายพนธ

• เพาะขยายพนธและคดเลอกลกนกกระเรยนเพอจดสรางเปนกลมประชากรทดลองสำาหรบปลอย

• ฝกกลมประชากรทดลองดวยวธการ Isolation และเปรยบเทยบกบลกนกกระเรยนทใหพอแมนกเลยงเอง

• ฝกและเตรยมลกนกกระเรยนในพนทปลอยจรง

• ปลอยนกกระเรยนททำาการฝกแลวคนสพนทชมนำาธรรมชาต

จากนนนกกระเรยนเพศเมยจงไดมการวางไข จำานวน 2 ฟอง และฟกออกเปนตวทงหมด ซงพบวาเปนลกนกเพศผ ทงนไดมพระกรณาโปรดเกลาฯ พระราชทานชอลกนกกระเรยนทงสองตววา ขนแผนและขวด หลงจากนนในป พ.ศ.2550 องคการสวนสตวฯ ไดทลเกลาฯ ถวายลกนกกระเรยนเพศเมยจำานวน 2 ตว ชอ สรอยฟา และศรมาลา เพอใหทำาการจบคกบนกกระเรยนดงกลาว

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลกนกกระเรยนในธรรมชาตของประเทศกมพชา

๒๐

ความกาวหนาในการดำาเนนงาน หลงจากทองคการสวนสตวไดรบงบประมาณ

สนบสนนเพอจดทำาโครงการวจย โดยผานความเหนชอบจากสำานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต และสำานกงบประมาณ ไดมการจดประชมเพอหารอเกยวกบแนวทางและกำาหนดคณะทำางานทเกยวของ จากการประชมไดกำาหนดพนทชมนำาเปาหมายทจะทดลองปลอยนกกระเรยนพนธไทยโดยอางองจากแหลงการกระจายเดมในอดต จำานวน 6 แหง คอ 1) เขตหามลาสตวปาอางเกบนำาบางพระ จงหวดชลบร 2) เขตหามลาสตวปาบงโขงหลง จงหวดหนองคาย 3) เขตหามลาสตวปาหนองบงคาย จงหวดเชยงราย 4) พนทชมนำาบงบอระเพด จงหวดนครสวรรค 5) เขตหามลาสตวปาหวยจรเขมาก-เขตหามลาสตวปาหวยตลาด จงหวดบรรมย และ 6) พนทชมนำาในเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว (ทงกะมง) จงหวดชยภม การศกษาไดทำาการประยกตใชวธการประเมนพนทชมนำาอยางรวดเรว (Rapid Assessment) โดยพจารณาถงขอกำาหนดและตวชวด (Criteria and In-dicators) ทเหมาะสมจากการทบทวนเอกสารงานวจยทเกยวของ รวมกบการปรกษาผเชยวชาญจากมลนธนกกระเรยนสากล (International Crane Foundation: ICF) และนกวจยทเคยทำาการวจยในพนททเปนถนทอยอาศยตามธรรมชาตทงจากประเทศไทย เวยดนาม และ

• ตดตามประชากรภายหลงการปลอยคนสธรรมชาต

• ประชาสมพนธและจดสรางเครอขายดานการอนรกษ

• ศกษางานวจยดานอนๆควบคกนไปดวย เชน การรดนำาเชอ การผสมเทยม แยกเพศ นเวศวทยา

• ประเมนผลสำาเรจหลงจากเสรจสนโครงการฯ

กมพชา ขอกำาหนดและตวชวดในการดำาเนนการศกษานประกอบดวย ขอกำาหนดทมผลตอการดำารงชวตของนกกระเรยน ไดแก ถนทอยอาศย อาหาร ปจจยคกคาม การอนรกษและการจดการ ซงม 4 ขอกำาหนด (Criteria) 8 ตวชวด (Indicators) 43 ตวตรวจสอบ (Verifiers) การดำาเนนงานทงหมดโดยทมงานและคณะสำารวจจากมหาวทยาลยมหาสารคาม ซงผลการสำารวจเหนไดวาทกๆ รปแบบของการวเคราะหนน พนทชมนำาบงบอระเพด จงหวดนครสวรรค เขตหามลาสตวปาหวยจรเขมาก-เขตหามลาสตวปาหวยตลาด จงหวดบรรมย และพนทชมนำาเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว (ทงกะมง) มคะแนนอยในอนดบตน โดยเฉพาะอยางยงเมอพจารณาทกหลกการทางนเวศวทยาและชมชนพบวา พนทชมนำาบงบอระเพด จงหวดนครสวรรค และเขตหามลาสตวปาหวยจรเขมาก-เขตหามลาสตวปาหวยตลาด จงหวดบรรมย มคะแนนทสงกวาพนทชมนำาเปาหมายอน คณะผศกษาไดนำาพนทชมนำาทงสองแหงนมาวเคราะหจดออน จดแขง โอกาสและอปสรรค (SWOT Analysis) พบวาเขตหามลาสตวปาหวยจรเขมาก-เขตหามลาสตวปาหวยตลาด จงหวดบรรมย มความโดดเดนในเรองของการพบพนททมการเจรญเตบโตของหญาแหวทรงกระเทยมเปนบรเวณกวาง ซงหญาแหวทรงกระเทยมพชอาหารทมความสำาคญตอนกกระเรยนในฤดแลง ทงนคณะผศกษาไดทำาการสำารวจเชงลกในชวงเดอนมนาคม พ.ศ. 2553 ทผานมา พบวาหญาแหวทรงกระเทยมกำาลงอยในระหวางการสรางหว (Tuber) สะสมอาหาร ซงเปนสวนทนกกระเรยนใชเปนอาหารในฤดแลง ตลอดจนความพรอมของเจาหนาทผรบผดชอบและหนวยงานทเกยวของ รวมทงชมชนและองคกรทองถนโดยรอบพนทเขตหามลาฯ มความตระหนกและความพรอมคอนขางสง นอกจากนพนทเขตหามลาฯ แหงน ยงตงอยใกลกบ Ang Tropreang Thmal มากทสด เมอเปรยบเทยบกบพนทชมนำาอนๆ ทงน Ang Traprang Thmar เปนพนททมประชากรนกกระเรยนอยเปนจำานวนมาก ซงเปนแหลงพนธกรรมแหลงสำาคญของนกกระเรยนสายพนธไทย และเปนเงอนไขสำาคญของการแลกเปลยนพนธกรรมของนกอพยพ จากผลสรปดงกลาวขางตน พบวา พนทเปาหมายแรกทจะทำาการทดลองปลอย คอ เขตหามลาอางเกบนำาหวยจระเขมาก จงหวดบรรมย ซงอยในระหวางการขออนญาตเขาใชพนทจากกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

สตวปาตระกลแมวทวโลกมทงหมด 36 ชนด ทงหมดนจดอยในสตวปาชนดทถกคกคาม และบางชนดใกลสญพนธ เพราะมการลาสตวปาอยางผดกฎหมาย มการจบสตวปามาขาย การขาดจตสำานกในเชงการอนรกษธรรมชาตและสตวปา การลดลงของพนทปาโลกเนองจากการเพมจำานวนของประชากรมนษยมากขนอยางเหนไดชด ทำาใหมการบกรกเขายงพนทปาซงเปนแหลงทอยอาศยและแหลงอาหารของสตวปา รวมทงการนำาเอาสตวปามาคาขายในเชงพาณชย

ประชากรสตวปาตระกลแมวในองคการสวนสตวทงหมดเปนแหลงใหความรทดในดานการอนรกษ การศกษาวจยตางๆ แกประชาชน นาเสยดายทในปจจบนไมเหลอแมวลายหนออนใหดแลวในสวนสตว แตเซลลพนธกรรมของแมวลายหนออนนนไดถกเกบไวเพอการศกษาวจยและพฒนาเทคโนโลยการเพาะขยายพนธในอนาคต

ทมาของโครงการสมเดจพระนางเจาฯพระบรมราชนนาถทรง

มพระราชดำาร ในการอนรกษสตวปาทกชนดทรงม

พระมหากรณาธคณเสดจพระราชดำาเนนเยยมชม กจการขององคการสวนสตวหลายครงทรงสงเสรม งานอนรกษสตวปาตางๆ โดยพระองคทรงแสดงความ หวงใยตอสรรพสตวทงหลายภายใตความดแลของ องคการสวนสตว ทรงพระราชทานทนทรพยสวนพระองคแกองคการสวนสตวเปนประจำาทกป และเนอง ในวโรกาสทชาวไทยรวมเฉลมฉลอง 72 พรรษามหาราชน ในป พ.ศ. 2547 องคการสวนสตวจงไดจดทำา “โครงการเกบรกษาพนธกรรมสตวตระกลแมวโดยวธการแชแขงเซลลเนอเยอ”ขน เพอรวมเฉลมฉลอง 72 พรรษา มหาราชนโครงการน จะเปนการอนรกษ

๒๑

โครงการ การเพมประสทธภาพทางการสบพนธและการเกบรกษาพนธกรรม

สตวปาตระกลแมว

7. แมวดาว (Leopard cat, Prionailurus bengalensis)

