Doc

Doc. dr Miodrag Vukovi

UVOD U PRAVO

S k r i p t a

-Izabrana poglavlja-

B a r, 2012.GLAVA I

PREDMET I METODI UVODA U PRAVO

1. Predmet

Uvod u pravo je jedna enciklopedijska i osnovna disciplina koja u sebi sadri uvodna, tj. poetna objanjenja i uenje o dravi i pravu. Objanjenja su elementarna jer se u okviru ove discipline izuavaju osnovni pojmovi prava, kao to su pravna norma i pravni akt, stvaranje i primjena prava i tsl. Zatim izuavaju se opti pravni pojmovi, kao i osnovne kategorije koje oni sadre.

Konano, u okviru ove discipline izuavaju se i pravni i drutveni procesi npr. ostvarivanja prava i raskorak izmeu normativnog i stvarnog, te proces stvaranja, tumaenja i primjene prava, kao i neke filozofske postavke o tome ta pravo titi, tj. koje osnovne vrijednosti ine pravnu aksiologiju kao nauku o pravnim vrijednostima i ciljevima i koje pravo titi i/ili mu tei.

2. Metodi

Metod je po svojoj definiciji put kako nauka upoznaje svoj predmet, to jest kako dolazi do naunih istina. Metod u sebi podrazumijeva odreene postulate, tj.principe koji se odnose na kompletno istraivanje, kao i pravila kojima se reguliu pojedine faze istraivanja. Konano i samu tehniku istraivanja. To su nivoi metoda. Metodi koji se primjenjuju u pravu se dijele na saznajne i tehnike metode. to se saznanja tie, oni mogu biti filozofski ili nauni. Nauni se dijele na opte i posebne. Optim metodima se izraavaju opti pogledi na svijet i njegove djelove. Tu spadaju dijalektiki, socioloki metod, metafizika i idealistiki metod. Posebnim metodima se otkrivaju i analiziraju pojedini vidovi pojava.

Pravo se izuava kombinacijom ovih metoda i to vie posebnih metoda: pravnog ili dogmatskog metoda, sociolokog, politikolokog, pravno- psiholokog, komparativnog, istorijskog i slino.

GLAVA II

O DRAVI

1. Pojam i obiljeja draveDrava se razliito shvata i definie u teoriji. Moe rei da je zajedniko svim stavovima sljedee: da je drava jedna drutvena pojava nastala iz realnih drutvenih potreba da bi rjeavala drutvene sukobe, da je ona organizacija koja raspolae monopolom fizike prinude, tj. sa najveom silom u drutvu, te da ona stvara pravo u skladu, kako sa svojim potrebama, tako, prvenstveno i radi irih drutvenih interesa.

Njena su tri osnovna obiljeja ili pretpostavke: teritorija, vlast i stanovnitvo.

Drava je dakle teritorijalna organizacija. Ona se protee do svojih granica, sprovodi vlast, tj.imperij na svojoj teritoriji i tu vlast sprovodi prema stanovnitvu, odnosno prema gradjanima, tj.dravljanima.

to se dravne vlasti tie to je vlast koja ima subjekte i objekte, gdje jedna strana odluuje i nareuje a druga slua i izvrava.

Osnovno obiljeje dravne vlasti je njena suverenost, tj.da je ona na svojoj teritoriji jaa od bilo koje druge organizacije. Suverenost nije isto to i suverenitet, jer suverenost znai obiljeje dravne vlasti, a suverenitet kome ta vlast pripada narodu, gradjanima, klasi, itd.

to se tie dravne suverenosti, njena su osnovna obiljeja da je ona neograniena vlast na svojoj teritoriji, da je jaa u odnosu na neku drugu vlast od svih drugih subjekata u dravi i da je ona nezavisna i samostalna, da je tj. drava je autonomna u vrenju svoje vlasti. Naravno, ovi atributi nijesu sasvim bez ogranienja i nijesu apsolutni, jer ipak je ona ograniena faktorima, pravilima i interesima gradjana koji okruuju dravu. Takoe, ona poiva na pravu i na pravnim normama, to znai da je vlast u granicama prava, tj. da je ona pravna drava i kao takva ograniena. Pravna drava je germanska koncepcija, rule of law ili vladavina prava je anglosaksonska, konstitucionalizam i konstitucionalitet amerika. Ustavnost i zakonitost vie odnose na pitanje ogranienja vlasti u postkomunistikim zemljama, pa su u njima ovi principi i nastajali.

Konano, suverenost je u uslovima integracija, naroito evropskih integracija, prilino ograniena, jer se ne svodi na pitanja apsolutne vlasti. Jer vie nema granica, nema ni klasine policije i vojske, pa se ni ustav, kao najvii zakon ne moe vie smatrati najviim pravnim aktom, ako je jedan dobar dio meunarodnih ugovora iz oblasti ljudskih prava sastavni dio ustava. U svakom sluaju imamo suprematiju medjunarodnih ugovora iz oblasti ljudskih prava u odnosu na ustav kao vrhovni akt. Takodje, konana sudska funkcija se zavrava ne u dravi nego van drave, u Evropskoj uniji, odnosno pred Sudom za ljudska prava u Strazburu.

to se stanovnitva tie, to su gradjani nad kojima se vri imperium, odnosno to su dravljani ali i stranci koji se nalaze na njenoj teritoriji. Dravljanstvo je odnos izmedju graanina i pravna veza izmedju drave i dravljanina. Ono se stie na razliite naine: na osnovu krvne veze ili porijekla, zatim na osnovu roenja na odreenoj teritoriji, ili po osnovu prebivalita. Mnogo je manja vlast graana jedne drave u odnosu na strance, i njihova prava su manja. Mada, danas ima orjentacija da se daje pravo u mnogim zemljama da stranci uestvuju na lokalnim izborima, uz prava koja im se, inae, na osnovu reciprociteta priznaju medjunarodnim konvencijama.

to se tie dravne organizacije ona je jedna cjelina. Dravni organ je atom te organizacije. On je dio dravne organizacije koji ima pravom utvrdjenu nadlenost za vrenje odredjenih dravnih poslova. Svaki organ ima svoju stvarnu i mjesnu nadlenost. Najznaajnija obiljeja dravnog organa su personal, tj.ljudi koji rade u njemu, zatim poslovi za koje je nadlean, sredstva kojima raspolae, te njegova samostalnost, koja ne mora biti apsolutna. Zatim i vrenje funkcije, ali i povezanost sa drugim dravnim organima, to ini sastavni dio dravne organizacije.

Razliite su vrste ovih organa. Oni najprije mogu biti civilni organi, tj. graanski, zatim oruani organi, potom demokratski i birokratski organi, odluujui i izvrni, politiki i struni organi. Najzad, individalni ili kolektivni organi, po svom sastavu.

to se tie samih organa vaan je njihov legitimitet i legalitet. Da bi radili oni moraju imati kvorum za rad, a da bi odluivali moraju imati kvorum za odluivanje, kao obinu veinu, zatim veinu prisutnih, veinu ukupnog broja, a i stroe veine od ovih obinih ili kvalifikovanih veina.

2. Pravna drava

Pravni poredak se sastoji iz svog normativnog, stvarnosnog i vrjednosnog elementa. Normativni dio ine pravne norme, grupisane u pravne ustanove, a ove u pravne grane. Sve grane prava ine pravni sistem.

Faktiki, pravni poredak je pravni sistem koji se ostvaruje u realnim drutvenim odnosima, a njegov vrjednosni elemenat je ostvarivanje ciljeva kao to su: istina, pravda, jednakost, sloboda i tome slino.

Pravni poredak se temelji na hijerarhiji pravnih normi. One sve moraju biti usklaene, tj.nie moraju biti u skladu sa viim normama.

Sve norme, usklaene sa ustavom, oznaavaju princip ustavnosti, dok sve nie norme od zakona oznaavaju pojam zakonitosti.

Ona moe biti formalno, a moe biti i materijalno. Materijalno znai usklaenost njihove sadrine, a formalni znai potovanje nadlenosti organa i donoenje akata u skladu sa pravilima postupka kao i donoenje u odreenoj formi.

ta je pravna snaga akta? To je dejstvo koje pravni akt ima u odnosu na druge pravne akte, a ona zavisi od toga kakvo je njegovo mjesto u toj hijerarhiji u odnosu na pravnu ljestvicu. Prema pravnoj snazi imamo vie i nie akte, vii od viih, a nii od niih organa.

Hans Kelsen, poznat kao autor iste teorije prava, isticao je da u analizi pojma prava valja odgovoriti na pitanje: ta je i kakvo je pravo?. On smatra da ne postoji generalna definicija prava, ali da dva razliita odgovora na ovo pitanje postoje. Po prvom pravo je injenica, a prema drugom stanovitu pravo nije injenica, nego norma. Kelsen zastupa ovo drugo shvatanje, a da je norma neto to tek treba da bude, tj. da ona ima obiljeje zapovijesti ili preskripcije.

Nok Fuller, ameriki profesor filozofije prava ,odgovor na pitanje ta je pravo trai u okviru stanovita o unutranjoj moralnosti prava i svojevrsnog proceduralnog ius naturalizma. On misli da je pravo poduhvat potinjavanja ljudskog ponaanja vladavini pravila.

Njemaki pravnik Nikolas Luman kae da je pravo sistem bez obzira na to koju varijantu tj. definiciju pojma prava brani. Ono je cjelina sa sedam elemenata propisa povezanih meusobnom neprotivurjenosti.

U Francuskoj su to: Vilei, Amselek i drugi, a u Italiji Norberto Bobio, Rudolf Sako, u Njemakoj Haufman, penger, Valcer, a u anglo-amerikoj teoriji Don Rols, Dworkin, Ras, Nikol i neki drugi.

Pravo u domaoj teoriji ini jedno dinamino jedinstvo normi odreenih konfliktnih drutvenih odnosa, vrijednosti, stavova i ciljeva. Ono obezbjeuje strukturu prava: normativnu, socioloku i vrjednosno-aksioloku. Ono je doprinos integralnom pojmu prava, ali u uem smislu pravo je ipak skup normi i odnosa koji se na osnovu normi ustanovljavaju.

GLAVA III

PRAVNA NORMA

1. Drutvena norma, pojam i vrste

Izraz norma znai pravilo ili propis (kanon, nomos). U latinskom jeziku norma se pojavljuje kao regula, za razliku od zakona koji postoje u prirodi, nezavisno od ljudi i njihove volje.

Drutvene norme su pravila, to jest zahtjevi ili iskazi o nekoj potrebi pomou kojih se usmjerava ljudska djelatnost, a kojoj se ujedno prijeti i sankcijom ukoliko se ne postupi prema tom zahtjevu.

Kod drutvenih normi razlikujemo subjekte koji stvaraju norme, tj. adresanti i one kojima su oni namijenjeni: adresate. Drutvenim normama se ele postii odredjeni ciljevi i vrijednosti, a one se, kad ih primaju adresati koji se ponaaju u skladu sa njima, ili kre ili ostvaruju.

Normativni poredak je u stvari skup drutvenih normi, ali i skup pravnih pravila ponaanja. Drutvene norme su sredstva koja slue ovjeku, ali su one snabdjevene i odredjenim instrumentima. To su dispozicija i sankcija. Onaj centralni element norme: dispozicija, koji sadri zahtjev po kome se treba ponaati, ini samo bie pravne norme, dok su sankcije sredstvo drutvene i normativne kontrole kojim se utie da se norme potuju. One mogu biti negativne tj. kazne ili sankcije u uem smislu i pozitivne kao nagrade kojima se podstie odreeno poeljno ponaanje.

Drutvene norme se razlikuju od prirodnih zakona. Ta razlika poiva na razlici izmeu onoga to jeste i onoga to treba da bude. Drutvene norme su jedno, a norme u drutvu, to jest pravila drutva, drugo. Moe se rei da su pravila u drutvu ira od drutvenih pravila, jer ureuju drutvene odnose meu ljudima, kao npr. tehnika pravila koja nastaju u drutvu tj. tehnike norme i takozvani tehniki standardi.

Najvanije vrste drutvenih normi sa stanovita njihove povezanosti sa pravom su: obiaj, moral i konvencije. Obiaj je dio svijesti, jedna vrsta drutvenih normi koja nastaje dugotrajnim ponaanjem i prihvatanjem takvog ponaanja. Tu je i svijest o obaveznosti takvog ponaanja. One nastaju spontano ili neogranizovano. Nijesu napisane jer ih nose ljudi u svojoj svijesti i iskazuju u svom ponaanju. Sankcije su po pravilu: osuda ili prigovor, prezir ili liavanje ivota u tradicionalnim zajednicama.

