62_Avtomatsko upravuvanje i programiranje_ALB.indd

DRAGAN STOJANOVIQ

DREJTIMI AUTOMATIK

DHE PROGRAMIMI

Viti IIITEKNIK I MAKINERISË

Shkup, 2013

Autorë:Dragan Stojanoviq

Recensentë:Prof. dr. Stojçe DeskovskiMr. Metodija Popovski, profesorElizabeta Trajkovska, inxh. e dipl. e makinerisë

Redaktorë:Dragan Stojanoviq

Përgatitja kompjuterike, ballina dhe dizajni:Dragan Stojanoviq

Përkthyes: Emrush Iseni

Redaktor profesional: Prof. Dr. Abdyl Koleci

Lektore: Jehona Ejupi

Botues:Ministria e Arsimit dhe Shkencës e Republikës së Maqedonisë

Shtypi: Grafi cki centar dooel, Shkup

Tirazhi: 44

Me vendim të Ministrisë të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisënr. 22-4334/1, të datës 29.07.2010, lejohet përdorimi i këtij libri.

CIP - “ . ” ,

681.5(075.3),

: III / . - : ,

2010. - 149 . : . ; 30 : . 149

ISBN 978-608-226-065-5COBISS.MK-ID 84233482

3

PARATHËNIE

Jetojmë në kohën e arritjeve të mëdha në shkencë dhe teknikë, për këtë shkak është e nevojshme futja e njohurive të ndryshme të automatizimit në lëmi të ndryshme, po-saçërisht në industrinë e përpunimit të metaleve.

Teknika kompjuterike ka depërtuar në të gjitha poret e jetës bashkëkohore dhe mundëson ritëm më të shpejtë të zhvillimit. Jemi dëshmitarë që teknika kompjuterike shfrytëzohet për drejtimin e makinave prodhuese. Makinat universale zëvendësohen me makinat me drejtim numerik ku për drejtimin dhe programimin e tyre ka nevojë për trajni-min e kuadrit.

Libri “Drejtimi automatik dhe programimi” është i paraparë për nxënësit e vitit të tretë të drejtimit të makinerisë, për profi lin arsimor teknik i makinerisë. Është i punuar sipas planit mësimorë dhe programeve për lëndët Drejtimi automatik dhe programimi dhe Drejtimi

automatik dhe programimi – mësim zgjedhor. Nxënësit për herë të parë hasen me CNC teknologjinë dhe për këtë shkak materiali është i punuar sipas mundësive dhe njohurive të tyre. Temat nga lënda zgjedhore tornimi i jashtëm dhe i brendshëm dhe përpunimi në

torno me shfrytëzimin e cikleve standarde janë përfshirë në temën Programimi i tor-

nove me drejtim numerik. Po ashtu temat Frezimi me lëvizje lineare dhe rrethore dhe

Frezimi me shfrytëzim e cikleve standarde dhe programim janë të përfshirë në temën Programimi i frezave me drejtim numerik në një vëllim më të gjerë. Në lëndën zgjedhore aksenti vendoset në ushtrime me zgjedhjen e detyrave më të përbëra dhe detyra të llojit të detyrave projektuese për provimin e maturës. Arsimtari zgjedh cilat nga shembujt dhe detyrat e ofruara do t’i shfrytëzoj për lëndën themelore dhe zgjedhore.

Detyrat dhe zgjedhjet e dhëna për ushtrime janë të parapara për makinat numerike didaktike (për trajnim), që disa prej shkollave i posedojnë, ose mund të shfrytëzojnë simu-lues përkatës për kontrollimin e programit.

Kështu materiali i prezantuar do t’ju ndihmojë nxënësve që t’i kuptojnë principet e drejtimit dhe programimit të makinave me drejtim kompjuterik.

Shfrytëzoj rastin që t’i falënderoj recensentët dhe kolegët që më ndihmuan me vërejtje me qëllime dhe sugjerime të mira gjatë përgatitjes së materialit për librin.

Autori

5

PËRMBATJA

1 Llojet e drejtimit automatike ............................................................ 9

1.1 Koncepti për drejtim ................................................................................................ 91.2 Drejtimi automatik te makinat metalprerëse .................................................. 101.2.1 Sistemi i drejtimit me kufi zues ............................................................................. 101.2.2 Sistemi i drejtimit me kopjim ................................................................................ 121.2.3 Sistemi i drejtimit me bosht të profi luar ........................................................... 141.2.4 Sistemi me drejtim ciklik ......................................................................................... 151.3 Drejtimi numerik te makinat metalprerëse ..................................................... 172 Njësia drejtuese ................................................................................. 19

2.1 Tabela komanduese e njësisë drejtuese ........................................................... 192.1.1 Tastjeri i njësisë drejtuese ...................................................................................... 213 Pjesët kryesore të tornos me drejtim numerik ................................ 23

3.1 Sistemi ngasës i lëvizjes kryesore ........................................................................ 233.1.1 Motori ngasës ............................................................................................................. 243.1.2 Transmetuesi ............................................................................................................... 243.1.3 Boshti kryesor ............................................................................................................. 253.2 Sistemi ngasës për lëvizjen ndihmëse ............................................................... 263.2.1 Shkyçja e motorëve me hap ................................................................................... 263.3 Bartësi i veglës ............................................................................................................ 273.4 Qendra fundore (centruesi) ................................................................................... 274 Drejtimi me torno me drejtim numerik ........................................... 29

4.1 Sistemi koordinativ i makinës ............................................................................... 294.2 Sistemi matës .............................................................................................................. 294.3 Pikat karakteristike të makinës ............................................................................. 314.4 Përcaktimi i pikës zero të pjesës që punohet .................................................. 334.4.1 Vendosja e pozitës zero të veglës në tehun e djathtë të pjesës që punohet ........................................................................................................................ 334.5 Përcaktimi i pikës fi llestare të veglës .................................................................. 345 Përgatitja e veglës te tornoja me drejtim numerik ......................... 37

5.1 Vendosja dhe përforcimi i veglave ...................................................................... 395.1.1 Vendosja e veglave në bartës me mbajtës me ndryshim të shpejtë ....... 395.1.2 Vendosja e veglave në bartësin revolver të veglave .................................... 395.2 Përshtatja e veglave ................................................................................................. 415.2.1 Përshtatja e veglës në pajisjen mekanike ......................................................... 415.2.2 Përshtatja e veglës me pajisje optike ................................................................. 436 Programimi i makinave me drejtim numerik .................................. 47

6.1 Programimi me dorë ................................................................................................ 486.2 Programimi automatik (me kompjuter) ............................................................ 496.3 CAD – CAM sistemi për programim .................................................................... 50

Drejtimi automatik dhe programimi

6

7 Programimi i tornos me drejtim numerik ........................................ 53

7.1 Funksionet kryesore ................................................................................................. 537.1.1 Funksionet për defi nimin e sistemit për programim ................................... 557.1.1.1 G 90 – Funksioni për punë në sistemin absolut ............................................. 557.1.1.2 G 91 – Funksioni për punë në sistemin relativ ................................................ 557.1.2 G 92– Funksioni për vendosjen e lidhjes ndërmjet veglës dhe pjesës që punohet ........................................................................................... 557.1.3 Funksionet për defi nim e modit të zhvendosjes ........................................... 567.1.3.1 G 94 – programimi i zhvendosjes në mm/min ............................................... 567.1. 3.2 G 95 – programimi i zhvendosjes në mm/rrot ................................................ 567.1.4 Funksionet për defi nimin e mënyrës së lëvizjes ............................................ 577.1.4.1 G 00 – Funksioni për lëvizje me hap të shpejtë (pozicionimi) ................... 577.1.4.2 G 01 – Funksioni për lëvizje drejtvizore me hap punues ............................ 587.1.4.3 Funksioni për lëvizje rrethore ............................................................................... 647.1.4.3.1 G 03 – Lëvizja rrethore në kahje të akrepave të orës .................................... 647.1.4.3.2 G 02 – Lëvizja rrethore në kahje të kundërt të akrepave të orës .............. 667.1.4.3.3 M 99 – Funksioni ndihmës për lëvizje rrethore .............................................. 697.1.4.4. G 33 – Funksioni për hapjetë e fi letës ................................................................ 717.1.5 Ciklet standarde për përpunim në torno .......................................................... 747.1.5.1 G 84 – Cikli për tornim gjatësorë ......................................................................... 747.1.5.2 G 78 – Cikli për hapje të fi letës ............................................................................. 777.1.5.3 G 86 – Cikli për hapje të kanalit (ullukut) .......................................................... 797.1.5.4 G 88 – Cikli për tornim tërthor .............................................................................. 817.1.5.5 Ciklet për shpim dhe alezim .................................................................................. 827.1.5.5.1 G 73 – Cikli i shpimit me ndërprerje ................................................................... 827.1.5.5.2 G 81 – Cikli i shpimit ................................................................................................. 837.1.5.5.3 G 82 – Cikli për shpim me mbajtje kohore ....................................................... 837.1.5.5.4 Cikli për shpim të thellë .......................................................................................... 837.1.5.5.5 Cikli për alezim ........................................................................................................... 847.1.5.5.6 Cikli për alezim me mbajte (ndalim) të kohës ................................................ 857.1.6 Funksionet e tjera (të mbetura) ............................................................................ 857.1.6.1 G 04 – Funksionet për ndalim të kohës së programit .................................. 857.1.6.2. G 21 – Funksioni për rresht të zbrazët ............................................................... 857.1.6.3 G 25 – Funksioni për thirrje të programit ......................................................... 867.1.6.4 G 27 - Kërcim në bllok (rreshtit) ............................................................................ 877.1.6.5 G 64 – Funksioni për ç’kyçje të motorit me hap ............................................. 887.1.6.6 G 65 – Funksioni për punë me shirit magnetik ............................................... 887.1.6.7 G 66 – Kyçja e RS232 ................................................................................................. 887.2 Funksionet ndihmëse .............................................................................................. 887.2.1 M 00 – Funksioni për ndalim të programit ....................................................... 897.2.2 M 03 – Funksioni për kyçje të programit të boshtit punues ...................... 89


7

7.2.3 M 05 – Funksioni për ç’kyçje të programit të boshtit punues ................... 897.2.4 M 06 – Funksioni për zëvendësim të korrigjimit të veglës ......................... 897.2.5 M 17 - Funksioni për mbarim të nënprogramit .............................................. 917.2.6 M 30 - Funksioni për mbarim të programit ...................................................... 917.2.7 M 99 – Funksioni ndihmës për lëvizje rrethore më e vogël se një e katërta e rrethit ....................................................................................................... 918 Drejtimi me frezë me drejtim numerik ............................................ 93

8.1 Sistemi koordinativ ................................................................................................... 938.2 Sistemi matës .............................................................................................................. 948.3 Drejtimi me makinën me regjim punues me dorës ...................................... 948.4 Pika zero e përpunimit të pjesës .......................................................................... 958.5 Pika fi llestare e veglës .............................................................................................. 989 Përgatitja e veglës për frezën me drejtim numerik ……………. .... 99

9.1 Llojet e veglave .......................................................................................................... 999.2 Përgatitja e veglave për punë ............................................................................... 1009.3 Përshtatja e veglës .................................................................................................... 1019.3.1 Matja e gjatësisë së veglës me metodën e tangimit .................................... 1029.3.2 Matja e gjatësisë së veglës me ndihmën e komperatorit ........................... 1039.4 Pajisja për shtrëngim të pjesës që punohet .................................................... 1049.4.1 Levat shtrënguese ..................................................................................................... 1049.4.2 Shtrëngueset paralele me kufi zues .................................................................... 1049.4.3 Shtrënguese me pjerrtësi ....................................................................................... 1059.4.4 Kokat makinerike shtrënguese dhe pllakat planifi kuese ............................ 10610 Programimi i frezave me drejtim numerik ……………………….. .. 107

10.1 Funksionet – G kryesore ......................................................................................... 10710.1.1 Funksionet për defi nimin e dimensioneve ...................................................... 10710.1.1.1 G 90 – Programimi në sistemin absolut ............................................................ 10710.1.1.2 G 91 – Programimi në sistemin relativ (inkremental) ................................... 10710.1.2 G 92 – Funksioni për lidhje ndërmjet veglës dhe pjesës punuese ........... 10710.1.3 Funksionet për defi nimin e mënyrës së lëvizjes së veglës ......................... 10810.1.3.1 G 00 – Pozicionimi me hap të shpejtë ............................................................... 10810.1.3.2 G 01 – Lëvizja drejtvizore me hap punues ....................................................... 10910.1.3.3 Funksionet për lëvizje rrethore ............................................................................ 11210.1.3.3.1 G 02 – Lëvizja rrethore në kahje të akrepave të orës .................................... 11210.1.3.3.2 G 03 – Lëvizja rrethore në kahje të kundërt të akrepave të orës .............. 11210.1.4 Ciklet e përpunimit ................................................................................................... 11610.1.4.1 G 72 – Ciklet e përpunimit të xhepit .................................................................. 11610.1.4.2 Ciklet për shpim dhe alezim .................................................................................. 11810.1.4.2.1 G 73 – Cikli për shpim me ndërprerje ................................................................ 11810.1.4.2.2 G 81 – Cikli për shpim .............................................................................................. 11910.1.4.2.3 G 82 – Cikli për shpim me mbetje kohe ............................................................ 120


8

10.1.4.2.4 G 83 – Cikli për shpim të thellë ............................................................................. 12010.1.4.2.5 G 85 – Cikli për alezim ............................................................................................. 12110.1.4.2.6 G 89 – Cikli për alezim me mbetje kohe ........................................................... 12110.1.5 Funksioni për korrigjim të rrugës së veglës ..................................................... 12210.1.5.1 G 40 – Funksioni për ndërprerje të korrigjimit të gjatësisë së rrugës ..... 12210.1.5.2 G 45 – Funksioni për plotësimin e një gjysmëdiametri të veglës në gjatësinë e rrugës ................................................................................................ 12210.1.5.3 G 46 – Fumksioni për zvogëlimin e një gjysmëdiametri ............................. 12310.1.5.4 G 47 – Funksioni për formimin e dy gjysmëdiametrave ............................. 12410.1.5.5 G 48 – Funksioni për largimin e dy gjysmëdiametrave ............................... 12510.1.6 Funksionet tjera ......................................................................................................... 12710.1.6.1 G 04 – Funksioni për ndalje të përkohshme të programit .......................... 12710.1.6.2 G 21 – Funksioni për rresht të zbrazët ............................................................... 12710.1.6.3 G 25 – Funksioni për thirrjetë e nënprogramit ............................................... 12710.1.6.4 G 27 – Kërcimi i bllokut (rreshtit) ......................................................................... 12910.1.6.5 G 64 – Funksioni për ç’kyçje të motorit me hap ............................................. 13010.1.6.6 G 65 – Funksioni për punën e shiritit magnetik ............................................. 13010.1.6.7 G 66 – Kyçja RS232 .................................................................................................... 13010.2 Funksionet – M ndihmëse ...................................................................................... 13110.2.1 M 00 – Funksionet për ndalje ................................................................................ 13110.2.2 M 03 – Funksioni për kyçje automatike të boshtit punues ........................ 13110.2.3 M 05 - Funksioni për shkyçje të boshtit punues ............................................. 13210.2.4 M 06 – Funksioni për zëvendësim dhe korrigjim të veglës ........................ 13210.2.5 M 17 – Funksioni për përfundim të nënprogramit ....................................... 13210.2.6 M 30 – Funksioni për përfundim të programit ............................................... 13210.2.7 M 98 – Funksioni për kompensim automatik të lëvizjes ............................. 13210.2.8 M 99 – Funksioni për përcaktimin e parametrave të lëvizjes rrethore ... 13311 Shtojcë: Detyrë projektuese ............................................................. 135

Literatura ............................................................................................. 149

9

1.1. KONCEPTI PËR DREJTIM

Që të mund një proces teknologjik me sukses të realizohet është e nevojshme ai të drejtohet. Drejtimin mund ta paraqesim me shqyrtimin e dy proceseve të thjeshta tekno-logjike.

Procesi i parë është prerja e një pjese punuese në gjatësinë e dhënë me makinë -sharrë. Punëtori e rregullon sharrën me qëllim që të sigurohet hapi i nevojshëm i veglës. Gjatësia e hapit punues rregullohet (përshtatet) me kufi zues, ku me prekjet e tij ç’kyçet puna e sharrës. Pas rregullimit të sharrës punëtori e vendos pjesën punuese dhe e kyç sharrën. Pas mbarimit të prerjes sharra në mënyrë automatike ç’kyçet, kurse punëtori e për-gatit sharrën për prerjen e pjesës së ardhshme. Mund të konstatojmë që punëtori nuk merr pjesë në drejtimin e procesit të prerjes, gjatë zhvillimit të sajë, kurse rezultatet varen vetëm nga preciziteti i vendosjes së kufi zuesit për kyçjen e punës së sharrës.

Procesi i dytë është përpunimi i një pjese makinerike në torno. Punëtori e shtrëngon pjesën punuese, i vendos regjimet përkatëse të punës dhe e realizon përpunimin, duke kyçur dhe ç’kyçur lëvizjet përkatëse të makinës. Gjatë përpunimit punëtori realizon matje të dimensioneve të pjesës dhe nëse ka nevojë realizon përpunim plotësues. E gjithë kjo realizohet me qëllim që të fi tohen dimensionet dhe kualitetet e nevojshme në sipërfaqen e pjesës që punohet.

Kur do t’i krahasojmë të dy shembujt të përpunimit mund të konstatojmë se në shem-bullin e parë zhvillimi i procesit që më parë është përcaktuar dhe nuk realizohet korrigjim gjatë zhvillimit të tij. Në shembullin e dytë punëtori i përcjellë rezultatet në vetë procesin dhe sipas nevojës realizon korrigjime, gjegjësisht drejton (udhëheq) procesin.

Në rastin e parë behet fj alë për drejtim pa lidhje kthyese, kurse në rastin e dytë për drejtim me lidhje kthyese.

Gjatë drejtimit pa lidhje kthyese punëtori e shfrytëzon vetëm madhësinë hyrëse, (të dhënat) kurse madhësia dalëse nuk ndikon në zhvillimin e procesit. Në rastin e drejtimit me lidhje kthyese punëtori i përcjellë rezultatet nga zhvillimi i procesit të defi nuar me ma-dhësitë dalëse (të fi tuara) dhe i krahason me madhësitë e dhëna (parapara).

Në kohën e sotme janë të konstruktuara numër i madh i sistemeve për drejtim auto-matik që në tërësi e zëvendësojnë prezencën e njeriut gjatë procesit. Në këtë rast fi tojmë drejtim automatik pa lidhje kthyese dhe drejtim automatik me lidhje kthyese. Drejtimi mund të jetë me dorë dhe automatike.

Si lloj i veçantë i drejtimit mund të përmendet rregullimi. Rregullimi paraqet drejtim me lidhje kthyese ku madhësia hyrëse është vazhdimisht (konstant) gjatë drejtimit. Dhe rregullimi mund të jetë me dorë dhe automatikë. Shumica e stabilimenteve industriale nuk mund të paramendohen pa aplikimin e rregullimit. Mund të rregullohet: temperatura, pre-

1. LLOJET E DREJTIMIT AUTOMATIK


10

sioni, prurja, forca dhe e gjithë çka është e lidhur me realizimin e proceseve në degë të ndryshme industriale.

Rregullimi automatik është karakteristikë për proceset kontinuale si në industrinë ki-mike dhe ushqimore.

1.2. DREJTIMI AUTOMATIK TE MAKINAT METALPRERËSE

Lëvizjet te makinat metalprerëse mund të ndahen në dy grupe kryesore: punuese dhe ndihmëse. Me lëvizjet punuese realizohet përpunimi i pjesës, gjegjësisht gjatë procesit të përpunimit vegla dhe pjesa janë në kontakt direkt. Me lëvizjet ndihmëse mundësohet për-gatitja për realizimin e lëvizjeve punuese. Ekzistojnë dy grupe të lëvizjeve punuese. Grupi i parë është i lidhur me pozicionimin e veglës (pjesës) në pozicionin e fi llimit të lëvizjeve punuese, kurse grupi i dytë është i lidhur me shtrëngimin dhe lëshimin e pjesës që puno-het, ndërrimi i veglës, afrimin dhe largimin e pajisjeve të caktuara (lineta, pinolat), kyça dhe ç’kyçja e pajisjes për ftohje dhe kyçjen e regjimeve të ndryshme të punës.

Te makinat universale një pjesë e lëvizjeve punuese është e mekanizuar, por drejtimi me procesin e përpunimit është nga ana e njeriut. Që të kalohet kah automatizimi është e nevojshme funksionet e drejtimit të transmetohen nga njeriu në mekanizmat dhe pajisjet përkatëse. Kështu krijohen makinat gjysmë-automatike dhe automatike e më pas edhe lin-jat e automatizuara.

Te makinat automatike madhësitë hyrëse për zhvillimin e procesit të përpunimit pa-raqesin një lloj programi të ndërtuar. Varësisht nga bartësi i programit makinat automatike ndahen në dy grupe kryesore:

- makina automatike me bartës jonumerik të programit dhe- makina automatike me bartës numerik të programitNë grupim e makinave automatike me bartës jonumerik të programit, si bartës të

programit shfrytëzohen kufi zuesit, kopjuesit dhe gungat (bregoret). Në këtë grup bien makinat automatike të furnizuara me:

- sisteme të drejtimit me kufi zues,- sisteme të drejtimit me kopjim,- sisteme të drejtimit me boshte të profiluara,- drejtim ciklik.

1.2.1. SISTEMI I DREJTIMIT ME KUFIZUES

Sistemet e drejtimit me kufi zues kanë gjetur zbatim të madh si te makinat me drejtim me dorë, ashtu edhe te makinat automatike dhe linjat automatike.

Kufi zuesit kanë dy funksione kryesore:- kufizimin e gjatësisë së hapit deri te disa organe të veçanta punuese të makinës- ndryshimi i kahjes së lëvizjes dhe shpejtësisë së organeve të veçanta punuese, si

për shembull, kyçja e drejtimit, kahjes dhe madhësisë së zhvendosjes.Në këtë mund të plotësohet edhe drejtimi me funksionet ndihmëse, për shembull

kyçja dhe ç’kyçja e mjetit ftohës, kyçja dhe ç’kyçja e pajisjeve ndërrimit automatik të ve-glës etj.


11

Duhet pasur parasysh që kufi zuesi është vetëm iniciatorë për ndryshim të punës së makinës, kurse realizimi i këtij ndryshimi arrihet nëpërmjet qarqeve përkatëse drejtuese, që mund të jenë elektrike, hidraulike, pneumatike ose të kombinuara.

Qarqet drejtuese me kufi zues përbëhen nga disa elementeve funksionale:- kufizuesve,- elementeve për pranim të sinjaleve nga kufizuesit (dhënësve të pozitës së kufizu-

esve) dhe- elementeve për transmetim të sinjaleve nga dhënësit deri te organet ekzekutuese.Si shembull për aplikim të kufi zuesve për ndërprerje të lëvizjes, do të paraqesim sis-

temin mekanik për ç’kyçje automatiket të lëvizjes gjatësore te tornoja universale, (Fig.1.1.).

Pozita e kufi zuesit (1) e përcakton gjatë-sinë e hapit të suportit. Me goditjen e levës (2) (dhënësi i pozitës së kufi zuesit) në kufi zuesin (1) ndërpritet ingranimi i vidhës (kërmillore) (3) me dhëmbëzorin e vidhës (4), me çka ndërpri-tet lëvizja.

Në fi g.1.2 është paraqitur aplikimi i kufi -zuesve për kyçje të lidhëses elektromagnetike. Me ndihmën e kufi zuesit aktivizohet elektro-magneti (K), ku nëse janë të kyçur kontaktet e poshtëm si në fi gurë kyçet ana e majtë e lidhëses. Nëse kyçen kontaktet e epërm kyçet ana e djathtë e lidhëses. Me këtë mundëso-het kyçja e shpejtësisë së caktuar ose ndrys-himi i kahjes së rrotullimit te transmetuesit me dhëmbëzorë.

Kufi zuesit vendosen në shirita special me kanale (ulluk) që përforcohen mbi pjesët e palëvizshme të makinës. Në pjesën e lëvizshme, lëvizja e të cilit kufi zohet, vendoset ele-menti për pranim të sinjalit nga kufi zuesi.

Fig.1.3 Shiriti me kufi zues

Fig.1.1. Shkyçja automatike e lëvizjes gjatësore te tornoja universale

Fig.1.2. Sistemi elektrik për drejtim me kufi zues


12

1.2.2. SISTEM I DREJTIMIT ME KOPJIM

Më së shumti pjesët që punohen kanë konfi guracione të përbëra dhe paraqitet ne-voja e përputhjes së lëvizjeve në dy ose më tepër akse. Makinat janë të ndërtuara ashtu që lëvizjet e organeve punuese zhvillohet në vijë të drejtë nëpër akset normal njërit ndaj tjetrit. Atëherë paraqitet problemi kur maja e veglës duhet të lëvizë nëpër një konturë të përbërë.

Të supozojmë që në torno duhet të punohet profi li me reze R. Gjatë përpunimit maja e thikës në çdo pikë të profi lit duhet të lëvizë me shpejtësi Sr që është në kahje të tangjentes së profi lit që përpunohet. Tornoja posedon dy lëvizje drejtvizore. Që të mundësohet përpu-nimi i profi lit është e nevojshme sinkronizimi i të dy lëvizjeve, që defi nohen me barazimet:

Sx = Sr cosα и Sz = Sr sinα

dhe

Fig.1.4. Analiza e shpejtësisë gjatë kopjimit

Forca rezultante çdo herë do të ketë kahjen e tangjentes së profi lit. Këtë e mundësojnë pajisje të posaçme për sinkronizimin e të dy shpejtësive. Për këtë qëllim shfrytëzohen pa-jisjet kopjuese që mundësojnë sinkronizimin e të dy lëvizjeve drejtvizore. Në numrin më të madh të rasteve gjatë drejtimit nëpër dy akset, më së shpeshti shpejtësia e lëvizjes nëpër aksin gjatësorë është konstante, kurse kopjimi ndryshon nëpër aksin tërthorë.

Pjesa punuese (1) dhe kopjuesi (2) janë të përforcuar mbi tavolinën punuese të frezës, që lëviz me zhvendosje konstante Sz. Në bartësin e veglës (5) janë të shtrënguar maja (rrëshqitësja) kopjuese (4) dhe freza (3). Me lëvizjen e majës kopjuese nëpër shabllon (kopjues) mundësohet e njëjta lëvizje e frezës.

Fig.1.5. Skema parimore e kopjimit te frezat


13

Ana negative te këto pajisje kopjuese është ajo që kopjuesi ngarkohet me rezistencat prerëse, çka sjellë deri te rritja e konsumimit. Për këtë shkak duhet të jetë i punuar nga ma-teriali kualitativ dhe me përpunim termik.

Këto pajisje për kopjim shumë rrallë shfrytëzohen në konstruksionet e makinave me-talprerëse. Te këto konstruksione të makinave kopjuesi (shablloni) shërbejnë vetëm të krijoj informacionin për profi lin e pjesës, kurse me shndërrimin përkatës të informacionit dhe forcimin e tij realizohet drejtimi me përpunimin.

Fig.1.6. Skema parimore e sistemit hidro-kopjues te freza

Në fi g.1.6 është paraqitur skema e sistemit hidrokopjues (hidraulik). Zhvendosja ver-tikale e majës së kopjuesit (2) e defi non pozitën e pistonit të shpërndarësit në raport me shtëpizën e tij (3). Me këtë ndryshon rrjedhja nëpër hapjet (vrimat) (h1) dhe (h2). Lëvizja drejtvizore e majës (rrëshqitësit) në varshmëri me formën e kopjuesit, mundëson ndryshim të rrjedhjes së vajit kah cilindri punues (5) dhe rezervuari (7). Varësisht nga ndryshimi i presi-onit në cilindrin (5) paraqitet forca tërheqëse F që vepron kundrejt (në anën e kundërt) nga forca e sustës. Kjo forcë është e ndryshueshme dhe mund të jetë më e vogël ose më e madhe nga forca e sustës dhe forca e fërkimit në cilindrin (5). Varësisht nga kjo cilindri do të lëviz poshtë ose lartë, gjegjësisht do të përcjellë lëvizjen e majës. Në sistem ekziston lidhje kthye-se e brendshme e defi nuar me lidhjen fi zike të cilindrit (5) me shtëpizën e shpërndarësit (3).

Nëse supozojmë që maja kopjuese (2) has në profi l që ngritët, atëherë hapja (h1) rritet kurse hapja (h2) zvogëlohet, me çka zmadhohet rrjedhja e vajit kah cilindri (5), kurse zvogëlohet kah rezervuari (7). Presioni në cilindrin (5) rritet dhe e mund (tejkalon) forcën e sustës dhe forcën e fërkimit. Pistoni i cilindrit (5) është i palëvizshëm dhe për këtë shkak ci-lindri lëviz lartë me çka përcillet lëvizja e majës rrëshqitëse (2). Bashkë me lëvizjen e cilindrit (5) lëviz edhe shtëpiza e shpërndarësit (3) me çka hapja (h1) rritet, kurse hapja (h2) zvogëlo-het. Me këtë zvogëlohet edhe presioni në cilindrin (5). Kur forca tërheqëse, që zvogëlohet me zvogëlimin e presionit, do të barazohet me forcën e sustës dhe forcën e fërkimit, ndër-pritet lëvizja e cilindrit (5) që donë të thotë që pozita e veglës barazohet me pozitën e majës së kopjuesit. Kjo është lidhja e brendshme kthyese.