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

สตวปาตระกลแมว 9 ชนดของไทย

ความสำาคญของธนาคารพนธกรรมในการอนรกษ• ลดความเสยงในการยายสตวระหวางประชากร

ไมตองจบสตวจากปา • เปนหลกประกน (วาจะมพนธกรรมของสตวนนอย)• ทำาใหชวงอายขยยาวขน• เพมประสทธภาพการเพาะขยายพนธสตวปา• ลดการใชพนทในการเกบสตวมชวตเพอการดำารง

ความหลากหลายทางพนธกรรม ลดจำานวนสตวมชวตทตองเกบรกษา

• เปนแหลงเกบเลอด เนอเยอ และดเอนเอ เพอการศกษาวจย เชน ตรวจโรค ตรวจพอ-แม-ลก ตรวจหาความหลากหลายทางพนธกรรม

นอกจากการสรางธนาคารพนธกรรมทางองคการสวนสตวในพระบรมราชปถมภไดเลงเหนความสำาคญในการศกษาเรอง “เทคโนโลยชวภาพทางการสบพนธ” (Assisted reproductive technologies; ARTs) ซงคอเทคนคทเขามาชวยใหสตวสามารถสบพนธ

๒๒

พนธสตวปาตระกลแมวชนดตางๆ ทหายากของไทยทเลยงในสวนสตว จะเปนครงแรกทมการรวบรวมเซลลพนธกรรมสตวปาตระกลแมวของไทยขนในประเทศ ทงยงเปนการเรมตนการนำาเทคโนโลยทางการสบพนธ เชน การผสมเทยม การปฏสนธภายนอกรางกาย และโคลนนงมาประยกตใชในสตวปาตระกลแมวของไทยอกดวย

ความกาวหนาของเทคโนโลยการแชแขงในปจจบนชวยใหเซลลพนธกรรมของสตวปาใกลสญพนธถกถนอมไวในธนาคารพนธกรรม (Genome resource bank; GRB) ซงเปนแหลงทเกบรวบรวมพนธกรรมของสตวซงไดแก เลอด ตวอสจ โอโอไซต เซลลเนอเยอ ตวออน ในรปแบบของการแชแขงในไนโตรเจนเหลว ซงสามารถเกบไดเปนเวลานาน ธนาคารพนธกรรมนไมใชสงทจะทดแทนประชากรสตวปาทมชวตทสบพนธออกลกออกหลานได แตเปนเพยงสงทเขามาเสรมเปนตวชวยในการอนรกษความหลากหลายของชนดพนธไวจนกระทงความเสยงดานตางๆ เชน สตวผลา โรค และความเสยง อนๆ จะถกควบคม

1. เสอโครง (Tiger, Panthera tigris)

2. เสอดาว เสอดำา (Leopard or Panther, Panthera pardus)

3. เสอลายเมฆ (Clouded leopard, Pardofelis nebulosa)

4. เสอกระตาย (Jungle cat, Felis chaus)

5. เสอปลา (Fishing cat, Prionailurus viverrinus)

6. เสอไฟ (Asian golden cat, Catopuma temmincki)

7. แมวดาว (Leopard cat, Prionailurus bengalensis)

9. แมวปาหวแบน (Flat-headed cat, Prionailurus planiceps)

8. แมวลายหนออน (Marbled cat, Pardofelis marmorata)

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก ผลการดำาเนน

การจดตงธนาคารพนธกรรมธนาคารเซลลรางกาย

มเซลลสตวปาตระกลแมวแชแขงทงหมด 11 ชนด คอ เสอโครง เสอโครงขาว เสอลายเมฆ เสอดาว/ดำา เสอดาวหมะ เสอปลา เสอไฟ แมวดาว แมวลายหนออน แมวปาและแมวปาหวแบน

ธนาคารเลอด

มเลอดสตวปาตระกลแมวแชแขงทงหมด 8 ชนด คอ เสอโครง เสอลายเมฆ เสอดาว/ดำา เสอปลา เสอไฟ แมวดาว แมวปา และแมวปาหวแบน

ธนาคารนำาเชอ

มนำาเชอสตวปาตระกลแมวแชแขงทงหมด 8 ชนด คอ เสอโครง เสอลายเมฆ เสอดาว/ดำา เสอปลา เสอไฟ แมวดาว แมวปา และแมวปาหวแบน จากการรดนำาเชอดวยวธกระตนดวยกระแสไฟฟา (ตารางท 3)

ธนาคารตวออน

อยในขนตอนทดลองการแชแขงตวออนระยะตางๆ โดยใชตวออนแมวบานเปนตนแบบ จากการศกษาพบวาสามารถเลยงตวออนแมวบานในอตราทนาพอใจ (อตราการแบงตวภายหลงการทำาการปฏสนธภายนอกรางกาย และอตราการเจรญของตวออนระยะบลาสโตซส ประมาณ 61 และ 31 เปอรเซนต ตามลำาดบ) โดยตวออนทไดมคณภาพดเมอทำาการตรวจจำานวนเซลลของตวออน อยางไรกตามตวออนดงกลาวมจำานวนเซลลทม DNA fragmentation หรอ เกดการแตกหกของนวเคลยส (nucleus fragmentation) พบวาตวออนแมวมความไวรบตอการแชแขง และอตราการพฒนาของตวออนทแชแขงระยะตางๆ แตกตางกนไป (ตารางท 4)

๒๓

และตงทองดวยกระบวนการเลยนแบบธรรมชาต ชวยในการเพมความหลากหลายทางชวภาพเพมประสทธภาพหรอแกไขปญหาในการสบพนธ เทคโนโลยดงกลาวเขามามบทบาทในงานอนรกษพนธสตวปาท ใกลสญพนธทงในสภาวะการเพาะขยายพนธและ ในธรรมชาต เทคโนโลยชวภาพทางการสบพนธทไดพฒนานำามาใชกบสตวปาในปจจบน ไดแก การตรวจสอบความสมบรณพนธ เชนการตรวจฮอรโมนในวงรอบการเปนสด การผสมเทยม (artificial insemination; AI) การยายฝากตวออน (embryo transfer; ET) การปฏสนธภายนอกรางกาย (in vitro fertilization; IVF) การฉดตวอสจ (intracytoplamic sperm injection; ICSI) การยายฝากนวเคลยส (cloning/nuclear trans-fer; NT) การคดเลอกเพศจากอสจ (sperm sexing) การปลกถายเนอเยอสบพนธ (tissue graft) เปนตน

ความสำาคญของเทคโนโลยชวภาพทางการสบพนธในการอนรกษ• เพมประสทธภาพในการจดการการผสมพนธใน

สภาวะการเพาะเลยงตามธรรมชาต• ชวยในตรวจสอบความสมบรณพนธและเพอทราบ

ระยะเวลาทเหมาะสมในการจบค เชน ตรวจสอบ วงรอบการเปนสดจากฮอรโมน ตรวจสอบคณภาพของตวอสจ เปนตน

• ชวยแกไขปญหาความไมสมบรณพนธ คอ ชวยในการผลตลกสตวจากสตวทมพนธกรรมดหายาก จากสตวทยงสามารถผลตไขและอสจไดแตไมสามารถผสมพนธไดเองตามธรรมชาต เชน ขาพการจากอบตเหต มความผดปกตของระบบสบพนธ บางประการ เชน ทอนำาไข ทอนำานำาเชอตบตน สตวมปญหาของพฤตกรรมทางเพศ ดราย

• เปดโอกาสใหสามารถผลตลกสตวจากนำาเชอ ไข และ เซลลแชแขง ทงจากสตวทมชวตหรอสตวตายทเกบไวในธนาคารพนธกรรม

• ทำาใหสามารถกระจายพนธกรรมดไดรวดเรว• ชวยลดกระบวนการการขนยายสตวจากแตละ

สวนสตว และยงชวยในการแลกเปลยน• พนธกรรมสตวในสภาวะการเพาะเลยงกบประชากร

สตวในธรรมชาตอกดวย

เมอทำาการแชแขงดวยวธลดอณหภมอยางรวดเรวในตวออน 3 ระยะคอ ระยะ 4-8 เซลล ระยะ โมรลา และระยะบลาสโตซสจะพบวา ตวออนระยะ 4-8 เซลลมความไวรบตอการแชแขงมากทสด ถดมาคอ ตวออนระยะโมรลา สวนตวออนทมอตรารอดชวตมากทสดคอตวออนระยะบลาสโตซส โดยมอตราตวออนรอดชวตมากกวา 80 เปอรเซนต ภายหลงจากการยายฝากตวออนทางทอนำาไขและมดลก พบวาแมวตวรบไมมการตงทอง (ตารางท 5) จงตองมการพฒนากระบวนการแชแขงเพอทจะสามารถผลตลกแมวจากตวออนแชแขงได

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

ตารางท 3 จำานวนนำาเชอ (ตามจำานวนหลอดพลาสตค) ของสตวปาตระกลแมว 8 ชนด ทรดเกบไดจากสวนสตวดสต สวนสตวเปดเขาเขยว สวนสตวนครราชสมา สวนสตวเชยงใหมและสวนสตวสงขลา

