ประวัติศาสตร์นาฏกรรมพม่า

1 | P a g e เอกสารประกอบการสอนรายวชา TPA4301 (TP336) ประวตการละครตะวนออก (History of Oriental Play) อาจารย�ธรรมจกร พรหมพ�วย สาขาวชานาฏกรรมไทย คณะศลปกรรมศาสตร� มหาวทยาลยรามคาแหง, ๒๕๕๖

ประวตศาสตร)นาฏกรรมพม-า (เมยนมาร)) Burmese Dance History (800 AD - 2020 AD)

ศาสตราจารย�กตตคณ ดร.สรพล วรฬห�รกษ�

ราชบณฑต สาขานาฏกรรม บรรณาการนกดนตรชาวพย-มอญ ค.ศ.๘๐๐ (พ.ศ.๑๓๔๓) มถนายน ค.ศ.๘๐๑ (พ.ศ.๑๓๔๔) - กมภาพนธ� ค.ศ.๘๐๒ (พ.ศ.๑๓๔๕) พงศาวดารราชวงศ�ถงฉบบใหมI ทเรยกวIา ซนถงซ (Hsin-Tang-Su) บนทกไว�ถงเรองเมอพมIาตดตIอกบจน วIา พระราชาชาวพยแหIงนครรฐศรเกษตร ได�รบคาสงจาก อเหมาซน (I-Mao-Sun) แมIทพจนทมาปกครองนIานเจ�า ให�สIงบรรณาการไปยงราชสานกราชวงศ�ถง ณ เมองฉางอาน (เมองหลวงในขณะนน) พร�อมด�วยนกดนตรชาวพยและนกดนตรชาวมอญ คณะของแมIทพจนจากนIานเจ�านาขบวนบรรณาการพร�อมด�วยนกแสดงชาวพย ๓๕ คน เข�าเฝYาแสดงหน�าพระทนง สIวนหนงของเครองบรรณาการประกอบด�วย พณหวพญานาค แคน และกลองห�มด�วยหนงง สาหรบนกแสดงแตIงกายด�วยผ�าไหมปนฝYาย และผ�าป[านไหม ประดบรIางกายด�วยเครองทองและอญมณ การแสดงเรมต�นด�วยหวหน�าคณะชาวพยถวายรายงาน จากนนกมการขบร�องและฟYอนราจากเรองราวในพทธศาสนา นกแสดงชายมสกตามรIางกาย ออกฟYอนราเปนกลIมๆ กลIมละ ๒-๑๐ คน ตIางฟYอนราด�วยการค�อมศรษะทประดบด�วยชฎาดอกไม� และโลดแลIนไปด�วยทIาทางของมงกรหรอง ในตอนจบนกแสดงพยทกคน พร�อมด�วยนกแสดงของแมIทพอเหมาซนตงแถวถวายบงคมเปนอกษรจนวIา "น-านเจ:าถวายดนตรสวรรค)" จกรพรรดเต�อซง (Dezong) (พ.ศ.๑๓๓๒-๑๓๔๘) โปรดการแสดงมาก จงตงหวหน�าคณะของพยให�มตาแหนIงขนนางผ�น�อย และให�จนเป^นไมตรกบพย แตIเมอถง ค.ศ.๘๓๒ (๑๓๗๕) นIานเจ�าโกรธทพมIาไมIยอมอIอนน�อมจงบกทาลายล�างอาณาศรเกษตรลงราบคาบ กองทพจนไมIอาจชIวยเหลอได�เพราะอยIไกลเกนไป พยกหมดอานาจลง พวกพมIาทเข�มแขงกวIาจงยดครองแตIนนมา


อาณาจกรศรเกษตร ประมาณ ๔๐๐ ป ก!อนครสต�ศกราช (พ.ศ.๑๐๐-๖๐๐) อาณาจกรศรเกษตร หรอตรเขตยา (Thayekhitttaya) เปนนครรฐทรIงเรองของพมIา เปนชมทางการค�าทางบกระหวIางจนใต�กบอนเดย มตานานกลIาววIาพระอนทร�เป^นผ�สร�างขนททางตอนเหนอของพมIา ประชาชนนบถอศาสนาฮนด นกายวษณเวท และพทธศาสนา ลทธมหายาน มการสIงราชทตไปยงราชสานกจน จากหลกฐานทางโบราณคดพบวIา ศรเกษตรเป^นเมองขนาดใหญI สณฐานเป^นวงกลม จากการขดค�นพบเทวรปทรงเครองทงดงามมาก พระพทธรปทรงเครอง เครองประดบเงน ทองและอญมณจานวนมาก ทสาคญมการขดพบตkกตาสารดสงประมาณ ๑๐ เซนตเมตร ๓ ตวเป^นนกดนตร เป[าขลIย ตกลอง และตฉง เปนนกราตวหนง และเป^นคนแคระแบกถงอกตวหนง จากหลกฐานเหลIานอาจอนมานได�วIา นาฏกรรมในสมยอาณาจกรศรเกษตรมความสาคญมากตIอสงคม มความงดงามและอาจมพฒนาการจนถงเปนงานศลปกรรมชนสง มศลปmนทเชยวชาญเฉพาะทาง ตIอมาใน ค.ศ.๘๓๒ (พ.ศ.๑๓๗๕) กองทพจนจากนIานเจ�าบกเข�ามายงอาณาจกรศรเกษตร นครรฐกเรมเสอมลง เกดรฐใหมIคอ อาณาจกรพกาม

ภาพ : ตkกตาสารด รปนกดนตร นกรา และคนแคระ ขดพบบรเวณเจดย�ปยามา (Payama)


ค.ศ.๘๓๕ (พ.ศ.๑๓๗๘) เมองทIาโตน (Thaton) หรอเมองสะเทม/สธรรมวด เป^นนครรฐเกIาแกIของชาวมอญ ในชIวงครสต�ศตวรรษท ๙-๑๐ ตงอยIทางพมIาตอนใต� ชาวมอญนนนบถอพทธศาสนาเถรวาท ได�ตกเปนเมองขนของอาณาจกรพกามเมอประมาณครสต�ศตวรรษท ๑๑ นาฏกรรมในเมองทIาโตนและเมองของชาวมอญอนๆ เชIน เมองแปร นIาจะมรปแบบแตกตIางไปจากนาฏกรรมรปแบบพนถนของพมIา เพราะตIางเชอชาตและตIางวฒธรรมกน โดยทยงมได�มการตดตIอแลกเปลยนวฒนธรรมกน

คนเถอนทางใต: ค.ศ.๘๖๐-๘๗๑ (พ.ศ.๑๔๐๓-๑๔๑๔) บนทกเรอง "คนเถอนทางใต�" ของหมานซเฉยวฉ (Man-Shu-Chiao-Chu) กลIาวไว�วIา มชนชาตมอญ ณ เมองมเชน (Michen) ชอบดมสราและฟYอนรากบเสยงกลองซงแขวนไว�ทหวและท�ายเรอน


ราชวงศ)พกาม ค.ศ.๑๐๔๔-๑๒๘๗ (พ.ศ.๑๕๘๗-๑๘๓๐)

พกาม หรอบากน (Bagan) หรอปะกน (Pagan) เปนอาณาจกนทางตอนเหนอของพมIา มอกชอหนงวIา อรมฑณประ (Arimaddanapura) สร�างขนเมอประมาณครสต�ศตวรรษท ๘-๙ (พทธศตวรรษท ๑๓-๑๔) โดยพวกพยทหลบหนจากรกรานของนIานเจ�าเข�ามายงอาณาจกรศรเกษตรแล�วมารวมกบชาวพมIาในชนหลง อาณาจกรพกามตงอยIในพนทกงทะเลทรายหIางจากทราบลIมเจ�าเซ (Kyawsae) จงสามารควบคมแหIงเกษตรกรรมทใหญIทสดไว�ได� รวมไปความสะดวกในการคมนาคมทงทางนาและทางบก ทาให�อาณาจกรพกามเจรญขนอยIางรวดเรว พระเจ�าอโนราธา (Anawratha) เปนกษตรย�ผ�ยงใหญIทสามารถรวบรวมนครรฐตIางๆ ทางพมIาเหนอเข�าไว�ด�วยกน ชาวพกามนบถอผ ฮนด และพทธศาสนามหายาน ใน ค.ศ.๑๐๕๙ (พ.ศ.๑๖๐๒) พระเจ�าอโนรธาได�ยกทพไปชIวยมอญทถกกองทพขอมรกรานทเมองตะนาวศร พระเจ�าอโนรธาจงได�อาราธนาพระภกษมอญ นาม ชนอรหน (Shin Arahan) ให�เข�ามาเผยแพรIพทธศาสนาเถรวาทยงพกาม พระเจ�าอโนรธาศรทธาในพทธศาสนาอยIางมาก จงได�ขอพระไตรปmฎกจากพระเจ�ามนหะ (Manuha) แหIงมอญเมองทIาโตน แตIถกปฏเสธ พระเจ�าอโนรธาจงยกทพลงมาตเมองทIาตอน แล�วอญเชญพระไตรปmฎกไปพร�อมกบพระเจ�ามนหะ ชาวมอญ ชIาง ครและศลปmนเป^นจานวนมาก พม-าจงรบเอาภาษาและวฒนธรรมมอญมาแต-ครงนน ศลาจารกยคพกาม หลายหลกมคาวIา พนธระ (Pantara) อนเปนภาษามอญ ซงพมIาใช�เปนคารวมเรยกทงนกดนตรและนกแสดง ตIอมาพมIาเรยกนกดนตรวIา ทฉนเท (Thi Chinthe) และเรยกนกแสดงวIา คาเฉเท (Kachathe) เหลIานกแสดงแตIงหน�าด�วยแปYงสกดจากไม�หอม เขยนคว และขอบตา มหาวหารอนนดาทเมองพกาม ปรากฏภาพจตรกรรมฝาผนงเรองราววถชวตคนในสมยพกาม รวมทงรปการแสดงละคร (แตIไมIปรากฏวIาเลIนเรองรามเกยรต)1

1 Noel F, Singer, สเนตร ชตธรานนท� และธรยทธ� พนมยงค� แปลและเรยบเรยง, “รามเกยรตในราชสานกพมIาไปจากกรงศรอยธยา” ใน พม-าอ-านไทย : ว-าด:วยประวตศาสตร)และศลปะไทยในทศนะพม-า. พมพ�ครงท ๔ (กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๕), หน�า ๑๑๕.


ภาพ : จตรกรรมฝาผนงทมหาวหารอนนดา เมองพกาม

ใน ค.ศ.๑๒๕๓ (พ.ศ.๑๗๙๖) กองทพมองโกลทเข�าครอบครองจนและตงราชวงศ�หยวน (Yuan) หรอหงวน นาโดยกบไลขIาน ได�ยกทพลงมาไลIพวกราชวงศ�ซ�อง (Sung) หรอสง และบงคบให�กษตรย�พกามไปเข�าเฝYาจกรพรรดแหIงมองโกล แตIพกามปฏเสธถง ๒ ครง กองทพมองโกลจงเข�าโจมตพกามอยIางหนกในสมยพระเจ�านรสหบด (Nawrathihboti) ทาให�อาณาจกรพกามพIายแพ�และลIมสลาย พระเจ:าอโนรธา ค.ศ.๑๐๕๗ (พ.ศ.๑๖๐๐) พระเจ�าอโนรธาแหIงพมIาบกเมองทIาโตน และเทครวมอญ ไปยงเมองพกามอนเป^นนครหลวงของตน บรรดานกแสดงราชสานกมอญกถกกวาดต�อนไปด�วย ทาให�อาจกลIาวได�วIา เวลานนนาฏกรรมของเมองพกามเปนการผสมผสานระหวIางศลปะพย พมIา และมอญ มการกลIาวถงการตงศนย�ฝ�กการแสดงขน เรยกวIา "กามาวตปวยจอง" (Gamawati Pwe Kyaung) ศนย�เหลIานดาเนนการโดยพระสงฆ�ในพทธศาสนา นกายอาร (Ari) การแสดงประกอบด�วยเนอหาทงทางโลกและทางธรรม ด�วยการขบร�อง ฟYอนรา และการบรรเลงดนตร นาฏกรรมมความเฟ��องฟ ดงปรากฏในภาพเขยนและภาพแกะสลก ดงหลกฐานภาพแกะสลกนกดนตรและนกแสดงตามบานประตของพระมหาเจดย�ชเวซกอง (Shwezigon) สร�างในสมยพระเจ�าอโนรธา รปลกษณะการฟYอนราละม�ายคล�ายไปทางอนเดย


ภาพ : พระมหาเจดย�ชเวซกอง (Shwezigon) เมองพกาม

ค.ศ.๑๐๙๓ (พ.ศ.๑๖๓๖) จารกพระเจดย�ชเวสนดอ (Shwesandaw) ซงพระเจ�าทหะแลงมน (Htihliang Min) (ค.ศ.๑๐๘๓-๑๑๑๒/พ.ศ.๑๖๒๖-๑๖๕๕) จารกวIา "ข+าราชบรพารต!างมาชมนมในราชสานกวนมงคล ต!างพวกต!างร+องเพลงและฟ5อนราตามแบบท+องถนของตน มการแต!งกายเลยนแบบรปสตว� รปยกษ� และรปเทวดา" ค.ศ.๑๐๙๑ (พ.ศ.๑๖๓๔) ศลาในมหาวหารอนนดา (Ananda) จารกภาพนางราประดบศรษะด�วยชฎารปพญานาค หลกฐานภาพวาดและแกะสลกเครองดนตรยคนนพบวIา มเครองดนตรหลายชนด ทงเครองดด ส ต เป[า ทมรปรIางแตกตIางกน เชIน แคน ป�� ขลIย พณ เพยะ มโหระทก กลองสองหน�า ฉง ฉาบ ในบรรดาภาพเหลIานพบวIามนางราปะปนอยIด�วย บางภาพเปนการแสดงกบเครองดนตรชนดเดยว บางภาพแสดงกบครองดนตรหลายชน ค.ศ.๑๑๗๔-๑๒๑๑ (พ.ศ.๑๗๑๗-๑๗๕๔) สมยพระเจ:านรปตสนธ (Narapatisithu) พงศาวดารพมIาฉบบหอแก�ว ท มานนานมหายาสะวนดอจ (Hmannan Maha Yazawin dawgyi) เขยนไว�วIา "มคณะนาฏศลป=รบจ+างแสดงเป?นอาชพ มการจดแสดงในราชสานกและวงเจ+านาย ทอวดความงดงามยวยวนของนางรา"