Obiaj se razlikuje od konvencije po tome to se obiajima popunjava pravna praznina, tj. onaj dio drutvene stvarnosti koji je trebao biti regulisan, a nije regulisan pisanim pravom, za razliku od konvencije koja je slina obiaju, ali se razlikuje u odnosu na njega, time to se njome ne popunjava pravna praznina. Dakle, obiajem se regulie neto to treba da se regulie, a nije regulisano pravom, a konvencijom se regulie neto to ne treba da se regulie, ali se ipak regulie.

Konvencije su recimo u britanskom parlamentarizmu: konvencija da obavezno ef drave konsultuje politike partije kada obrazuje vladu, da obino stoji onaj koji govori dok drugi sluaju i sjede, da se postavljaju pitanja tek nakon rasprave ili nakon referata, itd.

Moral je dio svijesti, tj. jedna vrsta drutvenih normi, nastala spontano i neorganizovano. Oni poivaju takoe kao i obiaji na konsenzusu onoga to je po moralu prihvatljivo, tj.dobro, i nepotovanja onoga to je zlo. Moral inae propagira ili nareuje da se ini dobro, a da se zabranjuje zlo. Tako se on odnosi i na sutinska pitanja aksiologije, tj.vrijednosti ovjeka i njegovog drutva kao to su: zdravlje, dostojanstvo, ivot, ast, jednakost, sloboda i tako dalje. Kao sankcija predvia se gria savjesti pojedinca koja prati prekraj moralne norme. No, moral nije iskljuivo vezan za pojedinca ve i za drutvo, tj. jednu zajednicu.

2. Pojam i vrste pravnih normi

ta je pravna norma?

Pravna norma je posebna vrsta drutvenih normi to ini njeno generino obiljeje i najblii rod. Meutim, ona ima i svoju specifinu diferenciju, tj. specifinuu razliku, jer tek u jedinstvu ta dva obiljeja dobijamo relativno upotrebljivu definiciju pravne norme. Ona se najee oznaava kao atom prava, tj.najsitnija elija na kojoj poiva pravni poredak i pravni sistem.

Prema objektu, pravna norma se javlja kao regulator medju subjektima i inilac drutvenog uticaja. to se subjekta tie, najee se obiljeje norme izvlai iz tog subjekta.

Pravna norma se odredjuje kao norma koju donosi suverena vlast ili od nje delegirani subjekat. Konano, u pravnoj teoriji pravni karakter norme vezuje se za pripadanje odreenom pravnom sistemu ili pravnom poretku.

No, jedno od najeih mjerila izvedeno je iz injenice primjene sankcije odnosno uinjenog prekraja za koji slijedi sankcija. Ona je jedno obavezno pravilo, tj.jedna zapovijest ponaanja u drutvu garantovana dravnim autoritetom. Ta zapovijest moe biti izriita. Tada govorimo o normama koje imaju urgentnu ili naredbodavnu prirodu za razliku od dispozitivnih normi koje ovlauju subjekte da neto urade. Ove prve pripadaju krivinom pravu, a druge pripadaju graanskom pravu. No, konano i jedne i druge izvrava drava. Da bi bila djelotvorna pravna norma, ona mora biti snabdjevena i sankcijom, pa se tako ona definie kao sankcionisano pravilo, tj. izvodljiva zapovijest, itd.

Moglo bi se konano rei da su pravne norme zapovijesti o ponaanju subjekata koje su garantovane dravnim autoritetom, a u krajnjem sankcionisani fizikom prinudom. One su vezane za ekonomsku i politiku vlast, obino i prije svega za dravu, a povezane su u hijerarhijski sistem koji ima funkciju ostvarivanja specifinih drutvenih interesa i ciljeva.

Pravne norme koje pripadaju istoj oblasti ine pravne ustanove, a ustanove i norme ine jednu granu prava. Ta grana prava sa svim drugim granama prava ini pravni sistem ili poredak jedne zemlje.

3. Struktura pravne norme

Uenje o strukturi norme je nastalo krajem 19. i poetkom 20. vijeka. Smatralo se da norma ima dva elementa, tj. ako se izvri prekraj treba primijeniti sankciju. Ovo je zastupao H.Kelzen. No, ovom elementu se dodaje i trei.

Tako po jednom novom uenju pravna norma ima tri elementa: hipotezu, dispoziciju i sankciju.

Nedostatak ovog shvatanja se sastoji u injenici da se nedovoljno diferencirano govori o svim bitnim elementima norme. Poto hipoteza moe biti dvojaka: hipoteza dispozicije i hipoteza sankcije, te nedostatke otklanja shvatanje o etvornoj strukturi pravne norme. Pravna norma pored dispozicije i sankcije sadri i hipotezu dispozicije i hipotezu sankcije. U okviru ovoga se razvijaju dvije hipotetike eme: jedna o znaaju veze izmeu hipoteze i dispozicije kao posljedice, dok druga oznaava vezu izmeu prekraja: tj.neostvarena dispozicija je uslov za sankciju, a sankcija je posljedica. Pristilace ovog shvatanja smatraju da se samo na taj nain moe izraziti stvarni, univerzalni sastav pravne norme. Prema Kosiju u svakoj potpunoj pravnoj normi nalazimo osam elemenata: poetni akt, injenje, subjekat obaveze, subjekat ovlaenja, prekraj, sankciju, obavezni organ i volju zajednice.

No, ipak moe se govoriti o vladajuem shvatanju da postoji hipoteza dispozicije i dispozicija i hipoteza sankcije i sankcije.

Hipoteza ili pretpostavka dispozicije je dio pravne norme koja odredjuje one injenice i okolnosti ijim postojanjem je stvoren zahtjev, odnosno obaveza ponaanja, tj. dispozicija.

Obaveza subjekta na injenje po dispoziciji ili uzdranost nastaje tek poto se ispune uslovi iz hipoteze dispozicije. Sadrina hipoteze moe biti manje ili vie odreena, pa se ona razlikuje kao apsolutno ili relativno odreena. U sluaju apsolutno odreenih, sasvim su precizno odreeni uslovi za koje se vezuje ponaanje, dok kod relativnih to nije precizno utvreno. Postavlja se pitanje da li postoji neodreena hipoteza dispozicije i da li se ona moe konstruisati po zakonu ove logike. To znai da ona ne moe biti sasvim neodreena. Zakljuak je ipak da je hipoteza uslov ponaanja po dispoziciji, samo manje ili vie odreena. Neodreena je nepostojea hipoteza.

Dispozicija je centralni bitan dio norme. To je primarni nalog ili zahtjev o ponaanju subjekta. Ona sadri uslovnu, relativnu i alternativnu zapovijest. Ako primarnu zapovijest u dispoziciji subjekt ne ispuni, sankciju on ne moe izbjei, jer e drava, u krajnjem, njenu primjenu obezbijediti silom. Pravna norma je, dakle, strukturno i funkcionalno jedinstvo tj. garantovana zapovijest, kao to je to pod odreenim uslovima i njeni uslovni element: dispozicija i sankcija. Zapovijest moe biti u vidu nareenja za injenje, ili se moe sastojati u zabrani aktivnosti, tj.u pasivnom dranju subjekta. Moe biti zahtjev u dispoziciji iskazan u vidu ovlaenja ili dozvole. To su takozvane ovlaujue dispozicije. No, i ovlaujue, sadre zapovijest da se ne ometa subjekat ovlaenja u ostvarivanju svog prava.

Koje su vrste dispozicije? S obzirom na nain na koji je izraena zapovijest imamo nareujue ili pozitivne, zabranjujue ili negativne (prohibitivne), ovlaujue ili doputujue (permisivne), te deklarativne ili imperativne (rekstriktivne).

Nareujue dispozicije trae neku pozitivnu radnju i akt injenja. Zabranjajue- uzdravanje od neke radnje ili injenja, dok ovlaujue predstavljaju ovlaenje da se neto ini ili zahtijeva od drugog subjekta. Deklarativne su one dispozicije koje sadre objanjenje, opis ili definiciju. Meutim, i ove dispozicije sadre zapovijest o ponaanju. Recimo, za glavni grad ili grb, obaveza je drave da se napie ili da se istakne zastava ili grb, odreenim pravilima.

S obzirom na stepen slobode ovlaenih i obaveznih subjekata razlikuju se apsolutno odreene i relativno odreene dispozicije.

Apsolutno odreene su one dispozicije koje se jo zovu kategorinim ili imperativnim, ius cogens, ius strictum. Kod njih je zahtjev tano odreen, a zapovijest je onome kome je upuena oznaena kao takva i nikako drugauje. Takve su nareujue i zabranjujue dispozicije.

Relativno odreene dispozicije mogu biti s obzirom na slobodu adresata sa neodreenim pojmovima i pravnim standardima: alternativne dispozicije, zatim dispozicije sa diskrecionom vlau i dispozitivne, tj.zamjenljive dispozicije.

Mnogobrojna sloenost drutvenih odnosa uslovljava da se u pravu nuno koristi dispozicija sa nedovoljno odreenim pojmovima. ak i kad bi tvorac norme pokuao da ih stvori sa preciznim pojmom, njihov broj bi bio veliki da bi bio nepregledan. Primjer ove norme je recimo: da su roditelji duni da vaspitavaju i izdravaju svoju maloljetnu ecu. Upotrebljava se relativno jer se odnosi na odreeno vaspitanje i izdravanje, jer oigledno je da svi roditelji niti mogu, niti imaju uslove da vaspitavaju djecu na isti nain.

Stvaralac norme upotrebljava i odreene pojmove koji se nazivaju pravnim standardima. Na primjer: brza vonja, javni red i mir, savjestan i dobar domain, pravina naknada itd. Ovi standardi su pojmovi koji nemaju svoju sadrinu u zavisnosti od konkretnih okolnosti. Iako oni obuhvataju razliita ponaanja oni ne podrazumijevaju u konkretnim okolnostima slobodu izbora za subjekta obaveze. Samo jedno je, po naem stavu, u skladu sa dispozicijom, a sva ostala predstavljaju prekraj.

Alternativne dispozicije daju slobodu subjektu adresatu da bira jednu od odreenih alternativa, ali samo u okviru ponuenih. Subjekat je, dakle, vezan za broj mogunosti. Npr. dunik je obavezan da vrati stvar koju duguje ili njenu novanu vrijednost, suprunici se po svom izboru prilikom sklapanja braka izjanjavaju o svom prezimenu, itd.

Dispozicije sa diskrecionim ovlaenjem ili kako se jo nazivaju dispozicije sa slobodnom ocjenom, tj.diskrecionom vlau ili diskrecionim pravom su dispozicije koje ovlauju organe dravne vlasti, upravne i sudske, da u primjeni dispozicije biraju izmeu vie mogunosti slijedei principe ili zakonitosti ili cjelishodnosti.

Na primjer, dravni organ prilikom donoenja odluke bira koja e dispozicija najbolje odgovarati potrebama konkretnog sluaja rukovodei se javnim interesom ili nekim posebnim drutvenim interesima kad izdaje nekom graaninu dozvolu za noenje oruja, ili izrie okrivljenom kaznu zatvora u trajanju od godinu dana u okviru predvienog raspona od jedne do tri godine. Dakle, diskreciona ocjena je ovlaenje koje podrazumijeva alternativu, ili ovlaenje koje se mora sprovoditi u okviru zakona, tj.javnog interesa.

Konano, dispozitivne ili zamjenjive dispozicije su one koje daju subjektima mogunost da svoje odnose urede drugaije od predloenih, odnosno da dispoziciju zamijene nekom drugom stvarajui sami dispoziciju. Ako se to ne uini primjenjuje se dispozitivna dispozicija. Dakle, tvorac norme nije htio da drutveni odnos bude neregulisan, ve je primjenu i efikasnost dispozitivne dispozicije uinio zavisnim od volje stranaka. Npr. stvar koju je neko posudio vraa se u roku od tri mjeseca ako se stranke drugaije ne dogovore. Obino se ovim izrazom: ako se drugaije ne dogovore, naglaava da se radi o dispozitivnoj dispoziciji. One su predviene naroito u onim granama prava gdje vai naelo autonomije volje kao to je graansko pravo.

Sloboda subjekta se izraava i kroz fakultativnu obavezu: kada zbog ispunjenja obaveze subjekat vri ili zamjenjuje ispunjenje, kad subjekt ima ovlaenje da ispuni obavezu zamjenom za neto drugo i konano, odustajanje, tj.plaanjem moe da se oslobodi obaveze.

4. Hipoteza sankcije

Hipoteza ili pretpostavka sankcije je dio pravne norme koji sadri opis bia prekraja ili delikta koji treba da se desi da bi se primijenila sankcija.

Pretpostavka sankcije nije isto to i prekraj ili krivino djelo kao dio stvarnosti. One su injenice koje se nalaze izvan pravne norme, npr. liavanje ivota, neplaanje duga, oteenje tue stvari.