Te këto sisteme me sinjale të vogla drejtuese (lëvizja drejtvizore e majës kopjuese), drejtohet me forca të mëdha tërheqëse. Këto pajisje quhen servopajisje. Këto pajisje kanë gjetur aplikim të madh në teknikë ku me sinjale të vogla drejtuese drejtohen fuqi të konsi-derueshme.


14

1.2.3. SISTEMI I DREJTIMIT ME BOSHT TË PROFILUAR

Automatet tornuese janë të furnizuar me sistemit e drejtimit me bosht shpërndarës kanë gjetur aplikim të madh në prodhimtarinë në seri të mëdha dhe masovike të pjesëve rotacione (cilindrike). Baza e këtyre sistemeve është drejtimi me gunga (brigje) të vendosur nëpër një ose më shumë boshte profi lore. Sipas kësaj hasen automate dhe gjysmëautoma-te njëboshtore dhe shumë-boshtore.

Në fi gurë është paraqitur skema parimore e një automati njëboshtorë të drejtuar me bosht të profi luar. Boshti kryesorë (3) merr ngasje nëpërmjet transmetuesit me rripa, kurse boshti profi luar (5) nëpërmjet transmetuesit kërmillorë (9-10). Në boshtin profi lorë gjendet gunga cilindrike (6), që i mundëson lëvizje gjatësore suportit (4), kurse gunga pllakore (8) i mundëson lëvizje sportit tërthorë (7). Gunga cilindrike (11) shërbejnë për shtrëngim dhe lirim të pjesës punuese (2), kurse gunga cilindrike (12) shërbejnë për drejtimin me mekaniz-min për pasimin (afrimin) e materialit (1).

Fig.1.7. Skema parimore e një automati njëboshtorë me bosht të profi luar

Në fi g.1.8, është paraqitur një automat njëboshtorë që ka pajisje për afrim automatik të materialit në formë shufre dhe katër bartës të veglave (suporte) anësore të vendosur përreth boshtit kryesorë.

Fig.1.8. Automati njëboshtor i drejtuar me bosht profi lorë

Fig.1.9. Automati shumëboshtor:a) për punë paraleleb) për punë pasuese

a) b)


15

Përveç automateve njëboshtore ekzistojnë edhe automate shumëboshtore të drejtuara me gunga (bregorë). Aplikohen konstruksione për punë paralele, ose pasuese (fi g.1.9). Te au-tomatet me punë paralele përpunimi mbaron njëkohësisht në të gjitha pjesët punuese, derisa te automatet për punë pasuese përpunimi realizohet në mënyrë të shkallëzuar prej një pozi-cioni në pozicion. Pas mbarimit të përpunimit të një pozicioni bartësi i boshtit punues rrotul-lohet për një të katërtën e rrethit dhe kështu më pas (më vonë) punohen të gjitha pozicionet.

Te sistemet me bosht profi lorë paraqitet problemi me llogaritjen e trajektores së përbërë të gungave (bregores), si dhe përpunimi i tyre. Fleksibiliteti për kalim kah prodhim-taria e një prodhimi tjetër është i vogël për shkak se këto makina janë të zbatueshme vetëm në prodhimtarinë në seri të mëdha dhe masovike ku zëvendësimi i programit të prodhim-tarisë e makinës realizohet rrallë herë gjatë vitit.

1.2.4. SISTEMI ME DREJTIM CIKLIK

Pamë që makinat automatike me gunga (bregore) shfrytëzohen në prodhimtarinë në seri të mëdha dhe masovike. Pjesëmarrja e këtij lloj të prodhimtarisë është shumë më e vogël në prodhimtarinë individuale dhe seri të vogla. Kjo ka kontribuar për nevojën e automatizimit të makinave universale që karakterizohen me univerzalitet, shkallë të ulët të automatizimit dhe prodhimtari të ulët.

Te makinat e drejtuara me kopjues arrihet automatizim i pjesërishëm i ciklit punues, janë të automatizuara lëvizjet punuese dhe lëvizjet ndihmëse që direkt janë të lidhur me lëvizjet punuese. Një cikël punues përbëhet edhe prej shumë lëvizjeve dhe aktivitete të tjera për të cilat harxhohet më shumë kohë se sa vetë punimin e pjesëve. Këto aktivitete janë: ndryshimi i regjimit të punës (numri i rrotullimit në boshtin punues, zhvendosjes), kyçjen dhe ç’kyçjen e disa lëvizjeve të caktuara jopunuese me gjatësi, drejtim dhe kahje të caktuar, zëvendësim të veglës, kyçjen dhe ç’kyçjen e pajisjes për ftohje, dhënien (afrimin) e materialit që përpunohet etj. Të gjitha këto aktivitete te makinat universale realizohen me dorë, që ndikon në realizimin e prodhimtarisë së ulët të makinave, kurse për punëtorin paraqet punë të rëndë dhe monotone.

Tejkalimi i këtyre problemeve është arritur me aplikimin e sistemit të automatizimit në tërë ciklin punues të makinës. Për këtë shkak këto sisteme quhen sisteme me drejtim

ciklik të makinave.

Principi i punës së tornos me drejtim ciklik është paraqitur me skemën parimore në fi g.1.10.A B

D E

Fig.1.10. Tornoja universale me drejtim ciklik


16

Informacionet për drejtim me ciklin e punës të tornos përmbahet në formë të pro-gramit në pllakën programore A. Informatat përpunohen në pjesën B prej ku dërgohen sinjalet për drejtim të organeve të caktuara të makinës. Në rastin e dhënë këto sinjale janë: lëvizja e pinolës, së qendrës fundore 1 (x1), lëvizja e sportit tërthorë 2 (x2), drejtimi me kokën shtrënguese 3 (x3), ndryshimi i numrit të rrotullimit në boshtin kryesorë (x4), ndryshimi i zhvendosjes (x5).

Gjatësia e lëvizjes punuese kufi zohet me kufi zues që vendosen mbi shiritat (levat) për lëvizje gjatësore dhe tërthore. Në fi gurë është paraqitur shiriti V në të cilën janë të ven-dosur kufi zuesit për lëvizje tërthore të sportit. Në suport është vendosur elektrokontakti E, që gjatë kontaktit me ndonjë prej kufi zuesve dërgon sinjal (X) deri te pajisja (D), kurse ai sinjalizon kalim në hapin e ardhshëm të programit.

Pamja e tabelës programore për sistem me drejtim ciklik është paraqitur në fi g.1.11.

Fig.1.11. Tabela programore e sistemit me drejtim ciklik

Tabela programuese është e përbërë nga vrima të shpërndara në numër të caktuar të rreshtave dhe kolonave. Në vrimat e tabelës vendosen spinat (çepat) me të cilat realizohet programimi i makinës. Me vendosjen e spinit në vrimë mbyllet qarku i caktuar i rrymës, ku jepet sinjal për realizim të ndonjë aktiviteti programues. Në tabelë me simbole është pa-raqitur programimi i aktivitetit të caktuar. Rrathët e zi të mbushur tregojnë që në atë vrimë duhet të vendoset spin. Programimi i informatës së caktuar përbëhet nga kombinimi i vri-mave me dhe pa spina. Në tabelë tre kolonat e para tregojnë kur dhe cili kufi zues duhet të merret parasysh gjatë realizimit të programit. Dy kolonat tjera me radhë e defi nojnë kahjen e lëvizjeve punuese. Nëse nuk ka spin në vrima është e defi nuar lëvizja gjatësore, kurse me vendosjen e spinit në vrimën e djathtë është e defi nuar lëvizja tërthore. Më tutje pason programimi dhe ç’kyçja e boshtit punues (nëse ka spin është i kyçur, nëse nuk ka spin i ç’kyçur), programimi i numrave të ndryshëm të ofruar të rrotullimit (A; B; V; I G), po ashtu edhe programimi i zhvendosjeve të ndryshme (A; B; V; I G)


17

Në këtë mënyrë programohen të gjitha aktivitetet e nevojshme për realizimin e ciklit punues të makinës.

Për rruajtjen e programit dhe përsëri për realizimin e tij më të lehtë, përpunohen sha-bllon nga kartela me vrima ku duhet të vendosen spinat. Shablloni i tillë vendoset në ta-belën programuese dhe vetëm plotësohen vrimat me spina.

Drejtimi ciklik bie në grupin e sistemit të drejtimit me lidhje të brendshme kthyese, për shkak se me kufi zues jepet sinjal që një pjesë e ciklit ka mbaruar dhe duhet kaluar kah hapi tjetër.

1.3. DREJTIMI NUMERIK TE MAKINAT METALPRERËSE

Ekzistojnë dy lloje themelore të drejtimit të lëvizjes së pajisjeve punuese te makinat me dirigjim numerik (MDN).

1. Drejtimi pozicional- drejtimi pikë për pikë (a)- drejtimi sipas vijës së drejtë (b)

2. Drejtimi në konturë

DN

ba

Fig.1.12. Klasifi kimi i njësisë për DN sipas mënyrës së drejtimit:1. a). drejtimi pikë për pikë b) drejtimi sipas vijës së drejtë2. drejtimi në konturë

Makinat të furnizuara me drejtim pikë për pikë e realizojnë operacionin teknologjik kur do të arrihet pozicioni përkatës. Trajektorja e lëvizjes prej pike në pikë nuk ka kurrfarë rëndësie për përpunimin dhe realizohet me shpejtësi maksimale të lejuar. Me këto sisteme janë të furnizuar llojet e ndryshme të makinave shpuese me DN.

Grupi i dytë i drejtimit siguron lëvizje prej pike deri në pikë nëpër vijë të drejtë gjatë së cilës realizohet operacioni teknologjik. Lëvizjet realizohen vetëm nëpër trajektore që janë paralele me udhëzueset e makinës. Ato mund të hasen te frezat dhe tornot me DN, por për shkak të kufi zimit të mundësive të tyre për realizimin e lëvizjeve më të përbëra, përfaqësimi i tyre është i vogël.

Gjithsesi më prezent në kohën e sotme është grupi i tretë e drejtimit, me të cilat mund të realizohen përpunimet me kontura të përbëra. Me këto sisteme janë të furnizuar makinat bashkëkohore me DN të llojit të tornove, frezave, makinave freza-shpuese, retifi ka


18

dhe makina të tjera që punojnë profi le të përbëra të rrafshëta dhe hapësinore. Që të sigu-rohet forma përkatëse e sipërfaqes, sistemi i drejtimit duhet në mënyrë precize t’i përshtatë lëvizjet e organeve punuese nëpër disa akse koordinatave.

Lëvizjet nëpër trajektore gjatë së cilëve përputhen lëvizjet nëpër më shumë akse, realizohet me ndonjë prej metodave të interpolimit të ashtuquajtura me përshkrimin e përafërt të trajektores me segmente të vogla. Kuptohet që njësia për DN e kupton konturën e numrit të madh të pjesëve, me çka sigurohet jo vetëm puna kontinuale e makinës, por edhe saktësia shumë e lartë e pjesës që përpunohet.

Dallohen dy lloje themelore të interpolimit:- Lineare, dhe- rrethore (qarkore).Me interpolim linearë vegla lëviz nëpër vijën e drejtë ndërmjet dy pikave të dhëna, që

mund të jenë të defi nuara në hapësirën dydimensionale ose tredimensionale. Teoretikisht të gjitha profi let mund t’i aproksimojmë me numër të madh të segmenteve (vij të kufi zuar në të dy anë) (fi g.1.13b), mirëpo në shumë raste kjo do të shkaktonte vëllim të madh të punës së programorit, dhe do të kërkonte edhe memorie të mëdha të njësisë drejtuese që të mblidhen të gjitha ato pika në te.

а) б) в) b)a) c)

Fig. 1.13. Interpoalacioni linearë dhe rrethorë te makinat me drejtim numerik

Te interpolimi rrethor (fi g. 1.13.c) njësia drejtuese në mënyrë automatike e realizon aproksimimin e profi lit rrethor. Programeri i jep koordinatat në pikën e fundit dhe koordinatat në qendrën e rrethit (nëpërmjet parametrave I dhe K). Me koordinatat e njohura të pikës A dhe madhësive I dhe K, njësia për drejtim numerik e llogarit rrezen r, kurse më tutje bënë ndarjen e pjesës së rrethit të punuar në numër të madh të segmenteve që e formojnë harkun rrethorë.

Pyetje për përsëritje:

1. Sqaro një shembull të drejtimit pa lidhje kthyese.2. Çka është rregullimi, tregoni disa shembuj?3. Numëroni sistemet e drejtimit te makinat me bartës numerik të programit.4. Prej cilëve elementeve funksionale përbëhen qarqet drejtuese me kufi zues?5. Çka janë servopajisjet, sqaroni funksionin e tyre?6. Sqaro sistemin e drejtimit me bosht profi lor.7. Si është ndryshimi gjatë punës paralele dhe pasuese te automatet shumë-boshtore?8. Klasifi koni njësit për drejtim numerik sipas mënyrës së drejtimit.

19

Njësia drejtuese është pjesë përbërëse e makinave drejtuese numerike. Varësisht nga lloji i makinës dhe prodhuesit, mund të paraqitet si pjesë e posaçme që është e lidhur me pjesën kryesore të makinës.

Njësia drejtuese i ka këto funksione:- të pranojë, punojë dhe realizoj programin për përpunim të pjesës së caktuar,- të koordinojë punën e disa organeve ekzekutuese të makinës me të cilën realizo-

hen lëvizjet punuese dhe ndihmëse.Në realizimin e këtyre dy detyrave themelore njësia drejtuese drejton (udhëheq) me

punën e:- elektromotorëve rregullues për ngasje nëpër akset dhe lëvizjen rrotulluese,

rreptësisht duke i përputhur pozicionet, shpejtësitë dhe kohën e veprimit,- pajisjet për zëvendësim automatik të veglave dhe pjesëve,- pajisjet për shtrëngim dhe lirimin e pjesës punuese,- sistemet për lyerje dhe ftohje të veglave,- sistemet tjera të makinës, siç është ndriçimi i makinës, bllokimi etj.Përveç kësaj njësia drejtuese realizon kontroll të vazhdueshme të rregullsisë dhe

funksionimit të disa pjesëve të makinës dhe alarmon në rast të parregullsisë.

2.1. TABELA KOMANDUESE E NJËSISË DREJTUESE

Tabela komanduese e një njësie drejtuese është paraqitur në fi g.2.1.

Fig. 2.1. Tabela komanduese e njësisë drejtuese

2. NJËSIA DREJTUESE


20

Pozicionet në fi gurë i paraqesin këto elemente:

1. Ndërprerësin kryesorShërbejnë për kyçje dhe shkyçje të makinës. Me rrotullimin e çelësit djathtas kyçet

makina dhe njësia drejtuese, me rrotullim majtas shkyçet.2. Drita kontrolluese e ndërprerësi kryesorë Me kyçjen e ndërprerësit kryesorë drita kontrolluese ndriçon.3. Ndërprerësi për kyçje të boshtit punues

Ndërprerësi ka tre pozita:

0 – shkyçja e boshtit punues1 – kyçja me dorë e boshtit punuesCNC – kyçja automatike (e programuar) kyçja e boshtit punues

4. Potenciometri për rregullimin e numrit të rrotullimit të boshtit punues

Me rrotullimin e potenciometrit rregullohet numri i rrotullimit të boshtit punues në hapësirë deri 100% prej numrit të rrotullimit të siguruar me transmetues me rripa.

5. Treguesi i numrit të rrotullimit të boshtit punues (ekran, displeu),6. Potenciometri për përshtatje (rregullim) të hapit

Ky potenciometër ka funksion vetëm gjatë drejtimit me dorë, për shkak se gjatë drejtimit automatik (të programuar) vlerat e zhvendosjes futen në program.

7. Drita kontrolluese për drejtim me dorëGjatë drejtimit me dorë ndriçon kjo dritë dhe na jep shenjë që jemi në regjim të dorës.

8. Butona (pulla) për zhvendosje të bartësit të veglësKëto butona janë aktiv vetëm gjatë drejtimit me dorë të makinës. Shërbejnë për

zhvendosje me anë të dorës së bartësit të veglës në drejtimin e duhur. Në vetë butonat janë të shënuar kahjet dhe drejtimet e lëvizjes së bartësit të veglës. (+X, -X, +Z, -Z).

9. Butoni për hap të shpejtë “”Edhe ky buton shfrytëzohet vetëm gjatë zhvendosjes me dorë. Shtypja njëkohësisht

e njërës prej butonave për zhvendosje të bartësit të veglës, mundëson lëvizje të shpejtë të bartësit të veglës me zhvendosje prej 700 mm/min.

10. Treguesi (ekrani, displeu)Gjatë drejtimit me dorë ekrani e tregon zhvendosjen e bartësit të veglës në 1/100

mm. Nën ekran do të ndriçon drita përkatëse kontrolluese për lëvizje për gjatë aksit X ose përgjatë aksit Z.

Fig.2.2. Ndërprerësi i

boshtit kryesorë

Fig. 2.3. Potenciometri për

rregullimin e numrit të rrotullimit


21

11. Butoni për zgjedhjen e mënyrës së drejtimit H/CMe shtypjen e butonit H/C e zgjedhim mënyrën e drejtimit. Kur do të kyçet maki-

na është e përgatitur të punoj me dorë si regjim të punës (ndriçon drita 7). Me shtypjen e butonit H/C kalohet në regjimin automatik të punës, ku ndriçon drita mbi butonin H/C. Me shtypje të sërishme të butonit H/C kthehemi në regjim pune të dorës, kurse gjendja mo-mentale e veglës do të jetë pozita zero.

12. AmpermetriShërbejnë për matjen e intensitetit të rrymës në motorin kryesorë. Gjatë punës

normale intensiteti i rrymës nuk guxon të kaloj 2 A. Nëse vjen deri te rritja e intensitetit të rrymës, kjo donë të thotë që motori kryesorë është i tejngarkuar dhe duhet të zvogëlo-het zhvendosja, ose numri i rrotullimit, pa dallim a punohet me drejtim pune të dorës ose drejtim automatik.

13. Butoni sigurues STOPNë rast të ekzistimit të rrezikut nga goditja e veglës dhe pjesës që punohet ka

nevojë për shkyçje të shpejtë të makinës. Kjo arrihet me shtypjen e butonit sigurues STOP.14. Tastjeri

Nëse punohet me regjim automatik të punës, tastjeri shërbejnë për futjen e pro-gramit në njësinë drejtuese. Përveç kësaj, butonat e shfrytëzuar në kombinime të ndrysh-me mundësojnë më shumë mundësi gjatë drejtimit, që do të bëhet fj alë më vonë.

2.1.1. TASTJERI I NJËSISË DREJTUESE

Tastjeri i tornos i përmban këto elemente:1. Butonat prej 0 deri 9

Me këto butona mundësohet dhënien e vlerave numerike për G, X, Z, F, H si dhe për drejtim me dorë gjatë rrotullimit të kokës revolvere.

2. Butoni minus (-)Ky buton ka disa qëllime:

- Kur do të shtypet pas dhënies së vlerës numerike për X ose Z në ekran paraqitet shenja minus, çka paraqet vlerë negative,

- Me ndihmën e ,,-“ realizohet testim logjik i programit. Me shtypjen e këtij butoni në ekran paraqiten numrat në rreshtat që testohen. Nëse në ndonjë rresht ekziston gabim, atëherë treguesi ndalet në atë rresht.

- Nëse gjendemi nën kolonën e funksionit G me shtypjen e ,,-“ futim funksionin ndihmës M, që do të manifestohet me pulsimin e dritës nën G, gjegjësisht në monitor pa-raqitet shkronja M.

3. Butoni INPShërbejnë për futjen (vërtetimin) e vlerave numerike. Shtypet pas çdo vlerë të futur.

4. Butoni DELKy buton shfrytëzohet për fshirjen e vlerës më parë të futur. Për fshirjen e funksio-

nit ndihmës M shtypet dy herë, një herë për fshirjen e vlerës numerike, kurse herën e dytë për fshirjen e funksionit M.

5. Butoni REVShtypet kur dëshirojmë të kthehemi një rresht prapa në program.


22

6. Butoni FWDShtypet kur dëshirojmë të zhvendosemi një rresht përpara në program.

7. Butoni ,,”Me shtypjen e këtij butoni, treguesi lëviz përpara dhe i tregon me radhë madhësitë

e futura më parë të N, G, X, F, Z etj.8. Kombinimi INP + REV

Nëse njëkohësisht shtypen këto dy butona ndërpritet ekzekutimi i programit, kurse programi kthehet në fi llim. Kjo aplikohet kur gjatë ekzekutimit të programit do të vërehet ga-bimi dhe jemi të detyruar të ndërpresim realizimin e programit. Kombinimi i njëjtë shfrytëzo-het për anulimin e paraqitjes së alarmit për ndonjë gabim gjatë ekzekutimit të programit.

9. Kombinimi INP + FWDNëse njëkohësisht shtypen këto dy butona, realizimi i programit do të ndërpritet,

por programi ngel në rreshtin në të cilin është ndërprerë. Nëse pas kësaj shtypet në START, programi vazhdon të realizohet. Ky kombinim shfrytëzohet kur gjatë punës është e ne-vojshme të bëhet matja ose kontrolli.

10. Kombinimi DEL + INPNëse gjatë futjes së programit kemi gabuar ndonjë të dhënë ose është e nevojsh-

me të korrigjohet e dhëna më parë e futur, me shtypjen e DEL e fshijmë të dhënën e gabuar, kurse të dhënën e re e vërtetojmë (memorojmë) me shtypjen e INP. Nëse dëshirojmë të fshijmë tërë programin atëherë treguesin e sjellim në fi llim të programit dhe njëkohësisht shtypim në DEL+INP.

11. Kombinimi + INPKy kombinim shfrytëzohet kur dëshirojmë në vetë programin e shkruar të ven-

dosim rresht të ri. Me ndihmën e butonave REV ose FWD është e nevojshme që treguesi të sillet në rreshtin nën të cilin është e nevojshme të vendoset një rresht. Me shtypjen e dhe mbahet, kurse më pas shtypet INP. Në rreshtin e ri të formuar nën kolonën G do të paraqitet numri 21. Ky numër fshihet me shtypjen e DEL, e më pas futet funksioni i nevojshëm dhe të dhënat për atë. Rreshtat tjerë do të zhvendosen për një vend më poshtë.

12. Kombinimi + DELKy kombinim shfrytëzohet kur dëshirojmë të fshijmë tërë rreshtin e programit

më parë të shkruar. Me ndihmën e butonave REV ose FWD është e nevojshme treguesi të sillet në rreshtin që fshihet, pastaj shtypet në butonin ,,” dhe mbahet, kurse njëkohësisht shtypet në DEL. I tërë rreshti nga programi do të fshihet, kurse rreshtat tjerë do të zhvendo-sen për një vend më lartë.


1. Numëroj funksionet e njësisë drejtuese.2. Tregoni dhe sqaroni pozitat e ndërprerësit të boshtit punues.3. Për çka shërbejnë butoni me shenjën ,,”?4. Si kalohet nga regjimi i punës me dorë në atë programues dhe e kundërta?5. Sqaroni kombinimin INP + REV.6. Si fshihet rreshti i gabuar në program?

23

Do të shqyrtojmë tornon me drejtim numerik që është e paraparë për trajnim të nxë-nësve dhe studentëve, si dhe kurs fi llestarë për trajnim të punëtorëve të kualifi kuar për punë në makinat industriale.

Pjesët kryesore të tornos janë:Pjesa mekanike, që përbëhet nga:- grupi ngasës për lëvizjen kryesore (motori ngasës, boshtit transmetues dhe krye-

sorë),- sipërfaqet rrëshqitëse,- sistemi ngasës për lëvizjen ndihmëse,- bartësi i veglës (për mbajtësit me ndërrim të shpejtë të veglës ose bartës revolver

të veglës),- qendra fundore (“kaluçi”)Pjesa drejtuese - njësia drejtuesePajisja e makinës- pajisja për vizatim të rrugës së veglës – plloteri,- lineta e palëvizshme,- pllaka planifi kuese,- pajisja për përshtatjen (rregullimin) e veglës.

Fig. 3.1. Tornoja me drejtim numerik

3.1. SISTEMI NGASËS I LËVIZJES KRYESORE

Lëvizja kryesore te të gjithë tornot, por edhe te ato me drejtim numerik, paraqet rro-tullimin e pjesës që punohet. Këtë lëvizje e mundëson motori ngasës, që nëpërmjet meka-nizmit transmetues e rrotullon boshtin punues, gjegjësisht pjesën punuese.

3. PJESËT KRYESORE TË TORNOS ME

DREJTIM NUMERIK


24

3.1.1. MOTORI NGASËS

Për realizimin e lëvizjes kryesore te makinat metal prerëse shfrytëzohen motorët me rrymë alternative dhe njëkahore. Mekanizmat me rrymë alternative më së shumti shfrytëzo-hen te makinat klasike, kurse te makinat me drejtim numerik aplikim më të madh kanë mo-torët me rrymë njëkahore. Te motorët asinkron me rrymë alternative problem është rregullimi i numrit të rrotullimit, për këtë shkak tornoja patjetër të ketë kuti ndruese, që mund të jetë:

- kuti ndërruese me ndryshim të numrit të rrotullimit me anë të dorës,- kuti ndërruese me ndryshim të numrit të rrotullimit në mënyrë automatike.Te motorët me rrymë njëkahore ekziston mundësia për rregullim preciz dhe thjeshtë

të numrit të rrotullimit. Këto motorë mund të jenë të ndërtuar me mbështjellës të statorit ose me magnet permanent.

Lëvizja kryesore te tornoja e përshkruar realizohet me ndihmën e elektromotorit ngasës me magnet permanent dhe me ndërrim kontinual të numrit të rrotullimit të boshtit kryesorë prej 50 deri 3200 rrot/min. Fuqia e këtij elektromotori është 440 W. Për shkak se fuqia e elektromotorit është e vogël duhet pasur kujdes në ngarkim, intensitetiti maksimal i rrymës mund të jetë deri 4 A, që përcillet në ampermetrin kontrollues në njësinë drejtuese. Ngarkimi optimal i elektromotorit është gjatë harxhimit të rrymës prej 2 A.

3.1.2. TRANSMETUESI

Boshti kryesorë siguron rrotullimin e pjesës që punohet. Këtë rrotullim te tornot me DN e mundëson elektromotori me rrymë njëkahore. Për transmetim e lëvizjes rrotullue-se nga motori ngasës deri te boshti kryesorë shërbejnë transmetuesi me rripa, që përveç transmetimit të lëvizjes shërbejnë edhe për rregullimin e numrit të rrotullimit.

Fig.3.2. Transmetuesi me rripa për ngasje të boshtit kryesorë

Transmetuesi i paraqitur në fi g.3.2, paraqet transmetuesin me rripa gjashtë-shkallësh të përbërë prej tre rrotave tre shkallësh me rripa.

Varësisht nga pozita e rripave të vendosura në rrota fi tohet numri i kërkuar i rrotulli-mit në boshtin kryesorë. Varshmërinë e numrit të rrotullimit në boshtin kryesorë nga pozita (kombinimi) e transmetuesit me rripa është paraqitur me diagramin e paraqitur në fi g.3.3.

Për fi timin e fushës së numrit të rrotullimit BC1, BC2 dhe BC3 nga transmetuesi (B) në boshtin kryesorë (C), rripi nga motori (A) deri te transmetuesi (B) është montuar dhe ngel i


25

pa ndryshueshëm. Nga transmetuesi (B) deri te boshti kryesorë (C) rripi mund të vendoset në tre pozita, që i mundëson tre fushat e para të numrit të rrotullimit.

Për fi timin e fushës së numrit të rrotullimeve AC1, AC2, dhe AC3, nga rrota e motorit (A) deri te rrota e boshtit kryesorë (C), transmetuesi me rripa (B) rrotullohet “zbrazët”, kurse lëvizja trans-metohet nga rrota e motorit (A) deri te boshti kryesorë (C), me çka fi tohen edhe tre fushat tjera të numrave të rrotullimit.

3.1.3. BOSHTI KRYESOR

Boshti kryesor është bosht i vendosur preciz në kushineta, që nëpërmjet motorit ngasës për lëvizje kryesore dhe transmetuesit mundëson lëvizje rrethore në kokën shtrën-guese, gjegjësisht në pjesën punuese. Boshti kryesorë ka hapje përgjatë tërë gjatësisë, çka mundëson përpunimin e materialit në formë të shufrës me diametër deri 16 mm.

Mbi boshtin kryesorë vendoset koka shtrënguese me tre nofulla shtrënguese, në të cilat mund të shtrëngohen pjesët me diametër deri 80 mm. Përveç kokës shtrënguese uni-versale në boshtin punues mund të vendoset pllakë e planifi kuar ose ndonjë pajisje tjetër. Në fi g.3.4, janë paraqitur disa lloje të kokave shtrënguese, kurse në fi g.3.5, mundësitë për vendosjen e nofullave në kokën shtrënguese.

Fig.3.4. Llojet e kokave shtrënguese

Fig.3.5. Vendosja e nofullave në kokën shtrënguese

Fig.3.3. Fushat e numrit të rrotullimeve te tornoja


26

3.2. SISTEMI NGASËS PËR LËVIZJEN NDIHMËSE

Gjatë përpunimit me largim të ashklës, përveç lëvizjes kryesore, është e nevojshme të realizohet edhe lëvizja ndihmëse në kahje të aksit gjatësorë të tornos dhe tërthorë në raport me atë aks. Lëvizjen ndihmëse e realizon vegla me ndihmën e bartësit të veglës. Te makinat klasike lëvizja ndihmëse realizohet me rrotullim të dorezës, që me lidhjen fi letore të boshtit dhe dados shndërrohet në lëvizje drejtvizore të bartësit të veglës.