มองโกลบกพม-า ค.ศ.๑๒๘๗ (พ.ศ.๑๘๓๐) ในขณะทอาณาจกรพกามกาลงรIงเรอง พวกมองโกลนาโดย "กบไลข-าน" เข�ายดครองจนและยกกองทพบกลงมาทางใต� ยดอาณาจกรนIานเจ�า กองทพมองโกลเรยกเอาบรรณาการจากอาณาจกรพกาม แตIทางพมIาไมIตอบสนองถง ๒ ครง อาณาจกรพกามในลIมแมIนาอรวดตอนบนจงลIมสลายลงทนท เปนยคทมความรIงเรองทางศลปวฒนธรรมราว ๓๐๐ ป�เศษ พกามอยIในอานาจของมองโกลจนกระทงกบไลขIานสนพระชนม� ใน ค.ศ.๑๒๙๔ (พ.ศ.๑๘๓๗) กองทพนIานเจ�าพยายามจะยดครองตIอแตIต�องพIายแพ�แกIหวหน�าพวกฉาน (ไทใหญI) สามพน�อง ซงสามารถปYองกนเมองเจ�าเซทเปนอIข�าวอIนาให�รอดปลอดภยได� ตIอมาน�องชายชาวฉานคนสดท�องชออทนคยาสอยน (Athinkhya Sawyun) ได�สถาปนาเมองสะกาย (Sagaing – สะแคง) ขนเปนเมองหลวงเมอป� ค.ศ.๑๓๑๕ (พ.ศ.๑๘๕๘) พระเจ:าทหท ค.ศ.๑๓๑๑-๑๓๒๔ (พ.ศ.๑๘๕๕-๑๘๖๗) สมยพระเจ:าทหท (Thihathu) เมอพกามลIมสลายลงด�วยกองทพมองโกล ได�มการฝ�กอาวธซงเปนทมาของการราอาวธ การราอาวธทนยมกนมาก คอ ราโลI-ดาบ เรยกวIา คารอาข-า (Karahka) ซงมกระบวนราไม�รบหลายทIา ประกอบเสยงฆ�องและฉาบ พระเจ�าทหททรงมชอเสยงในด�านการราอาวธ ทหารของพระองค�สกรปประจาพระองค�ราโลI-ดาบไว�ทแขน ตIอมาพระราชโอรสคอ พระเจ�างาสแซง (Ngaseshin) (ค.ศ.๑๓๔๓-๑๓๕๐/พ.ศ.๑๘๘๖-๑๘๙๓) กมชอเสยงและแตIงเพลงราโลI-ดาบ เรยกวIา คารฉน (Karchin) ไว�หลายเพลงและตกทอดมาถงป�จจบน

ภาพ : การราดาบ


ฉลองพระเจดย)เมองสะกาย ค.ศ.๑๔๖๖ (พ.ศ.๒๐๐๙) สะกายเปนเมองเกIาแกIทมเจดย�มากมาย ทสาคญคอเป^นเมองทสมเดจพระเจ�าอทมพร (ขนหลวงหาวด/เจ�าฟYาดอกเดอ/เจ�าฟYามะเดอ) และชาวสยามทถกกวาดต�อนจากพมIามาเมอครงเสยกรงศรอยธยาครงท ๒ ได�มาอาศยอยI ปรากฏหลกฐานจตรกรรมฝ�มอชIางเชลยชาวสยามในหลายพนท เชIนทวดมหาเตงดอจ และลIาสดมการขดค�นพบพระสถปซงสนนษฐานวIานIาจะเป^นทบรรจพระบรมอฐของสมเดจพระเจ�าอทมพร ในด�านนาฏกรรมนนอาจกลIาวได�วIา เมองสะกายเปนเมองทรบเอาวฒนธรรมด�านนาฏกรรมไทย เพราะชาสยามได�ใช�เป^นเครองเลIนรนเรงเมออยIในภาวะเชลยศก ซงตIอมารปแบบนาฏกรรมสยามกได�สIงอทธพลไปสIรปแบบนาฏกรรมราชสานกพมIาในสมยตIอมา พงศาวดารพมIา ชอ ตเวงเตง เมยนมาร� ยาสะวนตkะ (Thwinthin Myanmar Yazawinthit) กลIาวถงงานฉลองทพระเจดย�ตปายอน เมองสะกาย วIามนกแสดงฟYอนราจากชนเผIาตIางๆ และนกแสดงเรIจากจน อนเดย ลงกา ไทย และลาว แตIไมIปรากฏชดเจนวIานกแสดงเหลIานนเดนทางมาจากดนแดนของตนหรอมภมลาเนาอยIในพมIา

ภาพ : ทวทศน�เมองสะกาย (สะแคง)


ราชวงศ)ตองอ ค.ศ.๑๔๖๘-๑๗๕๒ (พ.ศ.๒๐๑๑-๒๒๙๕)

เป^นราชวงศ�ยงใหญIมกษตรย�ทมชอเสยงเปนทร�จกของชาวไทยหลายพระองค� เชIน พระเจ�าตะเบงชเวต พระเจ�าบเรงนอง พระเจ�านนทบเรง ฯลฯ มราชธานหลายแหIง เชIน ตองอ หงสาวด องวะ เมอประชาชนหนภยสงครามจากพวกฉานทมาบกยดเมององวะเข�ามาอยIในเมองตองอเป^นจานวนมาก ใน ค.ศ.๑๕๓๐ (พ.ศ.๒๐๗๓) พระเจ�าตะเบงชเวต (Tabinshweti) ได�ขนทรงราชย�ทเมองตองอ แล�วตงเมองตองอเปนราชธาน จากนนกยกกองทพบกเมองหงสาวด พระเจ�าหงสาวดหนไปเมองแปรทขนอยIกบองวะ พระเจ�าโสหนพวา (Thohanbwa) ยกทพมาพร�อมกบพวกฉานเพอมาชIวยเมองแปร ตIอมาจงเกดเปนการสงครามระหวIางพมIาและมอญ จนองวะของมอญกลายเปนเมอวขนของตองอในสมยพระเจ�าบเรงนอง (Bayinnaung – พระเจ�าสบทศ) ตIอมา พระเจ�าอนอกปเตลนได�ย�ายเมองหลวงจากตองอไปยงองวะในป� ค.ศ.๑๖๓๖ (พ.ศ.๒๑๓๗) ห-นพม-า ค.ศ.๑๔๘๔ (พ.ศ.๒๐๒๗) บทกวเรอง ภรทต ลงกาจเป��ยว (Bhuridat Langagyipyo) ทประพนธ�โดยพระภกษนามวIา รฐสาร (Rathasara) (ค.ศ.๑๔๘๔-๑๕๒๙/พ.ศ.๒๐๑๑-๒๐๗๒) ได�กลIาววIามการแสดงหIนพมIาขนแล�ว บทกวเรอง ทานวายาเป��ยว (Thanwayapyo) ได�กลIาวถงนครองวะยามราตรวIามการแสดงหIนทIามกลางแสงไฟทสวIางไสว ตวหIนฟYอนราและปYองกนตว นอกจากนนมชายหนIมฟYอนราโลI-ดาบ ประกอบเสยงพณ เสยงแคน บทกวชอตองตาร�ตน (Taung Tar Tun) กลIาวถงนางราทาปลายนวเป^นสแดง ผดหน�าด�วยแปYงหอมสมนไพร หIมผIาสไบแบบรดอกทดลIอแหลม นIงซน คาดเขมขดทองกบอญมณเส�นใหญI เครองแตIงกายมกลนหอมฟYงตลบอบอวลทวทงห�องขณะฟYอนรา ค.ศ.๑๔๙๖ (พ.ศ.๒๐๓๙) จารกงานฉลองพระเจดย�มงกลาเซด (Mingalazedi) ทตาดาร�อ (Tadar U) กลIาวถง นบาตขน (Nibhatkin) คอ กระบวนแหIทประดบประดาเกวยนให�งดงาม บรรทกหIนไม�เคลอนไหวได� พร�อมทงนกร�องสตร สIวนการแสดงประเภทอนๆ จดขนในศาลาใหญI มผ�คนมาดอยIางเนองแนIนทวทกสารทศ


เมองหงสาวด (หมสตาวด (Humsavati) / หนทาวด (Hanthawaddi)) ชอเดมคอเมองพะโค (Pegu) หรอบาโก (Bago) เปนนครรฐทสร�างโดยทะมาลา (Tamala) กบวมาลา (Wimala) สองพน�องชาวมอญจากเมองทIาโตน เมอ ค.ศ.๘๒๕ (พ.ศ.๑๓๖๘) ได�ถกชาวพมIาเข�ายดครอง ค.ศ.๑๓๖๙ (พ.ศ.๑๙๑๒) พระเจ�าบยนน (Byinnu) เชอสายพระเจ�าวาเรร (Wareru) หรอพระเจ�าฟYารวแหIงเมองมะตะบน (Matarban – เมาะตะมะ) ได�ย�ายเมองหลวงมาอยI หงสาวด เนองจากอIาวหน�าเมองมะตะบนตนเขน กษตรย�ผ�ยงใหญIแหIงเมองหงสาวดเทIาทมนามปรากฏโดIงดง เชIน พระเจ�าราชาธฤต (Rajadarit – ราชาธราช ค.ศ.๑๓๙๕-๑๔๒๓/พ.ศ.๑๙๓๘-๑๙๖๖) พระนางชนซ�อบ� (Shinsawbu – ชนสอบ ค.ศ.๑๔๕๓-๑๔๗๒/พ.ศ.๑๙๖๖-๒๐๑๕) พระเจ�าธรรมเซต (Dhammaceti – ธรรมเจดย� ค.ศ.๑๔๗๒-๑๔๙๒/พ.ศ.๒๐๑๕-๒๐๓๕) ในป� ค.ศ.๑๕๔๑ (พ.ศ.๒๐๘๔) พระเจ�าตะเบงชเวต (Tabinshwethi) ยกกองทพจากตองอมายกหงสาวด และตIอมาในป� ค.ศ.๑๕ค๑ (พ.ศ.๒๐๙๔) พระเจ�าบเรงนอง (Bayinnaung) ได�ยกเมองหงสาวดเปนราชธาน ตIอมาในสมยพระเจ�านนทบเรง (Nandabayin) สมเด�จพระนเรศวรมหาราชแหIงกรงศรอยธยาได�ยกกองทพสยามไปตเมองหงสาวดเปนครงแรก แตIทพองวะ แปร และตองอ ลงมาชIวยปYองกนเมองไว�ได� จงทรงยกทพกลบหลงจากล�อมอยIนานเกอบ ๓ เดอน ตIอมาเมอเมองทงสามอตกสามคคกน ตองอจงรวมกบยะไขIเข�าตกรงศรอยธยาและหงสาวด ตองอได�ใช�อบายเชญพระเจ�านนทบเรงไปครองเมองตองอพร�อมชาวเมอง ชIวยพวกยะไขIเข�าปล�นเผาเมองหงสาวดจนราบเรยบ สมเดจพระนเรศวรมหาราชเสดจนากองทพสยามไปจหงสาวดอกครง ครนเสดจถงกพบแตIซากเมองหงสาวดในกองเพลง จงทรงยกกองทพเลยไปตล�อมเมองตองอจนกองทพสยามขาดเสบยงต�องยกทพกลบ ตIอมามอญตพมIาทองวะสาเรจแล�วตงตวเปนอสระใน ค.ศ.๑๖๓๑ (พ.ศ.๒๑๗๘) ค.ศ.๑๗๕๕ (พ.ศ.๒๒๙๘) พระเจ�าอลองพญา (Aluangpaya) กษตรย�ราชวงศ�คองบองยกทพจากเมองชเวโบกลบมายดหงสาวด และพมIากได�ปกครองมอญให�อยIในอานาจ จนองกฤษยดพมIาเปนเมองขน ในป� ค.ศ.๑๘๕๒ (พ.ศ.๒๓๙๕) หงสาวดเปนเมองหลวงของอาณาจกรมอญ และแม�พมIาจะเข�าครอบครองเป^นเวลานานกมอาจสลายศลปวฒธรรมอนเข�มแขงของมอญลงได�


พระเจ:าบเรงนองตกรงศรอยธยา ค.ศ.๑๕๖๙ (พ.ศ.๒๑๑๒)

ภาพ : สงครามระหวIางสยามและพมIา

ค.ศ.๑๕๕๑-๑๕๘๑ (พ.ศ.๒๐๙๔-๒๑๒๔) สมยพระเจ:าบเรงนอง (Bayinnaung - บายนหน-อง) ความเกIงกาจของพระเจ�าบเรงนอง ได�ทาสงครามเพอขยายอาณาเขตไปกว�างขวาง โดยตได�กรงศรอยธยา กวาดตอนผ�คน ทรพย�สมบต ชIางและศลปmนกลบไปยงหงสาวด ราชสานกพมIาจงมดนตรและนาฏกรรมทมาจากแดนไกลไปชนชมเปนอนมาก เชIน จาก มณประและอยธยา หมIองทนอIอง นกประวตศาสตร�ชาวพมIา บนทกไว�วIา เมอครงพมIาเข�าตกรงศรอยธยานน พระเจ�าบเรงนองเว�นทจะเข�าปล�นกรงศรอยธยาและมได�ฆIาฟ�นผ�คน กษตรย�สยาม พระมเหส เจ�าชายองค�รองและเจ�าพระยาจกรเสนาบดถกจบไปเปนเชลย พระเจ�าบเรงนองได�ทรพย�เชลยเปนช�างเผอกและทรพย�สนอนๆ อกมาก ฝ[ายสยามต�องจดสIงบรรณาการรายป� ประกอบด�วยช�าง ๓๐ เชอก เงนจานวนหนง และทาสอกจานวนหนง หรออกนยหนงกคอต�องสIงบรรณาการเปนรายป� เชIนเดยวกบทสยามเคยสIงไปถวายพระเจ�าตะเบงชเวต ดงบนทกไว�วIา “พระเจ+าบเรงนองทรงตงเจ+าชายรชทายาทไทยไว+เป?นอปราช (พระนเรศ) เจ+าชายพระองค�นเป?นผ+เจรจาสนตภาพ จดการอพยพช!างฝ มอ ช!างแกะสลก นกดนตร นกแสดงและนกเขยนไปยงเมองพะโค มวอบรรทกพระพทธรปทองคานาหน+าขบวนไป พร+อมด+วยโคเทยมเกวยนอกหลายร+อยตวบรรทกทรพย�สนมค!าไปเป?นจานวนมาก ตดตามด+วยช+าง ๒,๐๐๐ เชอก และกองทหารม+าและทหารเดนเท+า บเรงนองประทบนงในราชรถประทน ใช+เจ+านายเชลยศกลากเดนทางกลบกรงพะโค และได+รบการต+อนรบจากประชาชนอย!างดยง”2

2 หมIอง ทน อIอง, เพชร สมตร, แปล, ประวตศาสตร)พม-า. พมพ�ครงท ๓ (กรงเทพฯ : มลนธโครงการตาราสงคมศาสตร�และมนษยศาสตร�, ๒๕๕๑), หน�า ๑๒๐.