ชนดของสตวปา

ตระกลแมว

จำานวนตวอสจทงหมดตอหนงหลอดพลาสตกแชแขง

20 x 106* 10 x 106* 5 x 106* 1-5 x 106** 0.5 x 106***

แมวดาว - - 38 10 4

แมวปาหวแบน - - 29 3 -

เสอปลา - - 30 2 5

เสอไฟ - - - 2 -

เสอลายเมฆ - - 12 - 12

เสอกระตาย - - 9 1 -

เสอดาว/ดาวดำา 15 10 39 2 -

เสอโครง - 8 7 1 -

รวม 15 18 164 21 21

* นำาไปใชในกระบวนการการผสมเทยม (artificial insemination; AI)** นำาไปใชในกระบวนการการปฏสนธในหลอดทดลอง (in vitro fertilization; IVF)*** นำาไปใชในกระบวนการการฉดตวอสจเขาโอโอไซต (intracytoplasmic sperm injection; ICSI)

ตารางท 4 การพฒนาของตวออนระยะตางๆทผานการแชแขง

กลมจำานวนโอโอไซต/ตว

ออน

การพฒนาของโอโอไซต/ระยะตวออนจำานวนเซลล

คลเวจ (%) โมรลา (%) บลาสโตซส (%)

กลมควบคมไมแชแขง

329 200 (60.8%) 166 (50.5%) 101 (30.7%) 119.1±8.3

แชแขงวนท 2(4-8 Cells)

205 - 52 (23.4%) 11 (5.4%) 88.5±10.3

แชแขงวนท 5(Morula)

170 - - 21 (12.4%) 102.4±7.3

แชแขงวนท 7(Blastocyst)

83 - - 70 (84.3%)* 116.9±15.1

ตารางท 5 ผลของการยายฝากตวออนสตวรบ

ตวออนทยายฝาก วธการ จำานวนแมวตงทอง

ตวออน วนท 2 (n=2) ทางทอนำาไข 1 (50%)**

ตวออนแชแขงวนท 2 (n=3) ทางทอนำาไข 0

ตวออนระยะบลาสโตซส (n=3) ทางมดลก 0

ตวออนระยะบลาสโตซสแชแขง (n=6) ทางมดลก 0

* จำานวนตวออนระยะบลาสโตซสทมการขยายตวอกครงภายหลงการอนตวออนแชแขงและเลยงตออกเปนระยะเวลา 24 ชม.** ไดลกแมว 2 ตว

๒๔

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

การผสมเทยมแมวดาวผานคอมดลก

อปกรณทใชในการผสมเทยมประกอบดวย ทอ polyethylene และ tom catheter

การยายฝากนวเคลยส/โคลนนงการพฒนาของตวออนแมวปาหวแบนจากการ

ยายฝากนวเคลยส โดยศกษาถงปจจยของเซลลตนแบบ ไดแก คณสมบตของสตวแตละตว และเพศ ตอการพฒนาของโคลนตวออนในโอโอไซตแมวบาน จากการศกษาดงตารางท 6 พบวาตวออนแมวลายหนออน แมวปาหวแบน และแมวบาน มการพฒนาแบงตวระยะ 2-4 เซลล และบลาสโตซสไมแตกตางกน อตราความสำาเรจในการผลตตวออนแมวปาหวแบนจากเซลลตนแบบทเกบจากแมวปาหวแบน 3 ตว พบวามความแตกตางกนของอตราการเชอมตดของเซลลตนแบบและการพฒนาของตวออนระยะคลเวจจนถงโมรลา แตอตราการเจรญถงระยะบลาสโตซสไมแตกตางกน อตราความสำาเรจในการผลตตวออนแมวปาหวแบนจากเซลลตนแบบทเกบจากแมวปาหวแบนเพศผและ เพศเมยไมแตกตางกน

การยายฝากตวออนโคลนแมวปาหวแบนสแมวตวรบทงหมด 14 ตว รวมทงการทดสอบการยายฝากตวออนโคลนแมวปาหวแบนรวมกบตวออนทผลตจากการปฎสนธภายนอกรางกาย (ตวออนหลอดแกวหรอไอวเอฟ) ซงคาดวาจะชวยสนบสนนการตงทองของ แมวตวรบ พบวาแมวตวรบทไดรบการยายฝากตวออนไอวเอฟแมวบานทง 6 ตวตงทอง แมวตวรบทไดรบตวออนทไดจากการยายฝากโคลนตวออนแมวปาหวแบนทง 5 ตว ไมตงทอง แมวตวรบทไดรบตวออนทไดจากการยายฝากโคลนตวออนแมวปาหวแบนและ ไอวเอฟ

๒๕

ตวออนแมวบานระยะ บลาสโตซสภายหลงการแชแขงและการเลยงตวออน

การนำาไปใชนอกจากการสรางธนาคารพนธกรรมแลว

ไดดำาเนนการวจยขนถดไปคอการนำาเอาเทคโนโลยชวภาพมาประยกตใชในสตวปาตระกลแมวเพอเพมประสทธภาพทางการสบพนธ เชน การผสมเทยม การยายฝากตวออน รวมทงเทคโนโลยการยายฝากนวเคลยสหรอการโคลนนงดวยเซลล โซมาตกโดยองคการสวนสตวในพระบรมราชปถมภไดรวมมอกบคณะสตวแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ดำาเนนงานวจยอยางนอย 2 โครงการคอ โครงการเกบนำาเชอสตวปาตระกลแมวรวมกบ The Nashville Zoo, Smithsonian Park เมอ ป พ.ศ. 2542 โดยประสบความสำาเรจในการรดเกบนำาเชอ พฒนาการแชแขงนำาเชอ และการผสมเทยมสตวปาตระกลแมว และในป พ.ศ. 2547 รวมมอกบ ศ.น.สพ.ดร. มงคล เตชะกำาพ และคณะ ไดจดทำาโครงการเพอศกษาการพฒนาโคลนนงดวยเซลล โซมาตกในสตวปาตระกลแมว (Study on develop-ment of somatic cell cloning in feline species) เปนโครงการศกษาการพฒนาเทคโนโลยโคลนนงในสตวปาตระกลแมว ซงไดรบการสนบสนนงบดำาเนนการวจยจากสำานกงบประมาณโดยผานการพจารณาจากสำานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต (วช.) ดำาเนนการวจยตงแตเดอน ตลาคม พ.ศ. 2547 ไดเรมศกษาการโคลนนงในแมวลายหนออนและแมวปาหวแบนซงทง 2 ชนดนเปนแมวปาทหายากทสดในประเทศไทยและมจำานวนนอยมาก จนถงปจจบนสามารถผลตโคลนตวออนแมวลายหนออน และแมวปาหวแบนไดอยางประสบความสำาเรจ

การผสมเทยมดำาเนนการทดสอบกระบวนการผสมเทยมผาน

คอมดลกซงเปนวธทไดผานการทดสอบจนประสบความสำาเรจในแมวบาน เรมนำามาประยกตใชในกลมเสอขนาดเลก ไดแก แมวดาว และเสอปลา โดยการใชนำาเชอสด และนำาเชอแชแขงจากธนาคารนำาเชอ

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

การเล ยง โอ โอ ไซต ให เจรญพรอมปฏสนธ (in vitro maturation)

ตวอกษรยกทตางกนในคอลมนเดยวกนมความแตกตางกนทางสถต (p<0.05)

การนำาเอาสารพนธกรรมของแมวบานออกไป (Enucleation)

การเลยงเซลลรางกายแมวปาเพอเปนเซลลตนแบบ (Somatic cell culture)

การยายฝากนวเคลยส (Nuclear transfer)

การเช อมเซลลตนแบบและ โอโอไซตเขา (Cell fusion)

เซลลทมการเชอมตด (Fused cell)

๒๖

แมวบาน 4 ตว ตงทอง 1 ตว เปนลกแมวไอวเอฟทงหมด

จากการดำาเนนโครงการทงหมดพบวามขอจำากดหลายประการ เชน คณภาพอสจภายหลงการทำาละลายอยในเกณฑตำาทำาใหจำาเปนตองศกษาเพมเตม เพอเพมศกยภาพการเกบรกษานำาเชอแชแขงของสตวปาตระกลแมวในประเทศไทย และในกรณทมการตายของสตวปาตระกลแมวอยางกะทนหน อณฑะซงเปนแหลงในการผลตอสจ สามารถนำามาเกบรกษาแชเยนและแชแขง เพอทำาการคดแยกตวอสจจากอณฑะและใชฉดเขาโอโอไซตตวรบดวยวธฉดตวอสจ นอกจากนการใช เทคโนโลยทางชวภาพขนสง เพอเพมประสทธภาพทาง การสบพนธสตว และการเกบรกษาพนธกรรมสตวปาหายากในรปแบบอนๆ เชน การแชแขงตวออน การผลตตวออนโคลนนง เปนอกปจจยหนงทมความสำาคญ โดยในปจจบนทางคณะผวจยสามารถผลตและแชแขงตวออนแมวบานเพอใชเปนตนแบบในแมวปา โครงการนสามารถผลตตวออนโคลนไดสำาเรจแตยงไมสามารถผลตออกมาเปนลกแมวปาโคลนได ซงอาจเกดเนองจากระบบการเลยงตวออนโคลนการเปลยนแปลงทาง อณพนธศาสตรของตวออนโคลนเกดความผดปกต และแมวบานตวรบตวออนโคลนนงอาจมความหางกนของพนธกรรม ดงนนการศกษาอณพนธศาสตรของตวออน การสรางสตวพนธผสมระหวางแมวบานและแมวปาเพอเปนตวรบ ความหางของสายพนธกรรมทเหมาะสม และการปรบปรงวธการทำาตวออนโคลนนงใหงายและสำาเรจมากขน ดงนนจงตองมการศกษาเพมเตมเพอพฒนาและนำาเทคโนโลยชวภาพขนพนฐานและขนสงทางเทคโนโลยชวภาพ เชน การผสมเทยม การยายฝากตวออน และการแชแขงพนธกรรมสตวเพศผมาปรบใชกบสตวปาตระกลแมวเพอจดประสงคในการขยายพนธ และการอนรกษพนธสตวปาตระกลแมวตอไป