Te tornot me drejtim numerik lëvizja ndihmëse realizohet me ndihmën e sistemit ngasës për lëvizje ndihmëse, që përbëhet nga motori, boshti fi letorë dhe dado me sfera (toptha) nga çeliku. Motorët janë me rrymë njëkahore dhe të konstruktuar që të pranojnë sinjale nga njësia drejtuese. Ato sinjalet i shndërrojnë në lëvizje rrethore të rotorit, që është në lidhje ndërmjet boshtit fi letorë dhe dados me sfera, shndërrohet në lëvizje drejtvizore përkatëse në bartësin e veglës.

Fig.3.6. Prerja e motorit me hap Fig.3.7. Boshti fi letorë dhe dado me sfera

Principi i punës te këto motorë është si në vijim:Një rrotullim i rotorit nga motori është i ndarë në numër të caktuar të hapave, dhe

për këtë arsye këto motorë quhen motorë me hap. Te tornoja EMCO COMPACT 5 CNC, një rrotullim të rotorit është i ndarë në 72 hapa, që donë të thotë që për një hap rotori do të rrotullohet për 50. Më pas bartësi i veglës do të zhvendoset për 0,0138 mm. Kjo vlerë është rrumbullakuar në 0,01, që në fakt paraqet saktësi të zhvendosjes së bartësit të veglës. Zhvendosja e bartësit të veglës paraqet prodhim e numrit të hapave të shumëzuar me 0,01.

Motorët me hap te tornoja EMCO COMPACT 5 CNC i mundëson këto lëvizje:- shpejtësi më të madhe të bartësit të veglës (hap i shpejtë) 700 mm/min,- shpejtësia e hapit punues gjatë drejtimit me dorë 10 deri 400 mm/min,- shpejtësia e hapit punues gjatë drejtimit programorë 1 deri 499 mm/min,- hap më të madh gjatësorë 300 mm,- hap më të madh tërthorë 60 mm,- zhvendosje më të vogël individuale 0,01 mm.

3.2.1. SHKYÇJA E MOTORËVE ME HAP

Kur gjatë punës kyçen motorët me hap, ato ngelin edhe më tutje nën tension edhe pse nuk janë në lëvizje. Për shembull, gjatë futjes së programit me dorë në njësinë drejtuese, mo-


27

torët me hap edhe pse nuk janë të shkyçur ato janë nën tension, nxehen dhe mund të vij deri te djegia e tij. Për këtë shkak është e domosdoshme që motorët me hap të shkyçen. Mënyra e shkyçjes së motorëve me hap do të sqarohet në pjesën e programimit të makinave numerike.

3.3. BARTËSI I VEGLËS

Gjatë përpunimit në torno me drejtim numerik duhet të mundësohet që maja e ve-glës të mund të vendoset në cilën do pikë të hapësirës punuese së makinës.

Në sipërfaqet rrëshqitëse është i vendosur sporti gjatësorë, që në vete ka sipërfaqe rrëshqitëse tërthore nëpër të cilat lëviz suporti tërthor mbi të cilin është i vendosur bartësi i veglës dhe kapaku mbrojtës.

Bartësi i veglës mund të jetë:- bartës i mbajtësit me ndërrim të shpejtë të veglës, ose- bartës revolver i veglës.

Fig.3.8. Bartësi i mbajtësit me ndërrim të shpejtë të veglës

Fig.3.9. Bartësi revolver i veglës

Bartësi i mbajtësit me ndërrim të shpejtë të veglës është paraqitur në fi g.3.8. Ai përbëhet nga: trupi i bartësit (1), mbajtësi i veglës (2), dado për përshtatje të majës së ve-glës sipas lartësisë (3) dhe dadot për shtrëngim të veglës në mbajtës.

3.4. QENDRA FUNDORE (CENTRUESI)

Qendra fundore (centruesi, “kaluçi”) vendoset në skaj të pjesës së djathtë të sipërfaqe-ve gjatësore rrëshqitëse të makinës dhe ka mundësi me anë të dorës të lëvizë nëpër atë. Shfrytëzohet për mbështetje gjatë përpunimit të pjesëve cilindrike (rrotacione) gjatësia e të cilave është shumë më e madhe se diametri i pjesës.

Qendra fundore zhvendoset nëpër sipërfaqet rrëshqitëse deri sa nuk vjen në afërsi të pjesës punuese, ku përforcohet dhe me rrotullim të rrotës së qendrës fundore tërhiqet biza (maja) deri sa nuk depërton në vrimën ballore të sipërfaqes, të punuar me majëshpuesit1 standard. Pjesa punuese e përforcuar nga njëra anë në kokën shtrënguese, kurse në anën tjetër e mbështetur në bizë të qendrës fundore. Rrotullimi i pjesës është stabile dhe nuk ka rrezik nga përkulja e pjesës, ose hedhjes së sajë.

1 puno speciale për shpimin e foleve për centrim


28

Fig.3.10. Qendra fundore-“kaluçi” në torno

Fig.3.11. Majëshpimi dhe mbështetja e pjesës punuese

Qendra fundore po ashtu shfrytëzohet edhe gjatë përpunimit me shpim. Atëherë nxjerrët biza (maja) nga qendra fundore dhe në vend të sajë vendoset puntoja spirale (burgjia), që më parë është vendosur në mbajtës me konicitet të Morzes (si zakonisht MK1). Nëse në vend të puntos vendoset majëshpuesi, qendra fundore shfrytëzohet për përpuni-min e vrimës standarde në sipërfaqen ballore për mbështetje të pjesës gjatë përpunimit (fi g.3.11.). Shtrëngimi dhe mbështetja e pjesëve është paraqitur në fi g.3.12.

Fig.3.12. Paraqitja e shtrëngimit dhe mbështetjes të pjesës punuese

Qendra fundore shfrytëzohet edhe gjatë përshtatjes (rregullimit) së veglës me pajisje op-tike për përshtatje, kur sillet qendra e pajisjes optike në kahje të aksit gjatësor të boshtit punues.


1. Numëroni qëllimet kryesore të tornos me DN.2. Sqaroni transmetuesin ngasës për ngasje të boshtit kryesorë.3. Përshkruaj motorin ngasës.4. Me çka mundësohet lëvizja ndihmëse?5. Çka janë motorët me hap?6. Si mundë të jenë bartësit e veglës?7. Cili është roli i qendrës fundore te tornoja?8. Tregoni shtrëngimin dhe mbështetjen e drejtë të pjesëve me gjatësi të madhe

në raport me diametrin?


29

4.1. SISTEMI KOORDINATIV I MAKINAVE

Tornot me drejtim numerik kanë sistem koordinativ si që është paraqitur në fi gurë:

Fig.4.1. Sistemi koordinativ i makinave

Në kahje të aksit të boshtit punues është vendosur aksi Z, kurse normal mbi atë është i vendosur aksi X. Zhvendosja e suportit gjatësorë kah qendra fundore (“kalushi”) ka shenjë pozitive (+Z), kurse zhvendosja kah koka shtrënguese ka shenjë negative (-Z). Zhvendosja e suportit tërthorë kah punëtori ka shenjë pozitive (+X), kurse zhvendosja kah pjesa punuese ka shenjë negative (-X). Gjegjësisht, afrimi i veglës kah pjesa punuese çdo herë është me shenjën minus (-), kurse largimi me shenjën plus (+).

Vërejtje: Zgjedhja e parashenjës është e tillë për shkak të sigurisë gjatë realizimit të pro-gramit. Ku, nëse harrohet shenja negative gjatë programimit, vegla do të largo-het nga pjesa në vend që të vijë në goditje ndërmjet veglës dhe pjesës.

4.2. SISTEMI MATËS

Ekzistojnë dy lloje të sistemeve matëse dhe atë:- Sistemi matës absolut (ABS)- Sistemi matës relativ (inkremental) (INCR)

Te sistemi absolut ekziston një pikë, fi llimi koordinativ, në raport me të cilin janë dhënë të gjitha pozitat e majës së thikës në realizimin e përpunimit. Fillimi koordinativ vendoset në pikën zero të pjesës që punohet.

Te sistemi matës relativ paraqitja e pozitave të majës së thikës është prej pike në pikë gjegjësisht çdo pozitë paraprake paraqet fi llim për pozitën e ardhshme. E meta e këtij sis-temi matës është se gabimi gjatë matjes e një mase transmetohet në të gjitha masat e ndërlidhura në të.

4. DREJTIMI ME TORNO ME DREJTIM NUMERIK


30

Fig.4.2. Sistemi absolut i matjes Fig.4.3. Sistemi relativ i matjes

Gjatë programimit të makinave me drejtim numerik shfrytëzohen të dy sistemet, por është i mundshëm edhe kombinimi i tyre. Te disa urdhra gjatë programimit është e ne-vojshme aplikimi i sistemit relativ, për të cilin do të bëhet fj alë në pjesën për programim.

Në praktikë aplikim më të madh ka sistemi matës absolut.

Shembull:Për pikat e dhëna (pozita) në fi gurë, të paraqiten koordinatat e të gjitha pikave në

sistemin matës absolut dhe relativ.

X Z X Z 1 - 3 0 - 3 0 2 - 3 - 2,5 0 - 2,5 3 - 2 - 2,5 1 0 4 - 2 - 4 0 - 1,5 5 0 - 6 2 - 2

PikaSistemi absolut Sistemi relativ

Detyrë:Për pikat e dhëna (pozita) në fi gurë, të paraqiten koordinatat e të gjitha pikave në

sistemin matës absolut dhe relativ.

X Z X Z 1 2 3 4

PikaSistemi absolut Sistemi relativ


31

4.3. PIKAT KARAKTERISTIKE TË MAKINËS

Te makinat me drejtim numerik ekzistojnë disa pika karakteristike që kanë rëndësinë e vetë dhe shenjat standarde ndërkombëtare. Do t’i përmendim këto pika karakteristike:

Pika zero e makinës

Kjo pikë ka shenjën standarde ,,M” dhe ka paraqitje skematike si që është dhënë në fi gurë.

Pikën e jep konstruktori i makinës dhe gjendet në ballin e kokës shtrënguese. Këtë pikë makina e mban mend edhe kur është e shkyçur. Torno EMCO COMPACT 5 CNC nuk ka kështu pikë. Pika zero kanë vetëm prodhuesit e makinave numerike.

Pika referente

Pika referente ka shenjën ,,R” dhe ka paraqitje skematike si që është dhënë në fi gurë:

Edhe kjo pikë është vetëm te prodhuesit e makinave numerike. Pozitën e kësaj pike e jep prodhuesi. Ajo më së shpeshti është pika përfundimtare e hapësirës punuese të makinës. Kur do t’i japim të dhënat e njësisë drejtuese ato të dhëna i përpunon dhe i llogarit sipas pikës së vetë referente. Pika referente kanë makinat që kanë sistem matës vetanak.

Pika zero e pjesës punuese

Shenja standarde e kësaj pike është ,,W” dhe ka paraqitje skema-tike si që është dhënë në fi gurë:

Këtë pikë e zgjedh programuesi dhe gjendet në pjesën punuese. Kjo është pika në të cilën vendoset fi llimi koordinativ. Njësia drejtuese të gjitha llogaritjet i realizon në raport me pikën zero të pjesës punu-ese. Rekomandohet që kjo pikë të vendoset në qendër të sipërfaqes ballore.

Pika fi llestare e veglës

Shenja standarde e kësaj pike është ,,B” dha ka paraqitje skema-tike si që është dhënë në fi gurë:

Kjo është pika fi llestare prej ku fi llon realizimi i përpunimit. Në këtë pikë me anë të dorës sillet maja e thikës së parë. Në pikën e njëjtë kthehet vegla pas përfundimit të përpunimit. Nëse punohet me shumë vegla, zëvendësimi i veglave realizohet në pikën fi llestare.


32

Pika e shtrëngimit të pjesës punuese

Shenja standarde e kësaj pike është ,,A” dhe ka paraqitje skema-tike si që është dhënë në fi gurë:

Kjo është pika në të cilën është paraqitur vendi i shtrëngimit të pjesës punuese, por në varshmëri të veglës shtrënguese.

Pika e përshtatjes së veglës

Shenja standarde e kësaj pike është ,,E” dhe ka paraqitje skema-tike si që është dhënë në fi gurë:

Kjo është pika në të cilën është paraqitur pika fi llestare e përsh-tatjes paraprake të veglës.

Pika bazë e bartësit të veglës

Shenja standarde e kësaj pike është ,,T” dhe ka paraqitje skema-tike si që është dhënë në fi gurë:

Kjo pikë paraqet pikën e rrotullimit të bartësit të veglës.

Pika bazë e rrëshqitjes (zhvendosjes)

Shenja standarde e kësaj pike është ,,F” dhe ka paraqitje skema-tike si që është dhënë në fi gurë:

Kjo pikë zgjidhet në bartësin e veglës.Paraqitja skematike e të gjithave pikave karakteristike janë pa-

raqitur në fi gurë:

Fig.4.4. Pikat karakteristike të makinës me DN


33

4.4. PËRCAKTIMI I PIKËS ZERO TË PJESËS QË PUNOHET

Pika zero e pjesës që punohet shënohet me W (Workpiece = pjesa punuese) dhe ven-doset në mes të sipërfaqes ballore. Kjo zgjedhje del nga aspekti praktik për shkak se gjatë tornimit më së pari punohet (rrafshohet) sipërfaqja ballore dhe atë më tutje shërbejnë si bazë për matje dhe programim.

4.4.1. Vendosja e pozitës zero të veglës në tehun e djathtë të pjesës që punohet

Vendosja e pozitës zero së veglës në tehun (buzën) e djathtë të pjesës që punohet është e rëndësisë së madhe për tornimin, si për drejtimin me dorë ashtu edhe për drejtimin me program. Për fund (skaj) të djathtë të pjesës që punohet llogaritet ai skaj që nuk është i shtrënguar në kokën shtrënguese që më së shpeshti është i mbështetur me bizën e qen-drës fundore (“kaluçit”).

Gjatë veprimit (procedurës) për marrjen e pozitës zero dhe pikës fi llestare të veglës patjetër të plotësohen këto kushte:

- vegla e vendosur në bartës të veglës patjetër të jetë në lartësinë e bizës së qendrës fundore,

- këndi ndërmjet tehut të thikës tornuese të djathtë dhe sipërfaqes cilindrike të pjesës që punohet patjetër të jetë më i madh se 90 shkallë,

- patjetër të jetë i kyçur rrotullimi i boshtit punues.

Veprimi për marrjen e pozitës zero në tehun e djathtë të pjesës që punohet është si vijon:

a) Vendosja e pozitës zero sipas aksit-Z

- pas kontrollit të shtrëngimit të pjesës punuese kyçet boshti punues dhe vendoset numri i nevojshëm i rrotullimit,

- me potenciometër vendoset zhvendosje e vogël,- makina hedhet në punë në regjim të dorës,- nëse në program nuk është e paraparë rrafshimi ballorë, kjo realizohet me dorë.

Nëse pjesa më parë është rrafshuar thika afrohet deri sa nuk e prek sipërfaqen ballore,

- vlera momentale sipas aksit-Z fshihet me DEL dhe barazohet me zero

Fig.4.5. Vendosja e pozitës zero sipas aksit-Z


34

b) Vendosja e pozitës zero sipas aksit - X

- punohet pjesa punuese e diametrit që është dhënë në planin për shtrëngim. Nëse pjesa më parë është punuar në diametrin e kërkuar, maja e thikës në mënyrë radi-ale afrohet deri te pjesa deri sa nuk e prek.

- Vlera momentale sipas aksit - X fshihet me DEL dhe barazohet me zero.

Fig.4.6. Vendosja e pozitës zero sipas aksit - X

4.5. PËRCAKTIMI I PIKËS FILLESTARE TË VEGLËS

Pika fi llestare (B) është pozita e veglës prej ku fi llon realizimi i programit pas shtypjes së butonit START. Pikën fi llestare e zgjedh programuesi dhe më së shpeshti është e larguar 5 mm sipas aksit-X dhe Z nga tehu periferik i djathtë të pjesës që punohet. Pika fi llestare jepet në program me funksionin G92. Me këtë pikë jepen koordinatat e pikës fi llestare (B) në raport me pikën zero të pjesës që punohet (W).

Pas përcaktimit të pozitës zero të veglës në tehun ballorë, vegla largohet nga pjesa për vlerën që është dhënë me funksionin G92. Vendosja e veglës në pikën fi llestare e reali-zon punëtori me regjim pune të dorës.

Fig.4.7. Vendosja e thikës në pozitën fi llestare

Koordinata në pikën fi llestare të veglës paraqiten në dokumentacionin tekniko – tek-nologjik, gjegjësisht në planin për shtrëngim dhe planin për përpunim (rrugën e veglës), që


35

është bazë për programim. Gjatë programimit vegla që ka qenë në ingranim (kapje), para mbarimit të programit duhet të sillet (kthehet) në pikën fi llestare.

Për shkak se në pikën fi llestare më së shpeshti realizohet ndërrimi i veglave, kjo pikë duhet të jetë e zgjedhur ashtu që ndërrimi i veglave të mund të realizohet pa pengesa.

Pika fi llestare duhet të jetë e zgjedhur ashtu që koha e pozicionimit të veglës të jetë sa më e shkurtë.

Fig.4.8. Paraqitja e pikës fi llestare të veglës në raport me pikën zero në pjesën që punohet


1. Sqaroni sistemin koordinativ te tornoja me DN.2. Paraqit matjen sistemin absolut dhe relativ.3. Numëroni pikat karakteristike të makinës.4. Ku vendoset pika zero e pjesës që punohet?5. Tregoni vendosjen e pikës zero sipas aksit-Z.6. Përcaktoni pikën fi llestare të veglës në raport me pikën zero të pjesës që punohet.

37

Zgjedhja e drejtë e veglës është një ndër hapat më të rëndësishëm për shfrytëzimin optimal dhe racional të makinës. Gjatë projektimit të teknologjisë së përpunimit progra-muesi duhet të ketë në dispozicion kontrollin e të gjitha veglave dhe mundësitë e tyre, si të mund për ndonjë përpunim të caktuar të caktojë zgjedhje më të mirë.

Kontrollimi i veglave dhe veglat e tij jepen në formë të katalogut ose listës së veglave. Katalogu i veglave për torno përmban vegla për prerje dhe shtrëngim që me bartësin e mba-jtësit me ndërrim të shpejtë dhe mbajtësit revolver i mundësojnë këto lloje të përpunimit:

- tornim të jashtëm dhe të brendshëm,- hapjes së fi letës në vrimë dhe prerje,- fi letimi dhe prerje,- hapja e fi letës së jashtme dhe të brendshme,- majëshpim dhe- shpim dhe alezim.Për çdo vegël sipas ISO standardeve është i defi nuar numri – shifra e pllakës prerëse

(gdhendëse); mbajtësit të pllakës dhe mbajtësit të veglës. Shenjat futen në katalog të veglave dhe shfrytëzohen për dokumentacionet tjera teknologjike, si dhe për porositjen e veglës së re.

Katalogu i veglave e përmban edhe korrigjimin e veglave. Si vegël referente merret thika e djathtë për tornim të jashtëm. Thika e djathtë më së shumti shfrytëzohet si vegël e parë. Korrigjimi i veglave gjatë programimit jepet me funksionin ndihmës M06.

Veglat përgatiten, gjegjësisht shtrëngohen në mbajtësin me ndërrim të shpejtë që vendosen në kanalet përkatëse të mbajtësit të veglës. Nëse shfrytëzohet bartësi revolver atëherë veglat shtrëngohen direkt në bartësin revolver (kokën revolvere). Për këtë shkak nuk mund të shfrytëzohet korrigjimi i njëjtë për bartësin me ndërrim të shpejtë të mbajtësit te bartësi revolver.

Në katalogun e veglave janë dhënë skicat dhe zhvendosjet e nevojshme të sportit gjatë përdorimit të pajisjes mekanike për përshtatje, si dhe për pajisjen optike për përshtatje.

Në fi gurat vijuese janë paraqitur aplikimet e disa veglave të tornos:

Fig.5.1. Aplikimi i thikës së djathtë tornuese për përpunim të jashtëm

5.

PËRGATITJA E VEGLAVE TE TORNOJA

ME DREJTIM NUMERIK


38

Fig.5.2. Aplikimi i thikës së majtë tornuese për përpunim të jashtëm

Fig.5.3. Aplikimi i thikës tornuese neutrale

Fig.5.4. Aplikimi i thikës për fi letim të

jashtëmFig.5.5. Aplikimi i thikës për kanale

Fig.5.6. Aplikimi i thikës për përpunim Fig.5.7. Aplikimi i thikës për fi let të

brendshme


39

Qendrat e rëndësishme të përpunimit me drejtim numerik janë të pajisur me sistem të veglave. Sistemin e veglave e përbëjnë: bokolat themelore (bartësit), reduktues-bokola, vazhduesit, mbajtësit e veglave dhe veglat standarde prerëse.

5.1. VENDOSJA DHE PËRFORCIMI I VEGLAVE

Veglat vendosen përforcohen në bartësin me ndërrim të shpejtë të mbajtësit ose në bartësin revolver të veglës.

5.1.1. VENDOSJA E VEGLAVE NË BARTËSIN ME NDËRRIM TË SHPEJTË TË MBAJTËSIT

Bartësi me ndërrim të shpejtë të mbajtësit të veglave është paraqitur në fi g.5.8. Vegla vendoset në mbajtësin e veglës (2), që është i vendosur në trupin e bartësit (1) dhe përfor-cohet me bulonin (4). Maja e veglës rregullohet sipas lartësisë me dadon (3).

Fig.5.8. Bartësi me ndërrim të shpejtë të mbajtësit të veglës

5.1.2. VENDOSJA E VEGLAVE NË BARTËSIN REVOLVER TË VEGLAVE

Bartësi revolver i veglave vendoset mbi sipërfaqen e epërme të sportit tërthorë dhe përforcohet me katër bulona. Në bartësin revolver të veglës mund të vendosen gjashtë ve-gla: tre për përpunim të jashtëm dhe tre për përpunim të brendshëm. Vendosja e veglave në bartësin revolver është paraqitur në fi g.5.9., kurse mënyra e shtrëngimit të veglës për përpunim të jashtëm është paraqitur në fi g.5.10.

Fig.5.9. Vendosja e veglave në bartësin revolver

Fig.5.10. Vendosja e thikës së djathtë për përpunim të jashtëm


40

Maja e tehut të veglës nuk guxon të jetë e dalur më shumë se 15 mm nga pllaka e bartësit revolver, që të mos vjen deri te kapja e sajë gjatë rrotullimit të bartësit revolver. Veglat shtrëngohen me dy bulona – nimbus, kurse përshtatja sipas lartësisë mundësohet me nënshtresa të holla (fi g.5.10).

Nëse e zmadhojmë pllakën e veglave do të shohim që maja e pllakës është harkore (rrumbullakuar) me reze të caktuar fi g.5.11. Në fi gurë shohim dy pika 1 dhe 2, ku parashtro-het pyetja, sipas cilës prej këtyre dy pikave bazohet njësia drejtuese. Nëse e shohim fi gurën do të përgjigjemi që përpunimin gjatësorë e realizon pika 1, kurse përpunimin tërthorë pika 2. Në realitet njësia drejtuese bazohet në pikën K, që gjendet në prerjen e tangjenteve të rezës së majës së thikës që kalojnë nëpër pikat 1 dhe 2. Për këtë shkak gjatë përpunimit gjatësorë paraqitet një pjesë e materialit të papërpunuar, ku duhet të parashikohet edhe përpunimi tërthorë që të punohet materiali i tepërt. (fi g.5.12). Po ashtu gjatë përpunimit tërthorë, duhet të parashihet përpunimi gjatësor.

Fig.5.11. Gjeometria e pllakës për

thikën tornuese gjatësorëFig.5.12. Materiali i tepërt gjatë

përpunimit

Nëse shqyrtojmë përpunimin konik, ose të rezës, prapë do të parashtrohet pyetje se cila pikë e realizon përpunimin, pika 1,2 ose K. Përgjigja është që përpunimin e realizon ndonjë pikë tjetër që gjendet ndërmjet 1 dhe 2. Gjatë përpunimit konik pika nuk ndryshon, kurse gjatë përpunimit të rezës pika që realizon përpunimin ndryshon gjatë përpunimit.

Fig.5.13. Pozita e pikës K gjatë përpunimit konik dhe rezës


41

5.2. PËRSHTATJA E VEGLAVE

Përshtatja e veglave mund të realizohet në vetë makinën ose jashtë sajë me ndihmën e pajisjes mekanike dhe optike për përshtatje.

5.2.1. PËRSHTATJA E VEGLËS ME PAJISJE MEKANIKE

Pajisja mekanike për përshtatje të veglave është pjesë përbërëse e pajisjeve të tor-nos. Ajo është cilindër me kanale të profi lizuara, që gjatë përshtatjes vendoset në kokën shtrënguese të tornos. Për përshtatje të drejtë të veglës sipas lartësisë shfrytëzohet pllaka shabllon (model). Pajisja mekanike dhe pllaka e shabllonit vendosen si që është paraqitur në fi g.5.14. Me kujdes me drejtim të dorës bartësi i mbajtësit me ndërrim të shpejtë afrohet deri te pajisja mekanike, ashtu që të vendoset kontakti në pikat 1, 2, 3, 4, dhe 5, që mundë-son normalitet dhe paralelizëm në raport me akset të drejtimit. Bartësi shtrëngohet deri në fund dhe nxjerrët pllaka shabllonit. Kështu pozita e përforcuar e bartësit llogaritet si pozitë themelore. Për këtë shkak koordinatat e akseve - X dhe Z duhet të barazohen me zero.

Pastaj bëhet përshtatja e veglës sipas gjatësisë. Ky veprim realizohet më parë me thikën e djathtë, që është bazë për përshtatje të veglave të tjera për përpunimin e pjesës. Thika e djathtë vendoset në mbajtësin dhe lehtë përforcohet, e më pas mbajtësi i veglës vendoset në bartësin e veglës. Maja e pllakës prerëse me kujdes vendoset në kanalin (ul-lukun) e pajisjes mekanike, (fi g.5.15.). Në këtë pozitë thika shtrëngohet fortë me bulona, e më pas duhet pasur kujdes që tehu (buza) e mbajtësit të pllakës të jetë paralel me tehun e mbajtësit të veglës. Në këtë mënyrë thika tornuese e djathtë është e përshtatur sipas gjatësisë.

Kur vendosen veglat për përpunim të jashtëm vendosen në pjesën (6), kurse nëse vendosen veglat për përpunim të brendshëm vendosen në pjesën (7). Mbajtësit me ndër-rim të shpejtë të veglës së bartësit shtrëngohen me bulona (8) (fi g.5.14).

Përshtatja e veglës mund të jetë me diametër, gjatësi dhe sipas lartësisë. Veprimin do ta sqarojmë në thikën e djathtë, kurse për veglat tjera përsëritet.

Fig.5.14. Pajisja mekanike për

përshtatjeFig.5.15. Përshtatja e thikës së

djathtë


42

Veprimi për përshtatje të thikës së djathtë është ky:- thika e djathtë vendoset në mbajtësin me ndërrim të shpejtë të mëparshëm,- maja e thikës me vëmendje vendoset në kanalin e pajisjes mekanike për përshtatje

si në fi g.5.15.- kështu thika e vendosur shtrëngohet me bulonat (fi g.5.8), duke pasur kujdes më

pas që tehu i thikës të jetë paralel me tehun e mbajtësit.

Me këtë përshtatje sipas gjatësisë ka mbaruar.

Për përshtatje sipas lartësisë shfrytëzohet:- këndmatës i posaçëm që vendoset në pllakën e epërme të sportit tërthorë,- biza (maja centruese) e shtrënguar në kokën shtrënguese të tornos,- biza e qendrës fundore.

Lartësia e majës së thikës përshtatet me ndihmën e bulonave (3), deri sa nuk shihet që maja e thikës është në lartësi të njëjtë me tehun e këndmatësit ose majën e bizës. Kjo pozitë fi ksohet me shtrëngim e kundër-bulonit të bulonit (3). (fi g.5.8) buloni (8) shtrëngo-het deri në fund ku edhe një herë kontrollohet pozita e majës së thikës. Me rrotullimin e bulonit (8) lirohet mbajtësi që së bashku me veglën nxjerrët nga bartësi.

Ky veprim përsëritet me veglat tjera, ashtu që saktësisht është caktuar distanca sipas X dhe Z në majat e të gjitha thikave në raport me thikën e djathtë.

Fig.5.16. Pozita e thikës neutrale, të majtë për prerje në raport me thikën e djathtë

Fig.5.17. Pozita e thikës për fi letim dhe thikës për kanal në raport me thikën e djathtë


43

Fig.5.18. Pozita e thikës për fi letim të brendshëm dhe thikës për përpunim gjatësorë të brendshëm në raport me thikën e djathtë

5.2.2. PËRSHTATJA E VEGLËS ME PAJISJE OPTIKE

Me ndihmën e pajisjes mekanike nuk fi tohen të dhëna precize, dhe për këtë shkak rekomandohet që përshtatje e veglave të realizohet me pajisje optike, posaçërisht nëse punohet për veglat të shtrënguar në kokën revolvere.

Pajisja optike është e përbërë nga bartësi në të cilin është e vendosur shtylla, kurse në shtyllë është e përforcuar dylbia me llupë. Bartësi vendoset mbi udhëzuesen rrëshqitëse dhe përforcohet. Shënjestra (nishani) e dylbisë sillet në pozitë ashtu që maja e bizës së qen-drës fundore të jetë në qendrën e shënjestrës. Me këtë sigurohet qendra e shënjestrës së dylbisë të jetë në kahje të aksit të tornos. Në këtë pozitë përforcohet dylbia, kurse qendra fundore me bizën kthehen mbrapa.

1. Bartësi2. Shtylla3. Dylbia4. Biza

Fig.5.19. Pajisja optike për përshtatje

Nëpër pajisjen optike majën e veglës do ta shohim të kundërt ku duhet pasur kujdes gjatë përshtatjes. Që më lehtë ta kuptojmë të lartë përmendurën do ta tregomë pozitën e vërtetë të një pike (fi g.5.20) dhe pozitën e pikës së njëjtë të shikuar nëpërmjet pajisjes optike (Fig.5.21).