ในราชสานกของพระเจ�าบเรงนองมบรรยากาศอนอาจเปรยบได�กบราชสานกในสมยพระนางเจ�าอลซาเบธท ๑ มข�าราชสานกทเปนทงนายทหารและยอดกว ตวอยIางเชIน เสนาบดมะวาเด ซงเป^นขนพลทยงใหญI ในยามเยนหลงจากวIางศก เขามกนงอยIในคIายตราบจนดก เพอรจนาโคลงกลอนทมเอกลกษณ�อนงดงาม ยงมเจ�ามอญองค�หนงชอพญาทละ ซงได�รบการสนบสนนจากพระเจ�าบเรงนอง และถงแม�วIาจะมตาแหนIงหน�าทสงมราชการมากได�แตIงประวตพระเจ�าราชาธราชกษตรย�มอญขน นอกจากนนยงมนางชนทเวหละ นางสนองพระโอษฐ�พระราชน แตIงบทเพลงรกขนกลIอมราชสานก ข�าราชสานกทงมอญและพมIาตIางได�รบอทธพลดนตรและการละครของไทย จงรเรมพฒนาการดนตรและการละครของตนเองขน3 เมอสนสมยพระเจ�าบเรงนอง อาณาจกรพมIาทปกครองโดยราศวงศ�ตองอกเสอมลง พระเจ�าอนอกเปตะลน หลานพระเจ�าบเรงนองพยายามฟ��นฟราชวงศ�ตองอ และย�ายราชธานจากเมองตองดไปยงองวะ และมราชวงศ�ตองอสบตIอมาจนถง ค.ศ.๑๗๕๒ (พ.ศ.๒๒๙๕) พระเจ:าอนอกปเตลน ค.ศ.๑๗๐๗ (พ.ศ.๒๒๕๐) ค.ศ.๑๗๐๕-๑๗๓๐ (พ.ศ.๒๒๔๘-๒๒๗๓) สมยพระเจ:าอนอกปเตลน คาศพท�มอญวIา พนธระ ทเคยใช�เรยกรวมถงการฟYอนราทาเพลง ได�เปลยนมาใช�คาศพท�พมIาวIา ตะบน (Thabin) นกแสดงและนกรานอกวงเรยกวIา ตะบนเท (Thabinthe) และนกแสดงและนกราในราชสานก เรยกวIา ตะบนดอ (Tabindaw) ค.ศ.๑๗๐๗ (พ.ศ.๒๒๕๐) พระเจ�าอนอกปเตลนมพระบรมราชโองการให�แบIงตาแหนIงตะบนดอออกเปน ๙ กลIม หรอ อะส (Ahsu) ได�แกI

๑. เสดอ อะส (Sedaw Ahsu) นกกลองใหญIชาย ตประโคมกIอนเสดจออกขนนาง ๒. พทตะ อะส (Pattha Ahsu) นกกลองเลก ๓. พนธระ อะส (Pantara Ahsu) นกแสดง นกราทงชายและหญง ๔. คะเวท คะวน อะส (Khwetkhwin Ahsu) นกดนตรเครองทองเหลอง ฉาบ

3 เรองเดยวกน, หน�า ๑๒๓.


๕. กยนคายาร ปอนตอง อะส (Gyunkhayar Pontaung Ahsu) นกกายกรรม คนป�� คนกลองเลก ๖. ตายาเต อะส (Thayathe Ahsu) นกแสดงทเปนกนรทาหน�าทร�องราเพลงแบบแผนตIางๆ ๗. โยดายาร� มอญ เมยนมาร� แสง อะส (Yodayar Mon Myanmar Saing Ahsu) นกดนตรวงไทย มอญ พมIา ๘. อาเยยน อะส (Ahyient Ahsu) นกรา นกดนตร ทเปนนางในสาหรบฟYอนราถวายแดIพระมหากษตรย�และพระมเหสเทว ๙. ชายดอปยาด อะส (Shaydawpyai Ahsu) มหาดเลกนาขบวนเสดจ ทาหน�าทบรรเลงดนตรและฟYอนรา

ภาพ : ผ�แสดงทเป^นกนร

บรรดาบตรชายของตะบนดอต�องสบทอดอาชพของบดา สIวนบตรสาวต�องเปน นกกลองของมเหสเทว นอกจากนเมอมความสมพนธ�ระหวIางเจ�าชายกบตะบนดอ ดงนน พระเจ�าอนอกปเตลนจงสงห�ามบตรทเกดจากตะบนดอมฐานะเป^นเชอพระวงศ� จะเปนได�กเพยงข�าราชสานก


พระมหาธรรมราชาธปต ค.ศ.๑๗๓๓-๑๗๕๒ (พ.ศ.๒๒๗๖-๒๒๙๕) สมยพระมหาธรรมราชาธปต (Mahadhamaraja Dipati) ได�มกลIาวถงบทละครเป^นครงแรก คอเรอง มณเกต (Maniket) ประพนธ�โดยเสนาบด ชอ ปาเดทายาสะ (Padaythayaza) และมการจดแสดงด�วย ในสมยนพระมหากษตรย�ทรงเป^นนกโหราศาสตร� ทรงเชอวIาพระราชวงศ�จะสนในรชกาลของพระองค�จงปลIอยวางภารกจทงปวง แล�วจดการมหรสพทกคนในราชธาน ค.ศ.๑๗๕๒ (พ.ศ.๒๒๙๕) ประชาชนนอกเมองกตกอยIในสภาพสบสน วIนวาย เปนโอกาสให�มอญเข�ายดครอง องวะ ซงขณะนนเรยกวIา อนวะ (Inn Wa) ได�โดยงIาย พวกมอญปกครององวะอยIได�ไมIนาน อองเซยะ (Auan Zeya) หวหน�าบ�านชเวโบ (Shwebo) พาพลพรรคขบไลIพวกมอญออกไปได�สาเรจ แล�วตงคนเปนกษตรย�ชอ อลองพญา (Alaungpaya) (ค.ศ.๑๗๕๕-๑๗๖๐/พ.ศ.๒๒๙๘-๒๓๐๓) ต�นราชวงศ�คองบอง (Kaungbaung) ราชวงศ�นมการสนบสนนและการพฒนานาฏกรรมมาโดยตลอด


ราชวงศ)คองบอง ค.ศ.๑๗๕๒-๑๘๘๕ (พ.ศ.๒๒๙๕-๒๔๒๘)

ค.ศ.๑๗๖๖ (พ.ศ.๒๓๐๙) สมยพระเจ:ามเดยแมง / พระเจ:ามงระ (Mdeyu Min) (ค.ศ.๑๗๖๓-๑๗๗๖/พ.ศ.๒๓๐๖-๒๓๑๙) ทรงย�ายราชธานจากเชวโบไปอยIองวะอกครง และสบตIอมาจนสมยพระเจ�าจงกจา (Singu Min) พระเจ:าตาโลง ค.ศ.๑๗๓๕ (๒๒๗๘) สมยพระเจ:าตาโลง (ค.ศ.๑๗๒๙-๑๗๔๘/พ.ศ.๒๒๗๒-๒๒๙๑) ทรงยากฏราชสานกเกยวกบศลปะการแสดงในราชสานกทมมาตงแตIสมยพระเจ�า อนอกปเตลน ค.ศ.๑๗๓๗ (พ.ศ.๒๒๘๐) พระเจ�าตาโลงสถาปนาผประจาพระราชวง แล�วให�มการเฉลมฉลองด�วยการฟYอนราของอาระกน พมIา จน มอญ และสยาม บาทหลวงชานเกอมาโน (Sangermano) ชาวอตาเลยนทเข�ามาพานกในพมIา ระหวIาง ค.ศ.๑๗๓๘-๑๘๐๘ (พ.ศ.๒๒๘๑-๒๓๕๑) ได�อธบายถงลกษณะทIาทางของการฟYอนราพมIา วIา “ตวละครทงสองเพศร!ายราอย!างเชองช+า ดดลาตวและนวมอ... ครงแรกทข+าพเจ+าเหนนกราเหล!าน ข+าพคดว!าเป?นกล!มของคนวกลจรตเสยอก”4

4 Noel F, Singer, สเนตร ชตธรานนท� และธรยทธ� พนมยงค� แปลและเรยบเรยง, “รามเกยรตในราชสานกพมIาไปจากกรงศรอยธยา” ใน พม-าอ-านไทย : ว-าด:วยประวตศาสตร)และศลปะไทยในทศนะพม-า. พมพ�ครงท ๔ (กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๕), หน�า ๑๑๒.


ค.ศ.๑๗๔๙ (พ.ศ.๒๒๙๒) ศลาจารกของพระเจดย�ราจามานศลา (Rajamanisula) กลIาวถงงานฉลองพระเจดย�วIามการแสดงทนกแสดงแตIงกายเป^นกนรฟYอนราอยIบนเส�นลวด ดประหนงบนได�จรง (ศ.ดร.สรพล แสดงข�อคดเหนไว�วIา การแสดงบนทสงนดขดกบบญญตนยมทห�ามผ�แสดงซงมสถานภาพทางสงคมตาอยIสงกวIาคนดนอกจากหIน) ค.ศ.๑๗๕๔ (พ.ศ.๒๒๙๗) มคาสงราชสานก ให�กาหนดตาแหนIง ตะบนซะแย (Thabin Sayae) หรอพนกงานการแสดงขนเปนครงแรก กรงศรอยธยาเสยให:แก-พม-า ค.ศ.๑๗๖๗ (พ.ศ.๒๓๑๐) พมIาบกทาลายกรงศรอยธยา มการกวาดต�อนชาวสยามรวมทงนาฏกรในราชสานกสยามไปยงพมIาจานวนมาก เกดการถIายโอนรปแบบนาฏกรรมสยาม ทงนกดนตรและนกแสดงจากราชสานกสยามถกกวาดต�อนไปยงราชสานกพมIา การแสดงแบบอยธยา พมIาเรยก โยดายา (Yodaya) หรอ โยเดย (Yodia) รปแบบนาฏกรรมโยเดยเปนทนยมแตIนนมา ซงพมIาได�สบทอดเอาไว� ในขณะเดยวกนกพฒนารปแบบนาฏกรรมพมIาให�งดงามเทIาเทยม จนในทสดนาฏกรรมอยธยากกลายเป^นรปแบบนาฏกรรมชนสงของพมIาไปโดยปรยาย พมIาเรยกงานนาฏกรรมของชาวสยามนวIา โยเดยซาตจ (Yodia Zat Kyi) ในระยะแรกทงานนาฏกรรมสยามไปอยIในราชสานกพมIานน การแสดงเรองรามเกยรตและอเหนา (อนอง (Enuang) ในภาษาพมIา) ยงคงใช�ผ�แสดงชาวสยามในชดละครสยามแบบยนเครอง มการสวมหวอยIางแบบแผนของไทย เครองแตIงกายตวพระยงคงสบทอดมาจนถงป�จจบน แตIเครองแตIงกายตวนางคIอยๆ ปรบเปลยนจากแบบแผนไทยไปเป^นแบบราชสานกพมIาดงทเหนกนอยIในป�จจบน ตIอมานกแสดงพมIากแสดงเป^นพระรามแทนนกแสดงสยาม เชIน หมIองมยา (Maung Mya) หมIองโปเว (Maong Po Way) และหมIองโป (Maung Po) สIวนนกแสดงพมIาคนแรกทเปนตวอเหนา คอ หมIองหะแลง (Maung Hlaing) ตวละครสวมเลบโลหะ และกรดให�มเสยงดงตามจงหวะดนตร


ภาพ รปตวละครเลIนเปนอเหนา

พระเจ:าจงกจา ค.ศ.๑๗๗๖-๑๗๘๑ (พ.ศ.๒๓๑๙-๒๓๒๔) สมยพระเจ:าเซงกซาแมง (Singusa Min) หรอพระเจ:าจงกจา พระองค�ทรงโปรดละคร เมอทรงเมาจะสวมหวโขนออกแสดงกบนกแสดง ในตอนปลายรชกาล พระมเหส คอ ทะขนมนม (Thakin Min Mi) แตIงเพลงสาหรบรามเกยรตไว�หลายเพลง และมอโต (U Toe) เปนกวเอกแตIงรามเกยรตเปนภาษาพมIา เรยกวIา ยามา ซตดอ (Yama Zatdaw)

ภาพ : การแสดงยามาซาตจ


ในเวลานน คาวIา ตะบน (Thabin) เปนคาเรยกรวมศลปะการแสดงตIางๆ ของพมIา คอ ดนตร ขบร�อง ฟYอนรา และหIน โดยแบIงออกเปน ๓ หมวด คอ

๑. อะยนตะบน (Ahnyint Thabin) หIนทอนญาตให�มเวมแสดงเปนการเฉพาะ แตIคนเชด คนพากย� คนดนตร ต�องอยIหลงฉาก เพอมให�เปนการหมนเกยรตคนด ๒. อะเนยนตะบน (Ahnient Thabin) นกแสดงทวไป มฐานะทางสงคมตา ต�องแสดงกบพนดน ไมIให�แสดงบนเวทยกขน ๓. อนเยยนตะบน (Ahnyeint Tabin) เป^นนางราในราชสานก

ภาพ : อนเยยนตะบน


ในสมยพระเจ�าจงกจาน มการยกยIองพนกงานแสดง หรอตะบนสะแย ให�มฐานะสงถงขนเสนาบด หรอหวIน (Wun) เพอให�มความรบผดชอบมากขน นอกเหนอไปจากฝ�มอเปนเลศ

ภาพ : เสนาบดพมIาชนหวIน

ค.ศ.๑๗๗๖-๑๘๘๕ (พ.ศ.๒๓๑๙-๒๔๒๘) พบวIามตะบนสะแยได�รบตาแหนIงหวIนถง ๗ คน ค.ศ.๑๘๗๘ (พ.ศ.๒๔๒๑) พระเจ�าจงกจาฉลองวดแหIงหนงด�วยการแสดงประเภทตIางๆ เชIน กายกรรม ราอาวธ เกวยนละคร และฟYอนรา ในตอนกลางคน คณะละครหลวง หรอปefจตะบน (Pyigyi Thabin) การแสดงละครเรอง เอยนยะนนท (Aeinyananthi) นอกจากนนยงมการแสดงหIนด�วยในรชกาลน ได�มการสงซอผ�าไหม ผ�ากามะหย ผ�าแพร เป^นจานวนมากจากเมองจน ผIานมาทางมณฑลยนนาน สIวนดนเงนดนทองสงซอจากอนเดย มการวIาจ�างชIางเยบจากจนและไทใหญIเข�าไปทางานในราชสานก สงเหลIานมผลทาให�เครองละครหรหรากวIาเดมมาก ผ�าห�อยหน�าหรอชายไหว ชายแครงใหญIขน ป�กดนเลอมมโครงลวดดงดงามอลงการ แตIกทาให�การรIายรามข�อจากดมากขนด�วย (ดรายละเอยดแปลจากงานเขยนของ Noel F. Singer หน�า )