Delikt se sastoji u ponaanju suprotnom od onog koje zahtijeva dispoziciju. Pravni prekraj je protivpravno ponaanje. U strukturi pravne norme delikt pokazuje nain povezivanja primarne i sekundarne zapovijesti dispozicije i sankcije. Zato je on negacija dispozicije i uslov za primjenu sankcije. Za pravo je bitno ono to uslovljava pravni poredak kao delikt. Dakle, zabranjena zla, a ne zla po sebi.

Hans Kelsen je otro osuivao prirodno pravni dualizam protivpravnosti istiui da je za pravni poredak bitno samo ono to je predvieno kao prekraaj tj.delikt. Ne postoji djelo, ako nije propisano tako (nulla poena sine lege nullum crimen sine lege) ,a i nema sankcije bez zakona i zakonske norme koja odreuje taj delikt.

Ovi principi preovladavaju ne samo u graanskom pravu ukoliko se tiu graanskog delikta i graanske sankcije. Ljudsko ponaanje se smatra deliktom ako neka protivpravna norma vezuje sankciju kao posljedicu za to, a ponaanje kao uslov. Ponaanje se kvalifikuje kao prekraj i suprotno je onome koje je oznaeno u dispoziciji a sastoji se u injenju ili neinjenju. S obzirom na to da se u modernom pravu prekraj odreuje kao svjesna i voljna reakcija i pitanje odgovornosti se personalizuje. Na koga e se primijeniti sankcija za prekraj? Da li je za to odgovoran jedino subjekt kao prekrilac ili jo neke druge osobe? Obino ovjek odgovara samo za delikt koji je sam izvrio u zavisnosti od svijesti i odnosa volje prema prekraju. Odnos volje se definie kroz umiljaj ili nehat u krivinom pravu, a kroz dolus i culpu u graanskom pravu.

Odgovornost subjekta poiva na krivici, a nezavisna od krivice je objektivna odgovornost. Danas se sve vie govori o socijalizaciji odgovornosti.

5. Sankcija

Sankcija je alternativno i sekundarno pravilo o ponaanju pravnih subjekata. Ona je usmjerena prema uiniocu prekraja, ali i prema organu koji treba da je izvri. Imamo dvije grupe shvatanja. Jedno je sankcionistiko a drugo antisankcionistiko. Prema prvoj grupi za pravo je bitna njegova vezanost za sankciju, tj.za fiziku prinudu, dok se u okviru druge dokazuje da prinuda ni u normativnom i u faktikom smislu nije obiljeje prava.

U okviru sankcionistike teorije shvatanja se ipak razlikuju. Najstariji i narasprostranjeniji je stav da je bitno obiljeje prava stvarna primjena dravne sankcije (Jering u svom djelu: Cilj u pravu smatra da pravo zasluuju samo te norme). U ovu grupu imamo i Ostina i andabena.

Prema drugima, obiljeje prava je ustanovljenje sankcije kao elementa norme, pri emu stvarna primjena nije bitna. Hans Kelzen smatra da je efikasna primjena prinude bitno obiljeje pravnog poretka, dok je za pravnu normu bitno da sadri sankciju kao bitan element, ali ne da je ona primijenjena u sluaju prekraja.

Treu grupu ine oni koji zastupaju realistiko normativni stav da bitno obiljeje prava nije stvarna primjena ni ustanovljenje sankcije, ve njihova pripadnost jednom poretku pravne norme. Tako, Norberto Bobbio govori o organizovanoj sankciji kao bitnom elementu prava, mislei na cjelinu pravnog poretka, ne na svaku normu ponaosob, nego na dio pravnih normi. Ona po njemu nije stvar vaenja prava nego efikasnosti koja je presudna za postojanje pravnog poretka.

No, i pored ova tri stava istie se i stav o empirijskoj ili apriornoj mogunosti da se primijeni prinuda. Pravo ipak pripada svijetu vrijednosti. Tako De Vekio ostvarljivost prinude shvata u apriornom smislu. or Gurvi prinudu poima u iskustvenom smislu i kae da ona proistie iz same strukture pravila. Pravo, po Gurviu, ne zahtijeva kao uslov svog izvrenja spoljnu prinudu, ve mogunost, ali pravo ne mora da prati prinuda. Takoe, enije smatra da se norme razlikuju po tome to su podvrgnute spoljnoj sankciji, a ta tedencija prinudljivosti ih odvaja od ostalih drutvenih normi.

Za razliku od ovih sankcionistikih shvatanja u okviru sociolokih teorija prava, razvija se stav da za pravo nije bitna organizovana prinuda, nego prinuda kao spontana reakcija ljudi na krenje pravnih pravila i drutvenih vrijednosti (Leon Digi).

U modernoj pravnoj nauci, nasuprot sankcionistikoj teoriji razlikuju se antisankcionistiki stavovi u okviru kojih dominira ideja da prinuda nije bitno obiljeje prava, kao to nije ni dravnost. Pored toga u pravnom sistemu postoje i nesankcionisane norme.

Prinuda je kako kae N. Bobbio svojstvo velikog broja, ne i svih pravnih normi. Postavlja se pitanje pravila bez sankcija, da li je ono pravno ili ne. Konano, unutar jednog poretka nemaju sve norme dravnu sankciju. To se odnosi naroito na norme koje se odnose na vrhovne ustavotvorne organe. One nijesu snabdjevene sankcijom. Postavlja se pitanje i u pogledu normi meunarodnog prava i prava Evropske unije, prirodnih i naturalnih obligacija: leges inperfectae, i lex mercatoria, koja imaju neka obiljelja pravnih normi, ali im nedostaje dravna sankcija.

Sankcije se prema vrsti dobara mogu podijeliti na tjelesne, materijalne i moralne, a prema cilju na restributivne i restitutivne. Restributivne radi odmazde, a restitutivne da se nadoknadi teta ili da se izvri povraaj u preanje stanje. Ako se sankcija smatra kao probna mjera, onda razlikujemo sankcije prema licima i sankcije prema aktima. Prema licima, fizikim i pravnim, one mogu biti krivine, graansko- pravne i disciplinske, a prema pravnim aktima to su: nitavost ili ruivost akta, s tim to kod nitavnosti on ne vai od momenta donoenja tj. kao da nije ni donijet, a kad se rui: od momenta kad je ukinut. U sluaju nitavnosti sve pravne posljedice se ne raunaju od donoenja akta (ex tunc), za razliku od ruljivosti gdje ne vae (ex-nunc) od momenta kada su ukinute.

Sankcije mogu biti apstraktne ili konkretne. Opte pravne norme sadre apstraktnu sankciju. U krivinom pravu to su npr. vrste i raspon kazni za pojedina krivina djela u trajanju od tri do pet godina, a da li je uinjeno krivino djelo u jednom konkretnom sluaju utvruje se u postupku.

GLAVA IV

PRAVNI ODNOS

1. Pojam pravnog odnosa

Pravni odnos je drutveni odnos koji je regulisan pravom. Da bi drutveni odnos postao pravni, bitno je da odnos bude regulisan pravnom normom. Pristalice normativnog shvatanja vide iskljuivo normativni odnos koji ini sadraj pravnog odnosa, dok realisti i sociolozi smatraju da je to faktiki odnos.

U pravnoj nauci se razlikuje konkretni i apstraktni pravni odnos. Konkretni je onaj pravni odnos koji nastaje kada se primijeni pravna norma u jednoj individualnoj konkretnoj drutvenoj situaciji izmeu pojedinih pravnih subjekata, dok se stvaranje pravnih odnosa oslanja na apstraktni pravni odnos, a taj apstraktni odnos je onaj drutveni odnos koji je regulisan pravnom normom. On se odnosi na neodreeni broj sluajeva i na apstrakne pravne subjekte, a sastoji se iz apstraktne pravne obaveze i apstraktnog pravnog ovlaenja.

Apstraktni pravni odnosi su npr. odnosi izmeu roditelja i djece, kupaca i prodavaca, poreskih obaveznika i organa, itd. Konkretan bi bio odnos izmeu Petra Petrovia i prodavca Jovana Jovanovia u kupoprodaji neke kue ili odnos Janka Jankovia prema dravi prilikom plaanja poreza.

Dakle, u stvaranju pravnih odnosa i njihovog nastajanja uspostavlja se veza izmeu pravne norme i odnosa, tj.pravni odnos ne moe nastati ukoliko nije predvien pravnom normom. On nastaje kad se ispune odgovarajui uslovi na osnovu opte norme ili opte i pojedinane, ili samo na osnovu pojedinane norme u sluaju tzv. pravne praznine.

ta je pravna praznina? Pravna praznina je drutveni odnos koji nije, a treba da bude regulisan pravom.

2. Elementi pravnog odnosa

Elementi pravnog odnosa su: pravni subjekat i pravni objekat.

Postoji vie pravno teorijskih shvatanja u pogledu strukture pravnog odnosa. Dok jedni smatraju da ga ine dva elementa, drugi tri, po treima ine ga etiri, pa i vie elemenata.

U prvu grupu spadaju oni koji smatraju da postoje dva elementa pravnog odnosa: subjektivno pravo i pravna obaveza. Unutar te grupe neki izdvajaju stav po kome su elementi pravnog odnosa: pravno ovlaenje i pravna obaveza, tj.dunost. Pri tome je ovlaenje samo vii rodni pojam za subjektivna prava i nadlenosti.

Po miljenju pravnih pisaca druge grupe, prava i odnosi sastoje se iz subjektivnog prava, tj. iz pravnih obaveza i pravnih subjekata.

Treu grupu ine oni koji istiu etiri elementa, smatrajui da pravni odnos sainjava: subjektivno pravo, pravna obaveza, pravni subjekat i objekat prava. Ne ulazei u opravdanost pojedinih klasifikacija, mi se moemo osvrnuti na pojedine ove elemente.

2.1. Pravni subjekt- pojam

ta je pravni subjekat? To je nosilac ili imalac pravne sposobnosti. Pravna sposobnost je sposobnost biti subjekat prava, tj.imati prava, odnosno ovlaenja i obaveze, tj.dunosti. Dakle, subjekat prava je onaj koji je nosilac prava i obaveza. To je subjektivitet u pasivnom smislu, jer se govori o sposobnosti da se za subjekat veu odreena prava i obaveze, kao vlasnika, povjerioca, dunika, nasljednika, bez obzira na njegovu svijest i volju i bez obzira na to da li ih moe sticati sopstvenim djelovanjem.

Dananji stupanj pravnog razvoja pokazuje dvije vrste pravnih subjekata: fizika lica i pravna lica. Fizika lica su ljudi kao pojedinci, a pravna organizacije, udruenja, ustanove, koje su snadbjevene sredstvima i koje imaju pravnu sposobnost tj. sposobnost da budu subjekat prava.

U pravu treba razlikovati i lice koje moe da postupa po pravnim normama, svjesno i voljno i ono se naziva pravni agent. Ono se moe ponaati u svoje ime i za svoju korist, ali i u tue ime i u tuu korist kao zastupnik.

Ko ima svojstvo pravnog subjekta? Najprije su to imali ljudi, ali ne svi ljudi. U rimskom pravu robovi su bili objekti prava i nijesu imali tu sposobnost. Svojstvo subjekta prava imali su u starom Rimu pored ljudi i udruenja (Princepsova dravna blagajna - Fiskus, zatim kolegija, sortus, univerzitates itd.). Subjekat prava nije neko prirodno svojstvo ovjeka - pravna sposobnost, nego to svojstvo u odreenom razdoblju pravni poredak priznaje ljudima, ali i tvorevinama i osamostaljenoj imovini.

2.1.1. Fiziko lice

ovjek u svojstvu pravnog subjekta naziva se fiziko lice. Ono je dakle imalac pravne sposobnosti, tj.nosilac prava i obaveza. Ta sposobnost se stie roenjem u odreenoj mjeri, pod odreenim uslovima i prije roenja, jer se zaeto dijete smatra subjektom (Nasciturus pro iam nato habetur).

Potpuna pravna sposobnost znai isto kao i subjekat prava, stie se roenjem pod uslovom da je dijete roeno ivo. Danas postoji vea potreba da se ovjeku u nastajanju prizna pravna sposobnost zbog mogunosti povrede, te da mu se prui krivino pravna i privatno pravna zatita. Pravna sposobnost fizikog lica prestaje prestankom njegovog postojanja, tj. smru. Pravna sposobnost fizikog lica moe da prestane i kada se proglasi nestalo lice za umrlo, tzv. pretpostavljenom smru u ratu, elementarnim nepogodama, saobraajnoj nesrei itd. U nekim sluajevima npr. postojala je ustanova tzv. civilne smrti. Naime, tada kada je lice osueno na smrt ili doivotnu robiju, pravo je tangiralo to kao pravnu smrt da bi se gasila imovinska i porodina prava osuenog, odnosno regulisala njegova prava i obaveze.