Fig.5.20. Pozita e vërtetë e pikës Fig.5.21. Pozita e pikës në pajisjen optike


44

Prej kur pajisja optike për përshtatje do të sillet në pozitë të drejtë aplikohet në para-përshtatjen e veglave.

Veglat më parë janë përforcuar në kokën revolvere dhe janë përshtatur sipas lartësisë. Përshtatja sipas lartësisë realizohet në atë mënyrë që maja e thikës sillet në lartësi të njëjtë me majën e bizës së qendrës fundore (“kaluçit”). Për arritjen e lartësisë së kërkuar shfrytëzo-hen nënshtresa me trashësi prej 0,2; 0,5 dhe 1 mm. Veglat për përpunim të brendshëm nuk duhet të përshtaten sipas lartësisë, për shkak se me shtrëngimi e tyre në vrimë të kokës revolvere njëkohësisht vendosen në lartësi të aksit të boshtit punues.

Matja fi llon me veglën e parë që është paraparë me procedurën teknologjike, ku më së shumti është thika e djathtë për tornim të jashtëm gjatësorë.

Bartësi revolver rrotullohet ashtu që thika e djathtë duhet te vjen në pozitë punuese. Me zhvendosje të suportit sipas aksit X dhe Z, maja e thikës sillet në qendrën e shënjestrës së dylbisë. Në atë pozitë vlerat sipas X dhe Z fshihen dhe barazohen me zero. Këto vlera futen në listën e veglave për thikën për tornim të jashtëm gjatësorë.

Pozita e veglave të tjera matet në raport me pozitën e veglës së parë. Veprimi është i njëjtë si edhe për thikën e djathtë:

- bartësi revolver rrotullohet ashtu që në pozitë punuese të vjen vegla e ardhshme,- maja e thikës sillet në qendrën e shënjestrës në pozitë që është paraqitur në kata-

logun e veglave,- lexohen koordinatat e majës së veglës,- të dhënat shënohen në listën e veglave

Veprimi përsëritet edhe për veglat tjera.

Fig.5.22. Përshtatja e thikës së djathtë Fig.5.23. Përshtatja e thikës së majtë


45


1. Cilat lloje të përpunimit mund të realizohen në torno me DN?2. Paraqitni aplikimin e thikës neutrale.3. Si realizohet përshtatja e lartësive të majës së thikës?4. Me çfarë pajisje realizohet përshtatja e veglës?5. Përshkruaj pajisjen mekanike për përshtatje.6. Përshkruaj pajisjen optike për përshtatje.7. Tregoni pozitën e thikës neutrale në raport me thikën e djathtë pas përshtatjes

me pajisje mekanike.8. Në çfarë baze centrohet maja e thikës?9. Tregoni pozitën e thikës së djathtë për përpunim të jashtëm gjatësorë të shikuar

në dylbi nga pajisja optike për përshtatje.10. Përshkruaj veprimin (procedurën) për përshtatje të veglës me pajisje optike për

përshtatje.

47

Nevoja për realizimin e prodhimtarisë sa më të lartë me zgjerimin e asortime-nit prodhues e kushtëzon nevojën e aplikimit intensiv të makinave me drejtim numerik dhe drejtim numerik kompjuterik (NC dhe CNC), si mjete themelore për automatizimin e prodhimtarisë serike dhe në seri të vogla.

Programimi i makinave me drejtim numerik paraqet ndërlidhjen e informatave punu-ese në një tërësi logjike. Me informata logjike të makinës nënkuptohen informatat përka-tëse për lëvizje të pjesëve (organeve) punuese të makinës gjatë përpunimit (informatat gje-ometrike) dhe informatat për veglat dhe regjimet e tyre punuese (informatat teknologjike).

Këto informata mund të futen në memorien e makinës direkt nëpërmjet tastjerit të njësisë drejtuese të makinës, ose indirekt nëpërmjet bartësit të programit. Si bartës të pro-gramit mund të shfrytëzohen kartelat me vrima (të shpuara), shiriti magnetik, disketa ose USB. Në kohën më të re makinat numerike më së shumti drejtohen në mënyrë kompjuteri-ke, ashtu që kartelat me vrima dhe shiritat magnetik më nuk përdoren.

Programimi i makinave me drejtim numerik mund të paraqitet si:

- programim me dorë,- programim gjysmë-automatik, dhe- programim automatik.

Te programimi me dorë shfrytëzohet gjuha programore që sipas karakterit të vetë është gjuhë orientuese e makinës. Programimi me dorë është shumë i madh dhe i përbërë, posaçërisht kur punohen pjesët me konfi guracion të përbërë (lidhjet e drejta dhe të lakua-ra). Por, mund të thuhet që për kapacitetet prodhuese që disponojnë me numër të vogël të makinave numerike dhe pjesë të vogël të programit llogariten si më racionale.

Me rritjen e madhësisë së prodhimtarisë ndihet nevoja për përsosje që shkakton ne-vojë për zbatimin e kompjuterëve në fazën e programimit. Me këtë zbatohen edhe gjuhët problemore orientuese me të cilët në mënyrë më të lehtë dhe më të kuptueshme për pro-gramuesin jepen informatat për përpunimin e pjesës. Kompjuteri edhe më tutje këtë infor-matë e përpunon në formë përkatëse të makinave me drejtim numerik dhe e transmeton deri te bartësi i programit.

Pra dallojmë dy faza të programimit:- përgatitja e programit për kompjuterin (e bënë programuesi),- transformimi automatik i atij programi në program për drejtim numerik të makinës

(e realizon kompjuteri).Transformimi i programit e realizon kompjuteri në bazë të dhënave për makinën në

të cilën realizohet përpunimi. Këto të dhëna ruhen në programe të posaçme në memori-en e kompjuterit të ashtuquajtur PROCESOR dhe POSTPROCESOR. Me procesorë punohen programet nga programuesi ku fi tohen të dhënat për përpunim që më pas me procesorin përshtaten për makinën konkrete me drejtim numerik.

6.

PROGRAMIMI I MAKINAVE ME

DREJTIM NUMERIK


48

6.1. PROGRAMIMI ME DORË

Gjatë programimit me dorë duhet të jenë të defi nuar të gjithë parametrat që janë të ne-vojshëm për zhvillimin e programit dhe përpunimin e pjesës. Parametrat e nevojshëm janë:

- gjeometria e pjesës,- parametrat e regjimit të përpunimit (numri i rrotullimit, zhvendosja dhe thellësia e

prerjes),- veglat e nevojshme për përpunim,- gjeometria e veglave,- kushtet e përpunimit- lloji i makinës në të cilën realizohet përpunimi etj.Aktivitetet që e karakterizojnë programimin me dorë janë:- analiza e vizatimit punues dhe përshtatjen e tij teknologjike,- vërtetimi i pikës zero të pjesës punuese dhe skicimi i sistemit koordinativ,- sjellja e vendimit se me cilën makinë pjesa do të punohet,- zgjedhja e nevojshme e pajisjes dhe veglës,- defi nimin e renditjes së operacioneve dhe shtrëngimeve,- njohja e elementeve që përsëriten, si të mund të shfrytëzohen nënprogramet për

shkak të shkurtimit të programit,- paramendimi i planit të përpunimit me llogaritje të pikave karakteristike nëpër të

cilat kalon vegla,- sipas planit për përpunim shkruarja e programit në formularin përkatës – të ash-

tuquajtur lista programore,- kontrollimi dhe përmirësimi i programit me ndihmën e simulatorit, nëse për atë

ekziston mundësi,- transmetimi i programit në bartësin e programit (kartela me vrima, shiriti magne-

tik, disketa),- kontrolli dhe përmirësimi i programit të makinës direkt para lëshimit në punë,- përpunimi dhe kontrollimi i pjesës së parë.Të metat e programimit me dorë janë në vijim:- gjatësia e kohës së nevojshme për përpunim të programit, posaçërisht të pjesëve

me konfi guracion të përbërë,- kualiteti i rezultatit kryesisht varet nga shkathtësia e programorit,- realizimi i vështirë i përmirësimit të programit pas kontrollit të programit ose për-

punimi i pjesës së parë,Më parë kontrolli i programit ishte me punim direkt të pjesës në makinë. Me zhvilli-

min e njësisë drejtuese CNC me mundësi për simulim grafi k dhe me zhvillimin e kompju-terëve dhe programeve për simulimin e procesit të përpunimit në kompjuter, jashtë nga makina, kjo mangësi është tejkaluar.

Përparim më i madh në tejkalimin e problemeve lidhur me programimin me dorë është arritur me paraqitjen e gjeneratës së re të njësive drejtuese me cikle të fuqishme dhe programimin e konturës me vizatim etj. Programimi me dorë është më i thjeshtë, koha e programimit është shumë më e shkurtë, kurse kontrolli i programit me simulim në ekran është i thjeshtë dhe i sigurt.


49

6.2. PROGRAMIMI AUTOMATIK (ME KOMPJUTER)

Duke pasur parasysh mangësitë e programimit me dorë, si dhe zhvillimin e pajisjes kompjuterike paraqitet nevoja e automatizimit të kësaj procedure. Me aplikimin e kompju-terit dhe softuerëve përkatës programuesi lirohet nga operacionet rutine.

Në vitin 1955 në SHBA me kërkesë të forcave Ajrore, kurse me mund të përbashkët të industrisë ajrore dhe Institutit për teknologji në Masaçusets (MIT) është zhvilluar gjuha pro-gramore e parë orientuese të problemeve për programim automatik në CNC makinat, nën emrin APT (Automatically ProgrammedTools). Për shkak se pjesët në industrinë ajrore kanë konfi guracion të përbërë, qëllimi i zhvillimit të kësaj gjuhe ishte që të mundësohet auto-matizimi (me ndihmën e kompjuterit) gjatë caktimit të formës (gjeometrisë) së pjesës. Me ndihmën e kësaj gjuhe programore mund të punohen edhe programe për CNC makinat pa kurrfarë llogaritje manuale. Mund të defi nohet, edhe atë në disa mënyra: pikë, drejtëz, rreth, hiperbolë, rrafsh, vektorë, cilindër, kon ose sferë.

Deri sot janë zhvilluar më shumë se njëqind gjuhë orientuese problemore por sipas ISO standardeve janë të rekomanduara vetëm katër: APT (CAD), EXAPT (Gjermani), NEL-NC (Angli) dhe IFPT (Francë).

Gjuha programore APT përmban 3000 terminë (fj alë dhe shenja), që mundësojnë de-fi nimin edhe formave gjeometrike më komplekse.

Detyra e programuesit është që të përshkruaj gjeometrin e pjesës, të zgjedh veglën, shpejtësinë e lëvizjes kryesore dhe ndihmëse, e më pas lëvizjen e veglës sipas gjeometrisë së përshkruar. Në raport me programimin me dorë programuesi këtu është i lirë nga lloga-ritja e pikave karakteristike të lëvizjes. Programuesi patjetër të interpretoj vizatimin punu-es (punëtorisë) dhe konceptet t’i përshtatë me sintaksën e gjuhës APT. Programi i shkru-ar futet në kompjuter dhe me ndihmën e APT procesorit kontrollohet sintaksa, e më pas realizohen llogaritjet aritmetike për pikat karakteristike që vendosen në fajll të posaçëm CL (Cutter Location). Ky fajll (skedarë) është i papërdorshëm për makinën, për këtë shkak duhet të transformohet në formë të kuptueshme për makinën numerike. Këtë e realizon programi i quajtur postprocesor. Informatat nga postprocesori shkojnë direkt në pajisjen për përpunimin e bartësit të programit.

Aktivitetet që e karakterizojnë programimin gjysmë automatik janë:- analiza e vizatimit të punëtorisë,- verifi kimi i pikës zero të pjesës që punohet, skicimi i sistemit koordinativ dhe

emërtimi i të gjitha elementeve gjeometrike të vizatimit,- vendimi se në cilën makinë do të punohet pjesa,- zgjedhja e nevojshme veglave dhe pajisjeve,- defi nimi i renditjes së operacioneve dhe shtrëngimeve,- përcaktimi i numrit të rrotullimit dhe hapit,- shkrimi i programit zgjedhorë në pajtueshmëri me rregullën e gjuhës,- kontrollimi i programit me simulim dhe përmirësimi nëse është e nevojshme,- postprocesimi i programit për makinën e përcaktuar dhe njësisë drejtuese,- transmetimi i informacioneve në bartësin e programit,


50

- kontrollimi i programit të makinës dhe përmirësimi nëse është e nevojshme,- përpunimi dhe kontrollimi i pjesës së parë të punuar,Përparësitë e këtij programi janë:- kursimi i madh në kohë gjatë shkrimit të pjesës punuese, për shkak se nuk ka

llogaritje për pikat karakteristike në rrugën e veglës,- gjuha që shfrytëzohet është e thjeshtë, e përbërë nga konceptet dhe termet

afër me teknologjinë e përpunimit të metaleve, që lehtë mbahen mend,- gabimet e mundshme sillen në minimum,- është i mundur simulimi i lëvizjeve të veglës, e me atë edhe korrigjimi dhe

optimalizimi i punës në makinë.

6.3. CAD – CAM SISTEMI PËR PROGRAMIM

Zhvillimi i harduerit dhe softuerit në kompjuterët në lëmin e grafi kës kompjuterike, mundëson përparim të rëndësishëm në programimin e makinave me drejtim numerik. Prej viteve të tetëdhjetave të shekullit të kaluar e deri më sot për këtë qëllim shfrytëzohen sis-temet CAD – CAM (Computer Aided Desing – Computer Aided Manifakturing), gjegjësisht projektimi i mbështetur me kompjuter – prodhimi i mbështetur me kompjuter.

Përparësia kryesore gjatë shfrytëzimit të këtyre sistemeve është koha e shkurtë për përpunim të programit dhe zvogëlimi i mundësisë për gabime gjatë defi nimit të gjeome-trisë. Ky është rezultat për shkak të asaj që tash programuesi – teknologu nuk e defi non gjeometrin e pjesës, por e merr në formë gjeometrike nga konstruktori. Në këto sisteme ekzistojnë datoteka të veglave dhe regjime të punës që sugjerojnë në zgjedhjet e mundsh-me. Sot në botë ekzistojnë disa sisteme të tilla: IDEAS, Pro/ENGINEER, CATIA e të tjerë, por puna e cilit do prej tyre bazohet në aktivitete të njëjta dhe atë:

- defi nomi dy dimensional ose modelimi tredimensional i pjesës që puno-het me ndihmën e sistemit CAD ose me marrjen e modelit të gatshëm nga kompjuteri tjetër në DXF (Drawing), EGES (Inicial, Graphic Exchange Format) ose ndonjë format tjetër,

- marrja e modelit matematikorë të pjesës që punohet pre CAD në CAM sis-temin dhe përshtatja eventuale të modelit me mundësitë teknologjike. Në këtë moment kompjuteri e “din” gjeometrinë e pjesës që punohet.

- defi nomi i rrugës së veglës. Ekziston mundësia që kompjuteri të sugjerojë – asistojë gjatë zgjedhjes së subjekteve të caktuara gjeometrike,

- zgjedhja dhe defi nomi i parametrave të veglës ( lloji dhe dimensioni) dhe re-gjimi i punës (numri i rrotullimit, hapit). Këtu ekziston mundësia që kompju-teri të sugjeroj – asistoj,

- zgjedhja e metodës së prerjes (konturale, e ashpër, e imtë ….),- simulimi i lëvizjeve të veglës për shkak të kontrollit,- përmirësimi – fshirja e sekuencave të caktuara. Në këtë moment kompjuteri

ka formuar CL (cutter location) fajll,- postprocesimi (përshtatja e makinës konkrete në të cilën do të prodhohet

pjesa),


51

- transmetimi i programit në njësinë drejtuese të makinës (me ndihmën e rrje-tave komunikuese),

- kontrollimi i programit në vetë makinën dhe përmirësimi nëse është e ne-vojshme,

- përpunimi dhe kontrollimi i pjesës së parë të punuar.

Si mangësi i këtij lloji të programimit është nevoja e pajisjeve të shtrenjta kompjute-rike dhe paketës përkatëse programore. Për këtë shkak gjatë zgjedhjes së CAD-CAM siste-mit për programim duhet pasur parasysh për nevojat reale dhe arsyetimit ekonomik nga aplikimi i këtij sistemi.


1. Çka paraqet programimi i makinave me drejtim numerik?2. Defi noni informatat punese të nevojshme për programim.3. Cilat janë karakteristikat e programimit me dorë?4. Numëroni përparësitë e programimit automatik.

53

7.1. FUNKSIONET KRYESORE

Me funksion nënkuptohet urdhër me të cilën i komunikohet njësisë drejtuese të lëvizjes së bartësit të veglës si dhe urdhëratë e tjerë me të cilët mundësohet përpunimi i pjesës punuese. Funksionet mund të ndahen si kryesorë që kanë shenjën G dhe ndihmës që kanë shenjën M.

Funksionet kryesore i defi nojnë kushtet e lëvizjeve, gjegjësisht kushtet e punës. Këto e përbëjnë pjesën gjeometrike të programit dhe defi nohen me adresën G dhe numër dys-hifrorë.

Funksionet kryesore saktë janë të defi nuar në katalogët përkatëse dhe udhëzim për operim me llojin përkatës të CNC makinës.

Funksionet kryesore sipas qëllimit të vetë mund të jenë:- funksionet për defi nimin e sistemit për programim,- funksionet për vendosjen e lidhjes ndërmjet sistemit koordinativ të makinës dhe

sistemit koordinativ të sistemit në pjesën që punohet,- funksionet për defi nimin e modit të zhvendosjes,- funksionet për defi nimin e mënyrës së lëvizjes dhe- funksionet tjera.

Në tabelën vijuese do të paraqiten funksionet kryesore dhe rëndësia e tyre që apliko-hen për programim të tornoja me drejtim numerik EMCO COMPACT 5 CNC.

7. PROGRAMIMI I TORNOS ME

DREJTIM NUMERIK


54

LISTA E FUNKSIONEVE KRYESORE – G TE TORNO ME DN EMCO COMPACT 5 CNC

Funksioni Rëndësia Formati

G00 Pozicionimi me hap të shpejtë N… / G00 / X… / Z…G01 Lëvizja drejtvizore me hap punues N… / G01 / X… / Z… / F…

G02 Lëvizja rrethore në kahje të kundërt me akrepat e orës N… / G02 / X… / Z… / F…

G03 Lëvizja rrethore në kahje të akrepat e orës N… / G03 / X… / Z… / F…

G04 Mbajtje kohore N… / G04 / X…G21 Hap i zbrazët (bosh) N… / G21G25 Thirrja e programit N… / G25 / L…G27 Kërcimi i bllokut N… / G27 / L…G33 Hapja e fi letës N… / G33 / Z… / K…G64 Shkyçja e motorit me hap nga tensioni N… / G64G65 Puna me shirit magnetik N… / G65G66 Kyçja e RS232 për punë me kompjuter N… / G66G73 Cikli i shpimit me ndërprerje N… / G73 / Z…G78 Cikli e hapjes së fi letës N… /G78/X…/Z…/K…/H…G81 Cikli i shpimit N… / G81 / Z…G82 Cikli i shpimit me mbajtje kohore N… / G82 / Z…G83 Cikli i shpimit të thellë N… / G83 / Z…G84 Cikli i tornimit gjatësorë N… / G84/X…/Z…/F…/H...G85 Cikli i alezimit N… / G85 / Z…G86 Cikli i përpunimit të kanalit N… / G86/X…/Z…/F…/H...G88 Cikli i tornimit tërthorë N… / G88/X…/Z…/F…/H...G89 Cikli i alezimit me ndalje N… / G89 / Z…G90 Programimi në sistemin absolut N… / G90G91 Programimi në sistemin relativ N… / G91

G92 Vendosja e lidhjes ndërmjet veglës dhe pjesës N… / G92 / X… / Z…

G94 Zhvendosja e shprehur në mm/min N… / G94G95 Zhvendosja e shprehur në mm/rrot N… / G95


55

7.1.1. FUNKSIONET PËR DEFINIMIN E SISTEMIT PËR PROGRAMIM

Në grupin e parë të funksioneve kryesore bien funksionet që vendosin lidhje ndërmjet sistemit koordinativ që do të jetë i dhënë dhe sistemit matës në të cilën do të punohet.

7.1.1.1. G 90 – funksioni për punë në sistemin absolut

Formati i këtij funksioni është: N/G90

Ky programim është më së shumti prezent për shkak se llogaritet si më i përshtatshëm gjatë paraqitjes së dimensioneve.

Gjatë programimit në sistemin absolut të gjitha pozitat të majës së thikës jepen në raport me një pikë të pandryshueshme, ku ajo pikë është fi llimi koordinativ. Fillimi koor-dinativ është i vendosur në pikën zero të pjesës që punohet (W), që është i vendosur në qendrën e sipërfaqes së përparme ballore të pjesës që punohet.

7.1.1.2. G 91 – Funksioni për punë në sistemin relativ (inkremental)


Funksioni G91 ka përparësi të mëdha gjatë shfrytëzimit të nënprogrameve. Me kyçjen të makinës, njësia drejtuese është e përgatitur të pranoj të dhëna në sistemin relativ, që shihet në monitorin sipas shenjës INCR. Funksioni G91 vlen deri sa nuk zëvendësohet me funksionin G90.

7.1.2. G 92 – Funksioni për vendosjen e lidhjes

ndërmjet veglës dhe pjesës që punohet

Te makinat numerike prodhuese është i ndërtuar sistemi matës me të cilën është i defi nuar pika referente në raport me të cilën mikroprocesori e llogarit lëvizjen e veglës. Kjo pikë ngel në memorien edhe kur makina do të shkyçet. Te tornoja EMCO COMPACT 5 CNC nuk është i ndërtuar sistemi i tillë matës, dhe sipas kësaj gjatë programimit të njësisë drejtuese duhet të kumtoj të dhënën për pikën zero të pjesës që punohet (W) dhe pikës fi llestare të veglës (B). Lidhja ndërmjet këtyre dy pikave e vendos lidhjen ndërmjet pjesës që punohet dhe veglës, kurse mundësohet me aplikimin e funksionit G92. Funksioni G92 çdo herë shkruhet në reshtin e parë të programit. Ky nuk është funksion aktiv por vetëm e tregon pozitën e pikës fi llestare (B) në raport me pikën zero të pjesës që punohet (W). Me futjen e G92 makina është e përgatitur të punoj në sistemin absolut që në monitor do të shohim me paraqitjen e shenjës ABS.

Formati i këtij funksioni është: N/G92/X/Z

X, Z – koordinatat në pikën fi llestare në raport me pikën fi llestare në 1/100 mm

Me rëndësi është të përmendet që koordinata X në sistemin absolut çdo herë është dhënë me vlerën e diametrit në të cilën gjendet maja e thikës. Vlerat futen në të qindës pjesë të milimetrit.


56

Më së shpeshti (me marrëveshje) pikën fi llestare të veglës e vendosim në distancën prej 5 mm nga tehu (skaji) ballorë periferik në raport të aksit x dhe z.

Nëse me programin është paraparë rrafshimi ballorë, atëherë pozita e pikës fi llestare jepet ashtu që parashihet shtesë për rrafshimin prej 1 mm.

Fig.7.1. Pozita e pikës fi llestare të veglës

Shembull: Për d = 30 mm

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K) H

00 92 4000 500 01 … … … … …

Vërejtje

B – pika fi llestare

7.1.3. FUNKSIONI PËR DEFINIMIN E MODIT TË ZHVENDOSJES

7.1.3.1. G94 – programimi i zhvendosjes në mm/min

Nëse dëshirojmë që zhvendosja e veglës të jetë e shprehur në mm/min e shfrytëzojmë funksionin G 94.

Mundësitë e dhënies:

- metrik (mm/min) 2 – 499 (mm/min)- col 1/10 (inch/min) 0,2 – 19,9 (inch/min)


Me kyçjen e tornos njësia drejtuese është e përgatitur të pranoj zhvendosjen në mm/min, dhe sipas kësaj nëse dëshirojmë të punojmë me zhvendosje në mm/min nuk është patjetër të japim funksionin G 94.

7.1.3.2. G95 – programimi i zhvendosjes në mm/rrot

Nëse dëshirojmë që zhvendosja të jetë e programuar në mm/rrot duhet ta paraqesim funksionin G95, për shkak se me kyçjen e makinës, ajo është e përgatitur të pranoj zhven-dosjen në mm/min.


57

Mundësitë e dhënies:- metrik 1/1000 (mm/rrot) 0.002 – 0.4999 (mm/min)- col 1/10000 (inch/min) 0,0002 – 0.199 (inch/min)


Gjatë programimit mund të realizohet dhënia e kombinuar e funksioneve G 94 dhe G 95.

7.1.4. FUNKSIONI PËR DEFINIMIN E MËNYRËS SË LËVIZJES

Me këtë funksion defi nohet mënyra e lëvizjes (zhvendosjes) së veglës. Vegla mund të lëviz me hap të shpejtë, kur nuk është në kapje (kontakt) me pjesën që punohet ose me hapin punues, kur është në kontakt me pjesën. Me hap punues lëvizja mund të realizohet në mënyrë drejtvizore ose harkore.

Zgjedhja e mënyrës së lëvizjes varet nga konfi guracioni i pjesës që punohet, zgjedhjes dhe dimensioneve të veglës, shtesat për përpunim, si dhe kanalet (ulluqet) për shkurtim dhe thjeshtësim të programit.

Zgjedhja e funksionit që jep rezultate më të mira do të mësohet vetëm nëpërmjet përpunimit të programit dhe realizimit praktik të tij.

7.1.4.1. G 00 - funksioni për lëvizje me hap të shpejtë (pozicionimi)

Pozicionimi paraqet zhvendosjen e veglës me hap të shpejtë, nga pozita momentale në ndonjë pozitë tjetër të defi nuar me koordinatat x dhe z. Më së shumti ajo është afrim i shpejtë i veglës nga pika fi llestare në pozitë që është e larguar 1 – 2 mm nga skaji ballorë i pjesës që punohet ose kthimi i veglës pas përpunimit në pikën fi llestare. Lëvizja realizohet me shpejtësi konstante prej 700 mm/min.

Formati i këtij funksioni është: N…/G00 / X /…/Z...

Lëvizja mund të realizohet në tre mënyra:

- lëvizje sipas aksit X N.../G00 / X //Z-e pandryshueshme- lëvizje sipas aksit Z N.../G00 / X-e pandryshueshme /Z- lëvizje e njëkohshme sipas aksit X dhe Z N.../G00 / X // Z

Shembull: Të formohet programi për pozicionimin e veglës sipas fi gurës:

Fig.7.2. Pozicionimi i veglës


58

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 4200 500

01 MO3 02 00 3200 100

03 … … …

INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 4200 500

01 MO3 02 00 - 500 - 400

03 … … …

Vërejtje

Vërejtje



Kyçja automatike e boshtit punues


Pozicionimi

Pozicionimi

7.1.4.2. G 01 – Funksioni për lëvizje drejtvizore me hap punues

(interpolimi linear)

Ky funksion që shfrytëzohet gjatë hapit punues të bartësit të veglës, gjegjësisht kur vegla është në kontakt me pjesën punuese. Shpejtësia me të cilën do të lëvizë bartësi i veglës varet nga zhvendosjes së zgjedhur, që mund të jetë prej 2 – 499 mm/min ose 0.002 – 0.499 mm/rrot.

Gjatë drejtimit me dorë madhësia e zhvendosjes rregullohet me potenciometër, kur-se gjatë drejtimit automatik programohet dhe futet nën kolonën F.

Nëse në program më parë nuk është futur funksioni G94 ose G95 zhvendosja do të shprehet në mm/min.

Me funksionin G 01 mund të paraqiten këto kontakte (kapje) teknologjike:- tornim gjatësorë i jashtëm dhe i brendshëm- tornim tërthorë i jashtëm dhe i brendshëm- tornim konik i jashtëm dhe i brendshëm- tornim përfundimtarë i jashtëm dhe i brendshëm

Fig.7.3. Shembull për aplikimin e funksionit G 01


59

Formati i funksionit do të shihet kështu: N/G01 / X…/ Z…/ F…

Zhvendosjen e japim në varshmëri të materialit që punohet, thellësinë e prerjes, ve-glën dhe llojin e lëvizjes (gjatësore, tërthor ose të kombinuar).

Shembull: Në pjesën e punuar më parë, si në fi gurë, të realizohet tornimi sipas di-mensioneve të vizatimit

Fig.7.4. Pjesa e gatshme Fig.7.5. Rruga e veglës

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 4500 500

01 M03 02 00 3300 100

03 01 3300 - 2800 100

04 01 3700 - 2800 60

05 00 4500 500

06 M30 INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 4500 500

01 M03

02 91 03 00 - 600 - 400

04 01 00 - 2900 100

05 01 200 00 60

06 00 400 3300

07 90

08 M30

Vërejtje

Vërejtje





1 - Pozicionimi

2 – Hapi punues

3 – Hapi punues

B – Kthimi i pikës fi llestare

Kthimi në sistemin absolut

Lajmërimi i sistemit relativ

B – Kthimi i pikës fi llestare

3 – Hapi punues

2 – Hapi punues

1 - Pozicionimi

Përfundimi i programit



60

Kur punohet në sistemin relativ mund të bëhet kontrolli ashtu që mblidhen vlerat e funksioneve aktive nën kolonën X dhe Z. Nëse kemi punuar me rregull shuma duhet të jetë e barabartë me zero.

Te tornot klasike me komandë të dorës, për përpunimin konik patjetër bartësi i veglës të rrotullohet për gjysmën e këndit të konit.