ค.ศ.๑๗๗๖ (พ.ศ.๒๓๑๙) ได�มการออกกฏแบIงประเภทหIน ยกเต (Yokte) ออกเปน ๒๘ ชนด อกทงห�ามมการเพมเตม ซงเป^นข�อบงคบทเข�มงวดตลอดมาจนถง ค.ศ.๑๘๕๑ (พ.ศ.๒๓๙๔) จงได�มหIนเพมขนอกหลายตว

ภาพ : โรงหIน ยกเตเปวI (Yokte Pwe)

พระเจ:าปดง ค.ศ.๑๗๘๑-๑๘๑๙ (พ.ศ.๒๓๒๔-๒๓๖๒) สมยพระเจ:าโบดอพญา (Bodawphaya) หรอพระเจ:าปดง ชเวตอง (Shwetaung) (ค.ศ.๑๗๖๒-๑๘๐๘/พศ.๒๓๐๕-๒๓๕๑) พระราชโอรสของพระเจ�าปดงซงดารงตาแหนIงอปราช ทรงสนพระทยในศลปะการแสดงเปนอยIางมาก ทรงสIงคนไปลาว สยาม เขมรและชวา เพอศกษาและบนทกการแสดงดนตร การฟYอนรา และบทละคร แล�วนากลบมาเรมแปลเปนภาษาพมIา ใน ค.ศ.๑๗๘๙ (พ.ศ.๒๓๓๒) เพอเพมพนคณภาพและมาตรฐานการแสดงของราชสานกพมIา


ป�จจบนมตาราตกทอดมา ๕๔ เลIม และคาดวIายงคงเกบรกษาไว�ทมหาวทยาลยในมณฑะเลย� ครงหลงของรชกาลพระเจ�าปดง บรรดาข�าราชการนาคณะละครของตนตดตามไปในราชการตIางจงหวด ทาให�ประชาชนพมIามโอกาสดละครแบบโยเดย ละครสะยามจงแพรIหลายออกไปอยIางกว�างขวาง เนองจากอปราชชเวตองสนพระชนม�กIอนพระราชบดา ดงนน พระเจ�าหลานเธอจงได�รบราชสมบตสบตIอมา คอ พระเจ�าจกกายแมง (Sagaing Min)


อาณานคมขององกฤษ ค.ศ.๑๗๘๕ (พ.ศ.๒๔๒๘)

พมIาเรมทาสงครามกบองกฤษ เมอพมIาขยายอาณาเขตไประชดเมองจตตะกองทางตอนเหนอทอยIในอานาจขององกฤษ และพมIายกทพเลยอาณาเขตเข�าไปตามจบเชลยศกในเขตองกฤษ องกฤษตอบโต�ด�วยการยกกองทพเรอไปตยIางก�งอยIนานถง ๖ เดอนจงจะสาเรจ จากนนองกฤษกยกพลขนบกรกไลIยดพนทไปถงเมองแปร พมIาจงยอมทาสญญาสงบศกใน ค.ศ.๑๘๒๖ (พ.ศ.๒๓๖๙) ทาให�องกฤษสามารถยดดนแดนพมIาตอนใต�ได�เป^นจานวนมาก ยกเว�นเมองยIางก�งและเมาตะมะ องกฤษเปmดศกกบพมIาครงท ๒ ใน ค.ศ.๑๘๕๒ (พ.ศ.๒๓๙๕) ทาให�พมIาตอนใต�ตกเป^นขององกฤษทงหมด จนทสดใน ค.ศ.๑๘๘๕ (พ.ศ.๒๔๒๘) องกฤษกยกกองทพบกราชธานมณฑะเลย� ถอดพระเจ�าสป[อออกจากราชบลลงก�และสIงไปอยIอนเดย พมIาทงหมดกตกเปนเมองขนขององกฤษและถกผนวกเข�ากบอาณานคมบรตชอนเดย (British India) ในยคทพมIาตกเปนเมองขนขององกฤษนน นาฏกรรมราชสานกกยตและเสอมลงทนทเพราะขาดผ�สนบสนน และในชIวงนเองได�เกดละครแบบใหมIของพมIาทผสมผสานศลปะการแสดงตIางๆ เข�าด�วยกนเรยกวIา ซาตเปว- (Zat Pwe) ซงเปนละครอาชพ ละครชนดนเปนทนยมแพรIหลายอยIางรวดเรว แสดงเรองราวทงเกIาและใหมI อกทงนาชาดกหรอนทานในพทธศาสนา (ซงแตIเดมอนญาตให�แสดงเฉพาะหIน) มาแสดงเปนละคร บทละครเหลIานเรยกวIา ปยาซาต (Pya Zat) มกเป^นบททแตIงขนใหมIให�เหมาะกบการแสดงซาตเปวI

ภาพ : นกแสดงชายในการแสดงซาตปเวI


พระเจ:าจกกายแมง ค.ศ.๑๘๑๙-๑๘๓๗ (พ.ศ.๒๓๖๒-๒๓๘๐) สมยพระเจ:าสกายแมง (Sagaing Min) หรอพระเจ:าจกกายแมง พระองค�โปรดปรานการดนตรและการละคร แตIกกฏข�อบงคบเกยวกบผ�แสดงของราชสานกอยIางเข�มงวดและรนแรง ซงอยIในการกากบดแลของ อขต (U Khit) เจ�ากรมละครและหIน ผ�เสนอกฏเหลIานนเอง เชIนคนแตIงบทเขยนบทลIวงละเมดราชสานกหรอพระสงฆ�ต�องโทษตดมอ ผ�แสดงทาผดระเบยบธรรมเนยมการแสดงต�องโทษตดลน ในการนจงปรากฏนามนกแสดงประจาราชสานก เพยง ๑๗ คน และนกดนตร ๑๐ คน เทIานน พระเจ:าพกามแมง ค.ศ.๑๘๔๖-๑๘๕๓ (พ.ศ.๒๓๘๙-๒๓๙๖) สมยพระเจ:าพะคนหมน (Pagan Min) หรอพระเจ:าพกามแมง ได�มการนาบทละครเรองอเหนา หรอ อนอง (Enaung) ทแตIงเปนภาษาพมIา โดย อสา (U Sa) มาตงแตI ค.ศ.๑๘๗๕ (พ.ศ.๒๓๒๘) นนมาแสดงเปนละคร จงเปนคIแขIงของรามเกยรตแตIนนมา และนางในราชสานกของพมIาชนชอบอเหนามากกวIารามเกยรต ผ�แสดงเป^นอเหนาทมชอเสยงทสด คอ อสนโตก (U Santoke) สIวนตวบษบานน ยนดอมาเล (Yindaw Ma Lay) ยงคงแสดงพร�อมบทนางสดา

ภาพ : ยนดอมาเล (Yindaw Ma Lay)


จากบนทกของชาวยโรปทได�เหนการแสดงนาฏกรรมของพมIาในยคนน พบวIา การแสดงนาฏกรรมมความงดงามหรหรา เชIน ไมเคล ซมส� (Michael Symes) ได�ดการแสดงละครเรองรามเกยรตทหงสาวด เมอ ค.ศ.๑๗๙๕ (พ.ศ.๒๓๓๘) กชนชอบและชมวIานกแสดงทดทสดเปนคนเชอสายสยาม พระราชคณะ โมนไว (Minywai) ได�บนทกวIามทIาราแมIบท ๖๔ ทIา ค.ศ.๑๗๙๗ (พ.ศ.๒๓๔๐) ฮแรม คอกซ� (Hiram Cox) พบวIา คณะนาฏกรรมชาวสยามในพมIามการรIายราทเชองช�า การแตIงกายฉดฉาด บาทหลวงซางเอมาโน ซงพานกอยIในพมIาระหวIาง ค.ศ.๑๗๘๓-๑๘๐๘ (พ.ศ.๒๓๒๖-๒๓๕๑) กลIาววIาตวละครทงพระและนางรIายราอยIางเชองช�า ดดลาตว และดดนวมอ จอห�น ครอเฟอรด (John Crawfurd) เข�าเฝYาพระเจ�าจกกายแมง ได�เหนการแสดงและนกแสดงได�รบการยกยIองอยIางสง และยงได�บนทกไว�วIา ทะบนหวIน เปนชาวสยามดารงตาแหนIงเจ�ากรมหIนและละคร ระยะนเองได�นาเพลงภาษา เเชIน กะเหรยง มอญ และสยาม รวมทงเพลงหดทหารของพวกยโรป มาแตIงเปนเพลงออกภาษา ใช�แสดงดนตรและนาฏกรรมด�วย ค.ศ.๑๘๕๖ (พ.ศ.๒๓๙๔) กฏแบIงประเภทหIนทมมาตงแตI ค.ศ.๑๗๗๖ (พ.ศ.๒๓๑๙) อยIางเข�มงวดตลอดมานน เมอถงสมยพระเจ�าพกามแมง จงได�มหIนเพมขนอกหลายประเภท


พระเจ:ามนดง ค.ศ.๑๘๕๓-๑๘๗๘ (พ.ศ.๒๓๙๖-๒๔๒๑) สมยพระเจ:าแมงโดหมน (Mindo Min) หรอพระเจ:ามนดง ค.ศ.๑๘๕๗ (พ.ศ.๒๔๐๐) พระเจ�ามนดงย�ายราชธานไปสร�างใหมI ณ มณฑะเลย� ทรงสนพระทยในการพทธศาสนามาก จงโปรดหIนทแสดงเรองชาดก และไมIทรงโปรดละครทแสดงเรองรกประโลมโลก แตIในราชสายกกยงสนใจละครอยIบ�าง บางครงพระเจ�ามนดงโปรดรามเกยรต เมอมผ�แสดงถกพระทยกโปรดตงให�เปนขนนางตาแหนIงหวหน�าคณะ คอ ปยนยาเทสนแย (Pyinyatha Sanyae) เชIน หมIองโพมยา (Maung Pho Mya)

ในโอกาสทสมเดจพระนางเจ�าวคตอเรยพระบรมราชนนาถแหIงองกฤษ สถาปนาพระองค�เป^นจกรพรรดนแหIงอนเดย เมอ ค.ศ.๑๘๗๗ (พ.ศ.๒๔๒๐) พระเจ�ามนดงกได�สIงละครหลวงไปแสดงเรองรามเกยรตถวาย แตIเมอคณะละครกลบมาถงกรงมณฑะเลย� พบวIา ราชสานกเสอมโทรมลงมาก ฮะมน (Hmun) ครละครกบผ�แสดงบางคนจงกราบบงคมทลลาไปตงคณะละครอาชพทเมองปยาโปรน (Pyaprone-พญาปรอน) ในพมIา ซงอยIใต�บงคบบญชาขององกฤษ นบเปนจดเรมต�นของการนาเอารปแบบละครหลวงไปรบจ�างแสดงเป^นอาชพให�คนพมIาได�ด แตIความหรหรา ความละเอยดอIอนอยIางราชสานกกลดลง เพราะต�นทนสง ฝ�กหดนาน เชองช�า ไมIถกรสนยมชาวบ�าน


พระเจ:าสปiอ ค.ศ.๑๘๗๘-๑๘๘๕ (พ.ศ.๒๔๒๑-๒๔๒๘) สมยพระเจ:าทบอร)หมน (Thibaw Min) หรอพระเจ:าสปiอ พระเจ�าสป[อ เป^นพระราชโอรสพระเจ�ามนดง และเปนกษตรย�พมIาองค�สดท�าย ขนครองราชสมบตด�วยการล�างชวตพระราชวงศ�เป^นอนมาก จนผ�คนกลวเกรง ไมIกล�าออกนอกพระราชวงหลวง จงมการคดการแสดงขนในราชสานก และในราชธานอยIางมากมาย ดนตร การละคร ฟYอนราและการแสดงตIางๆ รIงเรองมากในยคน กIอนทพมIาจะตกเปนเมองขนขององกฤษ

ภาพ : พระเจ�าสป[อ พระนางศภยลตและพระนางศภคย

หนงสอ The Illustrated London News ประจาวนท ๑๗ เมษายน ค.ศ.๑๘๘๖ (พ.ศ.๒๔๒๙) ได�รายงานเกยวกบการเดนทางไปยงประเทศพมIาของอปราชอนเดย (The Viceroy of India) และเลดดฟเฟอรน (Lady Dufferin) วIาทางพมIาได�จดการต�อนรบขนภายในพระราชวง ณ เมองมณฑะเลย� ด�วยคณะนางละครของพระเจ�าสป[อ ในรายงานได�กลIาวถงการแสดงเรองรามเกยรต ซงมตวละครเอก คอ พระราม วIา


“เจ+าชายนกรบแห!งยคมหากาพย� แต!งกายด+วยอาภรณ�รดตวด+วยเครองประดบทเป?นประกายวาววบ มผ+าทจบอย!างน!าประหลาดตรงช!วงขาทงสอง สวมชฎาทมทรงประหนงมงกฏหรอเจดย�”5

ภาพ : ภาพเขยนในสมดขIอยแสดงให�เหนรปแบบมหรสพในราชสานก

หมIองเข (Maung Khe) หรอ เคนเนธซน (Kenenth Sein) บตรหม-องโปซน (Maung Po Sein) ได�เลIาถงนาฏกรรมพมIาในสมยพระเจ�าสป[อ ไว�ในหนงสอ The Great Po Sein ไว�หลายประการดงน การแสดงละครหน�าพระทนงพระเจ�าสป[อ เมอขนครองราชย�ใหมIๆ อนเปนชIวงจดการประหารรชทายาทของพระเจ�ามนดง ตลอดจนพระประยรญาตจานวนมาก ในวกฤตการณ�นน สIานดน (San Dun) ป[ของหมIองเข ได�รบการวIาจ�างจากราชสานกพมIาในฐานะ เมงตา (Mintha) คอตวพระทมชอเสยงให�เข�าไปแสดงละครถวายหน�าพระทนงพระเจ�าสป[อ พร�อมด�วย มาชเวยกเข (Ma Shwe Yoke) ตวนาง หรอ เมงตะม (Min Thami) ทมชอเสยง พร�อมด�วยผ�แสดงทมชอเสยงกบนกดนตรจานวนมากจากหลายแหลIงด�วยกน มการปลกเพงพก

5 Noel F, Singer, สเนตร ชตธรานนท� และธรยทธ� พนมยงค� แปลและเรยบเรยง, “รามเกยรตในราชสานกพมIาไปจากกรงศรอยธยา” ใน พม-าอ-านไทย : ว-าด:วยประวตศาสตร)และศลปะไทยในทศนะพม-า. พมพ�ครงท ๔ (กรงเทพฯ : มตชน, ๒๕๕๕), หน�า ๑๑๒.