ตารางท 6 การพฒนาของตวออนโคลน แมวลายหนออน แมวปาหวแบน แมวบาน และ ตวออน

ทไดรบการกระตนใหแบงตวเอง

ชนดเซลลตนแบบตวออน เชอมตด 2-4 เซลล โมรลา บลาสโตซส

จำานวน (%)

แมวลายหนออน 81 60 (74.1)a 56 (93.3)ab 14 (23.3)a 3 (5.0)a

แมวปาหวแบน 76 60 (78.9)a 58 (96.7)a 32 (53.3)b 5 (8.3)a

แมวบาน 94 36 (38.3)b 32 (88.8)ab 4 (11.1)a 3 (8.5)a

กระตนใหแบงตวเอง 72 - 62 (86.1)b 54 (75.0)c 31 (43.1)b

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

A1 A2 A3

B1 B2 B3

C1 C2 C3

D1 D2 D3

A4

B4

C4

A. ตวออนโคลนแมวลายหนออน B.แมวปาหวแบน C. แมวบาน D. กระตนใหแบงตวเอง

1. ระยะ 2 เซลล 2. โมรลา 3. บลาสโตซส 4. แฮชชงบลาสโตซส

การยายฝากตวออนเขาสทอนำาไข

การเผยแพรผลงานวจยองค ค ว ามร จ า ก โ ค ร งก า รน ไ ด เ ผ ยแพร ส

สาธารณชนทงในและตางประเทศในรปแบบการรายการโทรทศน วทย ตพมพ บรรยาย เสนอโปสเตอรในงานประชมตางๆ ไดตพมพผลงานวจยแบบเรองเตมเผยแพร ทงระดบชาตและนานาชาต เปนจำานวน 3 เรอง มบทคดยอเสนอผลงานวจยในงานประชมทงในและตางประเทศจำานวน 16 เรอง และยงไดรบรางวล ไดแก

• รางวลการนำาเสนอผลงานแบบปากเปลาในดานเทคโนโลยชวภาพทางการสตว ดเดนอนดบ 1 โดยนำาเสนอเรอง “Factor affecting on marbled cat somatic cell nuclear transfer” ในงานประชมวชาการบณฑตศกษาเทคโนโลยชวภาพการเกษตร ครงท 2 วนท 16-17 พ.ค. 2548 ณ สถาบนวจยจฬาภรณ กทม.

• รางวลการนำาเสนอผลงานแบบโปสเตอรดเดนอนดบ3 โดยนำาเสนอเรอง “Inter-generic mar-

๒๗

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

การสรางนกวจยรนใหมโครงการนยงมสวนสรางนกวจบรนใหมเปน

โครงการหลกทสนบสนนการวจยของ น.ส.อมพกา ทองภกด นกศกษาโครงการปรญญาเอกกาญจนาภเษก สกว. ของภาควชาสตศาสตร เธนเวชวทยาและวทยาการสบพนธ คณะสตวแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ศกษาระดบดษฎบณฑต ซงปจจบน สพ.ญ.ดร. อมพกา ทองภกด ทำางานในสวนอนรกษ วจย และการศกษา องคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภ ซงไดนำาความรความสามารถมาพฒนางาน

สรปโครงการนประสบความสำาเรจในการเกบรกษา

แหลงพนธกรรมสตวปาตระกลแมว ไดสรางองคความร ใหม พฒนาเทคนค เพอนำามาประยกตใชในการแกปญหาทางการสบพนธในสตวปาทใกลสญพนธ เชน การผสมเทยม การแชแขงตวออน และการผลตตวออนแมวลายหนออน และแมวปาหวแบนดวยการโคลนนงจากเซลลรางกายซงเปนการนำาเอาเทคโนโลยชวภาพขนสงมาใชไดเผยแพรสสาธารณชนในวารสารระดบนานาชาต และยงบรรลวตถประสงคดานการสรางนกวจยรนใหม เนองจากโครงการนมความสำาคญดานการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพของสตวปาใกลสญพนธแตยงมขอจำากดในการประยกตใชดงนนจงตองมการศกษาวจยตอไปเพอพฒนาประสทธภาพงานวจยในการประยกตใชเทคโนโลยชวภาพใหเกดประสทธภาพมากทสดแมแมวตวรบและลกแมวไอวเอฟ

ลกแมวไอวเอฟ

๒๘

bled cat and flat headed cat cloned blasto-cysts generated from domestic cat and rabbit oocytes” ในงานประชม The 6th Chulalongkorn University Veterinary Annual Conference วนท 26-27 เมษายน 2550 คณะสตวแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

• รางวลผลงานวจยดเยยมโดยนำาเสนอเรอง “การตงทองของแมวบานจากการยายฝากตวออนไอวเอม/ไอวเอฟ” ในงานประชมวชาการทางสตวแพทยและการเลยงสตว ครงท 33 ประจำาป พ.ศ. 2550 สตวแพทยสมาคมแหงประเทศไทย ในพระบรมราชปถมภ วนท 31 ต.ค. – 2 พ.ย. 2550 ณ โรงแรมโซฟเทล ทาราแกรนด กทม.

• รางวล Full grant ของงานประชม ICAR confer-ence 2008 สำาหรบเสนอผลงานวจยเรอง “Flat-headed cat cloned embryos and preliminary embryo transfer” Budapest, Hungary, 13-18 July 2008

วจยขององคกร และนำาเอาเทคโนโลยชวภาพทางการสบพนธมาประยกตใชในสตวปาตระกลแมวและสตวปาชนดอนๆ ตอไป

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

สวนสตวเชยงใหมไดรบหมแพนดามาอยในความดแล จำานวน 1 ค เพศเมยชอ หลนฮย เพศผชอ ชวงชวง จากศนยอนรกษ และวจยหมแพนดาจน โวลอง จงหวดเฉงต มณฑลเสฉวน สาธารณรฐประชาชนจน เดนทางถงประเทศไทยเมอวนท 12 ตลาคม พ.ศ. 2546 แพนดายกษทงสองตวมสขภาพสมบรณแขงแรงด

ในชวง 2 ปแรก เปนระยะททมพเลยง และนกวจยไทยดำาเนนการเกบขอมลเกยวกบหมแพนดาทงสองตว ประกอบดวย พฤตกรรมการกน การนอน การสงเสยงรอง การเลน การขบถาย และการเจรญเตบโต รวมไปถงงานศกษาวจยดานการตรวจฮอรโมนเพศจากปสสาวะและอจจาระ โดยในระยะน แพนดายกษทงสองตวยงอยในระยะการเจรญเตบโต ยงไมมวงรอบการเปนสด ซงถอไดวายงไมเขาสระยะโตเตมวย ทางทมงานจงใหทงสองตวอาศยอยรวมกน เพอศกษาพฤตกรรมความสนใจซงกนและกน

จากการสงเกตพฤตกรรมความสนใจซงกนและกน ในระยะน แพนดาทงสองตวยงคงเลนกนคลายในวย

ขอมลประจำาตวในวนแรกชวงชวงเพศ ผอาย 3 ปวนเกด 6 ส.ค. 43นำาหนก 106 กโลกรมรหส 510

หลนฮยเพศ เมยอาย 2 ปวนเกด 28 ก.ย. 44นำาหนก 50 กโลกรมรหส 539

๒๙

โครงการวจยและจดแสดง

หมแพนดาในประเทศไทย

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

การดำาเนนงานในฤดผสมพนธป พ.ศ.2549

แพนดาเพศเมยเรมแสดงอาการเปนสดครงแรก ระหวางวนท 16 - 19 มกราคม พ.ศ.2549 พฤตกรรมทพบประกอบดวย การรองเสยงแพะ การเดนวน และปายกลนตามทตางๆ มากขน ในวนทมการตกไขพบพฤตกรรมการยกหาง และเดนถอยหลงเขาหาเพศผ ซงแตกตางจากเพศผทใหความสนใจตอเพศเมยนอย แมเจาหนาทจะปลอยใหทงสองตวอาศยอยรวมกน เพอใหชวงชวงขนผสมพนธกบหลนฮย ตามธรรมชาต ซงพบวา ชวงชวง แสดงพฤตกรรมคลายการขนผสมพนธ ในวนท 17 มกราคม พ.ศ.2549 โดยพบนานเพยง 30 วนาท และเจาหนาทไมสามารถมองเหนการผสมพนธทสมบรณแนชด ภายหลงจากฤดเปนสดของหลนฮยสนสดลง ทางทมงานวเคราะหฮอรโมนและพฤตกรรม พบภาวะทองเทยมในหลนฮย โดยพบวา หลนฮยมระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนในอจจาระเพมสงขนอยางชดเจน พฤตกรรมทพบควบคกนคอการหลบแยกตว เตานมและอวยวะเพศขยายใหญ บรเวณเตานมมนำานมไหล คลายอาการตงทอง แตเมอครบระยะตงทอง ประกอบกบระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนลดตำาลง โดยไมพบการคลอด จงแสดงถงหลนฮยเกดภาวะตงทองเทยม (Pseudopregnancy) ซงเปนภาวะทเกดจากผลของฮอรโมนโปรเจสเตอโรนทเพมสงขน โดยไมมการตงทอง ภาวะนสามารถหายไปไดเอง เมอระดบฮอรโมนลดลง