Te tornot me drejtim numerik nuk ka nevojë për rrotullim të bartësit të veglës për shkak se njësia drejtuese bënë përputhjen e lëvizjes tërthore dhe gjatësore që njëkohësisht e mundësojnë motorët me hap. Kështu është mundësuar lëvizja e majës së thikës nëpër dia-gonale, e kjo mundëson përpunim direkt të formës konike pa rrotullim të bartësit të veglës.

Fig.7.6. Përpunimi i formës konike në torno universale

Fig.7.7. Përpunimi i formës konike në torno me DN

Shembull: Në pjesën e punuar më parë, si në fi gurë, të realizohet tornimi përfun-dimtarë sipas dimensioneve të vizatimit.


ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 5000 500

01 M03

02 00 2100 100

03 01 2100 00 80

04 01 3300 - 2250 80

05 01 3300 - 4400 100

06 01 4200 - 4400 60

07 00 5000 4400

08 00 5000 500

09 M30

Vërejtje



1 - Pozicionimi

2 – Hapi punues

3 – Hapi punues, përpunimi konik

4 – Hapi punues, tornim gjatësorë

5 - Hapi punues, tornim tërthorë

6 – hap i zbrazët (bosh)

B – kthimi në pikën fi llestare



61

INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 5000 500

01 M03 02 91

03 00 - 1450 - 400

04 01 00 - 100 80

05 01 600 - 2250 80

06 01 00 - 2150 100

07 01 450 00 60

08 00 400 00

09 00 00 4900

10 90

11 M30

Vërejtje




1 - Pozicionimi

2 – Hapi punues


4 – Hapi punues, tornim gjatësorë

5 - Hapi punues, tornim tërthorë

6 – hap i zbrazët (bosh)



B – Kthimi në pikën fi llestare

Më së shpeshti këndi i konicitetit është më i madh dhe nuk mund të punohet përnjëherë, për shkak se do të kishte ashkël shumë të madhe. Për këtë shkak përpunimi konik punohet ashtu që bëhet përpunimi me afrim deri te koniciteti me mbetje të shtresës prej 0.5 mm për përpunim.

Më pas fi tohet sipërfaqe e shkallëzuar që duhet të rrafshohet me përpunimin e pastër.Kjo mënyrë e programimit është e përbërë dhe kërkon që pjesa të jetë e vizatuar në

fl etë milimetrike në përpjesë 1:1, që të mund të lexojmë pozicionet e majës së thikës.

Shembull: Është e nevojshme të punohet koni prej 20 në 30 në gjatësinë 15. Thellësinë e prerjes prej 15 mm, e ndajmë në tre kalime prej 1.5 mm, e më pas punojmë sipas konturës së kërkuar. Veprimi është paraqitur me rrugën e veglës në fi g.7.9.



62

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 4000 500

01 M03 02 00 2700 100

03 01 2700 - 1000 100

04 00 3000 - 1000

05 00 3000 100

06 00 2400 100

07 01 2400 - 600 100

08 00 2700 - 600

09 00 2700 100

10 00 2100 100

11 01 2100 - 100 100

12 00 2400 - 100 13 00 2400 100 14 00 2000 100

15 01 2000 00 80

16 01 3000 - 1500 80

17 00 4000 - 1500

18 00 4000 500

19 M30 INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 4000 500

01 M03 02 91

03 00 - 650 - 400

04 01 00 - 1100 100

05 00 150 00

06 00 00 1100

07 00 - 150 00

08 01 00 - 700 100

09 00 150 00

10 00 00 700

11 00 - 150 00

12 01 00 - 200 100

13 00 150 00

Vërejtje



1 - Pozicionimi

2 – Hapi punues

3 – Hapi i zbrazët (bosh)

4 - Hapi i zbrazët (bosh)

5 - Hapi i zbrazët, pozicionimi

6 - Hapi punues




9- Hapi punues



11 – Hapi i zbrazët, pozicionimi

12 – Hapi punues


14 – Hapi i zbrazët, pozicionimi



Vërejtje

B – Pika fi llestare



1 - Pozicionimi

2 – Hapi punues




6 - Hapi punues




9- Hapi punues



63

14 00 00 200

15 00 - 50 00

16 01 00 - 100 80

17 01 500 - 1500 80

18 00 500 00

19 00 00 2000

20 90

21 M30


11- Hapi i zbrazët, pozicionimi

12 - Hapi punues


14- Hapi i zbrazët (bosh)




Me shembullin vijues do të shohim si veprimi është më i thjeshtë dhe nuk kërkon llogaritje të koordinatave të pozicioneve të majës së thikës, ose aplikimi i letrës milimetrike.

Fig.7.10 Rruga e veglës

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 4000 500

01 M03 02 00 2700 100

03 01 3000 - 1450 80

05 00 3000 100

06 00 2400 100

07 01 3000 - 1450 80

08 00 3000 100

10 00 2100 100

11 01 3000 - 1450 80

12 00 3000 100

14 00 2000 100

15 01 2000 00 80

16 01 3000 - 1500 80

17 00 4000 - 1500

18 00 4000 500

19 M30

Vërejtje

B – Pika fi llestare


1 - Pozicionimi

2 – Hapi punues



2 – Hapi punues



2 – Hapi punues



7- Hapi punues

8 - Hapi punues, përpunimi konik





64

Detyra për ushtrime:

Në pjesën më parë të punuar si në fi gurë, të realizohet tornimi përfundimtarë sipas dimensioneve të tabelës. Detyra mund të punohet në grupe.

d1 d2 d3 l1 l2 I 40 30 25 42,5 21 II III IV V VI

7.1.4.3. FUNKSIONET PËR LËVIZJE RRETHORE

Me tornot me drejtim numerik mundësohet punimi i rrumbullakimeve dhe rezeve të kalimit prej një diametri në diametër tjetër me lëvizje rrethore (harkore) të veglës. Lëvizja rrethore mund të realizohet në dy mënyra të defi nuara me funksione të posaçme.

- lëvizje rrethore në kahje të akrepave të orës (G03)- lëvizje rrethore në kahje të kundërt të akrepave të orës (G02)

Gjatë defi nimit të funksioneve për lëvizje rrethore duhet pasur parasysh si në vijim:

- rezën e harkut mund të jetë prej 0.01 deri 99.99 mm me hap prej 0.01 mm,- me këto funksione programohet harku prej 900 dhe ai patjetër të fi llojë dhe të për-

fundojë në akset e sistemit koordinativ- nëse programohet harku i ndryshueshëm prej 900 duhet të jepet funksioni ndihmës

M 99 me të cilën defi nohet harku (funksioni M 99 do të shqyrtohet më hollësisht)- harku më i madh mund të jetë 900, kurse më i vogli 10.

7.1.4.3.1. G03 – lëvizja rrethore në kahje të akrepave të orës

Formati i funksionit është: N…/G03/X…/Z…/F…

Koordinatat X dhe Z janë koordinata në pikën përfundimtare të harkut të shprehur në 1/100 mm. Më parë vegla duhet të sjellet në pikën fi llestare të harkut.

Për përpunimin normal të rezës së rrumbullakimit pjesën punuese duhet më parë të jetë e punuar, ashtu që thellësia e prerjes së rezes të mos jetë më e madhe nga vlera maksima-le e lejuar. Shtesa e përpunimit gjatë daljes së thikës nuk duhet të jetë më e madhe se 0.3 mm.

N G X Z F H 00 91 01 03 -1000 1000 80 02 03 1000 1000 80

Vërejtje

Harku 2

Harku 1


65

Me G 03 mund të realizohen dy mënyra të lëvizjes që janë paraqitur në fi gurë:

Fig.7.11. Mënyra e lëvizjes së veglës me G03

Shembull: Pjesa e treguar në fi gurë të punohet sipas konturës duke shfrytëzuar funksionet e paraqitura deri tani dhe funksionin G03.

Fig.7.13. Rruga e veglësFig.7.12. Pjesa e gatshme

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 5000 500

01 M03 02 00 2300 100

03 01 2300 00 80

04 01 2500 - 100 80 05 01 2500 - 2300 100

06 03 3500 - 2800 80

07 01 3500 - 5200 100

08 01 4200 - 5200 60

09 00 5000 - 5200

10 00 5000 500

11 M30

Vërejtje

B – pika fi llestare e veglës


1 - Pozicionimi

2 – Afrimi i pjesës

3 - Pjerrtësimi 1/450

4 – Tornimi gjatësorë

5 – Punimi i harkut

6 - Tornimi gjatësorë

7 – Tornimi tërthorë





66

INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 5000 500

01 M03 02 91

03 00 -1350 -400

04 01 00 -100 80

05 01 100 -100 80 06 01 00 -2200 100

07 03 500 -500 80

08 01 00 -2400 100

09 01 350 00 60

10 00 400 00

11 00 00 5700

12 90

13 M30

Vërejtje




1 - Pozicionimi

2 – Afrimi i pjesës

3 - Pjerrtësimi 1/45o


5 – Punimi i harkut







7.1.4.3.2. G02 – Lëvizja rrethore me kahje të kundërt të akrepave të orës

Edhe ky funksion mund të shfrytëzohet në dy mënyra, kur punojmë prej diametrit më të vogël kah diametri më i madh ose e kundërta nga diametri më i madh kah diametri më i vogël.

Fig.7.14. Mënyra e lëvizjes së veglës me G02

Formati i funksionit është si në vijim: N…/G02/X…/Z…/F…

N G X Z F H 00 91 01 02 -1000 1000 80 02 02 1000 - 1000 80

Vërejtje

Harku 2

Harku 1


67

Shembull 1: Pjesa e paraqitur në fi gurë të punohet sipas konturës duke shfrytëzuar deri tash funksionet e paraqitura dhe funksionin G02.


ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 4800 500

01 M03 02 00 2000 100

03 01 2000 - 2200 100

04 02 2800 - 2600 80

05 01 2800 - 4350 100

06 01 4000 - 4350 60

07 00 4800 - 4350

08 00 4800 500

09 M30

INCR

N G (M)

X (I)

Z K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 4800 500

01 03 02 01

03 00 - 1400 - 400

04 01 00 - 2300 100

05 02 400 - 400 80

06 01 00 - 1750 100

07 01 600 00 60

08 00 400 00

09 00 00 4850

10 90

11 M30

Vërejtje

B – pika fi llestare e pikës


1 - Pozicionimi


3 – Përpunimi konik



6 – Hapi zbrazët (bosh)



Vërejtje

B – pika fi llestare e pikës



1 - Pozicionimi


3 – Përpunimi konik



6 – Hapi zbrazët (bosh)





68

Shembulli 2: Të përgatitet programi për përpunim të pjesës së paraqitur në fi gurë.

Pjesa e gatshme Rruga e veglës

Pikat karakteristike të rrugës së veglës

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 5000 500

01 M03 02 00 4000 100

03 84 3400 - 3400 100 100

04 00 3800 - 3300

05 01 3800 - 3400 100

06 02 4000 - 3500 80

07 00 4000 - 3300

08 00 3600 - 3300

09 01 3600 - 3400 100

10 02 4000 - 3600 80

11 00 4000 - 3300

12 01 3400 - 3300 80

13 01 3400 - 3400 100

14 02 4000 - 3700 80 15 00 4000 100

16 00 3000 100

17 01 3000 00 100

Vërejtje



1 - Pozicionimi

- Cikli për tornim gjatësorë

2 - Pozicionimi


4 – Përpunimi i harkut R1

5 – Kthim

6 – Pozicionimi


8 – Përpunimi i harkut R2

9 - Kthim

10 - Pozicionimi


12 - Përpunimi i harkut R3

13 - Kthim

14 - Pozicionimi

15 – Tornim gjatësorë


69

18 01 3200 - 100 80 19 01 3200 - 3400 100

20 02 4000 - 3800 80

21 00 4200 - 3800

22 00 5000 - 3800

23 00 5000 500

24 M30

16 – Pjerrtësimi 1/45

17 - Përpunimi gjatësorë

18 - Përpunimi i harkut R4

19 - Largimi nga pjesa

20 – Zhvendosja deri te lartësia e pikës fi llestare



7.1.4.3.3. M 99 – Funksioni ndihmës për lëvizje rrethore

Me ndihmën e funksionit G02 dhe G03 mundësohet lëvizja rrethore e veglës vetëm për 1/4 e rrethit. Shpesh herë ndodh që të ketë nevojë nga realizimin e harkut më të vogël se 900. Në atë rast përveç funksioneve G02 dhe G03 shfrytëzohet edhe funksioni ndihmës M99.

Formati i këtij funksioni është: N…/ M99 / I…/ K…

I [1/100mm] – Parametri i interpolimit rrethorë, paraqet distancën në raport me aksin – x nga pika fi llestare e harkut deri te qendra e rrethit që i takon harku i dhënë.

K [1/100mm] – Parametri e interpolimit rrethor paraqet distancën në raport me aksin – y nga pika fi llestare e harkut deri te qendra e rrethit që i takon harku i dhënë.

Parametrat I dhe K kanë çdo herë vlerë pozitive dhe shprehen në sistemin relativ që nuk është patjetër më parë të paraqitet.

Gjatë programimit me funksionin M99 duhet të parashikohen dy rreshta në program. Rreshti i parë parashihet për defi nimin e lëvizjes rrethore të veglës (G02 ose G03), ku me X dhe Z janë dhënë koordinatat e pikës së fundit të harkut, kurse reshtin e dytë e defi non funksioni M99 ku janë dhënë parametrat I dhe K.

Shembull: Programi për lëvizje nga pozita A deri te pozita B është:

N… /G02 / X1…/ Z1…/ F…N…/ M99 / I…/ K…

X1, Z1 – koordinatat e pikës së fundme BI, K – parametrat e lëvizjes rrethore

Fig.7.17. Parametrat e interpolimit rrethorë

Nëse gjatë përpunimit të harkut kalohet prej njërit në tjetrin kuadrat atëherë parashi-het funksion i dyfi shtë, ku njëri funksion e paraqet lëvizjen nga pika fi llestare deri te aksi, kurse funksioni i dytë e paraqet harkun nga aksi deri te pika e fundit të lëvizjes.


70

Programi do të ishte:

N…/ G02 / X1…/ Z1…/ F…N…/ M99 / I1…/ K1…N…/ G02 / X2…/ Z2…/ F…N…/ M99 / I2…/ K2…

Fig.7.18. Parametrat e interpolimit rrethorë të harkut në të dy kuadrate

X1, Z1 – koordinatat në pikën BX2, Z2 - koordinatat në pikën CI1, K1 – parametrat e interpolimit rrethorë në pikën A në raport me qendrën OI2, K2 – parametrat e interpolimit rrethorë në pikën B në raport me qendrën O

Parametri I2 është i barabartë me rezen e rrethit, kurse K2 është i barabartë me zero, për shkak se pika B mbështetet në aksin X, gjegjësisht nuk ka distancë (largësi) në raport me Z.

Shembull: Të formohet programi për përpunimin e pjesës nëpër konturën duke shfrytëzuar funksionet ndihmëse M99.

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 4000 500

01 M03 02 00 1800 100

03 01 1800 - 642 100

04 02 3000 - 1950 80

05 М99 I 1400 K 00

06 00 4000 500

07 M30

Vërejtje



М1 - Pozicionimi

М2 – Tornimi gjatësorë

М3 – Përpunimi i harkut

Funksionet ndihmëse




71

Detyra për ushtrime: Pjesa e paraqitur në fi gurë të punohet sipas konturës duke shfry-tëzuar funksionet e deritashme të punuara

d d1 d2 l l1 l2 I 35 30 25 22 34 46.5 II III IV V VI

7.1.4.4. G33 – Funksioni për hapje të fi letës

Në tornon me drejtim numerik mund të realizohet hapja (prerja) e fi letës së jashtme dhe të brendshme, si fi letë e djathtë dhe e majtë.

Gjatë përpunimit të fi letës ekzistojnë dy kufi zime që janë hapi i fi letës dhe numri i rrotullimit të boshtit kryesorë:

- hapi i fi letës mund të jetë 0.02 deri 4.99 mm në distancë prej 0.01- numri maksimal i rrotullimit është i kufi zuar dhe zgjidhet nga tabela.

Nëse numri i rrotullimit të boshtit punues është më i madh nuk mund të realizohet sinkronizimi i zhvendosjes së veglës sipas aksit – Z. Në këto raste paraqitet alarmi A06.

Tabela e numrit maksimal të rrotullimit gjatë hapjes së fi letës.

0.02 - 0.5 0.002- 0.02 950 0.5 - 1.0 0.02 - 0.04 500 1.0 - 1.5 0.04 - 0.06 320 1.5 - 2.0 0.04 - 0.08 250 2.0 - 3.0 0.08 - 0.12 170 3.0 - 4.0 0.12 - 0.16 120 4.0 - 4.99 0.16 - 0.199 100

Hapi i fi letës

milimetrik [mm] colla [col]

Numri i rrotullimit(rrot/min)

Numri i nevojshëm i rrotullimit të boshtit punues mundësohet me transmetimin që përbëhet prej tre çifteve të rrotave me rripa që mundësojnë ndryshim të numrit të rrotullimit.

1. Profi li i fi letës

Gjatë punimit të fi letës mund të arrihet profi l i plotë ose i pjesshëm. Për punimin e profi lit të plotë të fi letës shfrytëzohet thikë kalibruese, që është e pakënaqshme për shkak të harxhimit të veglës dhe mprehjes së shpeshtë për arritjen e profi lit të saktë. Për këtë shkak fi leta punohet me profi l të pjesshëm, që ka përparësi për shkak se me një pllakë


72

të veglës mund të punohen më shumë fi leta të ndryshme. Mangësi gjatë këtij përpunimi është ajo që rezja e fi letës nuk është standarde.

Fig.7.19. Profi li i plotë i fi letës Fig.7.20. Profi l i pjesshëm i fi letës

Pllaka me të cilën punohet fi leta është e përforcuar në mbajtës që vendoset në bartë-sin e veglës. Për punimin e fi letës në torno, është e nevojshme të dihet thellësia e fi letës ,,h3”, që llogaritet me shprehjen:

3h = 2

3dd d ,

Ku sipas ISO standardit:d – diametri nominal i fi letësd3 – diametri i bërthamës së fi letës

Buloni

Dado

Fig.7.21. Parametrat e lidhjes fi letore

Te tornoja EMCO COMPACT 5 CNC shfrytëzohet pllaka me reze në maje prej 0,4 mm. Thellësia e fi letës së punuar është diç më i madh prej thellësisë e fi letës të punuar me vegël standarde me reze në maje të thikës që i përgjigjet për fi letën e caktuar.

Përcaktimi i h3 sipas ISO standardit dhe gjatë përdorimit të pllakës me reze r=0,4 mm paraqitet sipas tabelës së dhënë:


73

0,5 0,307 0.337 0,6 0,368 0,415 0,7 0,429 0,490 0,75 0,460 0,520 0,8 0,491 0,551 1,0 0,613 0,717 1,25 0,767 0,907 1,5 0,920 1,100

Hapi i fi letësp [mm]

h3 [mm] sipas ISO standardit

Hapi i fi letësp [mm]

2. Funksioni për përpunimin e fi letës

Formati i fi letës për përpunimin e fi letës është si vijon:

N/ G33 / Z/ K

Gjatë përdorimit të këtij funksioni nuk jepen vlerat e koordinatës X, për shkak se maja e thikës më parë sillet në pozitën në të cilën fi llon hapja (prerja). Koordinata Z paraqet gjatësinë e fi letës së zmadhuar për 2 mm për shkak të distancës siguruese gjatë hyrjes dhe daljes së veglës gjatë kontaktit (përfshirjes). Madhësia K paraqet hapin e fi letës dhe futet nën kolonën në F.

Gjatë përdorimit të këtij funksioni rreptësishtë duhet të pasur parasysh në numrin e rrotullimit të lëvizjes kryesore që të jetë në përputhshmëri me hapin e fi letës. Për shkak se përpunimi i mëparshëm realizohet me numër shumë të madh të rrotullimit të boshtit punues, para aplikimit të funksionit për hapje të fi letës duhet të programohet ndërprerja e programit dhe shkyçja e boshtit punues. Gjatë kohës së kësaj ndërprerje (ndalje) realizohet ndryshim i numrit të rrotullimit në domenin e rrotullimit në përputhje me hapin e fi letës, e më pas kalohet në hapjen (prerjen) e fi letës.

Ndërprerja e programit realizohet me ndihmën e funksionit M00, kurse ndërprerja e boshtit punues me M05. Pas realizimit të ndryshimit të numrit të rrotullimit programi vazhdon me shtypjen e butonit (pullës) START.

Shembull: Të punohet fi leta M20x1,5 sipas vizatimit.

Të dhënat e nevojshme për defi nimin e programit:

d = 20 mm – diametri nominal= 600 - këndi i profi litp = 1,5 mm – hapi i fi letësh3 = 1,1 mm – thellësia e fi letës


74

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

...

06 00 2020 100

07 М05

08 М00

09 М03

10 00 1780 100

11 33 - 2300 К150

12 00 2020 - 2300

13 00 2020 100

Vërejtje

Ky lloj i programimit është joracional dhe nuk rekomandohet për shkak se për një kalim janë të nevojshëm katër rreshta. Për shkak se fi leta punohet me më shumë kalime rekomandohet të shfrytëzohet cikli i prerjes së fi letës (G78).

7.1.5. CIKLET STANDARDE PËR PËRPUNIM NË TORNO

7.1.5.1. G84 – CIKLI PËR TORNIM GJATËSORË

Në procesin e tornimit gjatësorë shpesh herë ndodh punimi të realizohet me më shumë kalime. Për çdo kalim duhet të jepet zhvendosja për shkak të përfshirjes së thellësisë maksimale të kalimit, tornim gjatësorë deri te gjatësia e kërkuar, kthimi tërthorë për thellë-sinë e dhënë dhe kthim në pikën fi llestare për shkak të marrjes së kalimit të ri. Për çdo ka-lim në program na janë të nevojshëm katër rreshta (dy lëvizje me hap punues G01 dhe dy lëvizje me hap të zbrazët (bosh G00).

Me aplikimin e ciklit G84 shumë zvogëlohet numri i rreshtave në program dhe lehtësohet programimi, posaçërisht gjatë tornimit gjatësorë me shumë kalime.

Forma e ciklit është: N…/ G84 /X…/ Z…/ F…/ H…

X – thellësia e përgjithshme e prerjesZ – gjatësia e tornimitZ – zhvendosjaH – thellësia e një kalimi


75

Koordinatat X dhe Z janë koordinatat e pikës diagonale në raport me pikën fi llestare të ciklit. Karakteristikë për çdo cikël është ajo që vegla çdo herë kthehet në pikën fi llestare.

Gjatë përdorimit të ciklit G84 ekzistojnë katër mundësi, që janë paraqitur në fi gurat:

Fig.7.22. Mundësitë e ciklit për tornim gjatësorë

Hap i zbrazët (bosh)Hapi punues


Fig.7.23. Tornim gjatësorë i jashtëm prej anës së djathtë në të majtë

Fig.7.24. Tornim gjatësorë i jashtëm prej anës së majtë në të djathtë



Fig.7.25. Tornim gjatësorë i vrimave cilindrike prej anës së djathtë në të majtë

Fig.7.26. Tornim gjatësorë i vrimave cilindrike prej anës së majtë në të djathtë

Tornimi gjatësorë i vrimave cilindrike prej anës së majtë në të djathtë është shembull shumë specifi k dhe rrallë herë aplikohet.


76

Shembull: Pjesa e treguar në fi gurë të punohet me aplikimin e ciklit për tornim gjatësorë.

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 4000 500

01 M03 02 00 3000 100

03 84 2400 - 4000 100 100

04 00 2400 100

05 84 2000 - 2200 100 100

06 00 4000 500

07 M30

INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 4000 500

01 M03

02 91

03 00 - 500 - 400

04 84 - 300 - 4100 100 100

05 00 - 300 00

06 84 - 200 - 2300 100 100

07 00 800 400

08 90

09 M30

Fig.7.25. Tornim gjatësorë i vrimave cilindrike prej anës së djathtë në të majtë

Fig.7.26. Tornim gjatësorë i vrimave cilindrike prej anës së majtë në të djathtë

Vërejtje



I – pozicionimi për ciklin e parë

Cikli i parë për tornim gjatësorë

II – pozicionimi për ciklin e dytë

Cikli i dytë për tornim gjatësorë



Vërejtje




I – pozicionimi për ciklin e parë

Cikli i parë për tornim gjatësorë

II – pozicionimi për ciklin e dytë

Cikli i dytë për tornim gjatësorë





77

7.1.5.2. CIKLI PËR HAPJE TË FILETËS

Me ciklin G78 mund të punohet fi leta, ashtu që jepet thellësia e përgjithshme prerëse dhe thellësia e një kalimi, kurse njësia drejtuese në mënyrë automatike e ndanë thellësinë e prerjes me thellësinë e një kalimi dhe e llogarit numrin e nevojshëm të kalimeve. Kalimi i fundit është me thellësi të barabartë me mbetjen e ndarjes.

Formati i funksionit: N…/ G78 / X… Z... / K…/ H…

X – thellësia e prerjesZ – gjatësia e fi letës e zmadhuar për 2K – hapi i fi letëH – thellësia e një kalimi

Cikli i fi letës përbëhet prej 4 lëvizjeve të veglës:

1 – hapi i shpejtë – afrimi sipas aksit X deri te thellësia e kërkuar,

2 – hapi punues – hapja e fi letës,3 – hapi i shpejtë – kthimi i veglës në kahje

të aksit +X,4 – hapi i shpejtë – kthimi i veglës në pikën

fi llestare të ciklit.

Fig.7.27. Paraqitjet e mundshme të ciklit për fi letë

Pika fi llestare e ciklit zgjidhet në distancën prej 0,1 mm nga rrafshi e pjesës cilindrike, për shkak se gjatë hapit kthyes të ciklit vegla mund të dëmtoj fi letën.

Fig.7.28. Fileta e jashtme e djathtë Fig.7.29. Fileta e jashtme e majtë


78

Fig.7.30. Fileta e jashtme e djathtë Fig.7.31. Fileta e jashtme e majtë

Shembull: Me aplikimin e ciklit për fi letë të punohet programi për hapjen (prerjen) e fi letë M20x1 e pjesës së paraqitur në fi gurë.

- lartësinë e fi letës (h3), e zgjedhim nga tabela.

h3 = 0.718 = 0.72

Fig.7.32. Përpunimi i fi letës së jashtme

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 3000 500

01 M03 02 00 2020 200

03 78 1856 - 2700 K100 10

04 00 3000 500

05 M30

Vërejtje



Pozicionimi

Cikli për fi letë të djathtë të jashme

Kthimi në pikën fi llestare



79

INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 3000 500

01 M03

02 91

03 00 - 490 - 300

04 78 - 82 - 2900 K100 10 05 00 490 300

06 90

07 M30

Vërejtje




Pozicionimi

Cikli për fi letë të jashtme të djathtë




7.1.5.3. G86 – CIKLI PËR HAPJE TË E KANALIT (ULLUKUT)

Nëse në pjesën duhet të punohet (hapet) kanal (ulluk) që ka gjerësi më të madhe se gjerësia e thikës për kanale, ose thika për prerje, shfrytëzohet cikli për përpunimin e kana-leve.

Formati i ciklit është si në vijim: N/ G86 / X…/ Z/ F/ H

X – thellësia e kanalit, gjegjësisht diametri deri ku duhet të punohet kanali,Z – gjerësia e kanalit,F – zhvendosjaH – gjerësia e thikës për kanale, ose thika për prerje.

Para dhënës së G86 vegla pozicionohet në diametër diç më të madh se diametri i pjesës, kurse sipas aksit-Z në vendin ku fi llon kanali. Programohet kanali, dhe pas përpuni-mit të kanalit, vegla kthehet në pikën fi llestare.

Principi i realizimit të ciklit për kanal:

1. Për shkak se njësia drejtuese “lexon” dy blloqe më parë, vegla nuk do të poziciono-het në gjerësinë e programuar sipas aksit-Z, por do të zhvendoset për gjerësinë e thikës që në cikël është dhënë me parametrin H.

2. Pas pozicionimit të veglës fi llon punimi i ciklit për përpunimin e kanalit sipas kësaj renditje:

- me hap punues thika depërton deri te thellësia e kërkuar X,- me hap të shpejtë kthehet në pozitën fi llestare,- me hap të shpejtë zhvendoset për vlerën më të vogël për 0.5 mm se gjerësia e

thikës, që të ketë përputhje dhe të mos ngelë materiali i pa punuar,- me hap punues thika depërton deri te thellësia e kërkuar X,- me hap të shpejtë kthehet në pozitën fi llestare. Tash gjerësia e kanalit është 5.5 mm.

Herën e parë punohet kanali me gjerësi 3 mm, kurse herën e dytë me gjerësi 2.5 mm,


80

- ky cikël përsëritet deri sa nuk fi tohet gjerësia e kërkuar e kanalit, gjegjësisht deri sa tehu i majtë i thikës nuk vjen deri te koordinata e dhënë Z.

Shembull: Të punohet kanali në pjesë sipas vizatimit:

Lëvizja e veglës Përputhja

Fig.7.33. Aplikimi i ciklit për kanal

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 3200 500

01 M03 02 00 2400 - 1000

03 86 1500 - 3500 100 300

04 00 3200 500

05 М30

INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 5000 500

01 M03 02 91

03 00 - 400 - 1500

04 86 - 450 - 2500 100 300

05 00 400 1500

06 90

07 М30

Vërejtje



1 - Pozicionimi

Cikli për kanal



Vërejtje




1 - Pozicionimi

Cikli për kanal





81

7.1.5.4. G88 – CIKLI PËR TORNIM TËRTHOR

Ndonjëherë ka nevojë për punimin e pjesëve ku thellësia e tornimit (prerjes) është dukshëm më e madhe se gjerësia, ashtu që me aplikimin e ciklit G84 do të kishte numër të madh të kalimeve të vogla. Që t’i mënjanohemi kësaj paraqitje shfrytëzohet cikli për tornim tërthor.