นกแสดงอยIนอกกาแพงพระราชวงมณฑะเลย� ครบพลบคาทกคนแตIงตวเตรยมพร�อมแล�วพากนเดนผIานสะพานข�ามคเมอง ผIานประตวงชนนอกและชนในเข�าไปยงโรงละครชวคราว บรเวณเวทแสดง เป^นลานดนรปวงกลม เรยกวIา มเยแวง (Mye Waing) ล�อมรอบด�วยคบเพลง ตรงกลางวางกระถางต�นปโดก (Padauk) ซงเปนไม�มงคล ใช�แทนฉากป[าอนเป^นฉากหลง ข�าราชสานกชนผ�ใหญIนงอยIบนชนลดข�างทประทบ บรรดาข�าราชสานกชนรอง นาเสอมาปลาดนงดอยIรอบๆ เวทธรรมเนยมละครสบตIอกนใมา วงดนตรตงตรงข�ามทประทบ แทIนทประทบยกสง มฉากทองกน จากนนมหาดเลกนาเสดจเชญเครองพระสพรรณภาชน� อาท พานพระศร มาวางตามทจางวางมหาดเลกประกาศโองการเชญเสดจ ทกคนถวายบงคมแล�วจรดหน�าผากลงกบพน เมอพระเจ�าสป[อและพระนางศภยลตประทบพระแทIนแล�วจงเบกการแสดง การแสดงเรมต�นด�วยการราเบกโรง นางรา ๒๐ คน เยองกราบออกมาจากด�านหลงวงดนตร เข�ามาในเวทวงกลม ทกคนสวมเสอผ�าป[านสขาว ผ�าซนสสดลายดอก ทงหมดถวายบงคมลงกบพน ๓ ครง จากนนกรIายราไปรอบๆ ตIอมานางราผ�หนงแยกออกมาจากวงมาหยดยนร�องเพลงอยIกลางวง มเนอเพลงถวายพระพรพระเจ�าสป[อ จากนนนางรากร�องทวนขนพร�อมกบการรIายราแล�วจบลงด�วยการราออกจากเวทไป ละครเรมแสดงตIอในทนทด�วยเรองชาดก คอ ดเวมอนอ (Dwemenaw) คอนางมโนห�รากบพระสธน หรอทดานา (Tudana) จบตอนตงแตIนางมโห�ราถกพรานบญจบมาจากไกรลาสนามาถวายพระสธน

ภาพ : การแสดงเรองทนาดา?


ในรชกาลนปรากฏมผ�แสดงในราชสานกถง ๙๑ คน พระราชทานทนาทากนให�คนละ ๑ แปลง ละครทนยมมากในราชสานก คอ เรองอเหนา (อนอง) อสนโตก (U Santoke) เปนผ�แสดงเป^นตวอเหนาและพระรามทนางในราชสานกคลงไคล�มาก กลIาวกนวIา เมออสนโตกเข�าไปในเขตพระราชฐานต�องเอาผ�าบางๆ ปmดหน�าเพอมให�นางในเหน

ภาพ : แทรกรป อสนโตก (U Santoke) และ ยนดอมาเล (Yindaw Ma Lay)

โรงละครหรอปวยจสวง (Pwe Kyi Suang) ในพระราชวงมณฑะเลย�รชสมยพระเจ�าสป[อ เรยกวIา ตยอนดอ (Hti Yon Daw) เป^นห�องรIม เปนโรงะครชวคราวใช�แสดงละครหลวงพระราชทานแกIเจ�าประเทศราชและขนนางทเข�ามาถอนาพพฒน�สตยาป�ละ ๓ ครง ห�องรIม เปนห�องขนาดใหญIมเสากลางเปนไม�ป�กอยIางถาวรกบลานดน สIวนหนงคาเปนรIมกามะหยมระบายขขนาดเส�นผIาศนย�กลางประมาณ ๑๕ เมตร ใช�กางกนให�รIมเงาแกIเวทเมอเวลามการแสดงเทIานน ตวเวทเปนลานดนขนาดเทIาตวรIม รมด�านหนงเปนทนงคนด รมด�านตรงข�ามเปนราววางหวโขนและอาวธ ผ�แสดงนงพกอยIอกสองด�าน ตรงโคนเสามตงสาหรบนงแสดง มฉากเพยงเลกน�อย เชIน ต�นไม� ค.ศ.๑๘๘๔ (พ.ศ.๒๔๒๗) ในงานเจาะพระกรรณ (เทยบเทIาพธโสกนต�ของเจ�านายสยาม) พระราชธดาสองพระองค�ของพระเจ�าสป[อ มละครเฉลมฉลองพร�อมกน ๒ โรง คอทอาเชซาตยอนดอจ (โรงละครตะวนออก) กบทอนอกซาตยอนดอจ (โรงละครตะวนตก) โรงละครตะวนออกตงอยIฝ[ายหน�า แสดงเรองรามเกยรตให�เจ�านายผ�ชายและขนนางด โรงละครตะวนตกตงอยIในเขตพระฐานฝ[ายใน แสดงเรองอเหนา ให�เจ�านายผ�หญงและนางในด โรงละครทงสองโรงนสร�างเปนแบบตะวนตก มชIางอตาเลยนทาเครองกลชกรอก ทาดอกบวบานเหนคนซIอนอยIภายใน ทาชIองพนใช�ลIองหน ตลอดจนการเลอนฉาก


ภาพ : โรงละครฝรง ภายในพระราชวงมณฑะเลย�

พระเจ�าสป[อและพระนางศภยลตใช�จIายเงนจานวนมหาศาบไปกบการมหรสพ กลIาวกนวIา คIาจดรามเกยรตครงหนง สนพระราชทรพย�ถง ๒๕,๐๐๐ จkาต (Kyat) ใช�ผ�แสดงถง ๒๐๐ คน วงป��พาทย� ๔ วง พระนางเคยพระราชทานรางวลให�ตวตลกคนหนงถง ๑,๐๐๐ จkาต ในขณะทสาวใช�ตามบ�านได�เงนเดอนเพยง ๓ จkาต ทงพระเจ�าสป[อและพระนางศภยลตมกให�คณะละครประเภทตIางๆ รออยIข�างเวทเพอเรยกออกมาแสดงตามพระทยชอบ คณะนกแสดงจากฝรงเศสและอนเดยกได�รบวIาจ�างให�เข�ามาแสดง ณ ราชสานกมณฑะเลย� และคณะทแสดงมากทสด คอ คณะปาร�ซวคตอเรย (Parsee Victoria) จากประเทศอนเดย


พม-าทาสงครามกบองกฤษ ค.ศ.๑๘๘๕ (พ.ศ.๒๔๒๘) องกฤษกบพมIาทาสงครามกน องกฤษมชยชนะ ยดพมIาเปนเมองขนและผนวกเข�าเป^นอาณานคมองกฤษอนเดย ในป� ค.ศ.๑๘๘๖ (พ.ศ.๒๔๒๙) อปราชแหIงอนเดยและภรยามาตรวจราชการทพมIาในฐานะอาณานคมแหIงใหมIขององกฤษ รฐบาลพมIาจดการแสดงละครเรองรามเกยรต ตอนพระรามยกศร ณ กรงมถลา เปนการต�อนรบ นาแสดงโดยอสนโตก (U Santoke) เป^นพระราม ยนดอมาเล (Yindaw Ma Lay) เปนนางสดา ทงคIถอเปนศลปmนราชสานกรIนสดท�าย

ภาพ : ทศกณฐ�

เมอราชสานกยตลง นาฏกรรมชนสงของพมIากลIมสลายเพราะขาดการอปถมภ� ศลปmนกออกไปตงตนแสดงละครเลยนแบบของหลวงแตIไมIดเทIา มการนาการละเลIนตIางๆ มาแทรกอยIางนาฏกรรมเพอความอยIรอด การแสดงแบบใหมIน อนทจรงมมาบ�างแล�วตงแตIสมยพระเจ�าสป[อ มาบดนรIงเรองและเป^นทนยมโดยทวไป เรยกวIา ซาตปวย (Zat Pwe) เชIน คณะซน มหาทะบน (Sein Maha Thabin) นอกจากนยงมผ�แสดงราชสานกบางคนไปอยIกบราชสานกของสอบวา (Sawbwa) หรอเจ�าฟYาไทใหญI


ได:รบเอกราช ๔ มกราคม ค.ศ.๑๙๔๘ (พ.ศ.๒๔๙๑) พมIาได�ทาการตIอส�เพอเอกราชอยIางกว�างขวาง และจากผลของการรIวมกบฝ[ายสมพนธมตรในสงครามโลกครงท ๒ พมIาจงได�รบเอกราชในวนท ๔ มกราคม ค.ศ.๑๙๔๘ (พ.ศ.๒๔๙๑) และกIอนได�รบเอกราชเพยงไมIกป�พมIากถกญป[นบกในสงครามโลกครงท ๒ ระยะแรกพมIาเข�ารIวมกบญป[นเพอขจดอทธพลองกฤษออกไปให�หมด แตIในตอนปลายสงครามพมIาเหนวIาญป[นมทIาทจะเข�ายดครองพมIาเปนเวลานาน เพอเป^นฐานทพเข�าบกอนเดย จงพากนขบไลIประจวบกบญป[นแพ�สงคราม เมอได�รบเอกราชจากองกฤษแล�ว พมIากเกดการแตกแยกทางสงคมและการเมอง เนองจากพมIามชนเผIาตIางๆ อยIมาก เชIน พมIา มอญ กะเหรยง ยะไขI (อาระกน) ชาน (ไทใหญI) ชนเหลIานตIางทาสงครามกนมาตงแตIอดต จงยากทจะประสานสามคค อกทงพวกคอมมวนสต�พมIาทได�รบการสนบสนนจากจนกมกาลงมากขน ในทสดพมIากมรฐบาลทหารเข�าปกครองในระบบสงคมนยม (เผดจการ?) รฐบาลทหารพมIาเข�ากากบดแลเนอหาของการแสดงอยIางใกล�ชด เพอมให�เมพษภยแกIฝ[ายปกครอง และใช�นาฏกรรมเพอประโยชน�ทางการเมอง วฒนธรรม การรวมชาตและการทIองเทยว ในวนท ๖ พฤศจกายน ค.ศ.๒๐๐๕ (พ.ศ.๒๕๔๘) รฐบาลพมIาได�ย�ายเมองหลวงไปสร�างใหมI ใกล�เมองเพยงมะนา (Pyinmana) บรเวณตอนกลางของประเทศ แถบลIมแมIนาสะโตง เมองหลวงใหมIนมชอวIา เนปmดอ (Nepyidaw) แปลวIา นครหลวง


รามเกยรตในราชสานกพม-าไปจากกรงศรอยธยา Noel F. Singer เขยน

สเนตร ชตธรานนท� และธรยทธ พนมยงค� แปลและเรยบเรยง

หนงสอ The Illustrate London News ประจาวนท ๑๗ เมษายน ป� พ.ศ.๒๔๒๙ (ค.ศ.๑๘๘๖) ได�รายงานเกยวกบการเดนทางไปยงประเทศพมIาของอปราชประจาอนเดย (The Viceroy of India) และเลดดฟเฟอรน (Lady Dufferin) วIา ทางพมIา ได�จดการต�อนรบขนภายในพระราชวง ณ เมองมณฑะเลย� ด�วยคณะนางละครของพระเจ�าธบอ กษตรย�ทถกขบออกจากราชบลลงก� รายงานกลIาววIา ในการแสดงเรองหนง ตวเอกได�แกIพระราม "เจ+าชายนกรบแห!งยคมหากาพย� แต!งกายด+วยอาภรณ�รดตวด+วยเครองประดบทเป?นประกายแวววบ มผ+าทจบอย!างน!าประหลาดทตรงช!วงขาทงสอง สวมชฎาทมทรงประหนงมงกฎหรอเจดย�" การรIายราด�วยทIาทางทอIอนช�อยและบงคบตวเองทคงดนIาชนชมในสายตาของชาวพมIา แตIในสายตาของชาวตIางชาตและดจะแปลกประหลาดและพลกกกกอมากกวIา ดงทบาทหลวงซานเกอมาโน (Sangermano) ชาวอตาเลยนซงพานกอยIในพมIาระกวIางป� พ.ศ.๒๒๘๑ (ค.ศ.๑๗๓๘) กลIาววIาตวละครทงสองรIายราอยIางเชองช�า ดดลาตวและนวมอ "ครงแรกทข+าพเจ+าเหนนกราเหล!าน ข+าพเจ+าคดว!าเป?นกล!มของคนวกลจรตเสยอก"