Za razliku od pravne sposobnosti poslovna sposobnost je sposobnost djelanja, tj.aktivna sposobnost pravnog djelovanja, odnosno voljnim radnjama izazivanja pravnih posljedica. Tako se u poreenju sa pravnom sposobnou, kao pasivnom kategorijom, ova sposobnost pokazuje kao aktivnost, ona je aktivna kategorija. Unutar tih djelatnosti razlikuje se poslovna, deliktna i procesna sposobnost. Poslovna sposobnost je spoobnost da se stiu prava i obaveze npr. da se zakljui pravni posao, da se primi nasljee, primi otkaz, itd.

Pored te poslovne postoji i politika sposobnost, tj.sposobnost ili nesposobnost birakog prava, aktivno i pasivno birako pravo.

Zatim, imamo deliktnu sposobnost. To je sposobnost fizikog lica da izvri delikt, tj.protivpravnu radnju i da bude za to odgovoran. Veza izmeu subjekta i odgovornosti temelji se na pojmu uraunljivosti.

Procesna sposobnost predstavlja sposobnost fizikog lica da pokrene postupak i da bude aktivna ili pasivna strana u tom procesu.

Potpuna poslovna to jest djelatna sposobnost stie se odreenim uzrastom, tj.punoljetstvom. Ona moe biti ograniena ili djelimina poslovna sposobnost, dakle i prije punoljetstva. Za zakljuivanje izvjesnih poslova manje vrijednosti, kao npr. stupanje u radni odnos, raspolaganje vlastitom zaradom, sposobnost da saini punovani testament, eventualno da sklopi brak, itd.

Sa punoljetstvom se stie neograniena poslovna sposobnost koja je opta i potpuna. Opta se odnosi na zakljuenje svih pravnih poslova koje poredak poznaje, a potpuna znai da se ti poslovi mogu zakljuiti samostalno. Ova sposobnost se izuzetno moe stei i prije punoljetstva stupanjem u brak pod odreenim uslovima, npr. uz sudsku dozvolu.

Fiziko lice moe biti lieno poslovne sposobnosti ako postane nesposobno za rasuivanje ili svojim postupcima ugroava prava i interese drugih lica usljed bolesti, upotreba alkohola, opojnih sredstava, senilnosti ili drugih slinih razloga. Taj stepen liavanja moe biti potpun ili djelimian, u zavisnosti od toga u kojoj mjeri je ispoljena sposobnost za rasuivanje.

Sposobnost da se uini delikt i da se za njega odgovora naziva se deliktna sposobnost. Ona poiva na uraunljivost. Stepen deliktne sposobnosti zavisi od doba ivota. Potpuna deliktna sposobnost stie se punoljetstvom, a za izvjesne lake delikte predviena je djelimina deliktna sposobnost.

Djelatna sposobnost moe biti ograniena razliitim kriterijima: doba ivota, zdravlje, negativno drutveno ponaanje, kao i razni oblici diskriminacije: pol, rasa, nacija, imovina, vjera, imovinski cenzus. Eto na primjer, obrazovanje za nepismene je obaveza, itd.

Djelatna, kao i pravna sposobnost, prestaje smru ili proglaavanjem nestalog lica za umrlo.2.1.2. Pravno lice

Pravno lice je subjekat prava. Kao drutvena tvorevina kojom se priznaje svojstvo pravnog lica, ono postoji kao jedna vrsta pravno personificiranih kolektivnih bia.

Studijski posmatrano, to su udruenja i ustanove (Savinji). Obim pojma pravnog lica odreen je, ali i proiren. Obnovio se pojam pravnog lica u modernoj teoriji, a tema pravno lice je vezana za Gustava Huga, predstavnika istorijsko pravne kole koji time oznaava udruenje ili korporaciju. Kasnije Savinji dodaje i ustanove.

Podruzumijeva se da prava i obaveze pripadaju samom pravnom licu i ne moe se poistovjetiti sa lanovima ili uesnicima, kao pojedincima.

Istorijski i u okviru Rimskog prava personalitet se vezivao za ovjeka kao ljudsko bie, a tek ga ius naturalis kvalifikuje za imaoca prava i obaveza (fiziko lice), ne i za samu organizaciju. Dva velika shvatanja su vezana za pojam pravnog lica. Prvo smatra da se pravno lice negativno odreuje, to jeste, da sve to jeste subjekat prava nije fiziko lice. Drugi odreujui pozitivno pravno lice, smatraju da je ono drutvena tvorevina, nosilac prava i obaveza koje ima svojstvo pravnog subjekta.

Dva su osnovna elementa pravnog lica: jedan je realni element: skup lica sa odreenom imovinom ili imovinska organizacija sa trajnim ciljem i personalni element. Trei je pravi pazrimonijalni. Pet, pa i sedam osnovnih elemenata su cilj, sredstva, lanstvo, organi, status, jedinstvenost i identitet.

Svaka organizacija nastaje zbog nekog cilja,a nijedna organizacija ne moe funkcionisati, ako nema odreena sredstva, to jest imovinu. Ljudi koji pripadaju pravnom licu ine lanstvo ili kolektiv iz koga se izdvaja posebna grupa kao organi koji rukovode. Ta organizacija mora biti ustrojena jednim posebnim aktom koji se zove Statut (optim aktom). Zatim, pravna lica nastupaju u drutvenim odnosima jedinstveno i sa tog stanovita su ona impersonalna. Za razliku od fizikih lica njima se potvruje pravni kontinuitet i identitet, a osobini impersonalnosti dodaje se i intranspersonalnost, to jest meuljudski odnosi.

Ime, sjedite i drava osnovni su elementi identiteta pravnog lica. Za razliku od pravnog lica individualizacija fizikih lica se uspostavlja na osnovu sljedeih elemenata: linog imena, prebivalita i dravljanstva.

to se podjele pravnih lica tie, danas je najea podjela na korporacije ili udruenja (univerzitas personarum) i ustanove (univerzitas rerum ili bonoum). lanovi koji se udruuju zbog ostvarivanja zajednikog cilja, npr. zadruge, politike stranke, vjerske organizacije itd. su ljudi, im je ono lice koje ima status i odreena prava i obaveze u odnosu na udruenje. Dakle, lan je ono lice koje ima status lana, ali i odreena prava: uee u upravljanju, dobiti, voenju poslova itd. Uesnici se slue imovinom udruenja da bi ostvarivali svoje ciljeve, zbog ega se kae da imaju personalni status osnivaa, dok lica koja ostvaruju ciljeve ustanove slue imovini ustanove da bi ostvarili ciljeve kojima je ta imovina posveena. Tako se u prvi plan istie imovina ustanove u korist treih lica, tj. treih osoba koji su njeni destinatori. Svrha ustanove je upravo njena postojanost.

Pravni subjektivitet priznaje se i zadubini, tj.osamostaljenoj ,nominisanoj nekim ciljem u privatnom pravu, a u javnom pravu zavodima.

Podjela pravnih lica u njemakoj i francuskoj teoriji je prisutna na privatno pravna i javno pravna. Javno pravna su: drava, zajednika drava, federacija, federalne jedinice, kantoni, pokrajine, optine, zavodi, ministarstva. Privatna mogu biti komercijalna i nekomercijalna. Komercijalna su ona koja djeluju radi ostvarivanja dobiti iz privredne djelatnosti, proizvodnje i trgovine, prometa roba i kapitala a neprivredna u: obrazovanju, nauci, zdravstvu, dok su nekomercijalna ona koja djeluju bez tenje za dobiti: nepreduzetnika i nekomercijalna, tzv. neprofitna.

2.2. Pravni objekat

Objekat prava je sredstvo, spona, koja povezuje pravne subjekte u pravni odnos. Ona je svrha ili racio pravnog odnosa, tj. razlog iz kojeg nastaje ljudska volja. Objekat prava jesu sva dobra, tj.vrijednosti, koja se prema vladajuem shvatanju pravde raspodjeljuju izmeu subjekata prava. Tako su, na primjer, stvari najei objekat prava u sluaju zajma novca,a u sluaju najma to je stan, radnja ili lokal. Objekti prava mogu biti i subjektivna prava, npr. prenos potraivanja na treu osobu.

Objekti prava su proizvodi ljudskog duha iz oblasti nauke i kulture, oni se dijele na autorska djela, na intelektualna ostvarenja, patente i tome slino. Tim djelom podrazumijeva se originalna duhovna tvorevina, koja je izraena u odreenoj formi, pisanoj, nepisanoj, umjetnikoj i slino.

Autorsko djelo je objekat autorskog prava. U intelektualnoj oblasti to je ostvarenje, a u oblasti industrijske proizvodnje tu spadaju: promocije, igovi, uzorci i modeli.

Pored stvari i proizvoda ljudskog stvaralata objekti prava mogu biti dobra linosti ili lina dobra kao osnovne ljudske vrijednosti. Dobra linosti se dijele u dvije grupe, to su dobra koja predstavljaju komponente fizike ili psihike strukture ljudskog bia: ivot, ast, ugled. Druga vrsta dobara su opredmeeni izrazi, jedne nacije ili linosti, fotografije, dnevnici, prepiska, tonski i video zapisi.

Dobra linosti su objekti linog prava. Ljudska radnja je ponaanje koje jedna strana moe da zahtijeva od druge u pravnom odnosu, pri emu je bitnost radnje odreena i mogua, a potrebno je da nijesu suprotne pravnom poretku.

to se pod ovjekom podrazumijeva? ovjek u generikom smislu nije kao ljudsko bie objekat prava, ali to moe da postane njegovo tijelo i djelovi koji se nakon smrti zavjetavaju zbog transplatacije ili naunog ispitivanja. Tako se mnoga pitanja postavljaju pred nauku, kao procjena prekida trudnoe ili abortusa, eutanazija, kupovina organa, transplatiranje, kloniranje itd. asuprot njima i etike, a ne samo pravne dileme. U pravnoj nauci se srijee i pojam pravnog objekta. Pod pravnim objektom se obino podrazumijeva stvar, dio spoljnjeg materijalnog svijeta koji, po pravilu, nije ovjek i koji stoji u ovjekovoj vlasti, tj. kojim ovjek moe gospodariti i upotrebljavati ga. Tako npr. objekt ugovora o kupoprodaji je knjiga, maina koja se kupuje ili prodaje, a objekt zajma je novac itd.

Stvari ima veoma raznovrsnih i one mogu doi u najrazliitije pravne situacije i mogu se na razne naine pravno tretirati. Tako se stvari dijele na pokretne i nepokretne, zamjenljive i nezamjenljive, itd. Ako stvari ovako definiemo onda moe biti pravnih odnosa odnosno prava bez objekta, npr. odnos roditelja i djece u kome je roditelj duan da vaspitava dijete i slino.To je materija porodinog prava stvarima se ui u drugoj pozitivnopravnoj grani , stvarnom pravu, a o ovim drugim odnosima se ui u drugim granama prava, odnosno oni se reguliu u njima.

3. Subjektivno pravo

Pojam subjektivno pravo ne nalazimo u rimskom pravu, ve u hrianstvu , u teoriji svetog Avgustina i skolastici. Tek sa modernom kolom Prirodnog prava ideja subjektivnog prava dobija svoj puni zamah. Tako Hugo Grocius istie da je pravo moralni kvalitet kompetentne linosti. Radi se dakle o prirodnim subjektivnim pravima. Od 19. vijeka govori se o subjektivnim pravima po sebi koja su nastala kao plod Hegelove filozofije prava.

Od polovine 19. vijeka poinje izuavanje ovih subjektivnih prava sa stanovita pozitivnog prava. Ona se najprije klasifikuju na prirodna prava, zatim se u pogledu osnova prava istie da je drava centralni element prava. Ona je u pravnom poretku, organizuje dravni ivot i dodjeljuje pojedina subjektivna prava. Subjektivna prava proistiu iz prava koje odreuje drava koje nazivamo objektivnim pravom. To Karbonije zove veliko pravo naspram malog prava, kao subjektivnog prava.

to je objektivno pravo? Ono je skup pravnih pravila, a subjektivno pravo je mo, odnosno sposobnost djelovanja. Subjektivno pravo predstavlja mogunost da se pravni subjekat na odreeni nain ponaa (facultas agendi). Ono je dakle ovlaenje koje pripada pravnim subjektima zbog zatite sopstvenih interesa na osnovu pravnih normi.

3.1. Vrste subjektivnih prava

Subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna. Apsolutna stvarna prava ili ius in rem. Na primjer, pravo svojine na neku stvar djeluju prema svima, tj. erga omnes.

Kod apsolutnih prava poznat je samo aktivni subjekat, koji raspolae pravnim ovlaenjima. Subjekat obaveze je apstraktan sve dok ne povrijedi neije apsolutno pravo. Kod apsolutnih prava zahtjev nastaje tek njihovom povredom. Ona su apsolutna zato to subjekat moe da radi sa njima to hoe i moe slobodno da se ponaa i radi kako hoe. Ukoliko odlui da ovlaenje ne vri ,on je slobodan u tome i zbog toga se nad njim ne primjenjuje sankcija. Takoe i prema drugim licima se taj subjekat manifestuje budui da djeluje prema svima i da je duan da se uzdri od svake radnje koja bi ugrozila sadraj ovih prava.