Formati i ciklit është si në vijim: N… / G88 / X… / Z… / F… /H…

X – thellësia e përgjithshme e prerjes,Z – gjatësia e tornimit,F – zhvendosja,H – gjerësia e ashklës për çdo kalim.

Njësia drejtuese vetë e përcakton numrin e kalimeve, kurse kalimi i fundit ka gjerësi sa është mbetja që është më e vogël se gjerësia e dhënë me parametrin H.

Karakteristikë për ciklin është ajo që njësia drejtuese pas kalimit të fundit e udhëzon veglën me hap punues nëpër koordinatën më të vogël X, ku bëhet pastrimi i mbetjes nga materiali, e më pas me hap të shpejtë kthehet në pikën fi llestare të ciklit.

Shembull: Të realizohet tornimi tërthorë i pjesës sipas fi gurës:

Pjesa e gatshme Lëvizja e veglës

Fig.7.34. Aplikimi i ciklit për tornim tërthorë

ABS

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 7000 500

01 M03 02 00 6200 00

03 88 2000 - 1500 80 100

04 00 7000 500

05 М30

Vërejtje



1 - Pozicionimi

Cikli për tornim tërthorë




82

INCR

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K)

H

00 92 7000 500

01 M03 02 91

03 00 - 400 - 500

04 86 - 2100 - 1500 80 100

05 00 400 500

06 90

07 М30

Vërejtje




1 - Pozicionimi

Cikli për tornim tërthorë




7.1.5.5. CIKLI PËR SHPIM DHE ALEZIM

Me tornot me drejtim numerik mundësohet edhe shpim dhe alezim. Më së shpeshti shpohen vrima “qore” ku si vegël për shpim shfrytëzohen punotot spirale dhe freza boshtore.

7.1.5.5.1. G73 – Cikli për shpim me ndërprerje

Formati i këtij funksioni është:

N… / G73 / Z-… / F… (INCR) N… / G73 / X… / Z… / F… (ABS)

Ky cikël aplikohet më së shpeshti për shpimin e vrimave “qore”.

Fig.7.35. Cikli për shpim me ndërprerje

Principi i punës së këtij cikli është:- pas pozicionimit të veglës (G00) në vendin ku do të shpohet vrima pason urdhri (G73),- vegla do të fi lloj me shpim me hap punues që e kemi defi nuar me funksionin G73

deri në thellësinë prej 2 [mm],- pastaj vegla me hap të shpejtë (700 [mm/min]) kthehet për 0.2 [mm],- veprimi përsëritet deri sa nuk arrihet thellësia e kërkuar Z,- më pas vegla me hap të shpejtë kthehet në pozitën fi llestare.Me aplikimin e këtij cikli të shpimit mundësohet ftohje më e mirë dhe ndalohet “ngjit-

ja” e ashklës në frezë.


83

7.1.5.5.2. G81 – Cikli për shpim



Fig.7.36. Cikli për shpim

Ky cikël shfrytëzohet për vrima më të vogla (më të cektë). Cikli fi llon me hap punues G01 dhe depërton në material deri sa nuk e arrijnë thellësinë e kërkuar Z, e më pas me hap të shpejtë G00 kthehet në pozitën fi llestare.

7.1.5.5.3. G82 – Cikli i shpimit me mbajte kohore



Fig.7.37. Cikli për shpim me mbajte kohore

Cikli përbëhet prej tre fazave dhe atë:

- G01 – hapi punues deri në thellësinë e kërkuar,- G04 – mbajte kohore prej 0.5 [sek.],- G00 – kthimi në pozitën fi llestare me hap të shpejtë.

Kur do të arrihet thellësia e kërkuar pjesa rrotullohet 0.5 [sek.] pa zhvendosje të ve-glës. Qëllimi është që të arrihet përpunim më kualitativ të vrimës.

7.1.5.5.4. G83 – Cikli i shpimit të thellë


N… / G83 / Z-… / F… (INCR) N… / G83/ X… / Z… / F… (ABS)


84

TURRJELË SPIRALE

Fig.7.38. Cikli për shpim i vrimave të thella

Cikli përbëhet prej shumë hapeve punuese dhe të shpejtë (të zbrazët, bosh). Numri i hapeve varet nga thellësia e përgjithshme e shpimit.

Principi i punës së ciklit është si në vijim:- shpimi me hap punues (G01) deri në thellësinë 6 [mm],- kthimi me hap të shpejtë (G00) po ashtu 6 [mm],- depërtim i shpejtë deri 5.5. [mm], e më pas prapë me hap punues shpohen 6 [mm],- kjo përsëritet deri sa arrihet thellësia e dhënë Z, e më pas me hap të shpejtë (G00)

kthehet në pozitën fi llestare.

Cikli gjithnjë e më shpesh përdoret për shkak të këtyre shkaqeve:- largimit më të mirë të nxehtësisë, për shkak se ashkla thyhet dhe mjeti për ftohje

depërton në vrimë ku ftohja është më efi kase,- arrihet qëndrueshmëri më e madhe e veglës,- kualitet më i mirë i sipërfaqes së punuar,- largim më i mirë i ashklës.

7.1.5.5.5. G85 – Cikli për alezim

Formati i këtij funksioni është: N… / G85 / Z-… / F… (INCR) N… / G85/ X… / Z… / F… (ABS)

ALEZUESI

Fig.7.39. Cikli për alezim

Nëse dëshirojmë vrimë 12H6, atëherë me puno spirale hapim vrimën 11,8 [mm], e më pas me alezues prej 12H6 alezohet vrima e kërkuar. Pas pozicionimit jepet urdhri G85, vegla me hap punues depërton deri te thellësia e kërkuar, e më pas me hap punues kthehet deri te pozita fi llestare.


85

7.1.5.5.6. G89 – Cikli për alezim me mbajtje kohe


N… / G89 / Z-… / F… (INCR) N… / G89/ X… / Z… / F… (ABS)

ALEZUESI

Fig.7.40. Cikli për alezim me mbajtje kohe

Për dallim nga cikli i mëparshëm (G85) këtu para hapit kthyes ka mbajtje kohe prej 0.5 [sek] (G04). Me këtë arrihet përpunim më i mirë.

7.1.6. FUNKSIONET TJERA

7.1.6.1. G04 – Funksioni për mbajtje kohe të programit

Në disa raste gjatë përpunimit të ndonjë pjese, gjatë realizimit të programit paraqi-tet nevoja për ndalje (ndërprerje) të programit për kohë të shkurtë të caktuar, e më pas të vazhdojë.

Kjo mundësohet edhe me funksionin ndihmës M00, por ndalja e programit është për kohë të pacaktuar, dhe për këtë shkak patjetër të aktivizohet me shtypjen e butonit START. Nga kjo shikojmë se është prezent edhe drejtimi me dorë në ekzekutimin (realizimin) e programit.

Që të mund ndalja të realizohet ashtu që pas një kohe të caktuar fi llimi i programit të jetë automatikë shfrytëzohet funksioni G04.

Formati i funksionit është:

N / G04 / X…

Vlera e X paraqet kohën e ndaljes (ndërprerjes) së programit në të njëqindën pjesë të sekondës.

Për shembull nëse dëshirojmë mbajtje (ndërprerje) prej 5 sekondave shkruajmë:

N / G04/ X 500

Pas mbarimit të ndërprerjes së programit programi aktivizohet dhe vazhdon më tutje.

7.1.6.2. G21 – Funksioni për rresht të zbrazët

Kur fl asim për shfrytëzimin e tastjerit thamë që me kombinimin “+INP” mund të fu-tim hap të zbrazët në program. Me treguesin vijmë mbi rreshtin ku dëshirojmë të futim


86

rresht të ri dhe njëkohësisht shtypim në “+INP”. Paraqitet rresht i zbrazët me funksionin G21, funksioni G21 fshihet dhe në vend të tij futet funksion i ri.

Gjatë formimit të programit mund të parashohim rreshta për futje të funksioneve të caktuara. Këto rreshta do ta kenë shenjën e funksionit G21, që nuk do të pengonte në realizimin e programit edhe nëse nuk i zëvendësojmë me funksion tjetër, gjegjësisht ato të ngelin si të tillë.

7.1.6.3 G25 – Funksioni për thirrje të programit

Nëse bëhet përpunimi i ndonjë pjese që në profi lin e tij ka formë të njëjtë në disa ven-de, rekomandohet shfrytëzimi i nënprogramit. Me këtë shumë shkurtohet tërë programi. Kjo pjesë e programit që përsëritet disa herë e thërrasim nënprogramin dhe e shkruajmë jashtë nga programi kryesorë.

Formati i funksionit është: N / G25 / L

Ku L paraqet numrin e rreshtit prej ku fi llon nënprogrami. Me futjen e funksionit G25 nën kolonën në F paraqitet shenja L, ku e shkruajmë numrin e rreshtit ku fi llon nënpro-grami.

Gjatë formimit të nënprogramit duhet ditur:- nënprogrami shkruhet sipas programit kryesorë (pas M03),- nënprogrami shkruhet çdo herë në sistemin relativ, për këtë shkak patjetër të fi llojë

me G91, (lajmërimi i sistemit realativ),- nënprogrami duhet të paraqesë cikël të mbyllur, gjegjësisht prej ku do të fi llojë,

atje të mbaroj.- nëse programi kryesorë punohet në sistemin absolut, atëherë para mbarimit të

nënprogramit lajmërohet G90 – kthim në sistemin absolut,- përfundimi i nënprogramit tregohet me funksionin ndihmës M17.

Ekziston mundësia për shfrytëzim të më shumë nënprogrameve të ndryshme, ose një nënprogram të jetë pjesë e një programi tjetër. Kjo disa herë e zvogëlon madhësinë e pro-gramit. Një nënprogram mund të thirret më së shumti pesë herë, më pas paraqitet alarm.

Shembull: Në pjesën e punuar më parë si në vizatim, të formohet programi me shfrytë-zimin e nënprogramit për përpunim të pjesës sipas vizatimit të dytë.

Pjesa e përgatitur Pjesa e gatshme


87

Rruga e veglës

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T)

(K) H

00 92 3700 500 01 М06 00 00 Т01 02 М03 03 00 00 100 04 01 00 00 100 05 01 2000 00 80 06 01 2000 - 2000 100 07 01 2500 - 2000 80 08 01 2500 - 4000 100 09 01 3000 - 4000 80 10 00 3700 500 11 М06 … … Т02 12 00 3600 -100 13 25 L20 14 00 4100 - 2100 15 25 L20 16 00 3700 500 17 М06 Т04 18 М30

……. 20 91 21 02 - 900 - 900 80 22 02 900 - 900 80 23 00 00 1900 24 02 -1000 -1000 80 25 02 1000 -1000 80 26 90 27 М17

Vërejtje

Thikë neutrale

7.1.6.4. G27 – Kërcimi në bllok (rresht)

Nëse nga programi ekzistues dëshirojmë të hedhim disa rreshta, nuk është patjetër të ndryshojmë programin me fshirjen e atyre rreshtave, por thjeshtë mund t’i kërcejmë. Këtë na mundëson funksioni G27.

Para rreshtave që dëshirojmë t’i kërcejmë futim rresht të ri dhe e shkruajmë funksio-nin G27, formati i të cilit është:


88

N / G27 /L

Te ky funksion madhësia L paraqet numrin e rreshtit deri te i cili duhet të arrihet duke kërcyer rreshtat e kërkuar. Me dhënien e funksionit G27 nën kolonën e F paraqitet L ku e shkruajmë numrin e rreshtit në të cilin kërcejmë.

7.1.6.5. G64 – Funksioni për shkyçjen e motorëve me hap

Formati i funksionit është: N.. / G64

Ky funksion më së shumti e shfrytëzojmë gjatë futjes me dorë të programeve të mëdhenj. Që të mos nxehen motorët me hap shkyçen me funksionin G64.

Veprimi deri te shkyçja e motorëve me hap është si në vijim:- treguesin e sjellim nën kolonën e funksionit – G,- me DEL e fshijmë funksionin – G ekzistues dhe futim 64, me INP vërtetojmë. Nëse

në vend të G në kolonën është futur funksioni ndihmës M, shtypim dy herë në DEL. Herën e parë e fshijmë funksionin M, kurse herën e dytë vlerën numerike. Fshirja është fi ktive për shkak se pas shkyçjes së motorëve me hap vlera numerike e funk-sionit – G prapë kthehet.

7.1.6.6. G65 – Funksioni për punë me shirit magnetik

Formati i funksionit është: N.. / G65

Këtë funksion nuk do të kishim shqyrtuar për shkak se në kohën e sotme në kompju-terë, është e pakuptimtë të fl asim për inçizimin e programit në shiritin magnetik.

7.1.6.7. G66 – Kyçja në RS232

Formati i këtij funksioni është: N.. / G66

Ky funksion shërbejnë për lidhje ndërmjet makinës dhe kompjuterit dhe e kundërta nëpërmjet RS232.

7.2. FUNKSIONET NDIHMËSE

Përveç funksioneve kryesore gjatë programimit të makinave me drejtim numerik shfrytëzohen edhe funksionet ndihmëse të shënuara me M. Disa prej funksioneve ndihmëse i përmendëm gjatë mësimit të funksioneve kryesore, për shkak se ishte e nevojshme gjatë formimit të programit. Ekzistojnë shumë funksione ndihmëse karakteristike për makina CNC prodhuese të ndryshme.

Ne do t’i shqyrtojmë funksionet ndihmëse të tornoja didaktike me drejtim numerik EMCO COMPACT 5 CNC.


89

LISTA E FUNKSIONEVE – M NDIHMËSE PËR TORNO EMCO COMPACT 5 CNC

М00 N… / M00

M03 N… / M03

M05 N… / M05

M06 N… / M06 /X… / Z… / T…

M17 N… / M17

М30 N… / M30

M99 N… / M99 /I … / K…

Rëndësia

Ndalje programuese e programit


Shkyçja automatike e boshtit punues

Ndërrimi automatik i veglës

Përfundimi i nënprogramit dhe vazhdimi i programit kryesorë


Funksioni ndihmës për lëvizje rrethore

Funksioni Format

7.2.1. M00 – Funksionet për ndalje programore të programit

Formati i funksionit është: N... /M00

Funksioni shfrytëzohet për ndalje të programuar të programit. Programi ndalet për shkak të nderimit të veglës, matjeve plotësuese, kalimi në regjim të dorës së drejtimit, zbatimin e korrigjimeve, rregullimi me dorë i shpejtësisë së boshtit kryesorë për shkak të hapjes së fi letës etj. Ndalja është i pakufi zuar, për këtë shkak për vazhdim të programit është e nevojshme shtypja e butonit START.

7.2.2. M03 – Funksioni për kyçje programuese të boshtit punues

Formati i funksionit është: N... / M03

Që të mund që ky funksion të jetë aktiv, duhet që para fi llimit të programit, ndër-prerësi i boshtit punues të jetë i vendosur në pozitën CNC.

7.2.3. M05 – Funksioni për shkyçje programuese të boshtit punues


Me këtë funksion me formë programuese shkyçet boshti punues, për shkak të nderi-mit të veglës, ose matjes së dimensioneve.

7.2.4. M06 – Funksioni për ndërrim dhe korrigjim të veglës

Gjatë përpunimit të pjesëve me konfi guracione të ndërlikuara nuk mund të punohet pjesa me një vegël, dhe për këtë shkak është e nevojshme të shfrytëzohen më shumë ve-gla. Zëvendësimi i veglës, si edhe lidhja ndërmjet pozitave të tyre dhe renditja e shfrytëzi-mit defi nohet me funksionin ndihmës M06.


90

Formati i funksionit është: N / M06 / X… / Z / T

Madhësitë X dhe Z paraqesin shmangie të majës së veglës në raport me majën e thikës së djathtë të tornos. Këto vlera merren nga lista e veglave që formohet gjatë përsh-tatjes së mëparshme të veglës dhe paraqesin korrigjim të veglës me qëllim që maja e ve-glës të vjen në pozitë të majës së veglës së mëparshme.

Zëvendësimi i veglës dhe korrigjimi i pozitës së veglës së re çdo herë realizohet në pikën fi llestare, gjegjësisht në pikën që mjaft është e larguar që të mos vjen deri te goditja e veglës me pjesën punuese ose makinën. Posaçërisht duhet pasur kujdes gjatë nderimit të veglave për përpunim të brendshëm, ku është e nevojshme zhvendosja e bartësit të veglës në pozitë ku maja e veglës është jashtë nga pika fi llestare e veglës.

Madhësia T në funksioni M06 vendoset në vend të zhvendosjes F dhe paraqet numër për sa pozita duhet të rrotullohet koka revolvere, ashtu që në pozitë punuese të vjen vegla e re. Zëvendësimi i veglës realizohet në mënyrë automatike. Kur gjatë programit vjen deri te blloku me funksionin M06, programi ka ndalje të vogël, ku koka revolvere rrotullohet për numrin e programuar të pozitave, kurse bartësi i veglës zhvendoset për korrigjimin e programuar sipas aksit- X dhe Z.

Ky funksion mund të shfrytëzohet edhe për kompensim të konsumimit të majës së veglës. Gjatë punimit të numrit të madh të pjesëve me vegël të njëjtë, vjen deri te konsu-mimi i majës së veglës, e me këtë edhe devijimi i dimensioneve të fi tuara të pjesës në raport me programet e dhëna. Përpunimi me veglën e njëjtë realizohet deri sa devijimi i dimensi-oneve janë në kufi jtë e devijimeve (shmangieve) të lejuara.

Maten dimensionet e pjesës së parë dhe dimensionet e n-pjesë që me dimensione është fund të tolerancës, dallimi i tyre është i dhënë për kompensim të konsumimit të veglës.

Nëse në funksionin M06 bëhet kompensim për konsumimin e majës së veglës, for-mati i funksionit do të ketë këtë formë:

N / M06 / X / Z / T

X, Z – parametrat e kompensimit të veglës së konsumuar në raport me aksin X dhe Z.

Për shkak të konsumimit të majës së ve-glës pjesa n-të do të ketë diametër më të madh për X, kurse gjatësia më e vogël për Z.

Shembull: Në fi gurat janë paraqitur dimensionet me matje të pjesës së parë dhe pjesës së n-të. Të formohet programi me aplikimin e M06 ashtu që pjesa e n-të t’i fi tojë dimensionet e pjesës së parë.

Fig.7.41. Parametrat e konsumimit të veglës


91

N G X Z F 00 92 2000 100 01 95 02 M03 03 01 2000 - 2500 100 04 01 2400 - 2500 100 05 … 06 …

N G X Z F 00 92 2000 100 01 95 02 M03 03 M06 - 21 -20 T00 04 01 2000 - 2500 100 05 01 2400 - 2500 100 06 …

Fig.7.42. Dimensionet e pjesës së parë Fig.7.43. Dimensionet e pjesës së n-tëΔX=0.21 mm, ΔZ=0.2 mm

7.2.5. M17 – Funksioni për përfundim të nënprogramit


Paraqet përfundim të nënprogramit dhe kthim në programin kryesorë.

7.2.6. M30 – Funksioni për përfundim të programit


Funksioni paraqet përfundim të programit. Boshti punues në mënyrë automatike ç’kyçet kurse treguesi kthehet në pozicionin fi llestarë N00. Për aktivizim të sërishëm të pro-gramit shtypet në START.

7.2.7. M99 – Funksionet ndihmëse për lëvizje rrethore më të vogël se një të

katërtën e rrethit

Formati i funksionit është: N / M99 / I / K

Ky funksion më parë është sqaruar në pjesën e funksioneve për lëvizje rrethore.


92


1. Si mund të jenë funksionet kryesore sipas qëllimit të tyre?2. Cila është dallimi ndërmjet pozicionimit dhe lëvizjes drejtvizore me hap punues?3. Tregoni përparësinë gjatë përpunimit konik dhe harkorë në tornon me drejtim

numerik në raport me torno universale.4. Sqaroni aplikimin e funksioneve ndihmëse.5. Tregoni përparësitë e përpunimit me aplikim të ciklit nëpërmjet shembullit për

tornim gjatësorë.6. Paraqitni shembull për cikël për përpunim të kanalit dhe tregoni lëvizjet themelore

të ciklit.7. Çka është nënprogrami?. Tregoni me shembull aplikimin e tij.8. Në çka duhet të kemi kujdes gjatë formimit të nënprogramit?

93

8.1. SISTEMI KOORDINATIV

Te makinat frezuese-shpuese me drejtim numerik vlejnë sistemi koordinativ i Dekar-tit. Varësisht nga pozita e boshtit punues ekzistojnë dy sisteme koordinatave.

Për pozitën vertikale të boshtit punues vlejnë ky sistem koordinativ:

Fig. 8.1. Sistemi koordinativ për pozitë vertikale të boshtit punues

Për pozitë horizontale të boshtit punues vlejnë ky sistem koordinativ:

Fig. 8.2. Sistemi koordinativ për pozitë horizontale të boshtit punues

Sistemi koordinativ është bazë për llogaritje të rrugës së veglës dhe zgjedhjes së mënyrës së lëvizjes.

8. DREJTIMI ME FREZË ME

DREJTIM NUMERIK


94

Pozitën e sistemit koordinativ (në ose mbi pjesën punuese) e përcakton programuesi me qëllim që të jetë më i përshtatshëm gjatë llogaritjes së koordinatave.

8.2. SISTEMI MATËS

Gjatë programimit të makinave frezuese-shpuese aplikohen dy sisteme të matjeve:

- sistemi absolut i matjes (G90)- sistemi relativ i matjes (G91)

Gjatë sistemit absolut të matjes ekziston një pikë (fi llimi koordinativ) sipas të cilit jepen koordinatat për të gjitha pikat tjera.

Fig.8.4. Sistemi relativ i matjes Fig.8.5. Sistemi absolut i matjes

Gjatë sistemit relativ të matjes koordinatat për çdo pikë të ardhshme paraqiten në raport me pikën e mëparshëm.

Sipas nevojës mund të shfrytëzohet kombinimi i të dy sistemeve të matjes.

Fig.8.6. Sistemi i kombinuar i matjes

8.3. DREJTIMI ME MAKINAT ME REGJIM PUNUES TË DORËS

Me kyçjen e ndërprerësit kryesorë makina është e përgatitur të punoj në regjim pu-nues të dorës. Në rast kur është i kyçur regjimi programues i punës me shtypjen e H/C kyçet regjimi i punues me dorë, që e vërejmë në monitorin ose me ndriçimin e dritës për drejtim me dorë që gjendet në tabelën komanduese të njësisë drejtuese.


95

Regjimin e punës e aftësojmë (përshtatim) vetë. Numri i rrotullimeve mund të jetë prej 300 – 2000 rrot/min, kurse zhvendosja prej 5 – 400 mm/min. Vegla lëviz prej një pozite në tjetrën me shtypjen e butonit përkatës. Për lëvizje të shpejtë shfrytëzohet kombinimi nga butoni (pulla) për hap të shpejtë () dhe ndonjërin prej butonave për drejtim dhe kahje të caktuar. Hapi i shpejtë është 600 mm/min. Kjo lëvizje shfrytëzohet gjatë pozicionimit ose gjatë largimit (shmangies) së veglës nga pjesa. Për lëvizje me hap punues nuk shfrytëzohet butoni për hap të shpejtë ().

Kur do të kyçim makinën, ajo është e përgatitur për regjim punues të dorës dhe zhvendosjet t’i tregoj në sistemin relativ (inkramental), që shihet nga monitori. Në moni-torë vërejmë që nën të gjithë tre akset qëndron vlera 0, që donë të thotë pozita momentale e organit punues merret për pozitë zero, gjegjësisht atje është vendosur fi llimi koordinativ. (vlejnë vetëm për makinat me drejtim numerik didaktike).

Me shtypjen e cilit do buton vegla lëviz deri sa e mbajmë të shtypur butonin. Kur do të lëshojmë butonin lëvizja ndërpritet, kurse në displej (ekran) dhe në monitorë mund të lexojmë vlerën e pozitës së mesme të majës së veglës në raport të pikës zero.

8.4. PIKA ZERO E PJESËS PUNUESE

Pika zero e pjesës që punohet është vendi ku vendoset fi llimi koordinativ i sistemit koordinativ. Mund të jetë në pjesën që punohet ose jashtë prej sajë. Më së shumti te pjesët prizmatike për pikë zero merret skaji i përparmë i epërm i majtë, kurse te pjesët cilindrike pika e mesme e bazës së epërme të cilindrit.

Pika zero e pjesës punuese paraqet pikën në të cilën e vendosim fi llimin koordina-tiv nga sistemi i zgjedhur koordinativ. Të rikujtomë që te makinat frezuese-shpuese vlejnë sistemi koordinativ i Dekartit. Pikën zero e përcakton programuesi varësisht nga forma dhe gjeometria e pjesës. Nëse pjesa punuese është prizmatike më e përshtatshme është pika zero gjegjësisht fi llimi koordinativ të vendoset në prerjen e të tre teheve (buzëve) nga sipërfaqja e epërme dhe atë në skajin e majtë të përparmë.

Fig.8.7. Pozita më e përshtatshme e pozitës zero

Nëse pjesa punuese është cilindrike ose prizmatik, por mbi të ka vrima të shpërndara në rreth, atëherë fi llimi koordinativ gjegjësisht pika zero vendoset në mesin e sipërfaqes


96

së epërme. Ndonjëherë ndërlikueshmëria e gjeometrisë së pjesës lejon programim me dy fi llime koordinatave në të njëjtin program.

Fig.8.8. Fillimi koordinativ për

pjesë cilindrikeFig.8.9. Aplikimi i dy fi llimeve koordinative

Pika zero shënohet:- me shkronja W (WORKPIECE - pjesa punuese), dhe- grafi kisht

Fig.8.10. Paraqitja grafi ke e pikës zero të pjesës që punohet

8.4.1. CAKTIMI I PIKËS ZERO I PJESËS QË PUNOHET

Pika zero mund të caktohet në këtë mënyrë:

- me ndihmën e veglës,- me masa kufi zuese,- me indikatorë të tehut (buzës).

Caktimi i pikës zero të pjesës që punohet me ndihmën e veglës

Shembull nëse dëshirojmë pikë zero të pjesës që punohet ta vendosim në skajin e përparmë të epërm majtas, si në fi gurë, veprimi për caktimin e pikës zero do të zhvillohej sipas renditjes vijuese:

- caktimi në koordinatën Z- caktimi në koordinatën Y- caktimi në koordinatën X


97

Koordinatën Z çdo herë e defi nojmë me veglën e parë. Veprimi është kështu:

- me butonin H/C kalojmë në regjim punues të dorës,

- me hap të shpejtë afrohemi deri te sipërfaq-ja e epërme të pjesës që punohet, e më pas me shtypje në butonin ,,Z’’ e afrojmë veglën deri sa nuk paraqitet ashkla e parë,

- vlerën momentale të koordinatës Z e fs-hijmë me DEL, me këtë për koordinatën-Z fi tojmë vlerën zero.

Koordinatën Y mund ta caktojmë me cilën do vegël. Veprimi është i njëjtë si edhe për koordinatë-Z:

- veglën e lëshojmë nën sipërfaqen e epërme të pjesës së përparme të pjesës që punohet,

- e afrojmë veglën deri sa nuk paraqitet ashkla e parë,

- vlerën momentale e fshijmë me DEL- shtypim INP, drita nën adresën Y fi llon të

pulsojë,- futim vlerë të barabartë me rreze të veglës

me parashenjë negative,- vlerën e futur e vërtetojmë me INP.

Veprimi për caktimin e koordinatës-X është e njëjtë si edhe për koordinatën-Y

Fig.8.13. Caktimi i koordinatës X

Fig.8.11. Caktimi i koordinatës Z

Fig.8.12. Caktimi i koordinatës Y


98

8.5. PIKA FILLESTARE E VEGLËS

Pas caktimit të pikës zero në pjesën që punohet (W) menjëherë veglën e sjellim në pikën fi llestare (B), e më pas kalojmë në regjimin programues të punës. Nëse pas caktimit të pikës zero kalojmë në regjim programues atëherë pozita momentale, e veglës do të jetë e pranuar si pikë fi llestare që do të sillte deri te realizimin jo i drejtë i programit. Për këtë shkak koordinatat e pikës fi llestare duhet të jenë të futura në program.

Koordinatat e pikës fi llestare i cakton programuesi dhe në program i jep me ndihmën e funksionit G92. Theksuam që në funksionin G92 koordinata e pikës fi llestare çdo herë jepen në sistemin absolut.

Kur vegla e fundit do të kryej operacionin e vetë me korrigjim sipas aksit Z kthehet në pikën fi llestare. Në rast se kemi seri prej pjesëve të njëjta me këtë korrigjim do t’i mënjano-hemi përcaktimit të pikës zero dhe fi llestare për pjesët e ardhshme. Kjo do të realizohej, vetëm nëse mundet që pjesa e dytë të përforcohet në pozitën e njëjtë në të cilën ishte pjesa e parë.

X = - 30, Y = 0, Z = 30

Për pikën fi llestare të paraqitur, si në fi gurë, koordinatat e pikës fi llestare janë:

Fig.7.14. Pozita e pikës fi llestare e veglës


1. Paraqitni sistemin koordinativ për pozitën vertikale të frezës vertikale me drejtim numerik.

2. Krahasoni sistemin absolut dhe relativ të matjes te freza me DN.3. Prej kujt varet pozita e pikës zero të pjesës që punohet?4. Kur aplikohen dy fi llime koordinatave në pjesën e njëjtë punuese?5. Sqaroni caktimin e pikës fi llestare të pjesës që punohet me ndihmën e veglës.6. Kush e jep pikën fi llestare të veglës?7. Me cilin funksion jepet lidhja ndërmjet pikës fi llestare të veglës dhe pikës zero të

pjesës që punohet?8. Paraqitni lidhjen ndërmjet veglës dhe pjesës gjatë përpunimit të pjesëve cilin-

drike.