เลดดฟเฟอรนเองกคดวIาทIารIายราทผดปกตคงจะเปนกรยาทแสดงถงความเจบปวดของอวยวะบางสIวน จากหนงสอทเธอเขยนชอ Our Vice-general Life in India กลIาวถงการแสดงวIามขนใน "ห�องรIม" ซงเปนชอทบอกถงโครงสร�างของเวทแสดงอยIางชดเจน ฉากละครมเพยงกระดาษแขงเลกๆ ททาเปนยอดภเขาอยIใกล�กบเสากลางห�องเทIานน ผ�ชมจะนงล�อมรอบตามรมทางของรIมทเปmดโลIง ยกเวIนสIวนหนงทกนไว�สาหรบนกแสดงทนงอยIรวมเปนกลIม เรองราวทเลIนเกยวกบนางสดาทกาลงจะถกยกให�คIครองทเหมาะสม ในบรรดาเจ�าชายทง ๗ พระองค�ทเข�าประลองในการน�าวคนศรและสามารถแผลงศรจากคนศรพเศษนนได� ตวเจ�าหญง "เป^นนางละครเสยงเอก" ซงคงหมายถงนางละครทชอเชงดอมาเล (Yindaw Ma Lay) ทแม�จะดจากภาพถIายของเธอในอก ๒-๓ ป�ตIอมา ทถIายโดยนาย Falice Beato กยงคงดด เชงดอมาเล (Yindaw Ma Lay) เลIนละครหาเลยงชพอยIจนอาย ๗๐ ป� นบเปนนางละครชนนาคนสดท�ายในราชสานกพมIาทเคยสวมบทบาทเจ�าชายทนIาหลงใหลและเป^นราชนของละครเวทพมIาทเปนทนยมชมชนของผ�ดมาโดยตลอด ความคลIองแคลIวในการแสดงทาให�เธอสามารถผกขาดบทของนางสดาและบษบาไว�เพยงผ�เดยว บรรดาแขกตIางชาตผ�มเกยรตทรวมกนอยIในพระราชวงคนนนคงจะร�สกแปลกกบการแสดงทได�ชม แตIสงทพวกเขาไมIสามารถจะร�ได�กคอ พวกเขาเปนผ�ชมกลIมสดท�ายทได�เหนการแสดงในราชสานกของกษตรย�แหIงรชาวงศ�คองบอง อนเป^นศลปะทสงIางามซงต�องอาศยการฝ�กหดสบทอดจากศลปmนเชลยชาวสยามจากกรงศรอยธยาตงแตIป� พ.ศ.๒๓๑๐ (ค.ศ.๑๗๖๗) และตIอมาไมIนาน นกแสดงเหลIานตIางกพากนหลบหนกระจดกระจายไปคนละทศละทาง และไมIปรากฏมการแสดงเชIนนอกเลยในเขตราชสานกพมIา ตวละคร-เชลยศกจากกรงศรอยธยา ภาพพระรามเกIาทสดในพมIาคงจะเป^นภาพแกะสลกหนในวดนดลองจ (Nat Hlang Kyi) ทเมองพกาม ทถกทาลายในพทธศตวรรษท ๑๖ และในยคเดยวกนนเองได�พบภาพเกIาทสดของพระรามประทบอยIบนหลงหนมานด�วย นIาประหลาดทอก ๖ ศตวรรษตIอมาหรอมากกวIานน งานศลปะทเกยวข�องกบเรองรามเกยรตไมIปรากฏหลกฐานเปนลายลกษณ�อกเลยในพมIา ในด�านวรรณกรรมกเชIนเดยวกน ไมIมการกลIาวถงรามเกยรตกIอนป� พ.ศ.๒๓๑๓ (ค.ศ.๑๗๗๐) เลย แตIเรองรามเกยรตคงจะเป^นทร�จกกนดในหมIนกปราชญ�แล�ว เนองจากกIอนหน�านนมการแปลงงานวรรณกรรมทงทางโลกและทางศาสนาจากประเทศเพอนบ�านเปนภาษาพมIาแล�ว


ครงกรงศรอยธยาเสยแกIพมIาเมอ พ.ศ.๒๓๑๐ (ค.ศ.๑๗๖๗) ฝ[ายพมIาได�กวาดต�อนผ�คนจากกรงศรอยธยาเปนเชลยศกไปยงกรงรตนประองวะ เชลยศกทกวาดต�อนมามทงชIางฝ�มอ นางละคร นกดนตร ผ�ซงตIอมาได�ชIวยทะนบารงสIงเสรมศลปะด�านตIางๆ ของผ�ชนะ และเมอต�องมาอยIเมองพมIานานเข�า บรรดาเชอพระวงส�ชาวสยามคงจะเกดความเบอหนIายกบชวตในเมองหลวงเป^นอยIางมาก จงได�คดจดตงคณะละครของตนขนด�วยความคดถงบ�านเกดเมองนอน ผลทตามมาได�ทาให�เกดการเลIนโขนเรองรามเกยรตขนเปนครงแรกในราชสานกพมIา ผ�แสดงบางคนกเป^นขนนางตกยากจากสยามทแตIงกายตามประเพณและรIายราด�วยจงหวะเกIาแกIของอยธยา ในระยะแรกๆ การแสดงเรองรามเกยรตยงคงอยIในแวดวงของราชสานก ความแปลกใหมIทาให�ผ�มอานาจของพมIาเชอตามคาคดค�านของขนนางสยามทไมIยอมให�มการเปลยนแปลงรปแบบการแสดงจากของเดมเลย สาหรบชาวพมIาในขณะนนแล�ว นางละครของราชสานกสยามทสงIางามคงจะต�องเปนทนIาหลงใหลเปนอยIางยง และคงเปนนางละครโรงใหญIทสวยงามโอIอIาอยIางแนIนอน แม�วIาละครจากสยามจะเปนทนยมมากในหมIชนชนปกครองและกลIมศลปmนทแสดงอยIทเมองรตนประองวะ แตIกนIาเสยดายทไมIมรปถIายหรอหลกฐานเกยวกบเรองรามเกยรตของยคนนหลงเหลอตกทอดมาเลย นกวจยบางทIานอาจพบวIาเปนเรองแปลกมากทแม�ภาพจตรกรรมฝาผนงทวหารอนนดาทเมองพกาม (พ.ศ.๒๓๑๘/ค.ศ.๑๗๗๕) จะมภาพเรองราวเกยวกบชวตในราชสานกมากมาย รวมทงรปการแสดงละครแตIกไมIมรIองรอยหรอหลกฐานชนใดทชให�เหนวIามการเลIนเรองรามเกยรตเลย จนกระทงในครงหลงของรชสมยพระเจ�าปดง (พ.ศ.๒๓๒๕-๒๓๖๒/ค.ศ.๑๗๘๒-๑๘๑๙) ทประชาชนทวไปเรมตระหนกถงการบนเทงในรปแบบใหมIน บรรดาข�าราชการชนผ�ใหญIทกระจายตวอยIทวประเทศมสIวนชIวยแพรIความนยมการแสดงด�วยการจดคณะละครจากเมองหลวงตดตามไปแสดงระหวIางการเดนทางไปแสดงตIางเมอง ซงในการแสดงแตIละครงคณะละครได�รบการต�อนรบเปนอยIางดยง ชาวยโรปทอยIในพมIาระหวIาง ๒๕ ป�หลงพทธศตวรรษท ๒๓ ได�สงเกตเหนวIา ด�ามของดาบททาจากงาหรอเขาสตว�มกมการสลกเปนรปหนมาน ตามความเชอวIาจะเพมพลงและปYองกนภยพบตให�แกIเจ�าของได� ความเชอนยงคงการสบทอดจนถงพทธศตวรรษท ๒๔ เนองจากได�พบหลกฐานมากมาย บรรดาชIางทาเครองเงน ชIางแกะไม� และชIางฝ�มอตIางๆ กนยมนาตวละครจากมหากาพย�เรองนเข�าไปตกแตIงในงานฝ�มอของตนเองด�วย


ในกรงลอนดอนมเครองเขนททาเป^นเชยนหมากขนาดใหญIหลายใบตกแตIงด�วยภาพเขยนทแสดงภาพเชอพระวงศ�พมIากาลงชมการแสดงเรองรามเกยรตอยI บางรปกเลอกเขยนบางตอนของเรอง ทแม�ไมIระบเวลากสามารถเปรยบเทยบได�กบลวดลายทพบในภาพจตรกรรมฝาผนงทมอายนบตงแตIตอนต�นของรชสมยพระเจ�าจกกายแมง (พ.ศ.๒๓๖๒-๒๓๘๐/ค.ศ.๑๘๑๙-๑๘๓๗) เปนต�นมา นอกจากจะมการพบภาพวาดทมอายแนIนอนกIอนป� พ.ศ.๒๓๖๒ (ค.ศ.๑๘๑๙) ต�องนบวIาภาพเขยนเรองรามเกยรตจากกลIองเครองเขนตIางๆ มอายเกIาทสดในบรรดาภาพเขยนเรองรามเกยรตอนๆ ทหลงเหลออยI ทพระเจดย�มหาโลกมยาเซง (Maha Lawkamayazcin) ซงสร�างโดยพระสงฆราชาของพมIาทมนามวIาหมIองทาง (Maung Htang) ระหวIางม พ.ศ.๒๓๙๐ และ พ.ศ.๒๓๙๒ (ค.ศ.๑๘๔๗ และ ค.ศ.๑๘๔๙) มภาพหนแกะสลกมากกวIา ๓๐๐ แผIน ทสลกเรองราวเกยวกบรามเกยรตทงหมด ภาพแกะทสวยงามเหลIานป�จจบนกองโบราณคดได�รวบรวมเกบรกษาไว�ในพพธภณฑ�ทสร�างขนเป^นพเศษทหมIบ�านพยาจ (Phayargyi) ใกล�กบเมองมอญยวา (Monywa) ภาพเขยนทพบในยคตIอมาอยIในสมดขIอยทห�องสมดในประเทศองกฤษ ดเหมอนจะเปนภาพทคดลอกมาจากภาพเขยนเกIาอกทหนง เนองจากลวดลายของผ�า มงกฎ เครองแตIงกายของตวละครเอกสามารถกาหนดอายได�วIาอยIประมาณป� พ.ศ.๒๓๘๓ (ค.ศ.๑๘๔๐) แตIทรงผมและผ�านIงของผ�หญงกบหลงคาประตทางเข�าททาเป^นหลงคาซ�อนกนหลายชน ชให�เหนวIาภาพนคงจะวาดขนประมาณหลงป� พ.ศ.๒๔๐๐ (ค.ศ.๑๘๕๗) ภาพถIายจากวดทสร�างด�วยไม�ตงแตIป� พ.ศ.๒๓๙๓ (ค.ศ.๑๘๕๐) เปนต�นมา แสดงให�เหนถงการตกแตIงอาคารด�วยลายแกะไม�เปนเรองรามเกยรตแตIความนยมกคIอยๆ เสอมลงในตอนปลายของศตวรรษ เมอพระเจ�าจงกจา (พ.ศ.๒๓๑๙-๒๓๒๔/ค.ศ.๑๗๗๖-๑๗๘๑) เสดจขนครองราชย� ราชสานกของพระองค�ยงมบรรยากาศของความหรหรารารวยทางวฒนธรรมอยI ชาวพมIาเรยกชIวงป�ระหวIาง พ.ศ.๒๓๑๓-๒๓๖๗ (ค.ศ.๑๗๗๐-๑๘๒๔) วIาเปนยคของการเปลยนแปลง บรรดาข�าราชสานก พระ นกปราชญ� ตIางได�รบอทธพลจากตIางชาต และในสมยเดยวกนน กวชออ โท (U Toe) ได�เขยนบทกวเรองรามเกยรต และบรรยายเปนภาษาพมIาด�วยภาษาทไพเราะงดงาม พระนางตเคง (Thakin) พระมเหสเอกของพระเจ�าจงกจาทรงเปนทงนกเขยน กวเอกททรงพระปรชาสามารถยง ทงทรงเปนผ�ทสIงเสรมและสนบสนนการแสดงรามเกยรต ซงเรยกกนในภาษาพมIาวIารามาชาดก (Yama Zatdaw) พระนางเปนผ�นาดนตรและเพลงของพมIาทแตIงใหมIมาใช�ประกอบการแสดงแทนของเดมของชาวกรงศรอยธยาทเรมเสอมความนยมลง นอกจากนนพระนางยงทรงนพนธ�เพลงบางเพลงอกด�วย


เชอกนวIาเครองแตIงกายของตวละครจะคIอยๆ เปลยนรปแบบจากของกรงศรอยธยามาเป^นของพมIาในรชสมยนด�วย และคงจะเรมทเครองแตIงกายของนางสดากIอน ซงแทนทจะนIงผ�านIงตามแบบสยาม บรรดาตวละครผ�หญงกลบแตIงกายด�วยเสอทบแขนยาวแบบพมIาและนIงผ�าถเมง (htamein) แทน ซงจะปกปmดขาและมชายยาวห�อยอยIด�านหลง เนองจากเรมมความเหนวIาผ�านIงดไมIเปนผ�หญงเทIาทควร ทงไมIเหมาะสมกบความสงIางามของพระราชวงอกด�วย ความหลงใหลและประทบใจตIอวรกรรมของพระราม สIงผลให�การแสดงต�องแสดงถง ๔๕ คนตดตIอกน กลIาวกนวIาบางคนการแสดงจะมแตIฉากการส�รบระหวIางยกษ�กบลงเทIานน ซงแนIนอนยIอมไมIเปนทพอใจของบรรดาผ�ชมทเปนหญงเทIาไรนก พระเจ�าจงกจาเองในบางครงขณะประทบทอดพระเนตรการแสดงกจะทรงลกออกจากพระแทIนทประทบด�วยฤทธนาจณฑ� พระหตถ�ทรงพระแสงดาบไลIฟ�นใสIพวกยกษ�และลง และทรงรIวมแสดงด�วยอยIางสนกสนาน นาความอบอายมาสIพระมเหสและหมIอามาตย�ข�าราชสานกบางคนเปนอนมาก นIาเศร�าทพระเจ�าจงกจาผ�อIอนเยาว�ได�ถกพระเจ�าลง (เมอเสดจขนครองราชย�ทรงพระนามวIา พระเจ�าปดง) ฉวยโอกาสยดอานาจและประหารชวตพระราชนดดาผ�นเสย พระเจ�าปดง (พ.ศ.๒๓๒๕-๒๓๖๒/ค.ศ.๑๗๘๒-๑๘๑๙) ทรงเปนกษตรย�ทโปรดการสงคราม มพระอธยาศยเหยมโหด เพยงเวลาไมIนานทเสดจขนครองราชย�กสามารถนาพมIาให�มอานาจทางการทหารอยIางเข�มแขง ทรงปลIอยให�พระราชโอรสเป^นผ�ดแลงงานด�านศลปวฒนธรรมแตIเพยงผ�เดยว เจ�าชายพระองค�นทรงมความสภาพอIอนโยนผดกบพระราชบดา โปรดให�รวบรวมบรรดาชIางฝ�มอชนสงในประเทศให�มาตงบ�านเรอนอยIในเขตเมองหลวง พระองค�ได�ทรงสIงเสรมให�นกปราชญ�ราชบณฑตทสาคญ ๘ คน เดนทางไปศกษาหาความร�เกยวกบดนตร การละคร ยงประเทศตIางๆ เชIน เขมร ลาว ชวา และสยามด�วย ในป� พ.ศ.๒๓๓๒ (ค.ศ.๑๗๘๙) ข�อมลทมคIาทงหมดจากคณะทตวฒนธรรมทได�จากการไปศกษานอกประเทศ รวมทงเรองรราวเกยวกบรามเกยรตและข�อมลจากบณฑตในราชสานก กได�ถกบนทกเปนภาษาพมIาในสมดขIอยถง ๕๔ เลIม นาความเจรญรIงเรองให�กบศลปะการละครฟYอนราพนเมองของพมIาเป^นอยIางยง และความร�ครงนนได�ถกสบทอดมาจนถงป�จจบน สมดขIอยๆเหลIานนได�ถกเกบรกษาไว�ทห�องสมดของมหาวทยาลยเมองมณฑะเลย� สมดขIอยนบรรจเพลงบางเพลงทพระนางตเคง (Thakin) พระมเหสผ�อาภพทรงนพนธ�ประกอบการแสดงเรองรามเกยรตด�วย