Za razliku od apsolutnih, relativna ili obligaciona prava su usmjerena ka tano odreenoj linosti i broju ljudi koji su odreeni kao obavezni. Ona djeluju samo izmeu ovlaenog i obaveznog lica, dakle izmeu stranaka, dakle ,ne erga omnes nego inter partes.

Kod relativnih prava tano odreeni subjekat ovlaenja je i subjekat obaveze. Poto je pravni odnos potpuno presonalizovan, relativna prava se nazivaju i lina, odnosno obligaciona prava.

Treba imati u vidu da i pravo prema stvarima nije nita drugo nego pravo prema licu. Ali za razliku od obligacionih gdje lice prema kome se ima odreeno pravo je subjekat i kao takav odreen kod apsolutnih prava je neodreen, te je to svako lice koje moe ometati vrenje tog prava. Pored stvarnih i obligacionih , razlikuju se i korporativna prava kao sloena subjektivna prava: upravljaka, imovinska i tome slino.

U zavisnosti od toga kome su upuena subjektivna prava se dijele na privatna i javna subjektivna prava. Privatna subjektivna prava imaju jedni prema drugima ,ravnopravni subjekti u odnosu koordinacije. Subjektivna javna prava su prava izmeu pojedinca i drave, pravo na fer suenje, na odbranu, pravo glasa, itd. Dakle, radi se o odnosu subordinacije u tim odnosima, jer je drava nosilac najvie vlasti.

U literaturi postoji pored ove podjele i podjela na prenosiva i neprenosiva prava. Prenosiva su ona koja se mogu prenijeti, a ona koja su neodvojiva od linosti zovu se nepronosiva prava: pravo glasa, roditeljsko pravo itd.

Pored ovih javljaju se i mnoge druge raznovrsne podjele, kao na pozitivna i negativna, diskreciona (oportunitetna) i oficijalna (legalitetna), subjektivna prava dravnih organa, samostalna i nesamostalna prava itd.

Kako se ona ostvaruju?

Ostvaruju se kroz takozvano pravo na pristup sudu koje ini skup razliitih proceduralnih zahtjeva kojima se ostvaruje samo to pravo. Naroito, prihvatanje i ispitivanje zahtjeva od stane nezavisnog suda, pravo na primjenu hitnih i prirodnih mjera da bi se uvali interesi i prava u sluaju opasnosti i opasne prijetnje, pravo na izuzee sudije, pravo da se dobije sudska odluka u razumnom roku, pravo na korektno i fer suenje, itd. Ono oznaava i pojedine formalno pravne mogunosti, kao i efektivne i materijalne sadrine tih mogunosti.

Aristotel je upozoravao da ii sudiji znai ii pravdi. Osim pitanja da li i kako do suda, podrazumijeva se i pitanje do kakvog suda, poto je pristup sudu izabran, u nekim nuan, a u nekim prisilan, pravo na pristup sudu ulazi u temelj pravne drave i ono se svrstava u osnovna ljudska prava. Kroz pravo na pristup sudu ispoljava se skoro itava jedna skala pravosudnih prava i pravde, a ujedno se odreuje i poloaj suda u odreivanju svrhe prava.

Sva subjektivna prava ne ine samo ovlaenje, ve i zahtjev za ostvarivanje subjektivnog prava. Vodi se spor u nauci o znaaju i prirodi zahtjeva. Zahtjev sadri mogunost prirodnog ostvarivanja subjektivnog prava posredstvom drave, on se upuuje se nadlenom organu, a tu se uklapa i mogunost da se subjektivno pravo prirodno ostvari.

Pored ovog postoji i subjektivno pravo i pravo na tubu. Dakle, ona predstavljaju pravno sredstvo za obraanje nadlenom organu da rijei neki spor. Tim sredstvom se rjeava i pitanje da li postoje obaveze i da li je dolo do delikta. Sve je to u cilju toga da ne bi dolo do samovlaa koje je jo od rimskog prava zabranjeno.

Postavlja se pitanje da li pravo na tubu predstavlja elemenat subjektivnog prava ili posebno subjektivno pravo u vezi sa pravom koje treba da se zatiti. Ovo pitanje nudi dva odgovora. Pravo na tubu nije samostalna pojava, nego samo elemenat subjektivnog prava, dok je po drugom, ono individualno, javno, procesno, subjektivno pravo, koje i titi subjektivno pravo.

Procesno pravo je instrumentalnog karaktera u odnosu na materijalno. Pravo na tubu sintetizuje,jer ono je sredstvo kojim se titi i primjenjuje materijalno pravo, a i sama tuba ima dva aspekta: materijalni, dakle, zahtjev ili tuba u materijalnom smislu i procesni: oblik u kome se iznosi zahtjev.

Funkcija prava na tubu je dakle, zatita povrijeenog subjektivnog prava. Svaki subjekt kome je pravo ugroeno ili povrijeeno moe da se obrati i da trai zatitu kako bi pravno obaveznog subjekta natjerao na njeno ispunjenje. Pravno ovlaenje je dakle , mogunost odreenog ponaanja jednog subjekta koje on moe vriti. Njegovo ponaanje titi pravni poredak. Drugim rijeima , njegovo ponaanje niko ne moe spreavati, jer bi tada neko vrio prekraj. U odreenim sluajevima to znai da je neki drugi subjekt duan da se ponaa na nain koji odreuje subjekt ovlaenja. U prvom sluaju subjekt obaveze je dakle obavezan na pasivno ponaanje, tj. na neinjenje. Duan je da trpi ponaanje na koje je subjekt ovlaenja ovlaen. U drugom sluaju subjekt obaveze je duan na aktivno ponaanje, tj. injenje.Tako, ako je neko kao subjekt ovlaenja ,ovlaen da stanuje u svojoj kui svi su drugi subjekti obavezni da to trpe, tj. da ga u tome ga niim ne ometaju. Meutim, ako je neko ovlaen da zahtijeva da stanuje u tuoj kui, onda je subjekt obaveze duan da mu svoju kuu stavi na raspolaganje za stanovanje po njegovom zahtjevu.

Ovlaenje se daje subjektu da bi mogao da ostvari neki interes za koji drutvo nalazi da ga treba pravno obezbijediti. Ali, obzirom na odnos subjekta ovlaenja prema interesu koji tim svojim ovlaenjem stvori, postoje dvije razliite vrste pravnog ovlaenja, a to su subjektivno pravo i nadlenost.

Subjektivno pravo je pravno ovlaenje subjekta prava radi zatite njegovog sopstvenog interesa. Takvo ovlaenje je npr. pravo svojine, sloboda kretanja itd. Subjektivna prava se mogu razlikovati prema raznim mjerilima, ali je najvanija podjela tih prava na tzv. apsolutna ili stvarna prava i relativna ili obligaciona prava. Pravo svojine je apsolutno pravo, dok je obligaciono pravo relativno pravo.

Pored ovih, subjektivna prava se razlikuju na prenosiva i neprenosiva prava, kao i odgovarajua podjela obaveza. Prenosiva na druge subjekte su u principu imovinska prava, recimo pravo svojine, hipoteke itd. Prava vezana za linost svog subjekta samo on moe vriti neprenosiva su, npr. pravo roditelja, pravo djece, pravo glasa.

Nadlenost je pravno ovlaenje subjekta prava kojim on treba da titi neiji tui, a ne svoj interes, tj. interes drugog subjekta u ije ime djeluje. Bitna razlika izmeu subjektivnog prava i nadlenosti je to je subjekt u subjektivnom pravu mnogo slobodniji u vrenju svog ovlaenja od subjekta nadlenosti. Prema tome, nadlenost nije isto ovlaenje kao to je to subjektivno pravo nego istovremeno i jedna pravna obaveza. Naime, prema subjektu nadlenosti stoje drugi subjekti subjekt subjektivnog prava koji ovlauje i zahtijevaju da subjekt nadlenosti tu nadlenost vri onako kako bi je vrio on sam kad bi je mogao vriti. Tako se prema ovom drugom subjektu subjekt nadlenosti pojavljuje kao subjekt obaveze.

Pored subjektivnog prava i pravne nadlenosti u pravno ovlaenje spada jo i pravo na tubu. Pojam pravnog ovlaenja podrazumijeva da je ono zatieno dravnim aparatom. Stoga je za pojam ovlaenja vezan jo jedan pojam koji je njegov sastavni element, a to je pravo na njegovu pravnu zatitu, tj. praktino pravo na tubu. Pravo na zatitu sastoji se u ovlaenju subjekta prava da zahtijeva da dravni organ intervenie svojom silom za zatitu njegovih prava.

Zloupotreba subjektivnih prava

Kolektivno pravo utvruje principe subjektivnih prava samim njegovim odreivanjem. Ranija prava su smatrala da subjekt moe svoje pravo neogranieno da vri, po naelu ko svoje pravo vri nikome ne nanosi tetu. Meutim, u toku pravnog razvitka se sve vie uvia da se subjektivna prava moraju ograniavatii ne samo da se normom ogranenja utvruju nego i konkretno u situacijama koja pravo odreuje ako ne moe ostvariti. Tako se stvara opta ograniavajua norma kojom se zabranjuje tzv. zloupotreba prava. Nadleni organ, najee sud, koji ima da primijeni optu normu ima u tom konkretnom sluaju da ocjenjuje da li zloupotreba postoji ili ne.

Opta zloupotreba prava sastoji se u upotrebi svoga prava tako da se potpuno ili djelimino onemoguava korienje drugom subjektu njegovog prava. Bitno je za pojam zloupotrebe da se njome ne vri prekraj nego punovano pravo ne neto zabranjeno (prekraj) nego neto doputeno (subjektivno pravo).

No, ima razliitih shvatanja u odreivanju drugih elemenata zloupotrebe. Pod tzv. subjektivnom shvatanju potrebno da je postoji namjera vrioca da drugome nanese tetu, dok je u objektivnom potrebno da postoji nepravilno vrenje svog prava, bez obzira na subjektivan odnos prema njemu.

Zloupotreba nadlenosti

Ukoliko se ovlaenje odnosno nadlenost obavlja kao dunost moe se zloupotrijebiti kao i subjektivno pravo. Ukoliko se u tom sluaju prihvata ustanova zloupotrebe subjektivnog prava treba prihvatiti i ustanovu zloupotrebe nadlenosti. Mogue je jo jedan nain se zloupotrijebi nadlenost. Taj nain nije mogu u sluaju subjektivnog prava. Naime, subjekt nadlenosti svojom nadlenou ne titi svoj interes ve interes nekog drugog subjekta. im on svoju nadlenost ne vri u interesu drugog subjekta, tj. im ne postupa onako kako mu on kae ,on vri zloupotrebu nadlenosti.

Zloupotreba nadlenosti se naroito prouava u sluaju kad nadleni dravni organ zloupotrebljava nadlenost. Takva zloupotreba se uobiajeno naziva zloupotreba vlasti. Ona moe biti aktivna ili pasivna,a moe biti pozitivna ili negativna. Kad organ nee da donese propis odugovlaei, tj. kada nee da rijei neku situaciju to je pasivna, a kada kri ustav odnosno prava graana onda je to aktivna zloupotreba.

3.2. Zloupotreba subjektivnih prava

Zloupotreba prava postoji, ako se ona vri nedoputeno, tj.ako se vre suprotno pravu i ako se obavlja zabranjeno vrenje prava. Rimsko pravo nije poznavalo zloupotrebu prava, niti je ideja bila formulisana na opti nain. Meutim, neka ranija prava su priznavala princip neogranienog vrenja subjektivnog prava, kao iz Justinijanove kodifikacije: "Ko sve pravo koristi ne moe drugom koditi, ne moe initi nepravdu". Nasuprot tome su stvaranje i primjena objektivnog prava, formiranje shvatanja o zabrani zloupotrebe subjektivnih prava i ideje o relativnosti prava.

Pored ovog pravila da niko ko koristi pravo ne moe drugom koditi, ne moe initi nepravdu, navodi se i princip Justinijana: "Poteno ivjeti, drugog ne vrijeati, svakom dati ono to mu pripada", Paulusa: "Sve to je prema pravu dozvoljeno nije uvijek i poteno" i Ciceron: "Najvee pravo je najvea nepravda".

Ovi pojedinani principi su neka vrsta korekcije i dopuna ustavnog pravila o neogranienom vrenju subjektivnog prava. Meutim, u kasnijem razvoju, a ni u srednjem vijeku ne nailazimo na izraz zloupotrebe prava.

U Francuskoj u 19. vijeku sudovi su poeli prvo da ograniavaju individualistiko shvaeno pravo svojine, da bi proirili kontrolu nad vrenjem svih subjektivnih prava. Tako su u Francuskoj postepeno izgraivala teorija zloupotrebe prava, a u zakonodavstvu prodirala zabrana zloupotrebe subjektivnih prava.