สรปผลการผสมพนธตามธรรมชาตของหมแพนดาทงสองตวในป พ.ศ.2549 ลมเหลวไมพบการตงทองของหลนฮย จงตองรอฤดการเปนสดในปตอไป

การดำาเนนงานในฤดผสมพนธป พ.ศ.2550

ตดตามระดบฮอรโมนเอสโตรเจนโดยปรบเปลยนจากการวเคราะหจากอจจาระ เปนการวเคราะหจากตวอยางปสสาวะ ซงสามารถวเคราะหและรายงานผลไดภายใน 6 ชวโมงหลงจากเกบตวอยาง ซงทมพเลยงจะตองดำาเนนการฝกใหแพนดาทงสองตวปสสาวะใน

๓๐

เดก ไมพบอาการกาวราวตอกน สามารถอยรวมกนไดจนเขาสระยะเปนสด และแพนดายกษทงสองตวมการเจรญเตบโตเปนลำาดบ

ททกำาหนด และในเวลาทกำาหนด จงจะสามารถเกบตวอยางไดอยางตอเนอง และทมงานสามารถวเคราะหหาระดบจากปสสาวะไดในทนท ดวยวธการตรวจระดบฮอรโมนจากปสสาวะชวยใหทมงานสามารถรวนทตกไข และวางแผนในการปลอยใหหมทงสองตวผสมพนธตามธรรมชาต รวมไปถงการผสมเทยมอกดวย

สำาหรบแพนดายกษเพศเมยทเลยงในกรงเลยงสวนสตวเชยงใหม หลนฮยแสดงพฤตกรรมเรมเขาสฤดผสมพนธในเดอนมนาคม พ.ศ.2550 (22 มนาคม พ.ศ.2550) โดยพบพฤตกรรมการรองเสยงแพะ การปายกลน เพมความถมากขน พรอมกบการเพมขนของฮอรโมน เอสโตรเจนในปสสาวะ สามารถแบงวงรอบการเปนสดของหลนฮยเปนระยะตางๆ ไดดงน

ระยะ Proestrus คอระยะทเรมแสดงพฤตกรรมการเปนสด เปนระยะทเรมมการพฒนาของถงไขในรงไข จะพบการเพมขนของฮอรโมนเอสโตรเจน สำาหรบหลนฮยจะพบพฤตกรรมการรองเสยงแพะ การปายกลน การเดนกระวนกระวายเพมมากขน และมแนวโนมการเพมขนของระดบฮอรโมนเอสโตรเจนในปสสาวะสงกวาระดบมาตรฐาน (3.28 + 0.94 ng/mgCr) โดยไมพบพฤตกรรมการยนนง ยกหาง หนดานทายเขาหาเพศผ (Lordosis) ระยะนนาน 10 วน (21 – 30 มนาคม พ.ศ.2550)

ระยะ Estrus เปนระยะทพบพฤตกรรมการยอมรบการผสมพนธ (Lordosis) และพบการเพมขนสงสดของระดบเอสโตรเจนในปสสาวะ (45.41 ng/mgCr) โดยพบวาระดบฮอรโมนเอสโตรเจนเพมมากกวาระดบมาตรฐานมากกวา 10 เทา ระยะนนาน 3 วน โดยพบวนทเกดการตกไขในวนท 1 (Day 1: 1 เมษายน 2550) ภายหลงจากพบการเพมสงสดของเอสโตรเจน (Day 0: 31 มนาคม พ.ศ.2550)

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก ระยะ Metestrus คอระยะทฮอรโมนเอสโตรเจน

ลดลงสระดบมาตรฐาน และเรมมการสรางของ คอรปสลเทยม สงเกตไดจากการเพมขนของฮอรโมนโปรเจสเตอโรน สำาหรบแพนดายกษหลนฮย พบระยะนยาวนาน 57 วน (4 เมษายน พ.ศ. 2550 ถง 31 พฤษภาคม พ.ศ. 2550)

ระยะ Diestrus คอระยะทคอรปสลเทยมทำางานเตมท จะพบระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนเพมสงขนอยางเหนไดชด ในสตวทไมพบการตงทองจะเปนชวงทเกดการตงทองเทยม (Pseudopregnancy) สำาหรบหลนฮยพบระยะนยาวนาน 47 วน (1 มถนายน พ.ศ. 2550 ถง 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2550)

เมอสามารถวเคราะหระยะตางๆ ของการเปนสดของหลนฮย และทราบวนตกไข จงไดดำาเนนการผสมเทยมภายหลงจากแพนดาเพศผไมสามารถผสมพนธโดยธรรมชาตได ผสมเทยมโดยใชนำาเชอสดทมคาการเคลอนทของอสจ (Sperm motility) 85 เปอรเซนต ความหนาแนนของอสจ (Sperm density) จำานวน 2.345 x 109 cell/ml ซงอยในเกณฑปกต โดยเปรยบเทยบกบการศกษาทผานมา (Platz et al,1983; Chen et al.,1994) สำาหรบการผสมเทยมครงแรกของแพนดายกษทเลยงในกรงเลยงของสวนสตวเชยงใหม ไดผสมจำานวน 2 ครง หางกน 24 ชวโมง นบเปนชวโมงท 30 และ 54 ภายหลงจากพบการตกไข ซงการศกษาของ Czekala et al (2003) พบการตงทองในแพนดายกษทไดรบการผสมพนธภายใน 1 - 2 วนหลงจากพบการเพมขนสงสดของระดบเอสโตรเจนในปสสาวะ และสำาหรบการผสมเทยมแพนดายกษของสวนสตวเชยงใหมในครงน ยงคงอยในชวงชวโมงทแนะนำา

การตดตามผลตงทองพบวา เกดภาวะตงทองเทยม (Pseudo-pregnancy) โดยพบการเพมขนของฮอรโมนโปรเจสเตอโรน ซงเกดขนภายหลงจากตกไข เพมจากระดบมาตรฐานประมาณ 3 เทา และเพมขนอยางชดเจนในเดอนมถนายน พ.ศ.2550 ประมาณ 18 - 20 เทา นาน 47 วน (1 มถนายน พ.ศ. 2550 - 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2550) โดยไมพบการคลอดภายหลงจากฮอรโมนโปรเจสเตอโรนลดลงสระดบมาตรฐานและยนยนเพมเตมโดยใชการตรวจอลตราซาวนด ซงไมพบตวออน โดยการตงทองเทยมสามารถพบไดในแพนดายกษเพศเมยทวไป เปนปรากฏการณทเกดขนในสตวกนเนอหลายชนด (Sutherland-smithet al, 2004)

การสอดหวกระตนผานทางทวารหนกเพอรดเกบนำาเชอจากชวงชวง

การฉดนำาเชอสดเขาสมดลกของหลนฮย

การดำาเนนงานในฤดผสมพนธป พ.ศ.2551

เนองจากในป พ.ศ. 2550 หมแพนดาเพศเมยไมเกดการตงทองจรง พบเพยงภาวะทองเทยม จงทำาใหในป พ.ศ. 2551 ทมงานเพมระดบความเขมงวดในการตดตามวงรอบการเปนสดของหลนฮย รวมไปถงการศกษาถงคณภาพนำาเชอของชวงชวงเพมเตม เพอให

๓๑

การผสมเทยมแพนดายกษในครงน ถอเปนการผสมเทยมครงแรกของแพนดายกษในประเทศไทย ซงถงแมจะไมเกดการตงทอง พบเพยงภาวะตงทองเทยม แตเปนกระบวนการทเกดจากการรวบรวมขอมลในหลายๆ ดาน แสดงถงความพยายามในการเพาะพนธสตวปาทใกลสญพนธของโลกในประเทศไทย

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

• เนองจากภาวะการขาดพลงงานในอาหาร (Nega-tive energy balance) : เกดเนองจากการกนอาหารไดนอยลง และกนอาหารทมคณคา และพลงงานตำา ทำาใหรางกายมพลงงานไมเพยงพอทจะทำาใหเกดวงรอบการเปนสด โดยในกรณของแพนดายกษทถกเลยงในสวนสตวเชยงใหมไดตรวจพบภาวะความอยากอาหารลดลงในชวงเดอนเมษายน พ.ศ. 2551 เนองจากอากาศรอน ประกอบกบไผทใหแกหมแพนดาทงสองตวเปนสายพนธทมคณคาทางอาหารนอย (ไดนำาตวอยางสายพนธไผสง

ไผตงเปนไผทใหพลงงานมากทสด

๓๒

มนใจไดวาจะสามารถดำาเนนการผสมเทยมไดอยางทนทวงททพบการตกไขของหลนฮย โดยพยายามดำาเนนการใหไดภายใน 24 ชวโมงหลงตกไข ทางทมงานจงไดแบงงานหลกออกเปน 3 ดานดวยกน ประกอบดวย