99

9.1. LLOJET E VEGLAVE

Me frezat me drejtim numerik mund të punohen pjesët me kontura shumë të ndërli-kuara se sa te tornot. Mundësitë që të kemi lëvizje nëpër tre akse, dhe mundësi të rrotulli-mit të boshtit punues në pozitë vertikale dhe horizontale, mundëson aplikimin e numrit të madh të veglave të ndryshme.

Te frezat industriale me DN magazinat e veglave përmbajnë edhe deri 50 vegla të ndryshme. Për çdo vegël të shfrytëzuar duhet të programohen të dhënat e dhëna në listën e veglave, si dhe radha e aplikimit të veglës. Në fi g.9.1. në mënyrë simbolike janë paraqitur disa lloje të veglave për frezat me DN.

Fig.9.1. Paraqitja e llojeve të ndryshme të veglave për frezën me DN

Veglat që shfrytëzohen te frezat me DN janë të ndarë në grupe varësisht nga lloji i përpunimit. Kështu i dallojmë këto grupe të veglave:

- frezë cilindrike për rrafshim,- frezë boshtore,- frezë për kanale (ulluqe),- freza konike,- frezë formë sharre,- frezë për shpim të thellë,

9.

PËRGATITJA E VEGLËS PËR FREZËN

ME DREJTIM NUMERIK


100

Fig.9.2. Frezë për freza me DN

9.2. PËRGATITJA E VEGLAVE PËR PUNË

Vegla që vendoset në magazinën e veglës duhet më parë të jetë e përgatitur. Përga-titja përbëhet në atë që të gjitha veglat vendosen në mbajtës përkatës. Mbajtësit e veglave janë standard dhe mundësojnë në to të përforcohen lloje të ndryshme të frezave, varësisht nga kontura që përpunohet.

Mbajtësit përbëhen nga:- trupi konik,- bokola shtrënguese,- unaza ekscentrike,- buloni shtrëngues,- mbajtësi i bokolës shtrënguese.

Trupat konik të mbajtësit mund të jenë:- me vrimë konike, për vegla me trup cilindrik,- teh të mbjellur, për vegla me vrimë të brendshme më e madhe se 16.

Fig.9.3. Vendosja e veglave me trup cilindrik Fig.9.4. Shtrëngimi i veglave me teh të mbjellur

Shtrëngimi i veglës:

Vegla me trup cilindrik vendoset në bokolën shtrënguese që i përgjigjet diametrit të trupit, dhe bashkë me të tërhiqet në mbajtës në bokolën shtrënguese. Me rrotullimin e dados shtrënguese bokola depërton në mbajtës, e me atë e shtrëngon dorezën e veglës.


101

Para dhe pas përdorimit bokolë shtrënguese dhe mbajtësi duhet të pastrohen nga ashklat dhe të lyhen me vaj.

EMCO FI CNC disponon me garniturë të bokolave shtrënguese me vrimë të brendsh-me prej 1-16 mm. Për çdo diametër ekziston bokolë e posaçme. Në vetë bokolën është shënuar diametri i trupit të veglës për të cilën është paraparë dhe nuk guxon të shfrytëzo-het me diametra më të vogël ose më të mëdhenj.

Me tehun e mbjellur mund të shtrëngohen veglat me diametër të brendshëm më të madh se 16 mm. Për kufi zimin e gjerësisë së frezës shërbejnë katër unazat me trashësi të ndryshme.

Kështu veglat e përgatitura, sipas radhës së shfrytëzimit vendosen në të ashtuquajtu-rit “fole” në magazinën e veglave, të vendosur në vetë makinën.

9.3. PËRSHTATJA E VEGLËS

Gjatë përpunimit të pjesëve me kontura të ndryshme, shfrytëzohen numër më i madh i veglave që kanë diametra të ndryshëm, si dhe gjatësi të ndryshme. Kjo patjetër të merret pa-rasysh gjatë programimit, për ndryshe do të vjen deri te “puna boshe”, ose deri te goditja e ve-glës dhe pjesës që punohet. Teknologu – programues, jo vetëm që duhet t’i njohë mundësitë për aplikimin e veglave, por edhe pozitën e tyre ndërmjetëse gjatë përpunimit, (realizimit të programit). Caktimi i pozitave ndërmjetëse e veglave quhet përshtatje e veglave.

Përshtatja e veglave për makinat frezim-shpim me DN realizohet:- jashtë nga makina, në repartin për përshtatje, ose- në vetë makinën.Gjatë përshtatjes jashtë nga makina rritet produktiviteti dhe shfrytëzimi i makinës,

për shkak se ajo mund të punoj deri sa realizohet përshtatja e veglave.Veglat janë vendosur në mbajtës, që vendosen në boshtin punues, me çka arrihet që

të gjitha veglat të kenë aks të njëjtë që përputhet me aksin e boshtit punues, gjegjësisht nuk është e mundur zhvendosja e majës së veglës sipas aksit X ose Y. Ndryshimi mund të paraqitet vetëm për shkak të gjatësive të ndryshme të veglave. Përshtatja dërgohet në matje të gjatësive së veglave më parë të vendosura në mbajtësit e tyre dhe aplikimin e tyre. Mund të themi që freza korrigjimin e realizon sipas aksit Z.

Fig.9.5. Veglat me diametër dhe gjatësi të ndryshme Fig.9.6. Ndryshimi në gjatësinë e veglave


102

Matja e ndryshimeve të gjatësive të veglave në vetë makinën mund të realizohet:- me metodën e prekjes (tangimit) të veglës dhe pjesës,- me ndihmën e pajisjes matëse (komparatorit).

9.3.1. Matja e gjatësisë së veglës me metodën e tangimit

Në shtrënguesen e tavolinës punuese të makinës vendoset pjesa punuese, kurse në boshtin e frezës vegla e parë për përpunim, për shembull vegla për rrafshimin e sipërfaqes së epërme të pjesës. Kjo vegël do të jetë vegël referente, gjegjësisht vegël sipas së cilës do të defi nohen veglat tjera gjatë përpunimit.

Me dorë kyçet boshti punues dhe afrohet vegla deri sa nuk takon deri te sipërfaqja e epërme e pjesës, e paraqitur në fi g.9.7. Vlera momentale sipas aksit Z me shtypje në DEL fshihet dhe barazohet me zero. Kjo vlerë shënohet në tabelë për korrigjim të gjatësisë së veglave, kurse në treguesin e njësisë ka vlerën 0 dhe ndriçon drita nën Z.

Fig.9.7. Prekja e veglës së parë Fig.9.8. Pamja e tabelës dhe treguesit

Në mënyrë të njëjtë veprohet edhe me veglën e dytë. Në boshtin e frezës e vendosim veglën e dytë më parë të përgatitur dhe e kyçim boshtin punues. Me drejtim të dorës e lë-shojmë veglën deri sa nuk paraqitet ashkla. Vlerën e zhvendosjes sipas aksit Z (të shprehur në 1/100 mm) e futim në tabelën për korrigjim në vendin e veglës së dytë. Kjo vlerë nume-rike paraqet ndryshim në gjatësinë ndërmjet veglës së parë dhe të dytë. Veprimi përsëritet për të gjitha veglat që do të përdoren gjatë përpunimit, kurse vlerat e treguesit shkruhen në tabelën për korrigjim. Këto të dhëna më vonë i shfrytëzon programuesi gjatë formimit të programit për defi nimin e funksionit ndihmës M06, për korrigjim të gjatësisë së veglës.

Fig.9.9. Prekja e veglës së dytë Fig.9.10. Pamja e tabelës dhe treguesit


103

9.3.2. Matja e gjatësisë së veglës me ndihmën e komperatorit

Komperatori është i vendosur në tavolinën punuese të makinës. Ngadalë me drejtim të dorës e ofrojmë veglën e parë deri në prekje me kontaktorin (prekësin) e komperatorit. Shigjetën e komperatorit e vendosim në zero, që donë të thotë kemi vendosur pozitën zero të veglës. Në tabelën për korrigjim për veglën e parë shënohet Z=0.

Më pas në boshtin punues vendoset mbajtësi me veglën e dytë. Me drejtim të dorës e ofrojmë veglën e dytë deri te kontaktuesi i komperatorit deri sa nuk arrihet “pozita zero”. Në komperator e lexojmë vlerën që paraqet ndryshimin ndërmjet gjatësisë së veglës referente dhe veglës së dytë dhe e shkruajmë në tabelë. Veprimi (procedura) përsëritet në veglat tjera.

Fig.9.11. Matja e gjatësisë së veglës së parë Fig.9.12. Matja e gjatësisë së veglës së dytë

Kur kemi shpim të vrimave “qore”, sipas rregullës së vizatimit teknik është i kuatuar vetëm pjesa cilindrike e vrimës. Me matjen e veglës fi tojmë vlerën që e përmban edhe pjesa konike e puntos. Korrigjimi sipas aksit Z për pjesën konike e fi tojmë me këtë mënyrë:

Fig.9.13. Shembull për caktimin e gjatësisë së puntos spirale


104

H (mm)

2 0,57

4 1,15

6 1,73

8 2,30

10 2,89

12 3,46

14 4,04

16 4,61

PuntojaΦ (mm)

Në tabelën e dhënë janë paraqitur vlerat e llogaritura të H (mm) për puntot spirale që përdoren më së shumti.

9.4. PAJISJA PËR SHTRËNGIM TË PJESËS PUNUESE

Pjesa punuese vendoset mbi tavolinën punuese të makinës dhe varësisht nga gabari-tet dhe formës së tij përforcohet me pajisje përkatëse, që është pjesë përbërëse e makinës.

Si pajisje për shtrëngim të pjesës punuese shfrytëzohen:- shiritat shtrëngues,- shtrëngues paralel me kufi zues,- shtrënguese me pjerrtësi,- koka shtrënguese makinerike dhe pllaka planare- aparati ndarës.

9.4.1. Shiritat shtrëngues

Shiritat shtrënguese shfrytëzohen për shtrëngim të llamarinave të ngushtë me gjatësi të madhe. Përforcohen për tavolinën punuese me bulona. Pjesa pu-nuese shtrëngohet me shirita shtrëngu-es me ndihmën e bulonave.

9.4.2. Shtrëngueset paralele

Për shtrëngim të pjesëve prizmatike me dimensione të vogla shfrytëzohet shtrëngu-esja paralele me kufi zues, që me ndihmën e katër bulonave shtrëngohet në tavolinën punu-ese. Duhet pasur kujdes që shtrënguesja të vendoset saktë në mesin e tavolinës punuese.

Fig.9.14. Shiritat shtrëngues


105

Karakteristikat e shtrëngueses:

- gjerësia e nofullave: 60 mm,- gjerësia shtrënguese: 60 mm.

9.4.3. Shtrënguese me pjerrtësi

Për shtrëngimin e pjesëve me dimensi-one më të mëdha shfrytëzohen shtrënguese me pjerrtësi. Për shtrëngimin e pjesës janë të nevojshëm më së paku dy shtrënguese, që vendosen në pozitë diagonale në kanalet e tavolinës punuese. Shtrëngueset me pjerrtësi mundësojnë lartësi për shtrëngim deri 60 mm.

9.4.4. Kokat shtrënguese makinerike dhe pllakat planare

Për shtrëngimin e pjesëve makinerike formë trekëndëshe, rrethore dhe gja-shtëkëndëshe shfrytëzohet koka shtrënguese makinerike me tre nofulla, kurse për shtrën-gim qendrorë të pjesëve punuese rrethore, katrore dhe tetëkëndëshe shfrytëzohet koka shtrënguese makinerike me katër nofulla. Për shtrëngim qendrorë dhe ekscentrik të pjesëve punuese shfrytëzohet pllaka planare.

Kokat shtrënguese makinerike dhe pllaka planare montohen në fl lanxhën2 mbësh-tetëse që me katër bulona montohet në tavolinën punuese.

Fig.9.17. Koka shtrënguese makinerike dhe pllaka planare

2 Pjesë unazore që shërbejnë për lidhje

Fig.9.15. Shtrënguesja paralele me kufi zues

Fig.9.16. Shtrënguese me pjerrtësi


106

Kokat shtrënguese makinerike dhe pllaka planare mund të montohen mbi fl langje (ndërmjet pllakave) që më pas montohet në aparatin ndarës, që me ndihmën e katër-T bu-lonave përforcohet në tavolinën punuese.

Fig.9.18. Vendosja e kokës shtrënguese makinerike dhe pllakës planare mbi aparatin ndarëse


1. Numëroni veglat që shfrytëzohen gjatë përpunimit të frezave me DN.2. Paraqit shtrëngimin e veglave me trupin cilindrik.3. Për çfarë freza shfrytëzohet mbajtësi me teh mbjellës?4. Sqaroni metodën e përshtatjes së veglave me prekje.5. Tregoni përshtatjen e veglave me ndihmën e komperatorit.6. Si caktohet gjatësia e puntos spirale?7. Numëroni pajisjet për shtrëngim të pjesës punuese.8. Kur shfrytëzohet koka shtrënguese makinerike me tre nofulla, dhe kur me katër?

107

10.1. FUNKSIONET KRYESORE – G

Sipas qëllimit të vetë funksionet kryesore ndahen në:

- funksione për defi nim të dimensioneve,- funksione për vendosjen e lidhjes ndërmjet veglës dhe pjesës që punohet,- funksionet për defi nimin e mënyrës së lëvizjes,- funksionet për korrigjimin e rrugës së veglës,- funksionet e tjera.

10.1.1. Funksionet për defi nimin e dimensioneve

Me këto funksione njoftojmë se në cilin sistem (absolut ose relativ) do të jenë të pa-raqitur dimensionet.

10.1.1.1. G90 – Programimi në sistemin absolut


Në praktikë më së shumti shfrytëzohet sistemi absolut për shkak se është më i përsh-tatshëm për programuesin, për shkak se vizatimet punuese janë të kuatuara kryesisht me kuota paralele, e shumë rrallë serike.

Funksioni G90 vlen deri sa nuk zëvendësohet me funksionin G91.

10.1.1.2. G91 – Programimi në sistemin relativ (inkremental)


Funksioni G91 ka përparësi të madhe gjatë shfrytëzimit të programit. Me kyçjen e makinës njësia drejtuese është e përgatitur të pranoj të dhëna në sistemin relativ, që shihet në monitor pas shenjës INCR.

Funksioni G91 vlen deri sa nuk zëvendësohet me funksionin G90.

10.1.2. G92 – Funksioni për lidhje ndërmjet veglës dhe pjesës punuese


N…/ G92 / X… / Y…/ Z…

Me këtë funksion jepen koordinatat në pikën fi llestare (B).Kjo është pika në maje të thikës në raport me pikën zero të pjesës punuese. Nëse e

fi llojmë programin pa funksionin G92 atëherë njësia drejtuese do të kuptojë që pika fi lles-tare është edhe pika zero e pjesës punuese që do të ndikoj në disa parregullsi.

10.

PROGRAMIMI I FREZAVE ME

DREJTIM NUMERIK


108

Me dhënien e funksionit G92 njësia drejtuese është e gatshme të pranoj të dhëna në siste-min absolut (në monitor paraqitet shenja ABS). Të dhënat futen në të qindin pjesë të milimetrit.

Fig.10.1. Lidhja ndërmjet veglës dhe pikës zero

Fig.10.2. Pozita më e përshtatshme e pikës zero të pjesës

10.1.3. Funksionet për defi nimin e mënyrës së lëvizjes së veglës

Zhvendosja e veglës prej njërës pikë në tjetrën mund të realizohet në dy mënyra: linea-re dhe rrethore. Shpejtësia e zhvendosjes mund të realizohet me hap të shpejtë dhe punues.

Zgjedhja e llojit të lëvizjes do të varet nga konfi guracioni i pjesës punuese, nga zgjedhja dhe dimensionet e veglës dhe prej shtesave të përpunimit.

Me rëndësi është të përmendet që vegla e EMCO F1 CNC mund të lëviz njëkohësisht

sipas cilit do dy akse.

10.1.3.1. G00 – Pozicionimi me hap të shpejtë

Formati i këtij funksioni është: N…/ G00 / X… / Y.../ Z...

X, Y, Z – koordinatat në fund të pikës së lëvizjes.

Pozicionimi paraqet afrimin e veglës deri te ndonjë pikë në afërsi të pjesës punuese. Realizohet me hap të shpejtë për shkak të shkurtimit të kohës së përgjithshme të përpuni-mit. Pozicionimi realizohet me shpejtësi prej 600 [mm/min]. Koordinatat futen në të qindin pjesë të milimetrit.

Fig.10.3. Pozicionimi në sistemin absolut


109

Pozicionimi mund të realizohet në disa mënyra, që shihet nga fi gura. Të gjitha pozi-cionet patjetër të jenë të lidhura për fi llimin koordinativ dhe të merret parasysh që lëvizja mund të realizohet vetëm nëpër dy akse njëkohësisht.

Programi për pozicionim në të dy rastet është si vijon:

N G X Y Z F

00 92 - 3500 - 2000 4000

01 M03

02 00 - 3500 - 2000 00

03 00 - 500 - 2000 00

04 00 - 500 00 00

05 …

N G X Y Z F

00 92 - 3500 - 2000 4000

01 M03

02 00 - 500 - 2000 00

03 00 - 500 00 00

04 …

10.1.3.2. G01 – Lëvizja drejtvizore me hap punues


N/ G01 / X / Y / Z / F

Me këtë funksion mund të realizohen këto lloje veprimesh:- frezim të rrafshët,- frezim të pjerrtë,- shpim,- alezim- lëshim

Shpejtësia e pjesës punuese d.m.th nga lëvizja është dhënë me madhësinë F dhe është 2 – 499 [mm/min]. lëvizja varet nga lloji i materialit, mjetet, thellësia e djegies dhe ngjashëm.

Fig.10.4. Lëvizja drejtvizore me hap punues

Programi për këtë lëvizje është si në vijim:

ABS: N / G01 / X4000 / Y3200 / Z-500 / F80INCR: N / G01 / X2500 / Y1800 / Z-00 / F80


110

Shembull: Të përpunohet pjesa sipas fi gurës. Për përpunim të shfrytëzohet freza boshtore 10.

Fig.10.5. Pamja e pjesës së gatshme

Fig.10.7. Pozita e pikës fi llestare

Fig.10.9. Rruga e veglës

Fig.10.6. Dimensionet e pjesës së gatshme pjesëve cilindrike

Fig.10.8. Pozicionimi i veglës

Fig.10.10. Kthimi në pikën fi llestare


111

Programi për punimin e pjesës sipas fi gurës është si në vijim:

ABS INCR

N G X Y Z F 00 92 -3000 00 3000 01 М03 02 00 -1000 00 3000 03 00 -1000 00 - 400 04 01 5000 00 - 400 100 05 01 5000 5000 - 400 100 06 01 00 5000 - 400 100 07 01 00 00 - 400 100 08 00 -3000 00 - 400 09 00 -3000 00 3000 10 М30

N G X Y Z F 00 92 -3000 00 3000 01 М03 02 91 03 00 2000 00 00 04 00 00 00 -3400 05 01 6000 00 00 100 06 01 00 5000 00 100 07 01 -5000 00 00 100 08 01 00 -5000 00 100 09 00 -3000 00 00 10 00 00 00 3400 11 G90 12 M30



112

10.1.3.3. Funksionet për lëvizje rrethore

Lëvizja rrethore te makinat frezuese-shpuese mund të realizohet në dy mënyra të defi nuara me funksione të posaçme dhe atë:

- lëvizje rrethore në kahje të akrepave të orës (G02),- lëvizje rrethore në kahje të kundërt të akrepave të orës (G03),Gjatë defi nimit të funksioneve të lëvizjes rrethore duhet të merret parasysh si vijon:- hapësira e harkut rrethorë është (0.01 – 99.99) [mm] me hap prej 0.01 [mm],- harku rrethorë maksimal është 900, kurse ai minimal 10,- harku rrethorë mund të defi nohet në cilat do dy akset.

10.1.3.3.1. G02 – Lëvizja rrethore në kahje të kundërt të akrepave të orës


N / G02 / X / Y / Z / FINCR

N G (M) X(D,I) Y(S,J) Z (K) F

(L,T) …

11 01

12 02 1000 -1000 80

13 02 -1000 -1000 80

14 02 -1000 1000 80

15 02 1000 1000 00

16

Hark 1

Hark 2

Hark 3

Hark 4Fig.10.11. Lëvizja rrethore në

kahje të akrepave të orës

10.1.3.3.2. G03 – Lëvizja rrethore në kahje të kundërt të akrepave të orës


N…/G03/ X .../Y .../Z .../F…

Fig.10.12. Lëvizja rrethore në kahje të kundërt të akrepave të orës


113

Nëse supozojmë që vegla gjendet saktë në pikën 0 dhe e depërtuar në material deri në thellësinë 2 mm, programi për këtë lëvizje është:

ABS INCR N G X Y Z F

…

11 03 - 1500 - 1500 00 80

12 03 1500 - 1500 00 80

13 03 1500 1500 00 80

14 03 - 1500 -1500 00 80

N G X Y Z F

…

11 03 500 2000 - 200 80

12 03 2000 500 - 200 80

13 03 3500 2000 - 200 80

14 03 2000 3500 - 200 80

15

Shembull: Me aplikimin e funksioneve për lëvizje rrethore të punohet pjesa e treguar në fi gurë. Vegla për përpunim frezë boshtore 12. Koordinatat e pikës fi llestare të veglës: B (-20, -20, 15).

Fig.10.13. Pamja e pjesës së gatshme Fig.10.14. Dimensionet e pjesës së gatshme

N G X Y Z F

00 92 - 2000 - 2000 1500

01 M03

02 00 - 1000 00 1500

03 00 - 1000 00 - 400

04 01 4100 00 - 400 100

05 03 5200 1100 - 400 80

06 01 5200 3900 - 400 100

07 03 4100 5000 - 400 80

08 01 900 5000 - 400 100

09 03 - 200 3900 - 400 80

10 01 - 200 00 - 400 100

11 00 - 2000 - 2000 - 400

12 00 - 2000 - 2000 1500

13 М30

N G X Y Z F

00 92 - 2000 - 2000 1500

01 M03

02 91

03 00 1000 00 00

04 00 00 00 - 1900

05 01 5100 00 00 100

06 03 1100 1100 00 80

07 01 00 2800 00 100

08 03 - 1100 1100 00 80

09 01 -3200 00 00 100

10 03 - 1100 - 1100 00 80

11 01 00 - 3900 00 100

12 00 - 1800 - 2000 00

13 00 00 00 1900

14 G90

15 M30


114


Për aplikimin e funksioneve për lëvizje rrethore të punohet pjesa e paraqitur në fi gu-rë. Vegla për përpunim të zgjidhet sipas nevojave të dirigjuara me dimensionet e pjesës. Të punohet programi për të dy rastet të zgjedhjes së pikës zero në pjesën punuese.

M99 – Funksionet ndihmëse për interpolim rrethor

Kur jepet harku rrethorë më i vogël se 900, atëherë shfrytëzohet funksioni ndihmës M99 me të cilën defi nohet pozita e pikës fi llestare e harkut në raport me qendrën e rrethit të paramenduar në të cilin i takon harku i njëjtë.


N/ M99 / I/ J/ K

I – distanca nga pika fi llestare e harkut deri te qendra e rrethit sipas aksit XJ - distanca nga pika fi llestare e harkut deri te qendra e rrethit sipas aksit YK - distanca nga pika fi llestare e harkut deri te qendra e rrethit sipas aksit Z

Vlerat e I, J, K çdo herë janë pozitive dhe janë të shprehura në të qindtën pjesë të

milimetrit (1/1000 [mm]).

a). sistemi relativ

I=R cos 750 = 20 cos 750 = 5.17 [mm]J= R sin 750 = 20 sin 750 = 19.31 [mm]x= a – l= R cos 300-lx= 20·0.866 – 5.17= 12.15 [mm]


115

y = J – b =J - R coc 300

y = 19.31 – 20 ·0.5 = 12.51 [mm]

b) sistemi absolut:

I dhe J janë pozitiv I = 5.17 [mm] J = 19.31 [mm]X = a = R cos 300 =20 ·0.866 = 17.32 [mm]

ABS INCR

N G X Y Z F

…

11 02 1732 1000 00

12 M99 I 517 J 1931 K 0

13

N G X Y Z F

…

11 02 1215 - 931 00 80

12 M99 I 517 J 1931 K 0

Vërejtje për funksionet G02 dhe G03

- vlerat për I, J dhe K futen në [1/100 mm]- harqet rrethore mund të defi nohen në brendinë e kuadratit me një urdhër të

dyfi shtë. Nëse harku kalon në kuadrat tjetër atëherë shfrytëzohen dy urdhra të dyfi shtë dhe atë: në fi llim nga pika fi llestare deri te prerja me akset, kurse urdhri i dytë nga prerja me aksin deri te pika përfundimtare.

- nëse vlerat për I dhe J janë të ndryshme nga zero kontrolli drejtues e kërcen vlerën për K, për shkak se rrafshi i harkut është i defi nuar me I dhe J.

- harku rrethorë mund të defi nohet vetëm në dy prej cilat do rrafshe: (X – Y, X – Z, Y – Z)

Fig.10.15. Aplikimi i funksionit ndihmës për hark më të vogël ose më të madh se 900


116

Detyrë për ushtrime:

Me aplikimin e funksioneve për lëvizje rrethore të for mohet programi për pjesën e paraqitur në fi gurë. Të zgjidhet vegla sipas kërkesave në vizatim, thellësia e prer-jes t = 3 mm.

10.1.4. CIKLET E PËRPUNIMIT

10.1.4.1. G72 – Cikli e përpunimit të xhepit


N/ G72 / X/ Y/ Z/ F

Me shfrytëzimin e funksionit G72 zvogëlohet programi, gjegjësisht numri i blloqe-ve (rreshtave). Për frezimin e hapësirës së caktuar me gjatësinë, gjerësinë dhe thellësinë e dhënë (i ashtuquajtur xhep) është e mjaftueshme që në funksionin G72 të futen ato të dhëna dhe vegla që të frezojnë atë hapësirë.

Për punë të drejtë të ciklit G72 duhet të jetë e defi nuar vegla me të cilën do të realizo-het frezimi. Kjo realizohet me ndihmën e funksionit M06 që mund të jetë i dhënë në fi llimin e programit ose direkt para shfrytëzimit të G72.

Cikli G72 në sistemin relativ (INCR)

N… / G72 / X … / Y … / Z … / F…

X – gjatësia e xhepitY – gjerësia e xhepitZ – thellësiaF – zhvendosja

Koordinata Z paraqet shumën e thellësisë së xhepit dhe distancën siguruese deri te maja e veglës.

Fig.10.16. Frezimi i xhepit në sistemin relativ

Cikli G72 në sistemin absolut

N/ G72 / X/ Y/ Z/ F


117

X=X1+X2 Y=Y1+Y2 Z=t

Fig.10.17. Frezimi i xhepit në sistemin absolut

Gjatë sistemit absolut vlera e Z matet nga sipërfaqja e pjesës deri te fundi i xhepit (t).Cikli G72 është i përbërë prej shumë hapeve punuese G01 dhe hapeve të shpejtë (jo-

punues) G00. Vlera e njësisë drejtuese Y e ndanë në numrin e nevojshëm të zhvendosjeve me përputhje, ashtu që të jetë e punuar e tërë sipërfaqja. Zhvendosja e fundit mund të jetë e ndryshme nga ato të mëparshme dhe mund të jetë sa mbetja nga ndarja.

Fig.10.18. Lëvizjet përbërëse të ciklit G72 Fig.10.19. Përputhjet e nevojshme gjatë

dy lëvizjeve

Për shkak se për punë të rregullt të ciklit G72 duhet të defi nohet vegla, do ta paraqe-sim edhe funksionin ndihmës për defi nimin e veglës.

M06 – Funksioni ndihmës për defi nimin e veglës


N/ M06 / D/ S/ Z(Y)/ T

D – rezja e veglës (1/100 [mm])S – shpejtësia e boshtit punues (rrot/min)Z(Y) – korrigjimi i veglës sipas aksit Z varësisht nga pozita e boshtit punues (1/100

[mm])T – numri i veglësKorrigjimi i veglës sipas aksit Z gjegjësisht aksit Y më gjerësisht është sqaruar në kapi-

tullin për përshtatje të veglës.

Shembull: Të formohet programi për përpunimin e xhepit sipas fi gurës. Vegla gjendet në distancë të sigurt h=3 mm. Karakteristikat e veglës sipas dëshirës së vetë.


118

Z = h + t Z = 3 + 5 = 8

Fillimi dhe mbarimi i ciklit

Sipas dimensioneve të dhëna në vizatim programin e formojmë në sistemin relativ.N/ M06 / D400 / S1200 / Z00 / T01N/ G72 / X4000 / Y3000 / Z -800 / F100


Me aplikimin e ciklit për frezim të xhepit të formohet programi për pjesën e paraqitur në fi gurë. Për përpunim të shfrytëzohet freza boshtore 8, S=1500 rrot/min, thellësia e prerjes t = 4 mm, distanca siguruese e veglës deri te pjesa h=3 mm.

10.1.4.2. Cikle për shpim dhe alezim

Me makinat frezuese-shpuese me drejtim numerik mundësohet shpimi dhe alezimi. Më së shumti realizohet shpimi i vrimave “qore”, ku si vegël për shpim shfrytëzohet punto spirale dhe freza boshtore.