U 20. vijeku se u teoriji i praksi razvija tako institut koji se zove zabrana zloupotrebe subjektivnih prava. Tu su se ugraivali za utvrivanje postojanja ove zabrane razliiti kriterijumi: subjektivni i objektivni kriterijumi vrednovanja.

Prema subjektivnoj teoriji potreban je psihiki momenat tj.namjera da se nanese teta (animus nocendi). Po objektivnoj, uslov za zloupotrebu lei u nastupanju tete, tj. objektivne posljedice, ali ne i subjektivne namjere. I trei kriterijum vrednuje ostvarene i onemoguene interese subjekta. Zloupotreba postoji kada se vrenjem subjektivnih prava nanosi vea teta od koristi. Tako se izgradila opta ograniavajua norma koja sankcionie zloupotrebu subjektivnog prava. Ona se nee tolerisati nego e u sluaju zloupotrebe nadlean organ, najee sud, izrei sankciju.

Ona se dugo vezivala za zloupotrebu privatnog prava, posebno prava svojine. Meutim, ona nastaje i u drugim granama prava: radnom, porodinom, meunarodnom, krivinom itd. Posebna je vrsta zloupotrebe prava koju vri drava i njeni organi, a koja se zove zloupotreba nadlenosti, zloupotreba slubenog poloaja, vlasti itd.

Zloupotreba se razlikuje od prekraja subjektivnog prava. Tako zloupotrijebiti pravo ne znai raditi protivpravno. Za pojam zloupotrebe bitno je da se ne vri prekraj nego da se ostvaruje punovano pravo. Dakle, ne neto zabranjeno, prekraj, nego neto doputeno: subjektivno pravo. Poto je zloupotreba proizvod vrenja ovlaenja, ali nedozvoljena, protiv nje se preduzimaju odreene mjere: naknada tete. Konano, treba razlikovati ne samo zloupotrebu subjektivnog prava od prekraja, nego i od takozvane odgovornosti za rizik, zato to se pravilnim vrenjem vlasti upravo nanosi teta drugome, ali se moe nadoknaditi. Vrenje prava u tom sluaju se ne moe ograniiti, dok se kod zloupotrebe mora ograniiti.

4. Pravna obaveza

Pravna obaveza stoji u odnosu korelacije sa ovlaenjem, to znai jedno bez drugog ne moe postojati. Nema pravnog ovlaenja bez obaveze, niti obaveze bez ovlaenja. Kupcu pripada pravo da mu se preda kupljena stvar. Tom pravu odgovara obaveza prodavca da to uradi, a obaveza kupca je da plati ugovorenu cijenu. Obavezi kupca da plati ugovorenu cijenu odgovara pravo prodavca da proda stvar po ugovorenoj cijeni.

Pravna obaveza ili dunost je ustvari ponaanje subjekta obaveze regulisano pravnom normom. Ako ne postupi u skladu sa normom na njega e biti primijenjena sankcija. Dakle, ona se odreuje na osnovu samog odreena pojma subjektivnog prava kao korelativnog pojma. Prvo, kako subjektivno pravo sadri ovlaenje za rad, tako i pravna dunost sadri obaveznost da se radi. Drugo, pravna obaveza ima elemente iznude, pa se ona razlikuje od moralne dunosti. Tree, subjekat pravne dunosti, tj.pasivni subjekat je fiziko ili pravno lice i konano, dunost subjekta javlja se u odnosu na aktivni subjekat ovog prava, nosioca subjektivnog prava.

Pravna obaveza i pravno ovlaenje su dva suprotna ili meuzavisna stanja subjekta u pravnim odnosima. Suprotna znai da jedan subjekat dobija neto, dok drugi subjekat ostaje bez neega to je vano za njegovu egistenciju. Naravno, mogue je da i jedan i drugi neto gube i neto dobija, npr. kod kupoprodaje. Oni mogu biti ekvivalentni gubici i dobici ili nejednaki.

Meuzavisnost, to jest korelativnost, je izraz koji podrazumijeva da u tom odnosu ne moe postojati obaveza bez ovlaenja ili ovlaenje bez obaveze. Pravna obaveza i dunost se definie kao pravnom normom postavljena obaveza na odreeno djelovanje koje moe biti davanje, injenje, neinjenje ili trpljenje, npr. obaveza vozaa da vozi desnom stranom, zajmoprimaoca da vrati dug itd.

Pravne obaveze razlikujemo od moralnih jer su ona izraz normativnog pravnog propisivanja, dok su ove autonomne i potiu iz svijesti o dobru i zlu.

Pravna obaveza znai da je subjekt prava u takvoj situaciji da njegovo ponaanje obavezno regulie pravna norma po kojoj treba da postupi, jer e inae na njega biti primijenjena sankcija. Pri tom subjekt odgovarajueg ovlaenja ima ovlaenje da zahtijeva od subjekta dunosti da svoju dunost nosi i izvrava.

Odnos izmeu obaveze i ovlaenja moe biti razliit. Moe se desiti da u jednom istom odnosu jedan subjekt prema drugom ima samo ovlaenje, a drugi samo obavezu. Npr. zajmodavac ima ovlaenje da trai da mu se zajam vrati od zajmoprimca, a zajmoprimac ima obavezu da to uini. No, svaki subjekt prema drugome moe imati ovlaenje i obaveze. Npr. kupac ima ovlaenje da zahtijeva prodaju robe, a dunost da plati cijenu, dok je prodavac ovlaen da zahtijeva cijenu, a duan da preda robu.

Kao i subjektivno pravo i dunost je na nasljednike ili druge poslenike prenosiva uglavnom ako je vezana za imovinu, dok je neprenosiva ako je vezana za linost subjekta, da je niko ne moe izvriti do on. Obaveza jednog vajara da izvri jedno djelo neprenosiva je, a obaveza njegova da plati dug, a prenosiva je.

4.1. Vrste pravnih obaveza

Pravne obaveze mogu biti apstrakne i konkretne. Apstrakne su dio apstraktnog pravnog odnosa na ijim temeljima nastaje jedna konkretna obaveza u konkretnom pravnom odnosu.

Zatim se razlikuju na jednostrane i dvostrane. Jednostrane su one koje postoje u pravnom odnosu u kom pravu jednog lica odgovora obaveza drugog lica, a pravna obaveza postoji samo na jednoj strani, npr. poklon. Dvostrane su one kod kojih uzajamne obaveze postoje izmeu subjekata, kao npr. kupoprodaja.

Neprenosive pravne obaveze su one koje poivaju na razlici izmeu obaveza koje su neprenosive, jer su vezane za linost (intuiti personae). Ispunjenje se ne moe prenijeti na druga lica: brana, vojna, roditeljska itd. Prenosive su one koje se mogu prenijeti na druge, pa se mogu zahtijevati od drugog lica.

Zatim se razlikuju javno pravne i privatno pravne. Javno pravne su obaveze plaanja poreza, vojne obaveze i druge prema dravi. Dok su privatno pravne one koje subjekti sami dogovaraju, stupajui u pravne odnose kao npr. kupoprodaja, najam, poklon, itd.

ta je pravni status?

Pravni status je ukupnost pravnih obaveza i ovlaenja jednog subjekta u drutvu ili u jednoj oblasti osnovnog ivota u svakom trenutku i u bilo kojim odnosima. Dinamika i razlika u pravnom statusu ukazuju da su u odreenom vremenu subjekti imali podreen poloaj kao konkretan skup pravnih ovlaenja i obaveza, pri emu je pravo nastojalo da ih ujednai.

5. Pravne injenice: dinamika pravnih odnosa

Pravne injenice su one okolnosti za koje pravna norma vezuje nastanak, promjenu i prestanak pravnog odnosa. Pravni odnos nastaje kad neka norma pone da obavezuje subjekte (zakljuenje braka, ugovor o kupoprodaji), a nestaje kad je obaveza ponaanja po pravnoj normi prestala: prilikom isplate duga, razvoda braka itd. Odnosi se mogu i mijenjati: kada jedan subjekat koristi besplatnu kartu, a moe da je koristi i uz naplatu, itd.

Pravni odnos moe nastati samo na osnovu opte norme. Najee pravni odnosi nastaju na osnovu opte i pojedinane norme koja konkretizuje optu. Ona moe da nastane i samo na osnovu pojedinane norme. Poto one mogu biti uslovne i bezuslovne ta se razlika reflektuje i na pravne odnose. Ako ona nastaje na osnovu bezuslovne norme onda pravni odnos nastaje neposredno (sloboda kretanja, obaveza subjekta da plati odreeni iznos poreza). Na osnovu uslovne norme ona nastaje tek nastupanjem uslova. Taj uslov moe biti vezan za rok, dogaaj ili ljudsku radnju. U sluaju bezuslovnih pravnih normi odnos nastaje i prestaje neposredno, im one ponu da obavezuju, dok kod uslovnih pravnih normi pravni odnos prestaje ispunjenjem raskidnog uslova. Kod odlonog uslova pravni odnos prestaje kad uslov nastupi.

5.1. Vrste pravnih injenica

Pravne injenice se dijele na obine injenice, kao npr.roenje, smrt, poar i pravno kvalifikovane injenice: nehat, zabluda, umiljaj itd.

Pravne injenice su prediviene u pretpostavci, tj.hipotezi uslovnih pravnih normi. One su u najveem broju sluajeva uslov za nastanak pravnog odnosa.

Potrebno je da se stekne vie injenica i to zovemo injeniki skup. Pravni osnov nastaje kad se sve injenice ostvare. One mogu da nastanu istovremeno, sukcesivno jedna za drugomili u izvjesnom vremenskom razmaku.

Pored ovih injenice se dijele na ljudske radnje i na dogaaje. Ljudske radnje su one tjelesne i psihike radnje koje se vre svjesno i voljno (izgradnja puta, donoenje pravnog akta), dok su dogaaji one okolnosti ili promjene u prirodi i drutvu koje nastaju bez uea ljudske svijesti i volje (roenje, smrt, poar itd).

Ljudske radnje se dalje dijele na pravne akte i ostale radnje, a ostale radnje se mogu podijeliti na fizike: tjelesni pokret, hodanje, tjelesno dranje i psihike: miljenje, osjeanje, raspravljanje. Najzad, razlikuju se ljudske radnje saglasno pravu i protivpravne radnje, kao prekraji, delikti i tome slino.

Koje su to vane pravne injenice?

Prvo, to je vrijeme. Ono je vrlo vana injenica za pravo, pa se govori o pravnoj temporalnosti, kao posebnoj formi. Razlikujemo dva aspekta u odnosu izmeu prava i vremena: pravo u vremenu i vrijeme u pravu. Pravo u vremenu izraava se kroz njegovu evoluciju, dakle i kroz njegovu primjenu. Tako nastaju pravni odnosi. Oni se mijenjaju, nestaju itd.

O pojmu vremena moe se pristupiti sa stanovita hronometrije ili pak, hronologije. Odreeno vrijeme, momenat, trenutak vremena ini kljuni znak u pravnom ivotu, kao to je vrijeme roenja, smrti, zakljuenja ugovora itd. Trenutak materijalizacije je protok vremena kao pravna injenica. Rok je, u stvari protok vremena, nakon koga izvjesni odnosi nastaju, mijenjaju se ili prestaju.

Oni se dijele na raskidne, ijim protekom prestaje pravni odnos, odlone ili suspenzivne, ijim protekom nastaje pravni odnos i prekluzivne kod kojih se protekom vremena gasi, odnosno prestaje da postoji pravni odnos, ako ga titular ne izvri u tom roku. Oni su uvijek strogo odreeni zakonom, pa se zbog toga i nazivaju zakonskim rokovima. Pored materijalno pravnih rokova razlikuju se i procesno pravni rokovi u postupcima: sudskom, krivinom i upravnom, u kojima stranke mogu preduzimati radnje.

Protek vremena je vana injenica za pravo jer zbog nje nastaju i prestaju pravni odnosi. U prvom sluaju se radi o sticanju prava protekom vremena koje se zove odraj. Tako se stie svojina na stvarima na kojima nema svojine putem odraja. U drugom, protok vremena znai gubitak prava, tj.zastarjelost.

Ako subjekat u odreenom vremenu ne upotrebljava ovlaenja nastaje nesaglasnost izmeu tog poretka i drutvene stvarnosti i to je situacija kada on gubi pravo. Tako, ako se ovlaenje ne vri u odreeno vrijeme ono zastarijeva, gubi se ovlaenje primjene ili zatite nekog prava - gubitak prava na gonjenje uinioca krivinog djela ili gubitak prava na naplatu potraivanja itd. Ako subjekat prava svojine ne vri svoja ovlaenja, on moe ovlaenja da izgubi, tj.moe u odreenom periodu da nastupi zastarjelost utuivosti prava. Ako neko to isto pravo pak vri istovremeno mislei da je svojina njegova, onda on odrajem stie tu svojinu.