นายไมเคล เชมส� (Michael Symes) ผ�ซงดารงตาแหนIงหวหน�าคณะทตขององกฤษอยIทพมIาขณะนน คงจะเปนชาวองกฤษคนแรกทได�ชมการแสดงรามเกยรตฉบบของพมIาทจดแสดง ณ ทประทบของมกฎราชกมาร เขากลIาวไว�ในบนทกวIา ผ�แสดงและรIายราทดทสดในยคนนล�วนเป^นผ�ทสบเชอสายมาจากชาวสยามทงสน เจ�าชายมกฎราชกมารสวรรคตกIอนพระราชบดา ดงนนเมอพระเจ�าปดงสวรรคต พระราชนดดาคอสะกาย แมง (Sagaing Min) (พ.ศ.๒๓๖๒-๒๓๘๐/ค.ศ.๑๘๑๙-๑๘๓๗) จงเสดจขนครองราชสมบตสบตIอมา กษตรย�พระองค�ใหมIทรงพระนามวIาพระเจ�าบาจดอ (Bagyidaw) พระองค�ทรงมพระอธยาศยงIายๆ มดนตรในพระทยและ "โปรดการแสดงและละคร" บรรดากลIองเชยนหมากทมภาพเขยนเรองรามเกยรตทหลงเหลออยIล�วนมอายอยIในสมยของพระองค�ทงสน และในรชสมยนทอคด (U Khit) ขนนางผ�รบผดชอบการละครฟYอนราได�ออกกฎข�อบงคบยาวเหยยดควบคมบรรดาตวละครและนกแสดงหIนในราชสานก บงคบให�ปฏบตตามด�วยการตดสนลงโทษให�ตดมอทงสาหรบนกแสดงและนกร�องททาผดจะถกตดลนทง เมอพจารณาบทลงโทษ กดเหมอนจะเพยงพอทจะทาให�บรรดาศลปmนทงหลายประพฤตตวอยIในกรอบอยIางเครIงครดแล�ว ทะเบยนของตวละครในราชสานกระหวIางป� พ.ศ.๒๓๖๔ (ค.ศ.๑๘๒๑) มเหลอเพยง ๑๗ คน และนกดนตรอก ๑๐ คนเทIานน รามเกยรตยงคงเปนมหรสพทแสดงกนอยI แตIในชIวงนได�เกดละครคIแขIงขน คอละครเรองอเหนา ซงเดมเปนบทละครของชาวสยามทนกเขยนชอมยาวด เมงจ อสะ (Myawaddi Mingyi U Sa) เปนผ�แปลขนในป� พ.ศ.๒๓๒๘ (ค.ศ.๑๗๘๕) ในรชสมมยของพระเจ�าคองบองมน (Kongbaung Min บางแหIงเรยก Tharrawaddy, พ.ศ.๒๓๘๐-๒๓๘๙/ค.ศ.๑๘๔๗-๑๘๕๓) และพระโอรสพกามแมง (Pagan Min พ.ศ.๒๓๙๐-๒๓๙๖/ค.ศ.๑๘๔๗-๑๘๕๓) รามเกยรตยงเปนเรองทเปนทนยมและเปนเครองบนเทงประจาราชสานกอยI แตIสถานการณ�ทางการเมองทไมIมนคงในราชอาณาจกรผนวกกบพระอาการประชวรของกษตรย�ทงสองพระองค�ไมIอานวยใให�บรรยากาศของศลปะการแสดงรIงเรองเทIาทควร ในรชสมยของพระเจ�ามนดง (พ.ศ.๒๓๙๖-๒๔๒๑/ค.ศ.๑๘๕๓-๑๘๗๔) รามเกยรตถงจดเสอมลง และไมIคIอยปรากฏมการแสดงทงเรอง แตIจะเลอกแสดงเฉพาะตอนทถกใจข�าราชสานก ทงนเนองจากพระเจ�ามนดงทรงเปนกษตรย�ทเครIงครดในพระพทธศาสนา ไมIโปรดการละครเพราะทรงเหนเป^นเรองเหลวไหลไร�สาระ แตIกลบทรงยนยอมให�มการแสดงหIนเลกได�เพราะทรงเหนวIาเหมาะสมกวIา การแสดงหIนจงเจรญรIงเรองทสดภายในราชสานกในรชสมยของพระองค�


หลกฐานเกIาทสดทกลIาวถงการชกหIนจะพบในบทประพนธ�ทแตIงโดยพระภกษชอ เชง รตตสาระ (Shin Ratthasara) ในป� พ.ศ.๒๐๒๗ (ค.ศ.๑๔๘๔) ในพทธศตวรรษท ๒๔ ได�มการปรบปรงการเลIนหIนให�ประณตขน และเนองจากเปนการแสดงทเปนทโปรดปรานในราชสานกมาก บรรดาข�าราชสานกถอเปนโอกาสทจะใช�วาระนสIงผIานเรองราวทขดข�องให�ทราบถงพระกรรณผIานคนพากย�หIน นายจอร�จ สกkอต (George Scott) เขยนไว�ในหนงสอเรอง The Burman วIาเขาร�สกทงเปนอยIางยงตIอพลงในการพากย�ของนกแสดงหลงมIาน เสยงร�องเพลงทรIาเรง ทานองทชดเจน และความสามารถในการชกหIนของผ�แสดง ในบางโอกาสทพระเจ�ามนดงทรงผIอนพระอรยาบถกจะโปรดให�นกแสดงทโดดเดIนทสดในราชสานกมาแสดงละครเรองรามเกยรตหรอรามาชาดกตIอหน�าพระพกตร� นกแสดงชายผ�สามารถทสดจะได�พระราชทานตาแหนIง Pyinnyarthe Sanyae ซงเป^นตาแหนIงของหวหน�าคณะละครรามาชาดก หนงในจานวนผ�รบตาแหนIงดงกลIาวคอหมIองโบยา (Maung Pho Mya) ซงได�แสดงบทนาอยIหลายป� นอกจากตวเขาแล�ว ภรรยาของเขานามมะเนงเคด (Mair Hnin Khet) ยงได�รบบทสดาเทวด�วย ในป� พ.ศ.๒๔๒๐ (ค.ศ.๑๘๗๗) เพอเปนการเฉลมฉลองการเถลงพระยศจกรพรรดแหIงอนเดยของพระราชนวกตอเรย พระเจ�ามนดงได�ทรงสIงคณะละครสIวนพระอองค�ไปยงเขตพนทของพมIาในสIวนทองกฤษปกครองเพอเลIนเรองรามเกยรต ผ�ดชาวองกฤษผ�หนงตงข�อสงเกตวIา ทกสงทกอยIางตงแตIเครองแตIงกายไปจนถงเครองดนตรมความวเศษยอดเยยมชนดทไมIเคยเหนมากIอนในยIางก�ง นกแสดงและนกร�องทเดIนทสดคอ เชงดอมาเล (Yindaw Ma Lay) ทเลIนในบาทนางสดา ในขณะทคณะละครเดนทางกลบเมองหลวง ขวญและกาลงใจของคณะละครกตกตาลง เนองจากสถานการณ�ทางการเมองในราชสานกไมIเปนปกต ในป� พ.ศ.๒๔๒๑ (ค.ศ.๑๘๗๘) ครละครคนหนงชอมน (Hmun) ตดสนใจออกจากเมองมณฑะเลย�พร�อมกบนกแสดงบางคนแล�วเดนทางไปยงพมIาสIวนทอยIภายใต�การปกครองของกงกฤษ เขาได�ตงคณะโขนขนใหมIทพยาโปง (Phyarpone) แตIเนองจากไมIสามารถจะจดเวทและฉากทสวยงามเหมอนเชIนททางราชสานกเคยได� คณะละครนจงเลIนกนบนพนดนซงกได�แตIพยายามแสดงให�ดทสดเทIาทจะทาได� คณะละครชดนยงคงเลIนสบเนองมาจนถงป�จจบน โดยสวมหน�ากากทบรรพชนเคยสวมใสIแตIครงแสดงในเมองมณฑะเลย� หลงเจ�าพระเจ�ามนดงสวรรคต พระเจ�าธบอ (พ.ศ.๒๔๒๑-๒๓๒๘/ค.ศ.๑๘๗๘-๑๘๘๕) ได�เสดจขนเสวยราชย�พร�อมด�วยพระนางศภยลตพระราชนผ�หยงยโสและก�าวร�าว ด�วยความอIอนเยาว�และไร�เดยงสาทางการเมองจงทรงหลงระเรงในอานาจ ทงสองพระองค�หมกหมIนอยI


แตIในพระราชวงทแวดล�อมด�วยความมงคง ทรงปmดกนจนเองจากโลกภายนอกและสนพระทยแตIการละครและพระราชพธในราชสานกเทIานน ภาพเขยนจากสมดขIอยทวาดขนในปลายรชสมยของพระเจ�าธบอ ป�จจบนถกเกบรกษาอยIทพพธภณฑ�เมองดบลน (The Chester Beatty Collection in Dublin) ประเทศองกฤษ แสดงให�เหนถงบรรยากาศทบรรดาข�าราชสานกตIางกาลงชนชมการแสดงรามเกยรตอยIในอทยานพระราชวง เปนภาพหน�าโรงละครทสร�างขนชวคราว พระเจ�าธบอกบพระนางศภยลตและพระราชธดาองค�โต ขนาบข�างด�วยวงดนตรทงซ�ายขวา ขณะทคณะนาฏศลป�วงใหญIกาลงกาลงรIายราประกอบบทในตอนศกลงกา หน�าลานทประทบเปmดกว�าง เบองหลงนนจดแตIงไว�ด�วยหงบชาทวางเรยงด�วยหวโขนตวสาคญๆ ในป� พ.ศ.๒๔๒๗ (ค.ศ.๑๘๘๔) จานวนผ�แสดงรามาชาดกเพมจานวนขนถง ๙๑ คน แตIละคนตIางได�รบพระราชทานทดน ๑ แปลง ซงจะให�เชIาหรอจะทาธรกรรมเองกได�ตามความพอใจ เลIากนวIาการผนวกดนแดนของพมIาตอนเหนอในป�ตIอมา ทาให�ตวละครชายบางคนโกรธแค�นมากทพระเจ�าธบอทรงยอมแพ�แกIองกฤษ จงได�พยายามวางแผนจะก�บลลงก� แตIกจายอมพIายแพ�เมอเผชญกบการตIอต�านอยIางจรงจงจากองกฤษ ศลปmนหลายคนถงกบปลIอยโฮร�องไห�อยIางไมIอาย อนชนรIนตIอมายงคงตงถนฐานในในเมองมณฑะเลย�ในยIานทถกขนานนามวIาตลาดโยธยา (Yodaya Zay) ซงป�จจบนยงคงมศาลทสร�างอทศให�พระรามปรากฏอยI โรงละครหลวง ระหวIางครงแรกของศตวรรษท ๒๔ โรงละครหลวงหรอป��จซอง (Pwekyisaung) ได�ถกสร�างขนใกล�กบทประทบของพระราชชนนของพระอครมหเส ซงตงอยด�านใต�ของพระราชวง พระทนงของพระองค�ลงรกปmดทองกIอผนงปmดไว� ๓ ด�าน ขณะทผนงด�านหนงผลกเปmดออกรบลานแสดงละครทกนพนทกว�าง ๕๐ ฟต ด�านลIางซงกลางพนเวทป�กไว�ด�วยเสากลดสง ซงตวกลดแตIงด�วยผนผ�าขาวหรอเสอทรงกลมขนาดใหญI โรงละครแหIงนมใชIสร�างขนอยIางถาวร แตIทาขนชวคราวสาหรบการแสดงหรอการเฉลมฉลองเปนการสIวนพระองค�เทIานน บรรดาสมาชกในราชวงศ�จะนงตามทนงตามฐานะและตาแหนIง ตาลงมาจะเปนยกพนสาหรบให�ข�าราชการนงชมละคร ฝ[ายชายนงข�างซ�าย สIวนฝ[ายนางในจะนงข�างขวา


ปลายรชสมยของพระเจ�าธบอมการสร�างโรงละครชวคราวถง ๒ โรง เรยกกนวIาโรงละครด�านตะวนออกและตะวนตก มการแสดงรามาชาดกตลอดทง ๒ โรง สIวมมากผ�ชมจะเปนข�าราชสานกชายของพระเจ�าธบอ สIวนพวกผ�หญงจะนยมเรองอเหนามากกวIา เลIากนวIาพระเอกทชออซานโทเค (U San Toke) ทแสดงเปนตวอเหนานนหลIอเหลามากจนพวกนางกานลฝ[ายในพากนป��นป[วนรญจวนใจทกครงทเขาปรากฏกาย ตIางแยIงกนให�ของขวญของกานลแกIอซานโทเคจนกIอความราคาญพระราชหฤทยให�พระเจ�าธบอยงนก พระองค�จงทรงมพระราชบญชาให�อฐานโทเคปmดหน�าด�วยผ�าบางๆ ทกครงทมาปรากฏตวในเขตพระราชฐาน สาหรบเชงดอมาเล (Yindaw Ma Lay) ซงอยIในวยกลางคนแล�วกยงขนชอวIาสวยงามไมIมใครเทยบ นางเลIนในบทบษบาคIกบอซานโทเค ผ�แสดงทเดIนอกคนหนงในบทนางสดา คอ มาลเวลเล (Ma Htway Lay) เลองลอกนวIาสวยงามบาดตาบาดใจอยIางยง เธอมกแสดงเปนนางสดาหรอนางมโนห�รา ด�านทศเหนอของท�องพระโรงใหญIทใช�ดละครจะถกสงวนไว�สาหรบจดแสดงละครเมอมเทศกาลงานรนเรงของป� จากภาพเขยนทพระราชวงอมรประในหนงสอเรอง Yule’s Mission on the Court of Ava (พ.ศ.๒๓๘๗/ค.ศ.๑๘๕๕) จะเหนเสาสงขนาดใหญI ซงชาวตIางชาตสงสยอยIนานวIาคออะไร ซงเข�าใจกนวIาเปนเสาสาหรบป�กธงมากIอน คามความเปนจรงแล�วเป^นประเพณของราชสานกพมIาทบรรดาข�าราชการชนนาและเจ�าประเทศราชทงราชอาณาจกรต�องพากนมายงเมองหลวงป�ละ ๓ ครง เพอแสดงความจงรกภกดตIอพระมหากษตรย� เสาขนาดใหญIนคงจะเปนทป�กกลดขนาดใหญI เปนหลงคาโรงละครทคงจะมการเฉลมฉลองหลงจากพธแสดงความสวามภกดได�เสรจสนลงแล�ว กลดหรอรIมขนาดใหญIนคงจะทาด�วยผ�ากามะหย ระบายด�วยทองจานวนเปนสบๆ หลาทซอจากประเทศอนเดยมาตกแตIง ไม-มเวท เนองจากไมIมการทาเวทหรอยกพนเพอการแสดงละคร การรIายราหรอละครจงเลIนกนบนพนดน ซงมความกว�างประมาณ ๕๐ ฟต นกแสดงจะไมIได�รบอนญาตให�แสดงบนเวททยกระดบสงกวIาผ�ชมซงมตาแหนIงและฐานนดรสงกวIานกแสดง และเนองจากไมIมห�องแตIงตวหรอสถานทเปลยนชดสาหรบนกแสดง พวกศลปmนจงต�องพยายามเปลยนเครองแตIงตวอยIางเปmดเผย แตIระแวดระวงให�มดชดทสดทIามกลางสายตาของผ�ชมทกาลงจ�องมอง