• การตดตามการเปลยนแปลงระดบฮอรโมนเพศในปสสาวะ

• การตดตามการเปลยนแปลงของพฤตกรรมทางเพศ และการเปลยนแปลงของอวยวะเพศ

• การตดตามคณภาพนำาเชอ

สรปผลการดำาเนนงานในฤดผสมพนธ ป พ.ศ.2551 ตรวจพบภาวะไมเปนสด (Anestrus) และไมตกไข (Anovulation) ในแพนดายกษเพศเมย : การตรวจพบภาวะดงกลาวจงทำาใหไมสามารถดำาเนนการผสมพนธในฤดผสมพนธ ประจำาป พ.ศ. 2551 ได ซงสามารถเกดจากหลายสาเหต ประกอบดวย

• เนองจากธรรมชาตของแพนดายกษ : จากรายงานของ Zhang และคณะ ในป พ.ศ. 2547 พบแพนดายกษเพศเมยเกดภาวะไมตกไข โดยไมมความผดปกตของระบบสบพนธ ซงจะพบวาแพนดายกษจะขบฮอรโมนเอสโตรเจน และโปรเจสเตอโรนในระดบมาตรฐานตลอดทงป ไมมการเปลยนแปลงและสามารถกลบมามวงรอบเปนสดตามปกตไดในฤดผสมพนธถดไป ปรากฎการณนมโอกาสเกดไดรอยละ 7 ของประชากรแพนดายกษเพศเมยโตเตม

วย สำาหรบแพนดายกษเพศเมยทเลยงในสวนสตว

เชยงใหมจงอาจเกดปรากฎการณดงกลาวขางตนในฤดผสมพนธของป พ.ศ. 2551 น

• เนองจากเกดภาวะความเครยด : สงแวดลอมทเปลยนแปลงอยางรวดเรว เชน เสยงรบกวนจากงานกอสราง อณหภมทสงผดปกต จะสงผลทำาใหแพนดายกษเกดความเครยดและมการหลงฮอรโมนคอรตซอล หากเกดความเครยดเรอรงกอาจสงผลกระทบตอระบบสบพนธ โดยจากการตดตามระดบฮอรโมนคอรตซอลของแพนดายกษเพศเมยตลอดระยะ เวลาทผานมาพบวา คาเฉลยของระดบคอรตซอลในอจจาระปรบสงขนในป พ.ศ. 2551 ทเรมมการกอสราง และสงคอนขางชดเจนในชวงเดอนเมษายน พ.ศ. 2551 ทมอากาศรอนจด

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

การดำาเนนงานในฤดผสมพนธป พ.ศ.2552

เนองดวยในฤดผสมพนธป พ.ศ. 2551 ทผานมา หลนฮย แพนดายกษเพศเมย หยดวงรอบการเปนสด โดยไมทราบสาเหตทแนชด และซงสงผลกระทบตอชวงชวง แพนดายกษเพศผ ทตรวจพบวามการหลงนำาเชอทมความเขมขนของอสจลดนอยลงอยางชดเจน ดงนน ในฤดผสมพนธหมแพนดาป พ.ศ. 2552 น ทมงานโครงการวจยและจดแสดงหมแพนดาฯ จงเตรยมความพรอม และวางแผนหาแนวทางปองกนปญหาในดานตางๆ ทอาจจะเปนสาเหตของภาวะการหยดวงรอบการเปนสดของแพนดาเพศเมย ประกอบดวย

1. ปองกนการเกดภาวะความเครยดจากสงแวดลอม เชน ปรบอณหภมสงแวดลอมใหเหมาะสมกบการอยอาศยของหมแพนดา จดโปรแกรมการทำา En-richment เพอลดการเกดความเบอหนาย และเบยงเบนความสนใจในเสยงตางๆ ของสงแวดลอม สำาหรบปญหาในเรองเสยงจากงานกอสรางนาจะลดลงเนองจากงานกอสรางอาคารใหมจะแลวเสรจกอนเขาสฤดผสมพนธในป พ.ศ. 2552

2. ลดโอกาสการเกดภาวะขาดพลงงานในอาหาร

ตารางท 7 คณคาทางอาหารของไผแตละสายพนธ

รายการทดสอบ ไผตง ไผหยก ไผลตโตเฟย ไผมากนอย หนวย

พลงงานรวม 250.96 249.87 244.86 188.37 Kcal/100 g

ไขมน 1.59 1.28 1.76 1.61 g/100 g

โปรตน 8.41 5.73 6.16 6.62 g/100 g

เถา 5 8.8 9.61 3.9 g/100 g

ความชน 39.58 34.68 35.84 55.14 g/100 g

คารโบไฮเดรต 45.42 49.51 46.63 32.73 g/100 g

สรปการดำาเนนงานผสมพนธหมแพนดา พ.ศ. 2552

1. หลนฮยแสดงอาการเปนสดเรวขนกวาในป พ.ศ. 2550 ซงยงคงอยในฤดการผสมพนธของแพนดาทวไป

๓๓

ตรวจคณคาทางอาหารในภายหลง พบวา ไผพนธ มากนอย และลโตเฟย มคณคาทางอาหารนอย จงทำาใหแพนดาเพศเมยอยในภาวะพลงงานในอาหารไมสมดล (Negative energybalanced) และอาจตอบสนองโดยการไมมวงรอบการเปนสด

โดยคดเลอกสายพนธไผทใหพลงงานมากทสด คอ ไผตง นำามาใชเปนอาหารใหแพนดายกษเปนหลก สำาหรบไผสายพนธอนๆ ประกอบดวย ไผหยก ไผลโตเฟย ไผเลยง จะใหเปนไผเสรม โดยใหจำานวนนอยกวาในแตละวน เนองจากมคณคาทางอาหารนอย (ตารางท 7) และแพนดายกษควรกนไผเฉลยตอวนไมตำากวา 10 กโลกรมตอตวตอวน จากการปรบเปลยนไปใชไผตงดำา เปนหลก พบวาแพนดายกษทงสองตวชอบสายพนธนมากกวาสายพนธอนๆ และสามารถกนไผไดด ในปรมาณใกลเคยง 10 กโลกรม โดยทางทมงานจะเนนการใหใบไผใหมากทสดเทาทจะหาได เนองจากในใบไผเปนแหลงของโปรตนทแพนดาจะนำาไปใชประโยชนไดด

3. เปาหมายการควบคมนำาหนกในฤดผสมพนธ สำาหรบแพนดายกษเพศเมย ควรมนำาหนกระหวาง 110 - 115 กโลกรม แพนดายกษเพศผควรมนำาหนกระหวาง 130 - 135 กโลกรม จากการดำาเนนงานสามารถ เพมนำาหนกใหหลนฮย อยในระดบ 105 - 110 กโลกรม และควบคมนำาหนกชวงชวง อยในระดบ 130 - 135 กโลกรม ไดกอนเขาสฤดผสมพนธ

4. ตดตามสขภาพภายในโดยการเจาะเลอดตรวจวเคราะหทางหองปฏบตการ เปนระยะตลอดทงป ไมพบภาวะความผดปกตใดๆ สขภาพสมบรณแขงแรง

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

2. การแสดงพฤตกรรมการเปนสดของหลนฮยในฤดผสมพนธป พ.ศ. 2552 เกดขนลาชา พบการรองเสยงแพะ (goat sound) และการรองเสยงสง (Chirp sound) เดนถอยหลง ยกหางใหชวงชวง ภายหลงจากตกไข ไมพบพฤตกรรมการปายกลน และไมสามารถใชการแสดงพฤตกรรมในการกำาหนดวนผสมพนธไดเนองจากพฤตกรรมไมชดเจน

3. ระดบของเอสโตรเจนในปสสาวะโดยเฉพาะในชวงระยะการเปนสดปรบระดบสงขนอยางชดเจน แตกตางจากในฤดผสมพนธป พ.ศ. 2550

4. ไมสามารถกระตนใหชวงชวงสนใจการผสมพนธตามธรรมชาตได แมหลนฮยจะมพฤตกรรมยอมรบการผสมพนธอยางชดเจน

5. ทมงานดำาเนนการผสม เทยมใหกบหลนฮยจำานวน 2 ครง ทงสองครงสามารถดำาเนนการเสรจสมบรณเรวกวาในป พ.ศ. 2550 โดยมรายละเอยดดงน• การผสมเทยมครงท 1 ดำาเนนการไดภายใน 18

ชวโมงหลงการตกไข• การผสมเทยมครงท 2 ดำาเนนการเสรจสมบรณได

ภายใน 8 ชวโมงหลงการตกไข

6. จากแนวโนมการเปลยน แปลงของฮอรโมน เอสโตรเจน และโปรเจสเตอโรนในป พ.ศ. 2552 มแนวโนมแตกตางจากในป พ.ศ. 2550 อยางชดเจน ซงอาจเกดไดจากหลายกรณ ประกอบดวย• หลนฮยเจรญเตบโตมากขน ทำาใหสามารถสราง

ฮอรโมนเพศในปรมาณทสงขน• จากแนวโนมการเปลยนแปลงฮอรโมนทแตกตางไป

จากแนวโนมทผานอยางมาก อาจเกดไดจาก หลายสาเหต ประกอบดวย

การจดการภายหลงผสมพนธหมแพนดา

1. ลดโอกาสการเกดภาวะความเครยดตอหลนฮย ประกอบดวย• ลดการเกดเสยงทไมคนเคยภายในทอยอาศยของ