Postoje meutim, izvjesna prava koja ne mogu zastarati kao brana, roditeljska, niti se mogu odrajem stei, bez obzira da li se vre ili ne.

6. Pravo i prostor

Pravo postoji, naravno, na odreenoj teritoriji, u jednom prostoru koji je trodimenzionalan, a odnosi se na povrinu zemlje, na vazduni prostor iznad, kao i na zemljini sloj ispod te povrine.

Pravni odnosi se mogu odvijati kako u unutranjosti drave, tako i izmedju dvije drave ili izmeu vie drava, kao odnosi izmeu lanica Evropske unije i na optem makro planu.

Pitanje prostora podrazumijeva i pitanje odnosa izmeu razliitih pravnih sistema, tako da su mogue i kolizione norme, sukobi zakona, odnosi izmeu unutranjeg i meunarodnog prava.

U svakom pravnom poretku postoje razliite manifestacije u pravnim odnosima izmeu prava i prostora. Oni se manifestuju u dva vida: pravo u prostoru i prostor u pravu. Pravo u prostoru ukazuje na relativnost prava, na princip teritorijalnog vaenja pravnih normi i egzistenciju velih pravnih sistema, te nunost izgraivanja komparativne metodologije prava.

Sa druge strane prostor u pravu manifestuje se u injenici da svi pravni odnosi mijenjaju prostornu dimenziju, lokalizaciju fizikih, pravnih lica i dobara i njihovu individualizaciju. Pored toga postoje pravni odnosi koji imaju kao objekat jedan dio prostora. Svojina, nepokretnost zauzima izvjesnu povrinu, za pravnu identifikaciju i individualizaciju fizikih lica pored dravljanstva i linog imena bitno je i prebivalite, a za pravno lice bitno je sjedite i naziv. Prebivalite je bitno kod fizikih lica za ostvarivanje mnogih prava, kao npr. birakog prava. U meunarodnom privatnom pravu: u odreivanju mjerodavnog prava u sluaju sukoba zakona, konstituisanih odnosa pored dravljanstva odluujue je lino prebivalite, odnosno boravite. Mjesto sjedita nije samo vezano za primjenu materijalnog prava, nego i za odreivanje mjesne i teritorijalne nadlenosti organa.

7. Pravne pretpostavke i fikcije

Pravna pretpostavka ili prezumpcija je pravno relevantna injenica koju pravo uzima kao dokazanu sve dok se ne dokae suprotno. Pretpostavka je dakle tehniko sredstvo kojim se izbjegava dokazivanje nekih stvari i injenica koje su pod pretpostavkom tane ili bi njihovo dokazivanje bilo dugotrajno i naporno.

Postoje dvije vrste pravnih pretpostavki: oborive (presumptio iuris) i neoborive (presumptio iuris et de iure). Oborive su one koje se mogu vriti,tj. protiv kojih se moe dokazati suprotno. Pri tome u pretpostavci se odredjuje onaj na koga pada teret dokazivanja.

Teret dokazivanja snosi subjekat koji se opire odreenoj pretpostavci. Pretpostavka je u pravu da je npr. mu majke ujedno i otac djeteta roenog za vrijeme braka; pretpostavlja se da je punoljetno lice poslovno sposobno, jo od rimskog prava; optueni se smatra nevinim ,dok se pravosnanom presudom ne dokae da je kriv. Neoboriva je pretpostavka ona protiv kojih je zabranjen protivdokaz.

ta je fikcija?

Od rimskog doba do danas radi se o relevantnim injenicama, pravno relevantnim, koje uzimaju da je neto tano, istinito, postojee, to u stvari nije tano i nije istinito. Uzima se takoe da ono to nije tano, nije ni istinito, a to ne postoji da je tano, tj.istinito i da postoji.

Termin fikcija razvio se i rairio rano, ali se tokom 20. vijeka u anglo-amerikoj literaturi dosta raspravljalo, pa se fikcija upotrebljava sa kvalifikativima istorijske fikcije, pravne fikcije, sudske, proceduralne itd.

To su: Nasciturus pro iam nato habetur, tj. da se zaeto dijeto smatra kao da je ve roeno ako je to u njegovom interesu. Ignorantia iuris nocet - nepoznavanje prava kodi. Znai da se niko ne moe pozvati na to da ne poznaje pravo. Ona poiva na fikciji da svi adresati poznaju pravo, pa se niko ne moe pozvati da ga nije poznavao da bi izbjegao njegovu primjenu. Takoe se mjesta na kojima se nalazi ambasada smatraju fiktivno teritorija drave ija ja ambasada.

One se razlikuju od pretpostavki po tome to se kod pretpostavki smatra da je tano neto to je vjerovatno i tano, dok se kod fikcija kao tano uzima ono to izvjesno nije tano.

Ono je u sutini pravno sredstvo kojim se najlake moe primijeniti pravo i zatititi odreeni interesi, kao: neroenog djeteta ili efikasno primijeniti pravo kao kod nesmetanog odvijanja diplomatske misije i tome slino.

8. Pravno stanje Subjekt prava u svakom datom trenutku ima odreen broj ovlaenja i obaveza .Skup istih sainjava njegovu pravnu situaciju ili ststus, npr.udata ena ,nasljednik ,narodni poslanik,itd.Sve te situacije obuhvataju jedan veliki broj pojedinanih situacija i stvaraju jedan poseban pravni pojam i institut.9. Nastanak, mijenjanje i prestanak pravnih odnosa

Pravni odnosi su dinamini. Oni nastaju, mogu se mijenjati,tj. transformisati, a mogu i prestati. Pravni odnos ne znai nita drugo ve da su odreeni subjekti prava duni da se ponaaju po odreenoj normi. To znai da pravni odnos nastaje onog trenutka kad jedna pravna norma pone obavezivati dva odgovarajua subjekta prava, tj. onog trenutka kad jedan od njih postane obavezan da se ponaa po njoj.

Pravni odnos prestaje kad prestanu ove obaveze odnosno on se mijenja kad obaveza postane drugaija, to, dublje gledano, znai da se promjena sastoji u tome to jedan odnos prestaje a jedan novi nastaje.

to se nastanka tie, pravni odnos nastaje drugaije ako nastaje na osnovu uslovne a drugaije na osnovu bezuslovne norme. Na osnovu bezuslovne norme on nastaje neposredno na osnovu nje, im ona stupi na snagu. Za nastanak pravnih odnosa nije potrebno nita drugo do postojanje I vaenje norme. Npr. ova norma glasi: ako je Janko duan da plati Petru 5.00 onda pravni odnos izmeu njih nastaje samim stupanjem norme na snagu.

Meutim, ako je u pitanju nastanak pravnog odnosa na osnovu uslovne norme, onda se prethodno moraju, da bi taj odnos nastao, pored stupanja na snagu norme, stvoriti uslovi koji su u normi predvieni da bi mogao nastati taj pravni odnos. Ako norma glasi: svaki graanin koji napuni 18 godina ima pravo glasa, on to pravo moe koristiti tek onda kada se ispuni taj uslov,tj.taj steepen starosti.

to se tie prestanka pravnog odnosa vai ono to vai i za njegov nastanak.

10. Zastarjelost i odraj

Protek vremena usljed koga se gubi neko pravo zove se zastarjelost, a protek vremena kojim se stie neko pravo naziva se odraj. Odrajem se, tako, stie svojina, a zastarjelou se mogu gubiti neka prava, kao pravo potraivanja protekom odreenog roka. Razumije se da zastarjelost tee samo onda ako je subjekt prava u nemogunosti da svoje ovlaenje vri, pa ga ne vri u mogunosti, ali ga ne vri, a ne i onda ako nije u mogunosti. Isto tako, imamo ovlaenja koja ne zastarijevaju odnosno ima prava koja se ne mogu se stei odrajem.

GLAVA V

IZVORI PRAVA I PRAVNI AKT

1. Pojam, forma i sadrina pravnog akta

Pravni akt je sastavni dio pravnog poretka, tj.njegov drugi konstitutivni, normativni element. Sve pravne norme se moraju oblikovati u jednom pravnom aktu. Rije dolazi od latinskog jezika to znai aktus - in ili djelo.

On je, u stvari, psihiki akt kojem se dodaje akt volje kojim se ostvaruju pravne norme, ili se stvaraju uslovi za primjenu pravne norme.

Meutim, u savremenim pravnim sistemima on je pisan. Pisanost ima prednost jer se omoguava jasno, trajno i objektivno iskazivanje i omoguava da se zajedno iskae vei broj pravnih normi, koje reguliu jedan ili vie srodnih odnosa, kao kod pravnih ustanova. Pisani akt omoguava da se pravo izrazi preciznije i ako treba opirnije. Konano, pisani tekst olakava objavljivanje i upoznavanje pravnih normi, kao i primjenu od strane adresata.

Forma pravnog akta je skup materijalnih sredstava kojima se on stvara i izraava. Tri su osnovna elementa koja ine formu pravnog akta: subjekat, nadlean organ za donoenje pravnog akta, zatim postupak, tj. procedura potrebna za njegovo donoenje i materijalizacija forme akta to je "podesno za ulno opaanje i izraavanje pravnog akta".

to se sadrine tie, sadrina je ono to ini materiju pravnog akta. Ima dva dijela: glavni i sporedni. Glavni dio predstavlja odluku razuma i volje, tj. izjavu volje, koja izaziva odreene pravne posljedice ili donosi promjene. Na osnovu glavnog elementa sadrine, akti se dijele na dvije osnovne grupe: akti kojima se stvaraju pravne norme i akti kojima se postavlja uslov za primjenu pravne norme (zahtjevi, molbe, prigovori itd.). Sporedni element sadrine pravnog akta ini oznaavanje samog akta kako bi se to tanije odredilo njegovo mjesto u pravnom poretku, pa se oznaava vrsta akta koji subjekat donosi, pravni osnov donoenja, mjesto i vrijeme, postupak po kome se donosi, cilj, zato se donosi itd.

to se tie formalnih elemenata pravnog akta tri su: nadlenost, postupak i materijalizacija. Nadlenost za donoenje pravnog akta predstavlja ovlaenje i obavezu odreenog subjekta da donese pravni akt. Tu se razlikuju dvije vrste subjekata. Jednu vrstu ine dravni, a drugu nedravni subjekti. Postupak po kome se pravni akt donosi obuhvata konkretne radnje koje donosi onaj koji stvara pravni akt. Moe biti sloeniji, jednostavniji, redovan, skraen, dugotrajan, svean ili redovan, sve zavisi od subjekta, cilja i znaaja pravnog akta. Materijalizacija se sastoji u preduzimanju radnji ili upotrebi drugih sredstava kojima se akt izraava i materijalizuje. Tako se akti ispoljavaju jezikom, materijalnim znacima, te ulnim opaanjem, razumijevanjem njegove sadrine.

Svaki akt, s obzirom na formu, dakle, nadlenost, postupak i oblik pripada izvjesnoj vrsti akta. Isto vai i za sadrinu pravnih akata. S obzirom na formu mogue je izgraditi formalni pojam pravnog akta, a s obzirom na sadrinu materijalni pojam pravnog akta. Tako moemo, za primjer uzeti pojam zakona u formalnom smislu. To je akt zakonodavnog organa donijet u zakonodavnom postupku u obliku zakona, a u materijalnom smislu zakon je jedan opti pravni akt koji regulie na opti nain za neodreen broj sluajeva odreene drutvene odnose.

2. Hijerarhija pravnih akata

Svaki pravni akt ima svoju pravnu snagu. Pravna snaga zavisi od mjesta koje zauzima taj akt u pravnom sistemu. Razlika izmeu vieg i nieg akta proizilazi iz pravne snage tog pravnog akta. Dakle, pravna snaga je njegov poloaj u pravnom sistemu u odnosu na druge akte, njegova nadredjenost ili podreenost. On oznaava mjeru uticaja koji jedan akt vri na druge od njega nie akte kao i mjeru uticaja koji trpi od drugih ,u odnosu na njega viih, akata.

Svaki pravni akt ima onoliku snagu kolika je vlast organa koji ga donosi. Drugim rijeima, ona zavisi od njegove forme, odnosno organa koji ga donosi. Ako je organ vii u odnosu na drugi organ, onda on donosi i akt vie pravne snage. Ukoliko je jedan organ nadlean za donoenje vie akata, kao parlament, onda se pravna snaga odreuje prema postupku donoenja tog akta. Sadrina ne utie na snagu pravnog akta, mada je sasvim oigledno da forma uslovljava sadrinu, te znaaj predmeta regulisanja.

Koja je razlika izmeu pravne snage i pravne obaveznosti?