10.1.4.2.1. G73 – Cikli për shpim me ndërprerje

Formati i këtij funksioni është: N… / G73 / Z-… / F… (INCR) N… / G73 / X… / Y… / Z… / F… (ABS)

Ky cikël aplikohet më së shumti për shpim të vrimës “qore”.


119

Fig.10.20. Cikli për shpim me ndërprerje

Principi i punës së këtij cikli është si në vijim:- pas pozicionimit të veglës (G00) në vendin ku do të realizohet shpimi i vrimës pa-

son urdhri (G73),- vegla do të fi llojë me shpim me hap punues që e kemi defi nuar me funksionin G73

deri te thellësia prej 2 [mm],- pastaj vegla me hap të shpejtë (600 [mm/min]) kthehet për 0.2 [mm],- veprimi përsëritet deri sa nuk arrihet thellësia e kërkuar Z,- pastaj vegla me hap të shpejtë kthehet në pozitën fi llestare.Me aplikimin e këtij cikli për shpim mundësohet ftohje më e mirë dhe pengohet

“ngjitja” e ashklës në frezë.

10.1.4.2.2. G81 – Cikli për shpim


N… / G73 / Z-… / F… (INCR) N… / G73 / X… / Y… / Z… / F… (ABS)

Fig.10.21. Cikli për shpim

Ky cikël shfrytëzohet për vrima të vogla (më të cektë). Cikli fi llon me hap punues G01 dhe depërton në material deri sa nuk e arrin thellësinë e duhur Z, e më pas me hap të shpejtë G00 kthehet në pozitën fi llestare.


120

10.1.4.2.3. G82 – Cikli për shpim me mbajte kohe



Fig.10.22. Cikli për shpim me mbajte kohe

Cikli përbëhet nga tre faza dhe atë:

- G01 – hapi punues deri te thellësia e kërkuar- G04 – mbajte kohe prej 0.5 [sek],- G00 – kthimi në pozitën fi llestare me hap të shpejtë.

Kur do të arrihet thellësia e kërkuar pjesa rrotullohet 0.5 [sek] pa zhvendosje të veglës. Qëllimi është që të arrihet përpunim më kualitativ i vrimës.

10.1.4.2.4. G83 – Cikli për shpim të thellë



Fig.10.23. Cikli për shpim në vrima të thella


121

Cikli përbëhet prej shumë hapeve punuese dhe të shpejtë (bosh). Numri i hapave varet nga thellësia e përgjithshme e shpimit.

Principi i punës së ciklit është:- shpimi me hap të shpejtë (G01) deri te thellësia 6 [mm],- kthimi me hap të shpejtë (G00) po ashtu 6 [mm],- depërtimi i shpejtë deri 5.5 [mm], e më pas përsëri me hap punues shpohen 6

[mm],- kjo përsëritet deri sa do të arrihet thellësia e duhur Z, e më pas me hap të shpejtë

(G00) kthehet në pozitën fi llestare.

Cikli shpesh përdoret për shkak arsyeve vijuese:- Largim më i mirë i nxehtësisë, sepse thyhet dhe mjeti për ftohje futet në hapjen

dhe ftohja është më efi kase,- Arrihet vazhdueshmëri më e madhe e mjeteve,- Cilësi më e mirë e sipërfaqes së përpunuar,- Përcaktim më i mirë.

10.1.4.2.5. G85 – Cikli për alezim



Fig.10.24. Cikli për alezim

Nëse dëshirojmë vrimë 12H6, atëherë me punoto spirale hapim vrimën 11,8 [mm], e më pas me alezues deri 12H6 alezohet vrima e kërkuar.

Pas pozicionimit jepet urdhri G85, vegla me hap punues depërton deri te thellësia e kërkuar, e më pas me hap punues kthehet në pozitën fi llestare.

10.1.4.2.6. G89 – Cikli për alezim me mbajte kohe


N/ G73 / Z-…/ F (INRC)N/ G73 / X…/ Y/ Z/ F (ABS)


122

Fig.10.25. Cikli për alezim me mbajte kohe

Për dallim nga cikli i mëparshëm (G85) këtu para hapit kthyes ekziston mbajte kohe prej 5 [sek] (G04). Më këtë arrihet përpunim më i mirë.

10.1.5. FUNKSIONI PËR KORIGJIM TË RRUGËS SË VEGLËS

Këto funksione shërbejnë vetëm për paraqitjen e llojit të funksionit (G40, G45, G46, G47, G48), kurse mënyrën e lëvizjes tregohet me urdhrat tash të njohur (hap punues G01 dhe hap të shpejtë G00).

Për caktim të drejtë të gjatësisë së rrugës është e nevojshme që më parë të defi -nohet vegla me funksionin ndihmës M06. Funksionet për korrigjim të rrugës së veglës e shfrytëzojnë rrezja (D) e defi nuar me funksionin M06.

10.1.5.1. G04 – FUNKSIONI PËR NDËRPRERJE TË KORIGJIMIT TË

GJATËSISË SË RRUGËS

Kur dëshirojmë të ndërpritet aktiviteti i funksioneve për korrigjim të rrugës së veglës i çregjistrojmë me funksionin G40.


N G X Y Z F

… 45

… 48

… 40

10.1.5.2. G 45 – FUNKSIONI PËR PLOTËSIMIN E NJË

GJYSMËDIAMETRI TË VEGLËS GJATËSINË E RRUGËS



123

N G X Y Z F

… M06 D500 S1500 00 T01

100 91

101 45

102 00 3000 00 00 Fig.10.26. Shtimi i një rreze

10.1.5.3. G 46 – FUNKSIONI PËR ZVOGËLIMIN E NJË GJYSMËDIAMETRI

Formati i këtij funksioni është: N/G46Me dhënien e këtij funksioni vegla do të realizojë rrugë më të vogël për një rreze (D)

prej asaj të dhënë në program. Më së shumti shfrytëzohet kur afrohemi deri te pjesa që punohet me qëllim që ta përpunojmë nëpër konturë.

E dhënë:- diametri i veglës 8 mm,- numri i rrotullimit S = 1600 rrot/min,- vegla T01,- korrigjimi i veglës Z=0,- L=50 mm

N G X Y Z F

…

… M06 D400 S1600 00 T01

…

100 91

101 46

102 01 5000 00 00 100 Fig.10.27. Zvogëlimi i një rreze

Shembull në sistemin relativ (INCR)

E dhënë:- diametri i veglës 10 [mm],- numri i rrotullimit S = 1600 rrot/min,- vegla T01,- korrigjimi i veglës Z = 0


124

N G X Y Z F

…

… M06 D500 S1600 00 T01

…

110 91

111 46

112 01 4000 2000 00 100 Fig.10.28. Largimi i një rreze në sistemin relativ

Shembull në sistemin absolut (ABS):

E dhënë:- diametri i veglës 8 [mm],- numri i rrotullimit S = 1500 rrot/min,- vegla T01,- korrigjimi i veglës Z = 0,- thellësia e prerjes t = 5 mm.

N G X Y Z F

…

… M06 D400 S1500 00 T01

…

110 90

111 46

112 01 00 00 - 500 Fig.10.29. Largimi i një rreze në sistemin absolut

10.1.5.4. G47 – FUNKSIONI PËR FORZIMIN E DY GJYSMËDIAMETRAVE

Formati i këtij funksioni është: N/ G47

Funksioni G47 aplikohet më së shumti gjatë përpunimit të pjesëve prizmatike sipas konturës ku freza duhet të dalë jashtë nga kontura për një rreze, me qëllim që të punohet sipërfaqja normale nga ajo e mëparshme. Më së shumti funksionit G47 i paraprijnë funk-sioni G46 që të afrohet vegla për një rreze para pjesës që punohet. Këtë do ta shohim me shembullin vijues:

Shembull 1. Me aplikimin e funksioneve deri tash të punuara të formohet programi për përpunim të pjesës sipas konturës me frezë 12 në sistemin relativ dhe absolut, thellësia e prerjes t = 4 mm.


125

INCR ABS

N G X Y Z F

…

… M06 D600 S1500 00 T01

… 91

11 46

12 01 2000 1500 00 100

13 47

14 01 4000 00 00 100

15 01 00 3000 00 100

16 01 - 4000 00 00 100

17 01 00 - 3000 00 100

18 46

19 00 - 2000 - 1500 00

20 М30

N G X Y Z F

…

… M06 D600 S1500 00 T01

… 90

11 46

12 01 3600 3400 - 400 100

13 47

14 01 7600 3400 - 400 100

15 01 7600 6400 - 400 100

16 01 3600 6400 - 400 100

17 01 3600 4000 - 400 100

18 46

19 00 1000 1300 - 400

20 М30

Fig.10.30. Shtimi i dy rrezeve në sistemin relativ

Fig.10.31. Shtimi i dy rrezeve në sistemin absolut

10.1.5.5. G48 – FUNKSIONET PËR LARGIMIN E DY GJYSMËDIAMETRAVË


Funksioni G48 aplikohet më së shpeshti kur dëshirojmë ndonjë xhep me frezim të ashpër të rrafshojmë nga ana e brendshme ose sipërfaqet e njëjta.

Shembull: Të formohet programi për frezim në brendinë e konturës si në fi gurë. Diametri i frezës 8 mm, thellësia e prerjes 2 mm, pika fi llestare e veglës është paraqitur në fi gurë. Vegla është e ngritur 3 mm mbi sipërfaqen e pjesës.


126

INCR ABS

2

N G X Y Z F

…

… M06 D400 S1500 00 T01

… 91

11 45

12 01 2000 1500 00 100

13 40

14 01 00 00 - 500 50

15 48

16 01 4000 00 00 100

17 01 00 3000 00 100

18 01 - 4000 00 00 100

19 01 00 - 3000 00 100

20 40

21 01 00 00 500 50

22 45

23 00 - 2000 - 1500 00

24 М30

N G X Y Z F

… 92 800 1400 300

… M06 D400 S1500 00 T01

…

11 45

12 01 2800 2900 300 100

13 40

14 01 2800 2900 - 200 50

15 48

16 01 6800 2900 - 200 100

17 01 6800 5900 - 200 100

18 01 2800 5900 - 200 100

19 01 2800 2900 - 200 100

20 40

21 01 2800 2900 300 50

22 45

23 00 800 1400 300

24 М30

Fig.10.32. Largimi i dy rrezeve në sistemin relativ

Fig.10.33. Largimi i dy rrezeve në sistemin absolut

Detyrë për ushtrime:

Duke shfrytëzuar funksionet e mësuara deri tani të formohet programi për përpu-nimin e pjesës sipas konturës nga ana e jashtme. Diametri i veglës 10 mm, vegla është e ngritur 10 mm mbi sipërfaqen e pjesës, thellësia e prerjes 3 mm. Programi të realizohet në sistemin relativ dhe absolut.


127

10.1.6. FUNKSIONET TJERA

Shumica e funksioneve të tjerë kanë rëndësinë e njëjtë si edhe të tornot me drejtim numerik. Për shkak se atje i kemi punuar më hollësisht, këtu vetëm do t’i përmendim, kurse do t’i punojmë funksionet që janë të ndryshme nga ato te tornot.

10.1.6.1. G04 – Funksioni për ndalje të përkohshme të programit

Formati i këtij funksioni është: N/ G04 / X…

Vlera e X paraqet kohën e mbajtjes (ndaljes) së programit në të qindta pjesë të sekondës.

10.1.6.2. G21 – Funksioni për rresht të zbrazët


10.1.6.3. G25 - Funksioni për thirrje të programit

Nëse realizohet punimi i ndonjë pjese që në profi lin e vetë ka formë të njëjtë në shumë vende, rekomandohet shfrytëzimi i nënprogramit. Me këtë shumë shkurtohet i tërë programi. Ajo pjesë e programit që përsëritet shumë herë e thërrasim nënprogramin dhe e shkruajmë jashtë nga programi kryesorë.

Formati i këtij funksioni është: N/ G25 / L

Ku L paraqet numrin e rreshtit prej ku fi llon nënprogrami. Me futjen e funksionit G25 nën kolonën e F paraqitet shenja L, ku e shkruajmë numrin e rreshtit ku fi llon nënprogrami.


128

Fig.10.34. Aplikimi i G25 – shfrytëzimi i nënprogramit

Fillimi dhe mbarimi i nënprogramit

Fig.10.34. Cikli i nënprogramit

Shembull: Të formohet programi me shfrytëzimin e nënprogramit për përpunim të pjesës sipas vizatimit. Për përpunim të shfrytëzohet freza boshtore 8 me S = 1200 rrot/min. Distanca siguruese e veglës deri te sipërfaqja e pjesës është h = 2 mm.


129

ABS

N G (M)

X (I,D)

Y (J,S)

Z (K)

F (L) (T)

(K)

00 92 - 3000 00 3000

01 М06 D400 S1200 00 T01

02 М03

03 00 900 900 3000

04 00 900 900 200

05 25 L16

06 00 3400 900 200

07 25 L16

08 00 3400 3400 200

09 25 L16

10 00 900 3400 200

11 25 L16

12 00 900 3400 3000

13 00 - 3000 00 3000

14 M30

15

16 91

17 01 00 00 - 600 60

18 01 700 00 00 100

19 01 00 700 00 100

20 01 - 700 00 00 100

21 01 00 - 700 00 100

22 01 00 00 600 60

23 90

24 M17

Vërejtje

10.1.6.4. G27 – Kërcimi në bllok (rresht)

Nëse nga programi ekzistues duhet të largojmë disa rreshta, nuk është patjetër të ndryshojmë programin me fshirjen e atyre rreshtave, por thjesht mund t’i kërcejmë. Këtë na mundëson funksioni G27.

Para rreshtave që dëshirojmë t’i kërcejmë vendosim rresht të ri dhe e shkruajmë funk-sionin G27, forma e të cilit është:

N/ G27 / L

Te ky funksion madhësia L paraqet numrin e rreshtit deri te i cili duhet të arrihet duke i kërcyer rreshtat e kërkuar. Me dhënien e funksionit G27 nën kolonën e F paraqitet L ku e shkruajmë numrin e rreshtit në të cilin kërcejmë.


130

10.1.6.5. G64 – Funksioni për kyçjen e motorëve me hap

Formati i këtij funksioni është: N... / G64

Këtë funksion më së shumti e shfrytëzojmë gjatë futjes me dorë të programeve më të gjata. Që të mos nxehen motorët me hap shkyçet me funksionin G64.

10.1.6.6. G65 – Funksioni për punë me shirit magnetik


Këtë funksion do ta shqyrtonim për shkak se në kohën e sotme me kompjuter, është e pakuptimtë të fl itet për incizim të programit në shirit magnetik.

10.1.6.7. G66 – Kyçja RS232


Ky funksion shërbejnë për lidhjen ndërmjet makinës dhe kompjuterit dhe e kundërta nëpërmjet RS232.

LISTA KRYESORE E FUNKSIONEVE – G PËR MAKINËN FREZUESE

-SHPUESE EMCO F1 CNC

G00 N…/ G00 / X …/ Y …/ Z …

G01 N…/G01 / X …/ Y …/ Z …/ F…

G02 N…/ G02 / X …/ Y …/ Z …/ F…

G03 N…/ G03 / X …/ Y …/ Z …/ F…

G04 N… / G04 / X…

G21 N…/ G21

G25 N… / G25 L...

G27 N… /G27 L…

G40 N… / G40

G45 N… / G45

G46 N… / G46

G47 N… / G47

G48 N… / G48

Pozicionimi me hap të shpejtë

Lëvizje drejtvizore me hap të shpejtë

Lëvizje rrethore në kahje të akrepave të orës

Lëvizje rrethore në kahje të kundërt të akrepave të orës

Mbajtje kohe

Bllok i zbrazët (bosh)

Thirrja e nënprogramit

Kërcimi në bllok

Ndërprerja e korrigjimit të rrezes së veglës

Plotësimi i një rreze veglës në gjatësinë e rrugës

Largimi i një rreze veglës në gjatësinë e rrugës

Plotësimi me dy rrezeve veglës në gjatësinë e rrugës

Largimi i dy rrezeve veglës në gjatësinë e rrugës



131

G64 N… / G64

G65 N…/ G65

G66 N…/ G66

G72 N…/ G72 / X …/ Y …/ Z …

G73 N… / G73 / Z … / F …

G81 N… / G81 / Z … / F …

G82 N… / G82 / Z … / F …

G83 N… / G83 / Z … / F …

G85 N… / G85 / Z … / F …

G89 N… / G89 / Z … / F …

G90 N… / G90

G91 N… / G91

G92 N…/ G92 / X …/ Y …/ Z …

G94 N… / G94

G95 N… / G95

Shkyçja e motorit me hap

Puna me shirit magnetik

Shkyçja e RS232

Cikli për frezim të xhepit

Cikli për shpim me ndërprerje

Cikli për shpim

Cikli për shpim me mbajtje kohe

Cikli për shpim të thellë

Cikli për alezim

Cikli për alezim me mbajtje kohe

Programimi në sistemin absolut

Programimi në sistemin relativ

Vendosja e ndërlidhjes ndërmjet veglës dhe pjesës punuese

Zhvendosja në mm/min

Zhvendosja në mm/rrot

10.2. FUNKSIONET - M NDIHMËSE

10.2.1. M00 – Funksioni për ndalje

Formati i këtij funksioni është: N/ M00

Funksioni M00 na mundëson ndalje gjatë realizimit të programit. Gjatë kohës së ndaljes mund të realizohen këto aktivitete:

- zëvendësimi i veglës,- të realizohen korrigjime eventuale,- të matet pjesa punuese etj.

Ndalja ndërpritet me shtypjen e butonit START.

10.2.2. M03 – Funksioni për kyçje automatike të boshtit punuese

Formati i këtij funksioni është: N/ M03Ky funksion më së shumti aplikohet pas defi nimit të veglës. Më pas duhet që ndër-

prerësi i boshtit punues të jetë i vendosur në pozitën CNC.


132

10.2.3. M05 – Funksioni për shkyçje të boshtit punues

Formati i këtij funksioni është: N/ M05Aplikohet para ndërrimit të veglës, ose para ndaljes. Në përfundim të programit nuk

programohet, për shkak se me funksionin M30 në mënyrë automatike shkyçet rrotullimi i boshtit punues.

10.2.4. M06 – Funksioni për zëvendësim dhe korrigjim të veglës


N/ M06 / D/ S/ Z/ T

Funksioni M06 më parë është sqaruar.

10.2.5. M17 – Funksioni për përfundim të nënprogramit

Formati i këtij funksioni është: N... / M17

10.2.5. M30 – Funksioni për përfundim të programit

Çdo program patjetër të ketë përfundim (fund) që shënohet me funksionin ndihmës M30. Nëse nuk është futur funksioni për përfundim nuk mundemi ta fi llojmë (startojmë) programin. Sistemi i alarmit në këtë rast do të paraqes gabim A05.

Formati i këtij funksioni është: N... / M30

10.2.6. M98 – Funksioni për kompensim automatik të lëvizjes

Formati i këtij funksioni është: N/ M98 / X/ Y/ Z

Nëse gjatë punës vërejmë që përsëritja e lëvizjes nuk është në kufi jtë që i garanton prodhuesi, donë të thotë që ekziston hapësirë (distancë) në boshtin fi letor sferik. Hapësirën e matim me ndihmën e pajisjes për matje dhe atë shmangie e shkruajmë në funksionin M98. Vlera e hapësirës futet pa parashenjë në të qindtën pjesë të milimetrit, për shkak se njësia drejtuese nuk pranon parashenjë negative.

Veprimet gjatë kompensimit automatik

- Vlera për kompensim automatik të lëvizjes duhet të futet në program. Më pas aktivi-zohet programi ose realizohet testimi nëpërmjet butonit M.

- Me këtë shmangie është futur në memorien, dhe kompensimi vlen gjatë kalimit nga CNC në drejtim të dorës dhe e kundërta.

Anulimi i kompensimit

- Ndalet makina,- Programohet M98 / X 0 / Y 0 / Z 0


133

10.2.7. M99 – Funksioni për përcaktimin e parametrave për lëvizje rrethore

Formati i këtij funksioni është: N... / M99 / I... / J... / K...

Ky funksion hollësish është përpunuar gjatë sqarimit të funksioneve G02 dhe G03.

LISTA E FUNKSIONEVE - M NDIHMËSE PËR MAKINAT FREZUESE

-SHPUESE EMCO F1 CNC

М00 N… / M00

М03 N… / M03

М05 N… / M05

М06 N… / M06 / D… / S… / Z… / T…

М17 N… M17

М30 N… / M30

М98 N… / M98 / X… / Y… / Z…

М99 N… / M99 / I… / J… / K…

Ndalja e programit

Kyçja e boshtit punues për rrotullim në të djathtë

Shkyçja e rrotullimit të boshtit kryesorë

Ndërrimi dhe korrigjimi i veglës

Përfundimi i nënprogramit dhe kthimi në pro-gramin kryesor


Kompensimi automatik i lëvizjes

Parametrat e harkut rrethorë më të vogël se një e katërta e rrethit



1. Tregoni dhe sqaroni funksionin për lidhje ndërmjet veglës dhe pjesës punuese.2. Si punohet kanali rrethorë në frezë?3. Formuloni funksionin për defi nim dhe ndryshim të veglës te freza.4. Çfarë korrigjimi jepet gjatë defi nimit dhe ndryshimit të veglës?5. Cilat veti i kanë ciklet e përpunimit?6. Tregoni ciklin për punimin e xhepit.7. Përmendni përparësitë gjatë shpimit me ndalje.8. Sqaroni ciklin për shpim të thellë.9. Formoni dhe sqaroni ciklin për alezim me mbajte kohe.10. Sa është përfi timi nga shfrytëzimi i nënprogramit gjatë programimit?

135

SHTOJCË: DETYRË PROJEKTUESE

DOKUMENTACIONI TEKNOLOGJIK PËR PËRPUNIMIN E PJESËS

MAKINERIKE NË TORNO ME DREJTIM NUMERIK


137

DOKUMENTACIONI TEKNOLOGJIK

Shembulli 1 Tornoja me drejtim numerik EMCO COMPACT 5 CNC

Për pjesën makinerike të paraqitur në vizatim të punohet dokumentacioni i përgji-thshëm teknologjik:

- Plani i shtrëngimit- Lista operacionale- Plani i përpunimit (Rruga e veglës)- Lista e veglave- Lista programuese


139

Л

Л

Emri

i pje

sës:

AKS

I

Num

ri i p

jesë

s:

PL

AN

I I

SH

TR

ËN

GIM

IT

Mat

eria

li:A

lCu5

MgI

Si

Mas

a e

kalk

ul.

gr

Pjes

a:SH

UFË

R

Dim

ensi

onet

e pj

esës

30

x80

Puno

i

Kont

rollo

i

Dat

a:

Flet

a:Fl

etët

:


141

Л

Л

n

(vrt/

min

) s

(mm

/min

) δ

(mm

) i

10.

01

02

1200

10

0 2

2 03

12

00

100

3 3

04

1200

50

2 05

12

00

40

3

06

12

00

50

2

07

12

00

50

2

08

1200

10

0 2

2 09

12

00

40

2

10

200

150

1.1

13

11

20.

Puno

i

Kont

rollo

i

Dat

a:Em

ri i p

jesë

s:A

KSI

Nr.o

pera

.N

r. Ka

pj.

EMËR

TIM

I I O

PERA

CIO

NIT

, PËR

SHKR

IMI I

KA

PJES

GRU

PI M

AKI

NER

IK,

VEG

LAT

Num

ri i p

jesë

s:

PL

AN

I I

SH

TR

ËN

GIM

IT

Mat

eria

li:A

lCu5

MgI

Si

Mas

a e

kalk

ul.

gr

Pjes

a:SH

UFË

R

Dim

ensi

onet

e pj

esës

30

x80

Flet

a:Fl

etët

:

Torn

o EM

CO C

OM

PAC

T 5

CNC

Koka

sht

rëng

uese

me

tre

nofu

lla d

he

cent

rues

Thik

ë e

djat

htë

torn

uese

Thik

ë e

djat

htë

torn

uese

Thik

ë e

djat

htë

torn

uese

Thik

ë e

djat

htë

torn

uese

Thik

ë e

djat

htë

torn

uese

Thik

ë e

maj

të to

rnue

seTh

ikë

e m

ajtë

torn

uese

Thik

ë e

neut

rale

torn

uese

Thik

ë pë

r fi le

të

Mat

ëse

e lë

vizs

hme

Përp

unim

i i a

ksit

të s

hkal

lëzu

arVe

ndos

ja e

pje

sës

në k

okën

sht

rëng

uese

, mbë

shte

tja

me

cent

rues

dhe

sht

rëng

imi

Torn

im g

jatë

sorë

i as

hpër

i

26x5

0To

rnim

gja

tëso

rë i

ashp

ër i

20x3

0Pj

errt

ësim

i i te

hut 2

/450

Përp

unim

i i rr

ezes

R6

Përp

unim

i kon

ik

26x3

0 L=

8Pë

rpun

imi k

onik

22

x30

L=8

Torn

im g

jatë

sorë

i

22x1

0Pë

rpun

imi i

rezë

s R2

Përp

unim

i i fi

letë

s M

20x1

.5Li

rimi d

he m

ënja

nim

i i p

jesë

sM

atja

dhe

kon

trol

li


143

Л

Л

Emri

i pje

sës:

AKS

I

Num

ri i p

jesë

s:

Pla

ni

i

pë

rpu

nim

it

(rru

ga

e v

eg

lës)

Mat

eria

li:A

lCu5

MgI

Si

Mas

a e

kalk

ul.

gr

Pjes

a:SH

UFË

R

Dim

ensi

onet

e pj

esës

30

x80

Flet

a:Fl

etët

:

Puno

i

Kont

rollo

i

Dat

a:


145

(T)

X

Z

1.

EM

CO

58

4181

EM

CO

26

0601

EM

CO

26

0610

T0

1 0

0

2.

EM

CO

58

4181

EM

CO

26

0602

EM

CO

26

0610

T0

2 0

-14

3.

EM

CO

58

4181

EM

CO

26

0603

EM

CO

26

0610

T0

3 0

-7

4.

EM

CO

58

4181

EM

CO

26

0620

EM

CO

26

0625

T0

4 0

-2

Emri

i pje

sës:

AKS

I

Num

ri i p

jesë

s:

LIS

TA

E V

EG

LA

VE

Mat

eria

li:A

lCu5

MgI

Si

Mas

a e

kalk

ul.

gr

Puno

i

Kont

rollo

i

Dat

a:

Flet

a:Fl

eta:

Num

ri re

ndor

.

Mba

jtësi

i ve

glës

Mba

jtësi

i pl

lakë

sPl

laka

Përs

hkrim

i i v

eglë

s

Thik

a e

djat

htë

torn

uese

Thik

a e

maj

të to

rnue

se

Thik

ë ne

utra

le to

rnue

se

Thik

ë pë

r fi le

të


147

N G (M)

X (I)

Z (K)

F (L) (T) (K) H

00 92 4000 500

01 M03

02 00 3000 100

03 84 2600 -5000 100 100

04 00 2600 100

05 84 2000 -3000 100 100

06 00 1800 100

07 01 1800 00 80

08 01 2000 -100 80

09 00 2000 100

10 00 1600 100

11 01 1600 00 80

12 01 2000 -200 80

13 00 2400 -200

14 00 2400 -2950

15 01 2600 -3470 80

16 00 2600 -2950

17 00 2200 -2950

18 01 2600 -2470 80

19 00 2600 -2950

20 01 2000 -3000 80

21 02 2600 -3520 80

22 M99 I600 K00

23 00 2800 -3520

24 00 2800 -4950

25 01 3000 -6150 80

26 00 3000 -4950

27 01 2600 -4950 80

28 01 3000 -6150 80

29 00 3000 -4050

30 01 2600 -4050 80

31 01 2400 -5000 80

32 01 3000 -6150 80

33 00 3000 -4050

34 01 2600 -4050 80

35 01 2200 -5000 80

36 01 3000 -6200 80

Vërejtje

LISTA PROGRAMUESE


148

37 00 5000 -6200

38 M05

39 M00

40 M06 00 -1400 T02

41 M03

42 00 2600 -5000

43 84 2200 -4000 100 100

44 00 5000 -5000

45 M05

46 M00

47 M06 00 -700 T03

48 M03

49 00 2200 -1800

50 01 2000 -1800 80

51 01 1800 -2000 80

52 01 2000 -2200 80

53 01 2000 -1800 80

54 01 1600 -2000 80

55 01 2000 -2200 80

56 01 2000 -1800 80

57 02 1600 -2000 80

58 02 2000 -2200 80

59 00 5000 -2200

60 M05

61 M00

62 M06 00 -200 T04

63 M03

64 00 2020 100

65 78 1780 - 2000 K150 10

66 78 1780 -2000 K150 00

67 78 1780 -2000 K150 00

68 00 4000 500 69 M05 70 M06 00 00 T01 71 M30


149

LITERATURA

1. Арсовски С., Производни системи - приручник за програмирање NC алатних машина, Научна књига, Београд,1982

2. Дуковски В. Автоматизација на производството, „Просветно дело”, Скопје,1992

3. Николиќ М, Приручник за управљање и програмирање струга EMCO COMPACT 5 CNC, Сомбор, 1992

4. Николиќ М. Пројектовање технолошких система I, Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 2000

5. Николиќ М. Пројектовање технолошких система II, Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 2000

6. Поповиќ Н. Програмирање нумерички управљаних машина, Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 1993

7. Поповиќ Н, Брашован Љ, Програмирање за компјутерски управљане машине, Завод за уџбенике и наставна средства, Београд, 2005.

8. EMCO CNC INSTRUCTOR DE2 - 017 - “EMCO” Majer & CO9. EMCO Instruction book, Service parts No EN 2019 - “EMCO” Majer & CO10. ECO STANDARDI - “EMCO” Majer & CO, 1989

Documents

62_Avtomatsko upravuvanje i programiranje_ALB.indd