แพนดา เชน หามพเลยงใชโทรศพทภายในทอยของแพนดา แจงใหนกทองเทยวทราบถงสาเหตของการงดใชเสยงในสวนจดแสดงหมแพนดา

• ไมเปลยนแปลงการจดการตางๆ คงโปรแกรมการทำางาน เวลาการใหอาหารใหเหมอนเดม

รายงานการตดตามการตงทองและการคลอดของแพนดาเพศเมย ประจำาป พ.ศ. 255236 วน หลงผสมเทยม (23 มนาคม พ.ศ. 2552)

ภายหลงจากผานฤดการผสมพนธ หลนฮย ไดหยดอาการกระวนกระวาย รองเสยงแพะลงอยางในวนท 20 กมภาพนธ พ.ศ. 2552 พบเพยงอาการหงดหงดเลก

๓๔

• เปดประตเชอมระหวางคอกกก และสวนจดแสดงใหหลนฮยสามารถเลอกบรเวณทตองการอยไดดวยตวเอง

• ใหหลนฮยกนไผเตมท ไมจำากด และเนนการกนใบไผ เพอเพมปรมาณโปรตนในอาหารใหกบหลนฮย

2. ตดตามภาวะการตงทองของหลนฮย• ตรวจวเคราะหฮอรโมนโปรเจสเตอโรนในปสสาวะ

วนละ 1 ครง โดยใหพเลยงเกบตวอยางปสสาวะวนละ 2 ครง เชา-เยน

• ตรวจหาตวออนโดยใชเครองอลตราซาวนด 30 วนภายหลงผสม โดยตรวจในอตรา สปดาหละ 1 ครง เพมความถในการตรวจ สปดาหละ 2 ครง 100 วนภายหลงผสม และตรวจวนละครง เมอพบระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนในปสสาวะมระดบลดลง หรอเขาใกลระยะ 150 วนหลงผสม

• ตดตามพฤตกรรมการตงทอง และการคลอด โดยจดทำาแบบฟอรมการบนทกพฤตกรรมเฉพาะ ประกอบดวย พฤตกรรมการแยกตว การเลยอวยวะเพศ และอนๆ

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก นอย เนองจากตองการกนไผมากขน สขภาพปกต ไมพบ

พฤตกรรมทเปลยนแปลงไปจากปกต ผลการวเคราะหฮอรโมนตางๆ จากปสสาวะยงไมพบการเปลยนแปลงทชดเจน ฮอรโมนเอสโตรเจนซงเปนฮอรโมนในระยะการเปนสด ไดลดลงสระดบมาตรฐานท < 5 นาโนกรมตอ มลลกรมครเอทนน และคงระดบไมเพมขน สำาหรบฮอรโมนโปรเจสเตอโรน ซงเปนฮอรโมนทบงบอกการตงทองพบการเปลยนแปลงระดบมาตรฐาน จากเดมกอนเขาสระยะการผสมพนธจะพบในปรมาณ 7.19 นาโนกรมตอมลลกรมครเอทนน ในระยะนคาเฉลยระดบมาตรฐานเพมสงขนเปน 33.38 นาโนกรมตอมลลกรมครเอทนน อธบายไดวา ฮอรโมนโปรเจสเตอโรนทเพมสงขนน เปนฮอรโมนทสรางจากรงไขภายหลงมการตกไข จงยงไมสามารถบงบอกถงการตงทองไดหากมการตงทองจรง หรอทองเทยม จะมการเพมขนของฮอรโมนโปรเจสเตอโรน 10-20 เทาจากระดบมาตรฐาน โดยการตดตามฮอรโมนโปรเจสเตอโรนนไมสามารถแยกแยะภาวะตงทองจรงจากการตงทองเทยมไดเนองจากจะพบการเปลยนแปลงของฮอรโมนเหมอนกน ดงนน จงตองมการตรวจอลตราซาวนดเพอยนยนหาตวออนอกครงหนง ซงโดยปกตแลวลกหมแพนดามขนาดเลกมาก จงทำาใหวนจฉยการตงทองไดยาก บางครงพบเมอใกลคลอด บางครงตรวจไมพบ แตพบการคลอดในเวลาตอมา

โดยสรปสถานการณในระยะหลงผสม 36 วน ในระยะนยงไมพบการตงทองของหมแพนดายกษหลนฮย ซงยงตองตดตามตอไป ดวยวธการตรวจวดระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนในปสสาวะควบค ไปกบการตรวจดวยเครองอลตราซาวนดเพอหาตวออน โดยปกตสามารถหาตวออนดวยเครองอลตราซาวนดไดภายหลงเกดการฝงตว ซงในหมแพนดาจะใชเวลานอยทสดในการรอการฝงตวคอประมาณ 2 เดอนหลงการปฏสนธ จงจะสามารถเรมตรวจหาดวยเครองอลตราซาวนด ได แตเนองจากขนาดตวออนทเลกมากจงอาจยงคงหาพบไดยาก ดงนน คาดการณวาจะสามารถตดตามการตงทองได เมออายทองไมตำากวา 4 เดอน คอ ประมาณกลางเดอนมถนายน พ.ศ.2552 หากมการตงทองอาจพบการคลอดในชวงประมาณเดอนกรกฎาคม - สงหาคม พ.ศ.2552 (เวลาทระบเปนเพยงระยะเวลาคาดการณ อาจคลาดเคลอนไปจากความเปนจรงไดเนองจากแพนดา

ยกษ มความผนแปรของระยะเวลาการตงทองสง บางตวตงทองเพยง 85 วน บางตวตงทองนาน ถง 180 วน ดงนน ทมงานจงคาดการณโดยใชคาเฉลยของการตงทองคอ 150 วน)

71 วน หลงผสมเทยม (30 เมษายน พ.ศ.

2552)

ภายหลงผสมพนธหลนฮย กนไผไดเพมมากขนอยางเหนไดชด จากเดมเฉลยประมาณ 8 กโลกรมตอวน หลงผสมหลนฮยกนไผเฉลยประมาณ 15 กโลกรมตอวน และมพฤตกรรมปกต โดยระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนเพมขนเปนลำาดบ

ภายหลงผสมพนธ 60 วน ระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนในปสสาวะมคาเฉลยเพมขนมากกวา 100 นาโนกรมตอมลลกรมครเอตนน ภายหลงผสม 67 วน เรมพบพฤตกรรมการกนไผลดลงรอยละ 50 และพฤตกรรมการนอนเพมมากขน สอดคลองกบระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนทเพมสงเขาใกลระดบ 200 นาโนกรมตอมลลกรม

๓๕

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

ครเอตนน ซงการเปลยนแปลงนถอเปนการเปลยน แปลงเขาสระยะทสองภายหลงผสม โดยสามารถพบการเปลยนแปลงดงกลาวไดในแพนดาเพศเมยทเกดภาวะตงทองจรงและตงทองเทยม จำาเปนตองใชการวนจฉยเพมเตมจากการตรวจอลตราซาวนดเพอยนยนการพบตวออนฝงตวอกครงหนง โดยในระยะนการตรวจหาตวออนดวยการใชเครองอลตราซาวนดยงคงอยในระยะทพบตวออนไดยาก เนองจากตวออนของหมแพนดายกษมขนาดเลกมาก จงจำาเปนตองรอระยะเวลาตอไป

82 วน หลงผสมเทยม (11 พฤษภาคม พ.ศ.2552)

ในระยะนหลนฮยมพฤตกรรมการนอนเพมมากถง 20 ชวโมงตอวน และมอาการเบออาหาร กนไผไดนอย มกจะใชเวลาสวนใหญในการหลบนอนตามลำาพง ไมชอบเสยงดง และแสดงอาการหงดหงดงายโดยรองเสยงคลายนก ระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนในปสสาวะเพมสงขนอยางชดเจนปจจบนมคาเฉลยทระดบ 440

นาโนกรมตอมลลกรมครเอทนน ซงการเปลยนแปลงน ถอเปนการเปลยนแปลงในระยะทสองภายหลงผสม โดยหลนฮยไดเรมมการเปลยนแปลงเขาสระยะนนานประมาณ 3 สปดาหทผานมา ในระยะน เปนระยะทรางกายของแมแพนดาจะสรางฮอรโมนโปรเจสเตอโรน ออกมาจำานวนมากเพอกระตนใหมการหนาตวของผนงมดลก เตรยมพรอมสำาหรบการฝงตวของตวออนทปฏสนธแลวภายหลงผสมพนธ และเปนระยะทอาจตรวจพบไดดวยการตรวจอลตราซาวนด โดยจะสามารถตรวจพบไดภายหลงจากตวออนฝงตวบนผนงมดลกเรยบรอยแลว เนองจากตวออนจะหยดการลองลอยภายในปกมดลก ชวยใหสามารถตดตามไดจากการ อลตราซาวนด