Svi pravni propisi su jednako pravno obavezni. Oni su jednostavno dio jednog pravnog sistema, ali neki od njih obavezuje sve subjekte, dok neki od njih obavezuje subjekte ije ponaanje regulie.

injenica je da je pravo oblik regulisanja drutvenih odnosa, s tim da ono treba da je djelotvorno, jedinstveno i koherentno. Pravo se izgrauje na osnovu pravila koje samo propisuje u vezi izvrenja akta. Pravo odreuje formu, a samo okvirno sadrinu nieg akta. Samo jedinstveno i usklaeno pravo moe postii svoju socijalnu svrhu. Svaki pravni akt ima odreenu pravnu snagu i svoj poloaj u pravnom sistemu. Od ega ona zavisi: od hijerarhije, a od ega zavisi hijerarhija? Pri davanju odgovora na to mora se imati u vidu da hijerarhija pravnih akata zavisi od nivoa, tj. koliine vlasti dravnih organa. Ona je adekvatna vlasti i moi subjekta. Postoji paralelizam izmeu hijerarhije akata i hijerarhije dravnih organa. Drugim rijeima, ova komplementarnost pravne snage pravnih akata i koliine tj. stepena vlasti subjekata vidi se u dravnom pravnom sistemu na taj nain to ljestvica dravnih pravnih akata odgovara ljestvici dravnih organa. Meutim, Parlament moe da donosi akte razliite pravne snage kao to su ustavi i zakoni.

Pravna snaga svakog akta, isto kao i vlast, je relativna i relaciona. Ako se istovremeno posmatra odnos niih slabijih pravnih akata prema viim, jasno je da su nii manje pravne snage u odnosu na vie. Opti pravni akti su vii akti, dok su individualni nii u pravnom sistemu. To je zato to ove pojedinane akte esto ostvaruju organi i drugi subjekti nie drutvene moi jer su i oni izvrni u odnosu na opte akte. Naravno da tu ima izuzetaka poto i zakonodavac i ef drave mogu da donose pojedinane akte, kao to su ukazi o postavljanju ministara, ukazi o imenovanju ambasadora itd, kao to ima i optih pravnih akata sa niom pravnom snagom: uredbe, uputstva i tome slino.

Akti nedravnih organizacija i graana su nie pravne snage to je posljedica odnosa vlasti i stepena vlasti izmeu drave i drugih subjekata, ali ima izuzetaka. Kolektivni ugovori izmeu poslodavca i sindikata su pravni akti velike pravne snage i obavezujui kako za sudove, tako i za upravu.

Pravni akt nie pravne snage mora biti saglasan sa propisom vee pravne snage i o tome po pravilu u mnogim zemljama odluuje ustavni sud, ukidajui takav propis ili ponitavajui ga. Ako ga ukida ne vai od momenta ukidanja, a ako ga ponitava kao da nije ni postojao. Hijerarhija je, dakle, preduslov za upostavljanje pravnog poretka i za ostvarivanje ustavnosti i zakonitosti, kao usklaivanje niih sa viim pravnim aktima.

3. Pojam izvora prava

Najznaajnija je klasifikacija na opte i pojedinane pravne akte. Opti se smatraju izvorima pojedinanih, jer oni nastaju na osnovu njih ili kao njihova konkretizacija.

Za izvore prava nalazimo kod Ulpijana prvu ideju, koji pravo dijeli na pisano i nepisano. U istoriji pravo ima razliita znaenja.

Izraz izvor prava najprije je tumaen kao izvor koji inspirie. Tako su za Code civile to bili racionalistika filozofija prirodnog prava, rimsko i obiajno pravo. Dakle, izvor prava kao izvor i inspiracija. Drugo, po sociologiji prava izvor prava upuuje na drutvene, tj. ekonomske inioce. Izvor prava ima znaenje i za optu pravnu nauku, pa se za izvore smatraju: zakoni, obiaji, pravna nauka i slino.

Anglosaksonski i kontinentalni tip pravnog sistema razlikuju se po izvorima prava a manifestuju se po vrstama i u samom izrazu. U angloamerikoj literaturi pod izvorima se podrazumijeva saznanje o pravu. Izvori su zapravo knjige i drugi spisi, ljudski izvjetaji, zbirke zakona, skraene verzije, case law, administrativni izvjetaji, ugovori, studije itd.

U naoj teoriji dosta je pisaca ukazalo na razliita znaenja izraza izvora prava. Taranovski smatra da prilikom ove sintagme treba razlikovati izvore za saznanje prava, izvore prava u materijalnom smislu i izvore prava u formalnom smislu. Pod izvorima saznanja Taranovski podrazumijeva izvore u kojima govori istorijska nauka. Izvor prava u materijalnom smislu se pojavljuje kao subjektivna pravna svijest po Taranovskom, a izvori u formalnom smislu su pravniki termini za oznaavanje spoljnih fakata koje izaziva pozitivizacija prava, tj. njegova obaveznost.

U savremenoj pravnoj teoriji izvoru prava se pridaju najee dva znaenja. Samo u jednom od njih oznaava se opti pravni akt. Prvo je znaenje materijalni izvor prava. Izvor prava predstavlja injenicu iz koje nastaje pravo. Formalni izvor prava znai u kom svojstvu se izraava opti pravni akt pomou koga se izraava materijalni izvor prava.

ta je materijalni izvor prava?

Mnogobrojna teorijska stanovita oko toga postoje. Jedni smatraju da je to uzrok koji izaziva stvaranje prava. Drugi da je to kompleksnije od prvog: materijalni izvor ine snana socijalna i drutvena komponenta ije dejstvo prouzrokuje stvaranje prava. Prije svega narodna volja, ljudska priroda, meunarodni faktor, nacionalni faktor, snani zahtjevi, revolucije itd.

Materijalni izvor prava je neki presudan faktor na temelju koga je jedno pravo takvo kakvo jeste. Meu najvanijim faktorima su drutveni odnosi u kojima nastaju snani sukobi interesa. Pravo je, ustvari, jedan instrument prevazilaenja i rjeavanja sukoba. To su i ekonomski odnosi, ali i drugi drutveni odnosi koje potom pravo uobliuje i pretvara u pravne odnose.

4. Opti pravni akt

Formalni izvor prava ine oblici formiranja pravnih normi i odnosa. On se shvata kao izdvojena djelatnost realizovanja prava kao pravna norma koja je u veini sluajeva uobliena i materijalizovana pravnim aktom.

Formalno se razlikuju anglasaksonski i evropskokontinentalni tip prava. Anglosaksonski tip prava potie iz Engleske i prenio se u zemlje engleskog govornog podruja. Nasuprot uroenosti prava i deduktivnom zakljuivanju, dominantan je poloaj pisanih izvora u anglosaksonskom sistemu. Izvori prava imaju uporednu vrijednost, a konkretna rjeenja donose se na osnovu sudskih precedenata. U izvore prava spada sudska presuda, zakon, tj.zakonsko pravo i obiaj. Common law ili opte obiajno pravo esto se identifikuje sa sistemom evropskog prava u cjelini iako je samo jedan njegov najstariji dio. I pored tog opteg prava englesko pravo sadri jo pisano i zakonsko pravo (statute law), sistem pravinog prava (ecquity law) i, prema nekim miljenjima, kanonsko pravo.

U kontinentalnom tipu prava formalne izvore ine opti pravni akti, a opti pravni akt je onaj koji sadri jednu optu pravnu normu i uslove za primjenu opte norme na osnovu koje se stvaraju ili iz koje proizilaze pojedinani pravni akti odnosno pojedinane pravne norme. Pod izvorom prava se smatra opti pravni akt u formalnom smislu. On obezbjeuje pravnom subjektu izvjesnost kako treba da se ponaa. On se odnosi na neodreen broj sluajeva, odnosno na sve sluajeve u odnosu na subjekte i regulie ih na isti nain stavljajui ih tako u jednak poloaj.

4.1. Hirarhija optih pravnih akata

Svi opti pravni akti poreani su na hijerarhijskoj ljestici. Na vrhu je Ustav kao najvii pravni akt drave. Zatim slijede zakoni, opti podzakonski akti, a u niim hirarhijskim redovima su akti drutvenih organizacija i obiajno pravo.

4.1.1. Ustav

Rije ustav je prvi upotrijebio Ciceron. Potie od latinske rijei constitutio to znai uredba ili ustav. U rimskom pravu su se nazivali constitucijom edikti koje su donosili rimski imperatori. Ureivali su niz pitanja koja se odnose na dravnu organizaciju i na njeno funkcionisanje. Razlikovala su se u rimskom pravu pravila kojima se ureuje ustrojstvo drave (rem publicam constituere) i ostala pravila kojima se ureuju odnosi izmeu pojedinaca (legis scribere).

U antikoj filozofskoj misli, kod Platona i Aristotela srijeu se definicije ustava grkih dravica, tj. polisa kojima se oznaava pravni akt, odnosno konkretan sistem dravnog i drutvenog ureenja polisa tj. grada drave. Po jednom gleditu katolika crkva preuzima ovaj izraz iz rimskog prava i koristi ga za svoje propise kojima se ureuje sistem organizacije crkve.

Termin ustav se isto koristi za propise koje donosi monarh i ureuje njima unutranju organizaciju, nain rada i organe dravne vlasti dok kod buroaskih revolucija ovaj termin poprima savremeno, tj. dananje znaenje.

Pisani sveano proglaavani tekstovi ustava objavljuju se najprije u Engleskoj, SAD, Sjevernoj Americi i Francuskoj, kojima se ureuju line slobode i prava pojedinaca, ograniava vlast i ureuju odnosi izmeu javnih vlasti.

Pored ovih izraza koriste se jo izrazi: organski zakon, ustavni zakon, osnovni zakon, kao u Njemakoj, osnovna norma, a izuzetno u savremeno doba mogu se sresti drugi nazivi, kao to su: Ustavna povelja Dravna zajednica SCG, Dejtonski sporazum (BiH), deklaracije kojima se proglaava nezavisnost ili ureuju ljudska prava i tome slino.

Ustav u formalnom smislu je dakle najvii pravni akt koji donosi poseban organ po posebnom postupku, dok se u materijalnom smislu oznaava kao akt kojim se regulie ustavna materija, koja se u prvom redu odnosi na ekonomsko ureenje, organizaciju vlasti i meusobne odnose izmeu vlasti, kao i na ljudska prava. Ovo shvatanje ima veliki broj pristalica i naziva se jo i dravno-organizaciono, jer neko ko dri da je to osnovni akt drave on obuhvata ona pravila kojima se ureuje stvaranje prava i izgradnja pravnog sistema (Kelzen). Dok Leventajn zastupa shvatanje o ustavnosti kojom se uspostavljaju odnosi politike vlasti. Prema etvrtom drutveno- ekonomskom poimanju ustav u materijalnom smislu ine pravila o ekonomskom ureenju, prije svega u svojinskim odnosima u drutvu. Dodue ovo su socijalistike zemlje koristile iako ima gledita daUstav ne treba da regulie ekonomske odnose, posebno ne da ustav liberalnog kapitalizma regulie svojinu, ve samo da je garantuje kao i preduzetnitvo, odnosno slobodno trite.

Dakle, ustav je u formalnom smislu akt najvie pravne snage kojeg donosi ustavotvorni organ u ustavotvornom postupku u obliku Ustava ili zakonodavni organ u posebnom postupku sloenijem od zakona, takoe u obliku Ustava. Ustavotvorna vlast je vlast donoenja prvog ustava dok je reviziona vlast vlast izmjene postojeeg ustava koji se obino donosi kao novi Ustav stare drave u uslovima tzv. kontinuiteta.

Ovom formalnom smislu treba dodati pojam ustava u materijalnom smislu tj. da on ureuje organizaciju najviih organa, naela pravnog poretka i dravnu organizaciju, ali garantuje i ljudska prava i sredstvo je ogranienja (nosilaca) politike vlasti.

Svaka drava ima ustav. Dodue pojedine zemlje su imale ustav u formalnom smislu, dok su ga neke imale samo u materijalnom, kao to je sluaj Velike Britanije Magna Carta Libertatum 1215, Habaas corpus ct 1679, Zakon o pravima (Bill of rights) 1698. Za savremenu ustavnost ,neto vie od dva vijeka ,ustav je postao jedna univerzalna pojava, tako da se ustavi razlikuju na vrste i meke, zavisno od promjene, kodifikovane i nekodifikovane, zavisno od toga da li su u jednom aktu ili ne, po tome ko ga donosi na oktroisane (podarene), ustavne paktove koje donosi narod sa vladarem, narodne koje donosi narod neposredno ili preko parlamenta. Takoe se ustavi razlikuju prema savremenim podjelama i na Ustave kontinuiteta i diskontinuiteta, zavisno od toga da li se donose kao novi ustavi nove drave ili novi ustavi stare drave.

4.1.2. Zakon

Zakon ima ire znaenje. U engleskom jeziku ostalo je da se pravo uopte i zakon nazivaju law, a u drugim evropskim jezicima se pravo i zakon term