“นกแสดงและขอทานเป?นผ+ทกนของทโยนทงแล+ว” มกจะเปนคากลIาวทแม�จะสะท�อนสถานะอนตาต�อยขอนกแสดง แตIทจรงแล�วพวกศลปmนตIางได�รบการปฏบตทดพอสมควร อาหารทนามาเลยงจะถกนามาจากโรงครวหลวง หIอด�วยใบตองสด และแจกจIายให�นกแสดงได�กนกIอนการแสดง นกแสดงหรอคนเขยนบทเกIงๆ อาจได�รบรางวลเป^นหมIบ�าน ผ�าไหม จนถงเพชรนลจนดาตIางๆ การแสดงทกครงจะไมIมการตกแตIงด�วยฉากทเขยนขนเลย แตIจะมกงไม�ชนดหนงเรยกวIา Thabyai (Eugenia Grandis) ซงใช�เปนสญลกษณ�แทนป[ารกชฏผกตดกบเสากลาง รอบๆ เสาจะแตIงด�วยก�านกล�วย มหม�อนามนใสIไส�เชอเพลงวางบนก�านกล�วยอกทหนง กลIาวกนวIานกแสดงจะต�องปรบทIารIายราให�วจตรพสดาร และด�วยการฝ�กปรออยIางด เพราะแสงทสวIางไมIพอจะทาให�ผ�ชมไมIเหนการแสดงออกทางสหน�าจากระยะทไกลๆ ได� และคงจะยงจาเป^นกวIาสาหรบพวกทต�องใสIหวโขนเลIนตลอดการแสดง เสายาวทขวางอยIระหวIางเสา ๒ ต�นด�านหลงวงดนตร จะใช�เปนราวแขวนหวโขนทตวแสดงใช�สวมเวลาออกแสดง เครองประกอบการแสดงมอยIน�อยมาก จะมหบใสIเสอผ�าทจะปรบเปนบลลงก�หรอก�อนหนกได�ตามเรองทนกแสดงจะสมมตขน ประมาณครงหลงของพทธศตวรรษท ๒๔ มวงดนตรถง ๓ วงในราชสานก เรยกกนวIาวงของพระราชวงฝ[ายใน มนกดนตรถง ๑๔๔ คน ซงล�วนอยIในพระบรมราชานเคราะห� หวหน�าวงจะได�รบพระราชทานคทาทอง ๔ อน สาหรบสอดไว�ข�างๆ กลองวงทตกแตIงอยIางสวยงามด�วยกระจกสและการลงรกปmดทอง นบเปนครงแรกทมการตกแตIงเวทให�ดดขน ภายหลงการรวมพมIาทางตอนเหนอขององกฤษ ในป� พ.ศ.๒๔๒๘ (ค.ศ.๑๘๘๕) คณะละครของราชสานกกคIอยๆ แตกฉานซIานกระเซน นกแสดงบางคนกออกไปตงวงของตนเอง ขณะทมบางคนกไปสมครถวายงานในราชสานกของเจ�าฟYาทรฐฉาน ยคสมยทเปลยนไปทาให�ผ�ชมเปลยนไปด�วย คนหนIมคนสาวต�องการฟ�งเพลงใหมIๆ และชมการฟYอนราทมชวตชวากวIาเดม แม�รามาชาดกในป�จจบนจะแสดงบนเวท แตIความเชองช�าของการเคลอนไหวรIายรากลายเป^นสงทผ�ชมหนIมสาวเบอหนIาย ชIวงกIอนสงครามโลกครงท ๒ จะอบตขน นบเป^นจดอวสานของการแสดงทครงหนงเคยรIงเรองในอดต แตIหลงจากการประกาศอสรภาพในป� พ.ศ.๒๔๙๑ (ค.ศ.๑๙๔๘) กได�มการรอฟ��นการแสดงขนใหมI ตกในป� พ.ศ.๒๕๑๓ (ค.ศ.๑๙๗๐) มคณะละครถง ๑๓ คณะทเปmดการแสดงเป^นประจา ซงสIวนใหญIจะอยIในเขตพมIาตอนลIาง สาหรบตลาดอยธยาในเมองมณฑะเลย� ผ�สบทอดเชอสายเชลยศกจากอยธยายงเปmดการแสดงเรองรามเกยรตเปนครงคราวโดยยดการแสดงตามแบบบรรพบรษ คณะของกลIมมณ


ประซงเปนคณะใหญIทบรรพบรษถกกวาดต�อนมาเปนเชลยตงแตIครงเสยกรง (เข�าใจวIาผ�เขยนอาจสบสนเพราะพวกมณประเปนเชลยทถกกวาดต�อนมาจากตอนเหนอของลIมแมIนาซนด�วน-ผ�แปล) ตงบ�านเรอนอยIในยIานโบดกอง (Bodhigone) เมองอมรประ พวกนสามารถคยโอ�อวดได�วIาเปนละครของราชสานกผ�สIงนกแสดงให�คณะละครหลวงในราชสานกพมIา ป�จจบนพวกนยงคงรกษาวถชวตและวฒธรรมของตนเองไว�ได�ด�วยความหวงแหน และอนรกษ�ไว�เปนแบบอยIางการแสดงแบบดงเดม รวมทงเสนอเเรองรามเกยรตจากการคดค�นของชาวพมIา ละครคณะนนางสดามกจะเลIนโดยผ�ชายเสมอ และสามารถเลIนได�ด�วยความสงIางามจากการฝ�กฝนอยIางด มใชIเลIนเลยนแบบผ�หญง หน:ากาก-หน:าโขน คงจะต�องคดกนเองวIา หน�ากากทใช�ในการเลIนโขนเรองรามเกยรตคงออกแบบและทาโดยนกราเชลยศกชาวกรงศรอยธยาทถกกวาดต�อนไปอยIพมIา เนองจากทงเครองแตIงกายและของใช�ในการแสดงบนเวทยงคงถกทงไว�หรอถกทาลายจนหมดสนทอยธยา เมอป� พ.ศ.๒๓๑๐ (ค.ศ.๑๗๖๗) ไมIมหน�าโขนททาขนในรชกาลของพระเจ�ามงระหรอเซงพยเชงหลงเหลอให�เหนเลย จงคงต�องเอาเองวIาชIางจะใช�วสดอะไรในการทาหน�ากาก โครงหน�าโขนทาจากไม�ไผIบางๆ หรอผ�าทเคลอบด�วยเครองเขนกบขเลอยพร�อมไปกบวสดเชIนเดยวกบททาเปนแมIพมพ�ของรายละเอยดบนใบหน�า หน�าโขนทแกะจากไม�เบาๆ คงจะมอยIบ�าง แตIกยงคงจะหนกเกนไปสาหรบนกแสดงบางคน หน�าโขนทเกIาแกIทสด (พ.ศ.๒๔๒๑/ค.ศ.๑๘๗๘) ทยงหลงเหลออยIและใช�กนในหมIนกแสดงของวงพยาโปงรามา (Phrayapone Yama) วสดทาขนจากกระดาษทาเแลคคเกอร� ภายหลงจากหวโขนทถกขนรปและลงรกแล�ว บางสIวนจะถกลงสและตกแตIงด�วยกระจกสและปmดทอง มหวโขนเพยง ๓ แบบทผ�แสดงรามาชาดกได�ใช�ใสIแสดงจรงและยงเหลอยI แบบหนงเปนงานฝ�มอชIางชาวสยามมอายประมาณ ป� พ.ศ.๒๓๙๓ (ค.ศ.๑๘๕๐) อกแบบหนงทาโดยชIางทชอสยาเชง (Saya Saing) แบบทสามทาโดยประตมากรทชออชเวตอง (U Shwe Taung) สองแบบสดท�ายเปนของพมIา เชอกนวIาเลยนแบบมาจากภาพเขยนในสมดขIอยจากยคหลงของพทธศตวรรษท ๒๔ แม�วIาจะมหวโขนหลายแบบททาหน�าเปนหน�าสตว� ยกษ� หรอมนษย� โครงสร�างพนฐานจะประกอบด�วยลกษณะเพยงสองแบบทแตกตIางกน แบบแรกคอหวโขนทมปากปmด และอกชนดหนงเปนแบบทมปากเปmด ชนดแรกจะเปนของตวละครทไมIสาคญนก มบทบาทเพยง


ประกอบตวละครเอกหรอราประกอบหมI สาหรบตวละครทต�องพกจะต�องใสIหวโขนแบบหลง และมกจะใสIหวโขนเลยไปทางด�านหลงเลกน�อย เพอให�สามารถเปmดหน�าเจรจาได�สะดวก นกแสดงทเลIนเป^นตวสาคญ เชIน ลองดอรามาเมง (Laungdaw Yama Min) มกจะใสIหวโขนให�เลยไปด�านหลง เนองจากหน�ากากมนษย�จะมปากปmด ในบรรดานกแสดงทงหมด ลองดอรามาเมง จะเปนนกแสดงเพยงคนเดยวทได�รบอนญาตให�ใช�หวโขน ๒ หน�า หน�าหนงเลIนเปนพระรามตอนกIอนสยมพร อกหน�าหนงจะสวมในพธสยมพรกบนางสดา แม�วIาหวโขน ๒ หวนจะคล�ายกน แตIกสามารถเหนความแตกตIางได�ทยอดชฎาเหมอนมงกฎ รามเกยรตทเลIนกนในราชสานกพมIามอยI ๒ ประเภท ประเภทแรกเป^นลกษณะโขนทสวมหวเรยกวIาโปงดอรามา (Pondaw Yama) ซงการแสดงจะเน�นศลปะการรIายราเปนสาคญ ขณะทอกประเภทหนงเรยกวIา รามาชาดก ซงจะเปนการแสดงทมกจะมบทร�องบดยาว การแสดงประเภทน พระรามและพระลกษมณ�จะไมIสวมหวโขน ตวละครของคณะโขนจะแบIงออกเปน ๒ ฝ[าย ฝ[ายหนงเลIนเป^นลงผ�มความคงรกภกดตIอพระราม อกฝ[ายหนงได�แกIพวกยกษ�ผ�ตดตามทศกณฐ� แม�แตIในทกวนนแตIละกลIมกยงคงรกษาคณลกษณะการแบIงฝ[ายดงกลIาวไว� หวโขนจะได�รบการดแลรกษาอยIางด จะวางเรยงไว�บนหงยาวพร�อมดอกไม�และเครองเซIนสรวงบชา แม�เวลาจะลIวงเลยมานาน เหลIานกแสดงยงคงเคารพเชอถอปฏบตตามแนวจารตอนเปนข�อห�ามและพธกรรมตามความเชอทมตกทอดกนมาอยIางเครIงครด แต-งองค)ทรงเครอง จะเหนได�วIาดนตรและนาฏศลป�เปนการละเลIนทนยมมากในราชสานกพมIา ดงมจารกบรรยายถงเทศกาลดงกลIาวตงแตIตอนต�นของพทธศตวรรษท ๑๖ ภาพจตรกรรมฝาผนงสIวนใหญIในเมองพกามจะมภาพของเหลIานางระบาทแตIงกายสวยงามรIวมงานเฉลมฉลองเสมอ นอกจากนศลาจารกราชมณจลา (Rajamanichula พ.ศ.๒๓๑๓/ค.ศ.๑๗๗) ของ เจดย�คองมดอ (Kaungmudaw) เมองสะกาย ยงบรรยายถงเสอผ�าเครองแตIงกายเครองประดบทนางกนรสวมใสIรIายรา ณ ราชสานกของพระเจ�าตาโลงเมงไว�อยIางลภะเอยดถถ�วน มบนทกระบวIา ในชIวงทศวรรษของป� พ.ศ.๒๓๑๓ (ชIวงทศวรรษ ค.ศ.๑๗๗๐) พมIาได�สงซอผ�าไหม ผ�ากามะหย ผ�าซาตน และเขมกบด�ายจานวนมากมาจากประเทศจนโดยผIานทางยนนาน สIวนของฟ[มเฟ�อยอนๆ ถกสงเข�ามาสโดยพIอค�าชาวอนเดย รวมทงดนทองและดนเงน ได�มการวIาจ�างชIางเยบเสอชาวพมIา จนและไทใหญIได�รบการวIาจ�างเข�ามาทางานในราชสานก


ทาให�เครองแตIงกายของละครหรหราตระการตามากขน เสอคลมบางตวมนาหนกมากและมชายห�อยเปนรปเปลวไฟ มโครงหวายซIอนอยIด�านในจนเหมอนเมอใสIแล�วจะเคลอนไหวไมIได� ประมาณครงหลงของพทธศตวรรษท ๒๔ เครองแตIงกายของนางระบาในราชสานกยงมสสนวจตรตระการตามากยงขน เนองจากมการนาวสดใหมIๆ เข�ามาจากโลกตะวนตก เสอผ�าทป�กอยIางหนาแนIนและตดเครองประดบเปนพนๆ ชน ทเรยกวIา "กระดก" ผกตดกบเอวและปลIอยลงมาเหมอนใบไม�ซ�อนลดหลนกน ๓ ชน ถงใต�เขIา ขณะทชายผ�าถกรงให�งอขน กIอเกดเปนภาพทดเสมอนผ�รIายรากาลงลIองลอยอยIไปมา ในขณะทผ�แสดงเคลอนไหว กปรากฏเงาขนาดใหญIทาบขนบนเพดานทแตIงด�วยรIมสขาว อาภรณ�ทสวมใสIกทอประกายวบวามสะท�อนแสงสเหลองของตภะเกยงนามนเปนพรายระยบนบหมนแสน คงไมIยากเกนจนตนาการวIาเหตใดบรรดาข�าราชสานกจงถกสะกดด�วยการผจญภยของพระรามอยIได�คนแล�วคนเลIา เชงอรรถ บทความนแปลจาก Noel F. Singer, "The Ramayana at the Burmese Court," Art of Asia, November-December 1989 ลงพมพ�ครงแรกในนตยสารศลปวฒนธรรม ป�ท ๑๒ ฉบบท ๖ (เมษายน, ๒๕๓๔)

Documents

ประวัติศาสตร์นาฏกรรมพม่า