ผลการตรวจดวยเครองอลตราซาวนดไมพบการเจรญของตวออนและถงนำาครำาทชดเจน พบเพยงการเคลอนไหวเปนจงหวะคลายการเตนของหวใจ ซงลกษณะเชนน สามารถเปนไปได 2 กรณคอกรณท 1 คอการเตนของหวใจของตวออนทกำาลงพฒนา ซงเปนตวออนทมขนาดเลกมากจงไมสามารถมองเหนการเปลยนแปลงขนาดของตวออนได และกรณท 2 คอเปนการขยายขนาดของเสนเลอดทมาเลยงบรเวณมดลก ซงในระยะนฮอรโมนโปรเจสเตอโรนจะกระตนใหหลอดเลอดทมาเลยงมดลกขยายขนาดมากขน เพอนำาสารอาหารมาหลอเลยงบรเวณมดลกใหพรอมสำาหรบตวออนทจะฝงตว ดงนนในระยะนยงคงเปนระยะวกฤตททางทมงานจะตองตดตามการตงทองอยางตอเนอง และจะตองระมดระวงไมใหเกดเหตการณทอาจสงผล กระทบตอหลนฮย โดยเฉพาะเรองเสยง

กราฟแสดงการ เปล ยนแปลงระดบฮอรโมนโปรเจสเตอโรนในปสสาวะของแพนดายกษเพศเมยพบการเปลยนแปลงของระดบมาตรฐานของฮอร โมนในปสสาวะ ซงยงไมบงชถงภาวะการตงทอง

๓๖

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

พฤตกรรมในชวงกอนคลอดของแพนดายกษเพศเมย หลนฮย

รายงานการคลอดลกของแพนดายกษหลนฮย

ผลจากการตดตามการตงทองของหลนฮยอยางใกลชดทผานมา แมวาจะไมสามารถยนยนไดแนชดวาหลนฮยตงทองจรงหรอไม เนองจากภาพจากการ อลตราซาวดนทตรวจพบไมชดเจน มบางภาพอาจสงสยได จำาเปนตองใชอปกรณททนสมยมากขนในการตรวจวนจฉย ซงในขณะททมงานอยในระหวางการตดตอประสานงานขอยมอปกรณ พบวามการลดระดบลงของ ฮอรโมนโปรเจสเตอโรน การลดลงอาจเปนกระบวนการการคลอด หรออาจเปนการสนสดระยะการตงทองเทยม เนองจากไมเจอตวออนในการอลตราซาวดน ในระยะททมงานตรวจพบการลดลงของฮอร โมน โปรเจสเตอโรน จงไดเตรยมกระบวนการเฝาคลอด โดยการงดการจดแสดงหลนฮย ใหหลนฮยนอนในคอกทจดไวเปนคอกคลอดตลอด 24 ชวโมง

ในวนท 27 พฤษภาคม พ.ศ.2552 ตงแตเวลาประมาณเทยงคนเศษ หลนฮย เรมมการเลยอวยวะเพศอยางตอเนอง สลบกบการปายกลน การกนอาหารลดนอยลงอยางเหนไดชด โดยมการเลยอวยวะเพศตดตอกนเปนเวลาหลายชวโมง จากนนในชวงเวลาประมาณ 8.00 น. ซงเปนเวลาทเจาหนาทจะนำาหลนฮยเขากรงบบเพอตรวจสขภาพตามปกต ปรากฏวาหลนฮยไมยอมเขากรงบบเหมอนเชนเคย แตกลบสนใจแตการเลยอวยวะเพศ และเรมมพฤตกรรมการเบง เกรงบรเวณหนาทองเปนระยะๆ ตงแตเวลาประมาณ 8.30 น. โดยทงระยะหางระหวาง 20 นาทตอการบบตวหนงครง และเพมความถในการเกรงหนาทองมากขนเปนระยะทกๆ 15 และ 10 นาทตามลำาดบ จนเวลา 10.39 น. หลนฮยยนในทาโกงโคง เบงและคลอดลกออกมาบนพนหอง ลก

แพนดาดน และรองเสยงดง หลนฮยหนมาดม จากนนจงใชปากคาบลกเพอวางไวบนหนาอก ซงเปนพฤตกรรมทแสดงถงหลนฮยมความสนใจเลยงลกไดเปนอยางด จงสามารถสรประยะการตงทองของหลนฮยในป พ.ศ.2552 ไดวาหลนฮยตงทองนาน 97 วน สามารถคลอดลกไดตามธรรมชาต และสามารถเลยงลกไดเอง

ภายหลงจากคลอด 3 ชวโมง เจาหนาทสามารถแยกลกแพนดาเพอตรวจสขภาพชงนำาหนกลกแพนดาหนก 235 กรม ลำาตวยาว 17.50 เซนตเมตร หางยาว 5.5 เซนตเมตร ไมมบาดแผลทผวหนง ขนเปนสขาวตลอดทงตว ทองปอง บงบอกถงการไดดดนมแลว สงเกตอวยวะเพศพบวาเปนเพศเมย สขภาพลกแพนดาสมบรณแขงแรง มพฒนาการตางๆ รวดเรวกวาแพนดาทวไป ประกอบดวย

• มสดำาเกดขนทอายเพยง 4 วน โดยเกดขนทบรเวณใบหเปนตำาแหนงแรก ซงโดยทวไปแพนดามกจะเกดสดำาในชวงอาย 7 – 10 วนเปนตนไป

• เปนแพนดาตวแรกทเกดในป พ.ศ.2552 และเปนแพนดาตวเดยวในป พ.ศ.2552 ทเกดนอกประเทศจน ซงทผานมาพบแพนดาทคลอดในเดอนพฤษภาคมนอย

• แพนดานอยเรมลมตาทอาย 38 วน ซงโดยทวไปแพนดา จะลมตาทอายเฉลย 45 วน

• อตราการเพมนำาหนก และการเจรญเตบโตคอนขางเรว เมอเทยบกบแพนดาทวไป ปจจบนมสขภาพ สมบรณแขงแรง

๓๗

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

๓๘

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก

๓๙

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

โครงการอนรกษพนธสตวปาหายากของโลกตามพระราชเสาวนยและเฉลมพระเกยรต

สมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถเนองในวโรกาสมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๗๘ พรรษา

ผนปากวาง สดขอบ เขยวขจ เคยเปนท มสตวปา มาเยองยางกลมฝงโขลง สรรพสตว มลายจาง ลวนแลวพราง พรากจาก ฟากพนม ละมงไทย จากไป ใหโหยหา หายหนาตา ปาไทย ไมสขสมกระเรยนไทย เคยขนรอน ในสายลม ตองอกตรม ซมเศรา เจาจากกน แมวปาไทย วงไหว ในไพรศร ดไมด จะสลาย มลายพนธองคการรฐ การสวนสตว จกมงมน แหลงทยน มนให สตวปาคง หวงใหเขา เนาในปา พนาศร หวงเจาม มคฟา อยางยนยงหวงใหเขา เหลาสรรพสตว เดนในดง หวงประสงค จงเจา ดำารงพนธ พระบารม สดแท แททสด บรสทธ สดภมใจ คนไทยนนสมเดจฯ ทรง บงช เสาวนยมน อนรกษพนธ สตวพชปา ใหยงยน จงกอเกด หลายหลาก มากโครงการ ทประสาน งานรกษสตว ใหฟฟนหวงพระบารม โปรดเกลา ใหสตวคน ในไพรพน ภมใจ ไทยทำาเอง การผสมเทยม ละมง นกกระเรยน เราพากเพยร เรยนร อยางรบเรงรอยบากบน พนเพยร รวมบรรเลง กระฉบกระเฉง เรงมอ ถอธงชย การเพาะเลยง เนอเยอ แมวเสอปา ตองพงพา เทคโน โลยใหญตองอาศย ความรสง ละเมยดละไม อาศยใจ ใจส สอดทน ไอวเอฟ เอมบรโอ ใชโกหร ลวนพรงพร พฒนา ปฏสนธคนควาหา ทกแหลงหลา ทวสกล เพอผลตผล ผลตสตว ใหไดยล งานแพนดา วจย ใหกระฉอน ทเมองรอน อยางไทย ไมขดสนเปนทเดยว ทจน เชอกมล เชอมใจคน จนไทย ใหยนนาน พระราช เสาวนย มตอเนอง ใหชวยเรอง เครองหอม กรนสนานเพาะเลยงชวย ชะมดเชด ยงยนนาน อยาใหพราน พาลไปจบ บงคบใจ จงโปรดให ใฝแสวง แหลงศกษา รบเรงหา เรงผสม และผลตไขจนไดลก ไดหลาน เจรญวย ทรงหวงใย เมตตา มาเนนนาน ณ องคการ สวนสตว จงหวดเชยงใหม ทรวมใจ ใจรวม รอยประสานนอมถวาย โครงการ ดงใจปราน เพอกราบกราน เฉลมพระเกยรต พระราชน สรรพสตว ในโครงการ ลวนลำาคา อกวชา ทเลอกใช ยากเหลอทสมพระเกยรต บารม องคราชน สมกบท ทไทยภกด รกพระองค

๔๐

นาย สเมธ กมลนรนาถผอำานวยการสวนอนรกษ วจย และการศกษา

องคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภ

โครง

การอ

นรกษ

พนธ

สตวป

าหาย

ากขอ

งโลก กตตกรรมประกาศ

๔๑

ขอขอบคณ

กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

สำานกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

สำานกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต

คณะสตวแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

คณะสตวแพทยศาสตร และคณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

คณะสตวแพทยศาสตร มหาวทยาลยมหดล

คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม

กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช

โครงการอนรกษพนธสตวป

าหายากของโลก

๔๒

องคการสวนสตว ในพระบรมราชปถมภกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม