7-Ημέρες-Καθημερινή-Ο-Μεγάλος-Κρητικός-Πόλεμος-1645-1669

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IANOYAPIOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 25 IANOYAPIOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA

� O μεγάλ�ς Kρητικ�ς Π�λεμ�ς.H σύγκρ�υση δύ� κ�σμων στ� με-ταί�μι� μιας επ��ής.T�υ Kωστή Γι�ύργ�υ

� H Kρήτη στην �ψιμη�ενετ�κρατία.Mια ακμά��υσα, ε�ελληνισμένηκ�ινωνία.T�υ Στυλιαν�ύ Aλε�ί�υ

� O Kρητικ�ς Π�λεμ�ς και η Eυρώπη.Oι �λέψεις των T�ύρκων και �ι α-�λεψίες της Δύσης.T�υ Θε�"άρη Δετ�ράκη

� «K’ εμίσεψες, Παρθένα μ�υ...».H �ικει�π�ίηση των κρητικώνθρησκευτικών συμ��λων απ� τηBενετία.Tης Xρύσας Mαλτέ&�υ

� H άλωση Xανίων και Pεθύμν�υ.H δυτική Kρήτη υπ�κύπτει.T�υ Γιάννη Γρυντάκη

� Π�λι�ρκία και πτώση τ�υ Xάνδακα.H επ�π�ιία της πρωτεύ�υσαςτ�υ «Bασιλεί�υ της Kρήτης».Tης Aσπασίας Παπαδάκη

� Tα κραταιά τεί"η τ�υ Xάνδακα.T� μεγαλύτερ� ��υρ� της Mεσ�-γεί�υ.Tης Xρυσ�ύλας T&�μπανάκη

� «O(�υ και πώς τα κρίματα...».T� θέατρ� στ�ν π�λι�ρκ�ύμεν�Xάνδακα.Tης T. Mαρκ�μι"ελάκη – Mίντ&α

� H Kρητική Διασπ�ρά (1645-1669).H μετάγγιση μιας σπ�υδαίας π�λι-τιστικής παράδ�σης.Tης Mαρίας Πατραμάνη

� O π�ιητής τ�υ «Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ».Mαρίν�ς T�άνε Mπ�υνιαλής � Pε-θύμνι�ς.Tης Mάρθας Aπ�σκίτη

� T� ναυάγι� τ�υ «La Therese».Eπιτά�υνε την έλευση τ�υ τέλ�υς.T�υ Nίκ�υ Λιαν�ύ

� Ψη(ίδες απ� τ�ν Kρητικ� Π�λεμ�.Aγνωστες λεπτ�μέρειες.T�υ Γιάννη Περτσελάκη

E�ώ�υλλ�: H π�λι�ρκία τ�υ Xάνδακα, λε-πτ�μέρεια απ� απεικ�νιση σε �άρτη τ�υ 17�υαιώνα (αρ�εί�: Γιάννη Περτσελάκη)

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

H Nήσ�ς της Kρήτης σε Xάρτη – Isola di Candia a Carte. Ωραι�τατ�ς �άρτης τ�υ «Bασιλεί�υ της Kρήτης», έργ� τ�υ Bε-νετ�ύ μη�ανικ�ύ Francesco Basilicata, «εικαστική» ανα��ρά πρ�ς τ�ν επικε�αλής τ�υ ιππικ�ύ τ�υ νησι�ύ, τ� 1618 (πη-γή: Fr. Basilicata, «Cretae Regnum», ελλ. συνεκδ. «Mικρ�ς Nαυτίλ�ς» – Bικελαία Bι�λι�θήκη – Σύνδεσμ�ς TEΔK Kρήτης).

O μεγάλ�ς Kρητικ ς Π λεμ�ςH σύγκρ�υση δύ� κ�σμων στ� μεταί�μι� μιας επ��ής

O KPHTIKOΣ ΠOΛEMOΣ (1645 – 1669),�πως έμεινε στην Iστ�ρία η 25�ρ�νηπ�λυαίμακτη πρ�σπάθεια των Oθωμα-νών να απ�σπάσ�υν �λ�κληρωτικάτην Kρήτη απ� τ�υς Bενετ�ύς, είναιαπ� τα κρισιμ�τερα και, �πωσδήπ�τε,τ� πι� μακρ��ρ�νι� απ� τα επεισ�διαστ� μέτωπ� σύγκρ�υσης της ΔυτικήςEυρώπης –�πως περίπ�υ την ενν��ύ-με σήμερα– με την Oθωμανική αυτ�-κρατ�ρία– �πως περίπ�υ �!είλ�υμενα την ενν��ύμε ιστ�ρικά, αν θέλ�υ-με να έ��υμε επαρκή επ�πτεία τωνπερίπλ�κων �ρων υπ� τ�υς �π�ί�υςδιαμ�ρ!ώνεται δια�ρ�νικά τ� ιστ�ρι-κ� γίγνεσθαι στ� τ�πί� των γεωπ�λιτι-κών μας ενδια!ερ�ντων τ�υς τελευ-ταί�υς έ"ι αιώνες τ�υλά�ιστ�ν.

O πέμπτ�ς #ενετ�τ�υρκικ�ς π�λε-μ�ς, π�υ έλη"ε με την πτώση της Kρή-της, εί�ε, !υσικά, αίτια απείρως σημα-ντικ�τερα απ� τ� αμελητέ� κρ�ύσμαπειρατείας π�υ υπήρ"ε η α!�ρμή τ�υ.$εσπά μετά απ� μια μακρ��ρ�νη ανά-παυλα ειρήνης μετα"ύ Bενετίας καιΠύλης, περί�δ� με ευεργετικές επι-πτώσεις για την Kρήτη ειδικά: αύ"ησητ�υ πληθυσμ�ύ, άνθηση της αγρ�τ�-#ι�τε�νικής παραγωγής και τ�υ εμπ�-ρί�υ, καρπ�!�ρία τ�υ πνευματικ�ύπ�λιτισμ�ύ, με την ίδρυση Aκαδη-μιών, την ανάπτυ"η τ�υ Kρητικ�ύ Θε-άτρ�υ, της μεγάλης Kρητικής Σ��λήςτης εικ�ν�γρα!ίας, τη μεταλαμπά-

δευση τ�υ πνεύματ�ς της ευρωπαϊ-κής Aναγέννησης, στην �π�ία η συ-νεισ!�ρά των Kρητών δεν υπήρ"ε α-μελητέα.

Aπ� την άλλη, η ίδια περί�δ�ς έδω-σε πρ�σκαιρη εκτ�νωση σε μια εσωτε-ρική αναστάτωση π�υ μάστι'ε τηνOθωμανική αυτ�κρατ�ρία απ� τ�1570. Mεσ�ύντ�ς τ�υ Kρητικ�ύ Π�λέ-μ�υ, αναλαμ#άνει, μετά απ� λαϊκέςταρα�ές τ� 1656 στην Kωνσταντιν�ύ-π�λη, τ� α"ίωμα τ�υ Mεγάλ�υ Bε'ύρη� ικαν�ς και αμείλικτ�ς Mωάμεθ Kι�-

πρ�υλή. Kαι η κρίση μ�ιά'ει μακριν�ςε!ιάλτης �ταν τ�ν Mωάμεθ διαδέ�ε-ται στ� α"ίωμα � γι�ς τ�υ, A�μέτ Kι�-πρ�υλή, � π�ρθητής τ�υ Xάνδακα: ητακτική των επιθετικών π�λέμων ωςαντίδ�τ� στις εσωτερικές αντι!άσειςκαι αγκυλώσεις της αυτ�κρατ�ρίαςμ�ιά'ει να πρ�σ!έρει για π�λλ�στή!�ρά τη λύση. Oμως τ� �θωμανικ� κα-τεστημέν� αδυνατ�ύσε να δει �τι �ι �-ρ�ι υπ� τ�υς �π�ί�υς ενν��ύσε τηνπρ��πτική τ�υ στην Iστ�ρία εί�αν πλέ-�ν ε"αντληθεί: �,τι λαμπρ� περιερ��-ταν στην απ�λυταρ�ία τ�υ έπε!τε σεμαρασμ� απ� την ανα�ρ�νιστική, λη-στρική εκμετάλλευση των π�ρων και

την καταδυνάστευση τ�υ ανθρώπιν�υ!υσικ�ύ και ψυ�ικ�ύ δυναμισμ�ύ.Aπ�δει"η, η άθλια μ�ίρα της Kρήτηςκαι η τύ�η τ�υ Xάνδακα, π�υ, �πωςμαρτυρεί � περιηγητής T�υρνε!�ρ,τριάντα μ�λις �ρ�νια απ� την άλωσήτ�υ εί�ε καταστεί «λείψαν�ν π�λεως».

H τελευταία μεγάλη κατάκτηση τωνOθωμανών πρ�σ!ερε την ψευδαίσθη-ση πως τίπ�τα δεν άλλα'ε και δεν �-!ειλε να αλλά"ει. H διάψευση ακ�-λ�ύθησε �ικτρά: T� 1683, μετά τη συ-ντρι#ή των στρατευμάτων τ�υ διαδ�-��υ τ�υ A�μέτ Kι�πρ�υλή, Mεγάλ�υBε'ύρη Kαρά M�υστα!ά μπρ�στά στατεί�η της Bιέννης απ� έναν ενωμέν�ευρωπαϊκ� στρατ�, άρ�ι'ε η αντίστρ�-!η μέτρηση για την κραταιά Oθωμανι-κή αυτ�κρατ�ρία.

H στρ�!ή θα μπ�ρ�ύσε, πρ�ς τ�συμ!έρ�ν �λων των πλευρών ανε"αι-ρέτως, να εί�ε σημειωθεί ενωρίτερα,μπρ�στά στα τεί�η τ�υ Xάνδακα, αν ηΔύση δεν ε#ίωνε τη δική της ψευδαί-σθηση, �τι δηλ. τα ιδιαίτερα ενδια!έ-ρ�ντα πρ�έ��υν τ�υ γενικ�ύ συμ!έ-ρ�ντ�ς. Kαι η Kρήτη, κ�ιτίδα τ�υ πρώ-τ�υ ευρωπαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ, απ�κλεί-στηκε για τρεις και πλέ�ν αιώνες απ��,τι !ύσει και θέσει της αναλ�γεί ιστ�-ρικά, αρκ�ύμενη στην παρηγ�ριά �τι η25�ρ�νη αντίστασή της έπαι"ε έμμεσαέναν ρ�λ� κρίσιμ� στην τελική ανα�αί-τιση τ�υ �θωμανικ�ύ ανα�ρ�νισμ�ύ.

Eπιμέλεια α#ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ

KYPIAKH 25 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

H Kρήτη στην �ψιμη �ενετ κρατίαMια ακμά��υσα, ε�ελληνισμένη αστικ�εμπ�ρική κ�ινωνία

T�υ Στυλιανύ Aλε�ίυ

Oμ�τιμ�υ καθηγητή τ�υ Πανεπιστημί�υ Kρήτης,αντεπιστέλλ�ντ�ς μέλ�υς της Aκαδημίας Aθηνών,επίτιμ�υ διδάκτ�ρα τ�υ Πανεπιστημί�υ της Padova

H KPHTIKH κ�ινωνία στα 1600 �ρί-σκεται σε κατάσταση αρκετά ανάλ�-γη με την κατάσταση των δυτικώνκ�ινωνιών π�υ εί�αν δημι�υργήσειτην Aναγέννηση. Oι κ�ινωνίες εκεί-νες ήταν κατά πρώτιστ� λ�γ� αστι-κές· στην �ικ�ν�μική τ�υς �ωή τ�κύρι� στ�ι�εί� ήταν τ� εμπ�ρι�. Mιαμικρή αστική κ�ινωνία, μ’ �λα ταγνωρίσματα της επ��ής σ’ επαρ�ια-κή κλίμακα, υπάρ�ει στην �ψιμη �ε-νετ�κρατία και στην Kρήτη και είναιπ�λύ δια��ρετική απ� την παλαι�-τερη, καθαρά μεσαιωνική, π�υ �α-ρακτηρι��ταν απ� ένα αυστηρά δια-μ�ρ�ωμέν� τιμαριωτικ� σύστημα. Hκρητική κ�ινωνία ακ�λ�υθώνταςτην ε!έλι!η, π�υ με γ�ργ�τερ� ρυθ-μ� εί�ε πραγματ�π�ιηθεί στη Δύση,γνωρί�ει στην �ψιμη �ενετ�κρατίατην ανάμι!η ευγενών και αστών καιτην παρακμή τ�υ τιμαριωτικ�ύ συ-στήματ�ς.

Oι μετα�ι�άσεις σε τρίτ�υς και �κατατεμα�ισμ�ς των τιμαρίων, τα τε-ράστια �ρέη των �ε�υδαρ�ών πρ�ςτ�υς E�ραί�υς κατά τ�ν 15� αιώνα, η�τώ�εια π�λλών �ε�υδαρ�ών, �ι α-π��ερσώσεις των κτημάτων, είναι τασυμπτώματα της παρακμής της �ε-�υδαρ�ίας στην Kρήτη.

Σε παρακμή �ρίσκεται και η παλιάτιμαριωτική ελληνική ευγένεια τηςKρήτης (αρ��ντ�ρωμαί�ι, αρ��ντ�-π�υλ�ι) απ� τ�υς �π�ί�υς �ι περισ-σ�τερ�ι είναι τώρα απλά ελεύθερ�ι�ωρικ�ί, απαλλαγμέν�ι απ� την υπη-ρεσία στις γαλέρες και την αγγαρεία.

Aστική κ�ινωνίαΣτις π�λεις έ�ει διαμ�ρ�ωθεί τώ-

ρα μια αστική κ�ινωνία, π�υ συστατι-κά της στ�ι�εία είναι ένα μέρ�ς της�ενετικής ευγένειας (nobili veneti),π�υ διατηρεί τη θέση και τα κτήματάτ�υ, �ι Kρητικ�ί ευγενείς (nobilicretensi), δηλαδή μια δευτερεύ�υσαευγένεια ε! απ�ν�μής, �ι αστ�ί(cittadini), και � λα�ς (plebe, genteminuta). O πληθυσμ�ς αυτ�ς, μ�ιρα-σμέν�ς σε τέσσερις π�λεις, τ� Xάν-δακα, τα Xανιά, τ� Pέθυμν� και τηΣητεία, πλησιά�ει στην ύστερη �ενε-τ�κρατία τις τριάντα �ιλιάδες.

Aπ� τις τά!εις αυτές �ι τιμαρι�ύ-��ι («Bενετ�ί ευγενείς» �ι περισσ�-τερ�ι) είναι �ι παραγωγ�ί των γεωρ-γικών πρ�ϊ�ντων, ενώ �ι «αστ�ί» α-π�τελ�ύν ένα στ�ι�εί� κυρίως εμπ�-ρικ� και �ι�τε�νικ�. O «λα�ς» είναιτ� ναυτικ� και εργατικ� στ�ι�εί�. Hθέση των «Kρητικών ευγενών», π�υαριθμητικά είναι υπερδιπλάσι�ι απ�τ�υς «Bενετ�ύς», π�ικίλλει κατά π�-λεις. Στ� Xάνδακα συγ�έ�νται μετ�υς «αστ�ύς» και τ� «λα�» και κα-ταγίν�νται με τ� εμπ�ρι�· στ� Pέθυ-μν� έ��υν κτήματα και είναι περισ-σ�τερ�ι και πλ�υσι�τερ�ι απ� τ�υς«Bενετ�ύς», ενώ στις άλλες δύ� π�-

λεις είναι ε!�μ�ιωμέν�ι με αυτ�ύς.Aπ� τ�ν αστικ� πληθυσμ� τ� εντ�πι�ελληνικ� στ�ι�εί� (nativi greci) είναι�ι «αστ�ί» και � «λα�ς», ενώ �ι δύ�τά!εις των ευγενών παρ�υσιά��νταισε μεγάλη κλίμακα ε!ελληνισμένες.

Oι �ωρικ�ί, εκτ�ς απ� τ�υς πρ�ν�-μι�ύ��υς (privilegiati) και τ�υς μι-σθωτές (gonicari), πιέ��νται απ� τηνε!αντλητική �ε�υδαλική υπ��ρέωσηκαι απ� την ευρύτατη στρατ�λ�γίαπ�υ επι�άλλει η �ενετική δι�ίκησηγια την ερετική υπηρεσία στις γαλέ-ρες και για τις αγγαρείες των ��υ-ρών. Πιέ��νται τέλ�ς απ� την αυθαι-ρεσία των τ�πικών �ργάνων της �ε-νετικής ε!�υσίας.

O αστικ�ς πληθυσμ�ς, ελληνικ�ςκαι �ενετικ�ς, δεν εί�ε άλλη υπ�-�ρέωση εκτ�ς απ� τη στρατιωτική υ-πηρεσία, την κατα��λή εν�ς μικρ�ύτέλ�υς και την παρ��ή στέγης στ�υςστρατιωτικ�ύς· δεν υπηρετ�ύσε �ύ-τε στις γαλέρες, �ύτε στις αγγαρεί-ες. Σε περίπτωση π�λέμ�υ �ι �ωρικ�ίπ�υ κτί��υν με τις αγγαρείες τα τεί-�η, θα μείν�υν έ!ω απ� αυτά, ενώ θαπρ�στατευθ�ύν �ι αστ�ί π�υ κανένακ�π� και καμία δαπάνη δεν πρ�σ�ε-ραν για τ� έργ�. H μ�νη αστική τά!ηπ�υ επι�αρύνεται είναι �ι E�ραί�ι. Oελληνικ�ς αστικ�ς πληθυσμ�ς (�πως� πληθυσμ�ς της υπαίθρ�υ) �έ�αιαυπέ�ερε, γιατί ήταν υπ�δ�υλ�ςστ�υς Φράγκ�υς, δεν καταπιε��ταν�μως τ�σ� ώστε να είναι αδύνατη ηκ�ινωνική και π�λιτιστική τ�υ ανά-πτυ!η. Mια κ�ινωνία �θάνει τις ανώ-τατες πνευματικές δυνατ�τητές της,�ταν απ�κτήσει και π�λιτική αυθυ-

παρ!ία, �μως αυτ� δεν σημαίνει �τιδεν μπ�ρεί να υπάρ!ει α!ι�λ�γη κ�ι-νωνία �ωρίς αυτ�ν�μη π�λιτική �ωή.Yπήρ�ε α!ι�λ�γη ελληνική κ�ινωνίαστη �ενετ�κρατ�ύμενη Kρήτη τ�υ1600.

Eμπ�ρι� – Nαυτιλία

Στ�ν 16� και 17� αιώνα η Bενετίαδεν είναι πια η κυριαρ��ύσα ναυτικήδύναμη στη Mεσ�γει�, �πως άλλ�τε.Aπ� ντ�κ�υμέντα της επ��ής, μα-θαίν�με �τι η εισαγωγή των κρητι-κών κρασιών στην Aγγλία γίνεται α-π� πλ�ία αγγλικά, κρητικά, της Pα-γ�ύσας, της Σικελίας, της Γέν��ας,της Bενετίας, της Iσπανίας και τηςΠ�ρτ�γαλίας. T� αγγλικ� �ωρί� �ά-�ει τα κρητικά πρώτα απ� τα !έναπλ�ία, και δεν υπάρ�ει καμιά ένδει!η�τι τα πλ�ία αυτά ανήκ�υν μ�ν� σε«Bενετ�ύς» της Kρήτης.

Aρκετά νωρίς συναντ�ύμε Kρητι-κ�ύς πλ�ι�κτήτες, εμπ�ρ�υς καιναυτικ�ύς με ελληνικά �ν�ματα.Aνάμεσα στα καρά�ια π�υ πήγαν να��ηθήσ�υν στα 1453 την Π�λη, είναι«καρά�ια τρία κρητικά», τ�υ Σγ�υ-ρ�ύ, τ�υ Yαλινά και τ�υ Φιλ�μάτη.

O πρ��λεπτής Moresini στα 1629ανα�έρει τ�ν πλ�ι�κτήτη Φλισκ�ύ-νη, π�υ τ�ν !ανα�ρίσκ�υμε –πιθαν�-τατα τ�ν ίδι�– στ�ν κατάλ�γ� των α-στών τ�υ Xάνδακα στ� �ρ�νικ� τ�υTrivan (1644). Eλληνας είναι και � έ-μπ�ρ�ς (mercante) Δημήτρης Zά��ς,� πλ�ι�κτήτης Γιώργης Πακ�π�υλ�ςαπ� τ� Xάνδακα (Candiotto), π�υ έναπλ�ί� τ�υ έρ�εται απ� την Π�λη στα

1592, � πλ�ίαρ��ς και μ�να��ς Mη-τρ��άνης Φασιδ�νης και π�λλ�ί άλ-λ�ι. Δημ�τικά τραγ�ύδια κρητικά,της επ��ής της �ενετ�κρατίας �ω-ρίς αμ�ι��λία, μιλ�ύν για κρητικάκαρά�ια και Kρητικ�ύς ναυτικ�ύς.Tέλ�ς, στις κρητικές κωμωδίες, τ�ν«Φ�υρτ�υνάτ�» και τ�ν «Στάθη»,π�υ δίν�υν μια �ωντανή εικ�να τ�υ�ί�υ της �ενετ�κρατ�ύμενης Kρή-της, συναντ�ύμε Kρητικ�ύς «πραμα-τευτές» (=εμπ�ρ�υς), π�υ αγ�ρά-��υν πλ�ία, και «κρητικά !ύλα» (=κα-ρά�ια).

Για τις σ�έσεις των Eλλήνων τηςKρήτης με τη θάλασσα, μας δίν�υνπληρ��ρίες �ι Bενετ�ί πρ��λε-πτές. O Garzoni επι�ε�αιώνει στα1584 τ�ν ανταγωνισμ� ανάμεσα στ�ελληνικ� και ιταλικ� εμπ�ρικ� στ�ι-�εί� και μιλεί για καθημερινή αύ!ησητης ναυτιλίας και αθρ�α κατασκευήπλ�ίων στ� νησί. O Mocenigo στα1589 μιλεί για τη μεγάλη επίδ�σητων (ελληνικών �πως είδαμε) λαϊκώντά!εων των κρητικών π�λεων (κυ-ρίως τ�υ Xάνδακα και των Xανίων)στη ναυτιλία και για τη δραστηρι�τη-τά τ�υς, π�υ απλώνεται σ’ �λ�κληρητην ανατ�λική Mεσ�γει�. Στις μετα-��ρές των περι��ών αυτών �αίνεται�τι κυριαρ��ύν �ι Kρητικ�ί ναυτικ�ί,ευκ�λυν�μεν�ι �έ�αια απ� την κ�ι-ν�τητα της γλώσσας. «Tα!ιδεύ�υν�ταν είναι ειρήνη, στη Συρία, τηνAλε!άνδρεια, την Kωνσταντιν�ύπ�-λη, τ� Aιγαί� και άλλ�υς τ�π�υς τηςT�υρκίας, με κάθε είδ�υς πλ�ία καικαΐκια». O πρ��λεπτής Moresini ανα-

O Xάνδακας στην �ψιμη ενετκρατία –η περι�ή της Piazza delle Biade (Πλατεία των Δημητριακών, απ� τ επίμηκεςκτίρι, δε�ιά, των κρατικών σιταπθηκών), σημερινή πλατεία Eλ. Bενι�έλυ. Στ μέσ της Piazza, η Kρήνη Mρ�ίνικαι πίσω της τ μνημειώδες κτίρι Voltone, αριστερ�τερα κεραμσκεπής να�ς τυ Aγ. Mάρκυ, απέναντί τυ τPalazzo Ducale, και ανάμεσά τυς κατη#ρί�ει πρς τ λιμάνι η Ruga Maistra. Λεπτμέρεια απ� τη μακέτα τυ Xάν-δακα, Iστρικ� Mυσεί Kρήτης, Hράκλει.

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα


Kρήτη, πείθ�υν �τι «μαλ�α�ία» αυτήτην επ��ή �ν�μά�εται ένα κρασίκρητικ�, π�υ απ� μια σύγ�υση συν-δέθηκε με τη M�νεμ�ασία (Malv-asia). Mιαν ιδέα για τ� ρ�λ� π�υ παί-�ει η Kρήτη στην εμπ�ρική κίνησητης Δύσης και της Aνατ�λής ήδηστις αρ�ές τ�υ 16�υ αιώνα μας δίνειτ� �ενετικ� εμπ�ρικ� �ι�λί� τ�υPaxi, σύμ�ωνα με τ� �π�ί� � Xάνδα-κας και τα Xανιά ανταλλάσσ�υνπρ�ϊ�ντα με τ� Lanzano, τη Δαμιέτ-τα, τη Bενετία, την Kωνσταντιν�ύπ�-λη, την Tρίπ�λη, την Tύνιδα, τηνAλε!άνδρεια, την Kέρκυρα, τ� Bασί-λει� της Nεαπ�λεως, την Π�ύλια.

Στη �ωηρή αυτή εμπ�ρική κίνησηήρθαν να πρ�στεθ�ύν, τις τελευταί-ες δεκαετίες τ�υ 16�υ αιώνα, � �ε-νετ�τ�υρκικ�ς π�λεμ�ς τ�υ 1569 –1573 (π�υ τελείωσε με την �ριστικήαπώλεια της Kύπρ�υ και την ανεκμε-τάλλευτη ναυτική νίκη στη Nαύπα-κτ�) και η απ� τ�τε διάθεση μεγάλωνπ�σών απ� τη Bενετία για ��υρωμα-τικά έργα και για κάθε άλλη π�λεμι-κή ετ�ιμασία στην Kρήτη, �πως και ηεγκατάσταση σημαντικών στρατιωτι-κών δυνάμεων σ’ αυτήν. H αύ!ησητων στρατιωτικών δυνάμεων στηνKρήτη εί�ε ως απ�τέλεσμα την ύψω-ση των τιμών �λων των ειδών και την�λ�κληρωτική κατανάλωση πρ�ϊ�-ντων π�υ πριν δεν εύρισκαν αγ�ρα-στές. M’ αυτ� τ�ν τρ�π�, γρά�ει έ-νας πρ��λεπτής, «σ�εδ�ν �λ�ι �ι ευ-γενείς και μερικ�ί απ� τ�υς άλλ�υς(τ�υς αστ�ύς) έγιναν εύπ�ρ�ι καιπ�λλ�ί απ� αυτ�ύς πλ�υσι�τατ�ι».

O ε�ελληνισμ�ςτων Bενετών

Στην τελευταία περί�δ� της �ενε-τ�κρατίας τ� ελληνικ� στ�ι�εί� τωνκρητικών π�λεων, απ�κλεισμέν� α-π�λυτα απ� την π�λιτική �ωή, εί�ε�ρει με την ευστρ��ία και επι�ειρη-ματικ�τητά τ�υ πεδί� ενεργείαςστην �ικ�ν�μική �ωή, μετέ��ντας ι-σ�τιμα με τ�υς !έν�υς στ� εμπ�ρι�.T� στ�ι�εί� αυτ�, με την ευρωστίακαι την αριθμητική υπερ��ή τ�υ έ-δωσε τ�ν τ�ν� στην κρητική κ�ινω-νία της επ��ής, μετα�άλλ�ντάς τηνσε κ�ινωνία �υσιαστικά ελληνική.

O ε!ελληνισμ�ς τ�υ �ενετικ�ύστ�ι�εί�υ στην Kρήτη απ�τελεί μιαπραγματικ�τητα. Bενετία και �ενετι-κή �ε�υδαρ�ία της Kρήτης είναι δύ�πράγματα �ωριστά. H Bενετία ήτανμια αριστ�κρατία εμπ�ρων, π�υ ε-γκατέστησε τ� �ε�υδαλικ� σύστημαστην κτήση της για να την ε!ασ�αλί-σει στρατιωτικά απ� τ� ελληνικ�στ�ι�εί�, �μως �ι σ�έσεις απ�ίκωνκαι Bενετίας νωρίς πήραν τη μ�ρ�ήτ�υ ανταγωνισμ�ύ δια��ρετικώνσυμ�ερ�ντων. Iστ�ρικ�ί συνέκριναντις �ωριστικές τάσεις των Bενετώντης Kρήτης με την απ�σκίρτηση των�ρετανικών απ�ικιών της Aμερικήςκατά τ�υς νέ�υς �ρ�ν�υς. H απ�!έ-νωση των απ�ίκων απ� τη Mητρ�π�-λη, η �λ� και πι� �αθειά α��μ�ίωσήτ�υς απ� τ� ελληνικ� περι�άλλ�νστην Kρήτη, πήρε συνειδητά κρητικ�και αντι�ενετικ� �αρακτήρα στην ε-πανάσταση τ�υ 1363, π�υ κήρυ!ε τηΔημ�κρατία τ�υ Aγί�υ Tίτ�υ. Oρι-σμέν�ι Bενετ�ί εί�αν τ�τε επίσημαδε�θεί τ� �ρθ�δ�!� δ�γμα.

Oι εκθέσεις των πρ��λεπτών καισυνδίκων τ�ν 16� και 17� αιώνα επι-

H λιτανεία της Aγίας Δωρεάς (Corpus Domini) στην κεντρική Piazza dellePiade τυ Xάνδακα. H ερτή αυτή των καθλικών ήταν επίσημη αργία, συμ-μετεί�ε υπ�ρεωτικώς και ρθ�δ�ς κλήρς και λάμ%αναν μέρς �λες ισυντε�νίες και αδελ#�τητες της π�λης. Σ�έδι τυ Γεωργίυ Kλ�ντ�α.

H πμπή τυ Corpus Cristi (ή Corpus Domini) στην πλατεία τυ Aγίυ Mάρκυ της Bενετίας. H λιτανεία γιν�ταν με με-γάλη λαμπρ�τητα, με συμμετ�ή των αρ�ών, της Γερυσίας, τυ κλήρυ, των συντε�νιών και των αδελ#τήτων.

�έρει στα 1629 �τι τ� τε�νικ� πρ�-σωπικ� τ�υ ναυπηγεί�υ τ�υ Xάνδα-κα κάνει την πρ�ταση να ναυπηγείκάθε �ρ�ν� μια γαλέρα (π�λεμικ�πλ�ί�). Kατασκευά��νται επίσης ε-μπ�ρικά πλ�ία.

Aκμαίες �ι�τε�νίες

Eνα άλλ� στάδι� δραστηρι�τηταςήταν για τ� αστικ� ελληνικ� στ�ι�εί�της Kρήτης � δανεισμ�ς �ρημάτων,στ�ν �π�ί�, �πως και στις ε!αγωγές,συναγωνί�εται τ�υς E�ραί�υς απ�τ�ν 15� αιώνα, και επίσης �ρισμένεςακμαίες �ι�τε�νίες, �πως η κατα-σκευή �αρελιών για τη μεγάλη ε!α-γωγή τ�υ κρασι�ύ και τ�υ λαδι�ύ, ημετα!�υργία, η �υρσ�δεψία, �ι �ι�-τε�νίες των �α�ικών υλών, τ�υ κερι-�ύ, και της !υλ�γλυπτικής, π�υ ταπρ�ϊ�ντα τ�υς ε!άγ�νται σε σημα-ντική κλίμακα.

H Kρήτη είναι η μ�νη ελληνική �ώ-ρα π�υ ανέπτυ!ε σ’ αυτή την επ��ήένα εμπ�ρι� ε!αγωγικ� σε μεγάληκλίμακα και ��ι απλά διαμετακ�μιστι-κ�, �πως τ� εμπ�ρι� τ�υ μεσαιωνι-κ�ύ κ�σμ�υ.

Στ�ν 15� αιώνα γίνεται ήδη μεγά-λη ε!αγωγή κρασιών, π�υ έρ��νταικαι τα παίρν�υν «πλ�ία απ’ �λα ταμέρη τ�υ κ�σμ�υ», �πως μας πληρ�-��ρεί � περιηγητής Buondelmonti.T�ν 16� αιώνα τα κρητικά κρασιά ε-!άγ�νται στη Γερμανία, Γαλλία, B�η-μία, Aγγλία, Π�ρτ�γαλία, Kωνσταντι-ν�ύπ�λη, Mαύρη Θάλασσα, Aλε!άν-δρεια.

Kάπ�ι�ς Knolles, στα 1603 γρά�ει�τι η Kρήτη είναι «now most famousthrough a great part of the world forthe good malmesey, which theregrowth, and is from thence in greatabundance sent into many farrecountries». H ρητή μαρτυρία αυτή, �-πως και τ� γεγ�ν�ς �τι �ι Π�ρτ�γά-λ�ι στα 1421 μετα�ύτεψαν στη Mα-δέρα κλήματα «μαλ�α�ίας» απ� την


�ε�αιών�υν τ�ν ε!ελληνισμ� τ�υμεγαλύτερ�υ μέρ�υς τ�υ εγκατε-στημέν�υ στην Kρήτη �ενετικ�ύστ�ι�εί�υ, με την ένν�ια της αλλα-γής της γλώσσας, τ�υ δ�γματ�ς καιτων ηθών. O Garzoni γρά�ει �τι τ�σ�έ�ει παλιώσει η ιταλική καταγωγήτων ευγενών, Bενετών και Kρητι-κών, ώστε και αυτ�ί (�πως �ι αστ�ίκαι � λα�ς) «μπ�ρ�ύν να �ν�μα-στ�ύν Γραικ�ί».

Aλλ�ι απ�δίδ�υν τ�ν ε!ελληνισμ�τ�υ �ενετικ�ύ στ�ι�εί�υ στις Eλλη-νίδες π�υ επέ�αλαν στ�υς συ�ύγ�υςτη γλώσσα και τ� δ�γμα τ�υς. Στηνεπ��ή π�υ μας ενδια�έρει, η κρητι-κή κ�ινωνία παρ�υσιά�εται σ�εδ�νενιαία �ρθ�δ�!η και αντιδρά έντ�ναστα κηρύγματα της παπικής πρ�πα-γάνδας. Mια μικρή καθ�λική μει�ψη-�ία μέσα σ’ αυτή την �ρθ�δ�!η κ�ι-νωνία απ�τελ�ύν �ι «Bενετ�ί ευγε-νείς», π�υ αναγκά��νται να ακ�λ�υ-θ�ύν τ� λατινικ� δ�γμα με την απει-λή της έκπτωσης απ� την ευγένεια.

Eίναι πιθαν� �τι �ρισμέν�ι �ενετι-κ�ί �ίκ�ι π�υ διατηρήθηκαν ακμαί�ιώς τ� τέλ�ς, κράτησαν μα�ί με τ� λα-τινικ� δ�γμα και τ� συναίσθημα κά-π�ι�υ δεσμ�ύ με τη Bενετία, ωστ�σ��ύτε σε αυτή την περίπτωση δενμπ�ρ�ύμε να μιλήσ�υμε για μια �ε-νετική συνείδηση τ�υ �ενετικ�ύστ�ι�εί�υ της Kρήτης. Yστερα απ�τη μακρά εγκατάστασή τ�υς στηνKρήτη, η συνείδησή τ�υς είναι κυ-ρι�τατα κρητική. Bενετ�κρητικ�ί, �-πως � καθ�λικ�ς εκδ�της της «Eρω- ίλης» Γραδενίγ�ς, π�υ συν�δεύ-�υν επιδεικτικά τ� �ν�μά τ�υς με τ�«Kρητικ�ς» είναι �έ�αια π�λύ πε-ρισσ�τερ� Eλληνες παρά Bενετ�ί.T� ίδι� ισ�ύει για τ�ν π�ιητή τ�υ«Φ�ρτ�υνάτ�υ», τ�ν καθ�λικ� �ε�υ-δάρ�η Φ�σκ�λ�.

Aκ�μη �αθύτερ�ς υπήρ!ε � ε!ελ-ληνισμ�ς των μη Eλλήνων «Kρητι-κών ευγενών», π�υ, καταγ�μεν�ι κυ-

ρίως απ� παλι�ύς «αστ�ύς» της Bε-νετίας, δεν συνδέ�νται με τ�υς αρ-��ντικ�ύς �ίκ�υς της.

Λίγ� πριν απ� την τ�υρκική επίθε-ση κατά της Kρήτης η απ�γρα�ή τ�υπληθυσμ�ύ μάς δίνει για τ�υς κατ�ί-κ�υς των π�λεων την ακ�λ�υθη ει-κ�να: Oγδ�ντα δύ� �ικ�γένειες είναι�ι «Bενετ�ί ευγενείς» (ε!ελληνισμέ-

ν�ι στη γλώσσα και τα ήθη, αλλά λα-τίν�ι στ� δ�γμα και με την ανάμνησητης παλιάς τ�υς καταγωγής), εκατ�νενενήντα �κτώ είναι �ι «Kρητικ�ί ευ-γενείς» (εντελώς ε!ελληνισμέν�ι καισε μεγάλ� π�σ�στ� Eλληνες) καιτριακ�σιες �γδ�ντα επτά είναι �ι «α-στ�ί» Eλληνες. Eλληνικ�ς είναι και �π�λύ περισσ�τερ�ς «λα�ς».

H κρητική κ�ινωνία στην τελευ-ταία �ενετ�κρατία δεν ήταν «��λ�ςσυμμιγής», αλλά κ�ινωνία στην �-π�ία υπερεί�ε απ�λυτα τ� ελληνικ�στ�ι�εί�.

T� ελληνικ� στ�ι�εί� στην Kρήτηδυνάμωσε σημαντικά και απ� τ�πρ�σ�υγικ� ρεύμα, π�υ σημειώθηκεαπ� τις ελληνικές �ώρες π�υ έπαιρ-ναν �ι T�ύρκ�ι, πρ�ς την Kρήτη. Eτσιήρθαν εδώ ��ι λίγ�ι Eλληνες απ� τηνΠ�λη, την Kύπρ� και την Πελ�π�ννη-σ�. Eίναι κι αυτ� μια απ� τις αιτίεςτης ακμής τ�υ ελληνικ�ύ στ�ι�εί�υστην Kρήτη τ�ν 16� και 17� αιώνα.

Eνα μικρ� τμήμα αυτής της ακμαί-ας και έντ�να ελληνικής κ�ινωνίαςαπ�τελ�ύν στις κρητικές π�λεις �ιδιαν��ύμεν�ι. Aνήκ�υν στ�υς «α-στ�ύς» και κάπ�τε στην «κρητική ευ-γένεια». Eίναι δικηγ�ρ�ι («ρήτ�-ρες»), γιατρ�ί, διδάσκαλ�ι, αγι�γρά-��ι· !έρ�υν ιταλικά και κάπ�τε λατι-νικά· κάπ�τε και αρ�αία ελληνικά.Σπ�υδά��υν στην Iταλία. Συνδέ�νταιστενά με τ�ν ανώτερ� ελληνικ� κλή-ρ�. Aυτ� είναι τ� περι�άλλ�ν π�ιη-τών, �πως � X�ρτάτσης, π�υ α�ιε-ρώνει τ� έργ� τ�υ στ� δικηγ�ρ� και«ευγενή Kρητικ�» M�ρμ�ρη. O ίδι�ςείναι πιθαν�τατα «Kρητικ�ς ευγε-νής». Eίναι �έ�αι� �τι και � K�ρνά-ρ�ς ήταν ε!ελληνισμέν�ς «Bενετ�ςευγενής».

Xαρακτηριστικ� για την καθ�λικ�-τητα της πνευματικής ακμής στηνKρήτη τ�υ 17�υ αιώνα, για την καλ-λιέργεια της κρητικής κ�ινωνίας και��ι μ�ν�ν �ρισμένων ατ�μων, είναι,�πως παρατηρήθηκε, τ� ρί�ωμα στηνKρήτη εν�ς λ�γ�τε�νικ�ύ είδ�υς, �-πως τ� θέατρ�, π�υ δεν μπ�ρεί ναανθήσει �ωρίς τη συμμετ��ή και τηνανταπ�κριση εν�ς ευρύτερ�υ μέ-ρ�υς της κ�ινωνίας.

Γαλέρα, τμή κατά μήκς. Γαλλικ� σ�έδι, αντίγρα# παλι�τερυ σ�εδίυ τυ Coronelli. Bibliothéque Nationale, Πα-ρίσι. O τύπς αυτ�ς πλεμικύ σκά#υς, πάνω στν πί στηρί�τηκε για αιώνες η θαλασσκρατία των Bενετών, κα-τασκευα��ταν επίσης στ Xάνδακα (πηγή: Xρ. T�μπανάκη, «Θαλασσινή τριλγία τυ Xάνδακα», Hράκλει 1998).

Kρητικί τιμαριώτες ευγενείς της υπαίθρυ (αρ�ντρωμαί-ι) τυ 16υ αιώνα. Tι�γρα#ία (λεπτμέρεια) στ να� τυAγίυ Γεωργίυ. B�ιλα Σητείας. Kατά Gerola.

Tι�γρα#ία στ να� τυ Aγίυ Mι�αήλ, στα MέσαΛακ�νια, Mιραμπέλλ, ανατλ. Kρήτη. O κτήτραςτυ ναύ, nobile Cretense Iωάννης M�ιώτης με τησύ�υγ� τυ. Kατά Gerola.


O Kρητικ�ς Π�λεμ�ς και η EυρώπηH Δύση απέτυ�ε να α�ι�λ�γήσει σωστά τις επεκτατικές �λέψεις της Oθωμανικής αυτ�κρατ�ρίας

T�υ Θε��άρη Δετ�ράκη

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Kρήτης

O Kρητικς Πλεμ�ς (1645–1669)είναι ένα απ τα σημαντικτερα, αν�ι τ� σημαντικτερ� γεγ�νς τηςευρωπαϊκής ιστ�ρίας τ�ν 17� αιώ-να. Θα μπ�ρ�ύσε να �αρακτηρισθείως πλεμ�ς πανευρωπαϊκς, α��ύστην τελευταία �άση τ�υ � π�λι�ρ-κ�ύμεν�ς απ τ�υς T�ύρκ�υς Xάν-δακας υπήρ!ε τ� σύμ"�λ� της άμυ-νας των �ριστιανικών λαών της Eυ-ρώπης στην επεκτατική �ρμή της�θωμανικής αυτ�κρατ�ρίας.

Oταν �ι T�ύρκ�ι απ�"ι"άστηκανστην Kρήτη και κατέλα"αν με σ�ε-τική ευκ�λία τα Xανιά (1645) και τ�Pέθυμν� (1646) �ύτε η Bενετία �ύ-τε �ι Eυρωπαί�ι ηγεμνες α!ι�λ-γησαν πως έπρεπε αυτή την τ�υρ-κική επιτυ�ία. Kανείς δεν �αινταννα πιστεύει τι η επεκτατική αυτήκίνηση των T�ύρκων εί�ε πιθαν-τητες επιτυ�ίας, α��ύ η Bενετίαεί�ε την απλυτη υπερ��ή στη θά-λασσα.

H ίδια η Bενετία θεωρ�ύσε τι ηπρωτεύ�υσά της στην Kρήτη, �Xάνδακας, με τη γιγάντια ��ύρωση,

ήταν ένα �ρ�ύρι� απρθητ�, κάτωαπ τα τεί�η τ�υ �π�ί�υ �ι τ�υρκι-κές δυνάμεις θα υ�ίσταντ� πανω-λεθρία. H Bενετία διέθετε "έ"αια ι-σ�υρ στλ� και εί�ε την απλυτηυπερ��ή στη θάλασσα, αλλά η �ι-κ�ν�μία της δεν μπ�ρ�ύσε να α-ντέ!ει σε μια μακρ��ρνια αναμέ-τρηση με τ�υς T�ύρκ�υς. T�ύτ�κατέστη σα�ές απ τα πρώτα κι-λας �ρνια της π�λι�ρκίας τ�υXάνδακα (1648–1669). H πάλαι π�τέαγέρω�η Δημ�κρατία τ�υ Aδρίαδεν εί�ε άλλη επιλ�γή απ την ανα-$ήτηση "�ήθειας �ικ�ν�μικής καιστρατιωτικής απ τ�υς �μδ�!�υςηγεμνες της Eυρώπης. Oι π�λιτι-κές μως και �ικ�ν�μικές δια��-ρές της Bενετίας πρ�ς τις ευρω-παϊκές κυ"ερνήσεις, �ι σ�"αρέςμετα!ύ τ�υς αντιθέσεις, αλλά καιτα π�λύπλ�κα συστήματα των �ι-κ�ν�μικών συμ�ερντων των Eυ-ρωπαίων με την �θωμανική αυτ�-κρατ�ρία καθιστ�ύσαν ε!αιρετικάδύσκ�λη την �ργανωμένη και συ-στηματική "�ήθεια της Eυρώπηςπρ�ς τη Bενετία, για να σωθεί τ�Bασίλει� της Kρήτης (Regno diCandia). Eτσι � �ρν�ς εργα$ταν

υπέρ των T�ύρκων, �ι �π�ί�ι, α��ύήδη τ� 1648 εί�αν υπ τ�ν έλεγ�τ�υς �λκληρη σ�εδν την Kρήτη,�ργάνωσαν συστηματικά την π�-λι�ρκία τ�υ Xάνδακα, απ�κλεί�-ντας τ� �ρ�ύρι� απ την !ηρά.

Oι δυνάμεις στις �π�ίες απέ"λε-πε η Bενετία ήταν κυρίως η Iσπανίακαι η Γαλλία. Aλλά η Iσπανία πρ�έ-"αλε άρνηση να συνεργαστεί μετ�υς Γάλλ�υς, ε�σ�ν �ι Γάλλ�ιδιεκδικ�ύσαν τις ιταλικές της κτή-σεις. Aπ τ� άλλ� μέρ�ς, � Λ�υδ�-"ίκ�ς IΔ΄ της Γαλλίας ακ�λ�υθ�ύσεσα�έστατα �ιλ�τ�υρκική π�λιτική,υπ��ωρώντας στις ισ�υρές πιέσειςτων Γάλλων εμπρων, π�υ εί�ανως απ�τέλεσμα τ� παράδ�!�, γαλ-λικές επικ�υρίες να κατα�θάν�υνστην Kρήτη με τη σημαία τ�υ Πάπα,για να μη ��λωθεί η Yψηλή Πύλη, ε-νώ ταυτ�ρ�να Γάλλ�ι έμπ�ρ�ι ναε��διά$�υν με πλα και με πυρίτι-δα τ�υς T�ύρκ�υς. T� ίδι� έπρατ-ταν και �ι Aγγλ�ι και �ι Oλλανδ�ί. Hπρ�σπάθεια τ�υ Πάπα Iνν�κέντι�υI΄ για την �ργάνωση ιερ�ύ π�λέμ�υυπέρ της Bενετίας στ�ν αγώνα τηςKρήτης δεν εί�ε κανένα σ�"αρ α-π�τέλεσμα.

Yπ�θεσηπανευρωπαϊκή

T� ευρωπαϊκ ενδια�έρ�ν γιατην τύ�η τ�υ Xάνδακα εκδηλώνε-ται απ τ� 1650–1651. Πρώτη ηIσπανία σπεύδει να ε��διάσει τ�π�λι�ρκ�ύμεν� �ρ�ύρι� με σιτάρι,με μικρή ναυτική δύναμη (8 γαλέ-ρες) και με �ρηματική "�ήθεια154.000 ρεάλια. Tα επμενα �ρνιακαμιά α!ιλ�γη "�ήθεια δεν �θά-νει στην Kρήτη ώς τ� 1659, τανμετά την εύθραστη ειρήνη των Πυ-ρηναίων, �ι Γάλλ�ι και �ι Iσπαν�ί�αίν�νται να παρακάμπτ�υν τις με-τα!ύ τ�υς αντιθέσεις και να αντα-π�κρίν�νται θετικά στις εκκλήσειςτης Bενετίας, απ�στέλλ�ντας στηνKρήτη στρατιώτες και ε�δια. Hσωτηρία τ�υ Bασιλεί�υ της Kρήτηςγίνεται πλέ�ν υπθεση πανευρω-παϊκή, αγώνας τ�υ �ριστιανικ�ύ κ-σμ�υ της Eυρώπης κατά των T�ύρ-κων. Kατά την περί�δ� αυτή, της«διεθν�π�ιήσεως» τ�υ Kρητικ�ύΠ�λέμ�υ, � καρδινάλι�ς της Γαλ-λίας Mα$αρέν υπσ�εται στη Bενε-τία �ρηματική "�ήθεια απ 100.000



Φανταστική άπ�-ψη τ�υ Xάνδακα,έδρα τ�υ «Bασι-

λεί�υ της Kρή-της» κατά τη �ε-

νετ�κρατία(1204–1669).

Xαλκ�γρα�ίατ�υ 17�υ αιώνα.

Πλάν� της Bενε-τίας τ�υ 16�υ αι-ώνα, με λεπτ�με-ρές υπ!μνημακαι παράστασημε τ�ν Δ!γη, συν�δευ!μεν� απ! α"ιωματ�ύ-��υς της Δημ�-κρατίας.

σκ�ύδα, ενώ παράλληλα �ργανώ-νει ισ�υρ εκστρατευτικ σώμα α-π 4.000 μισθ��ρ�υς. Tην αρ�η-γία της εκστρατείας αυτής ανέθε-σε στ� νεαρ πρίγκιπα Almerigo d’Este, γι� τ�υ Φραγκίσκ�υ A΄, π�υδεν εί�ε ακμη κλείσει τα είκ�σι�ρνια τ�υ!

H εκστρατεία αυτή εί�ε στ��την κατάληψη των Xανίων, για ναδιασπασθεί η εντητα των τ�υρκι-κών δυνάμεων, π�υ θα υπ��ρεώ-ν�νταν έτσι να διε!άγ�υν διμέτωπ�αγώνα στην Kρήτη. Δυστυ�ώς, η -λη επι�είρηση ε!ελί�θηκε σε θλι-"ερή περιπέτεια και κατέλη!ε σεπλήρη απ�τυ�ία. Στ� π�λύτιμ� αρ-�εί� Morosini – Grimani στ� MuseoCivico Correr της Bενετίας σώ$εταιη ανα��ρά τ�υ Γενικ�ύ Eπιτρπ�υκαι Πρ�έδρ�υ τ�υ Π�λεμικ�ύ Συμ-"�υλί�υ της εκστρατείας αυτήςMillet πρ�ς τ�ν καρδινάλι� Mα$α-ρέν και έτσι έ��υμε μια γενικτερη«ευρωπαϊκή» εκτίμηση τ�υ Kρητι-κ�ύ Π�λέμ�υ. Mε "άση τις δραμα-τικές εμπειρίες τ�υ κατά την επι-�είρηση τ�υ 1660, � Millet υπ�δει-νύει τρπ�υς π�λιτικών και στρα-τιωτικών ενεργειών για τ�ν τερμα-τισμ τ�υ π�λέμ�υ και τη σωτηρίατης Kρήτης. Tην κύρια αιτία της έ-ως τώρα απ�τυ�ίας των Bενετώνκαι των Eυρωπαίων στ�ν αγώνατης Kρήτης την απ�δίδει στην πλή-ρη απ�υσία συντ�νισμ�ύ και σα-��ύς π�λεμικ�ύ σ�εδί�υ. Aνα�έ-ρει λεπτ�μερώς τα επείγ�ντα μέ-τρα π�υ κατά τη γνώμη τ�υ πρέπεινα λη�θ�ύν, και πρ�τείνει να ανα-τεθεί η δια�είριση τ�υ π�λέμ�υ σεικαν στρατηγ, � �π�ί�ς θα συ-ντ�νίσει και θα �ργανώσει τ�ν α-γώνα. Aλλά τα νεύρα τ�υ π�λέμ�υείναι τα �ρήματα, πως γρά�ει �α-

ρακτηριστικά. Xωρίς αυτά, θεωρεί�αμένη την υπθεση της Kρήτης.

H έκθεση αυτή, μ�λ�ντι γραμ-μένη απ π�λιτικ και �ι στρατιω-τικ, παρέ�ει εναργή εικνα τ�υKρητικ�ύ Π�λέμ�υ στην ανατ�λήτης κρίσιμης τελευταίας δεκαετίαςτης π�λι�ρκίας τ�υ Xάνδακα. T�νεπμεν� �ρν� (τέλ�ς 1661) � δ�ύ-κας της Σα"�ΐας Kάρ�λ�ς Eμμα-

ν�υήλ B΄ απέστειλε στην Kρήτη ι-σ�υρή επικ�υρία, π�υ παρέμεινεδιαρκώς ενισ�υμενη στ�ν Xάνδα-κα ώς τ� τέλ�ς της π�λι�ρκίας, �ω-ρίς κανένα πρακτικ απ�τέλεσμα.

Eίναι "έ"αι� τι � Kρητικς Π-λεμ�ς θα τέλειωνε λίγα �ρνια νω-ρίτερα, ίσως περί τ� 1664, αν �ι Bε-νετ�ί δεν ανακ�υ�ί$�νταν πρ�-σκαίρως απ την εμπλ�κή της

T�υρκίας σε πλεμ� με την Aυ-στρία τ� 1663. Για κάπ�ι� �ρ�νικδιάστημα η T�υρκία ήταν υπ��ρεω-μένη να διε!άγει διμέτωπ� αγώνα,τσ� στην Kρήτη σ� και στη "-ρεια Bαλκανική. Σημαντικές δυνά-μεις απ�σπάσθηκαν απ την π�-λι�ρκία τ�υ Xάνδακα, για να μετα-�ερθ�ύν στη "�ρει�δυτική Aυ-στρ��υγγαρία, π�υ διε!ή�θησανλυσσώδεις μά�ες τ� θέρ�ς τ�υ1663. Eίναι μάλιστα α!ι�σημείωτ�τι αρ�ηγς της τ�υρκικής στρα-τιάς είναι � μέγας "ε$ίρης Φα$ίλA�μέτ Kι�πρ�υλή, � μέλλων π�ρ-θητής τ�υ Xάνδακα, � �π�ί�ς κατή-γαγε περι�ανή νίκη κατά των Aυ-στριακών στ� Neuhäusel. Oι εκκλή-σεις της Aυστρίας πρ�ς τ�υς �ρι-στιαν�ύς ηγεμνες για τη σωτηρίατης Bιέννης εί�αν καλύτερη αντα-πκριση απ τις εκκλήσεις της Bε-νετίας για τη σωτηρία της Kρήτης.Oι Γερμαν�ί ηγεμνες, η Γαλλία καιη Iσπανία έσπευσαν για τη σωτηρίατης Bιέννης. O τ�υρκικς στρατςηττήθηκε στις αρ�ές Aυγ�ύστ�υ1664. Mε την υπ�γρα�ή της συνθή-κης τ�υ Vasvar (10 Aυγ�ύστ�υ1664) �ι τ�υρκικές δυνάμεις απα-γκιστρώθηκαν απ τη "ρεια Bαλ-κανική και ήταν πλέ�ν έτ�ιμες ναενισ�ύσ�υν τ�υς π�λι�ρκητές τ�υXάνδακα.

Nέες δυνάμειςH Bενετία θ�ρυ"ήθηκε απ τη

νέα τρ�πή των πραγμάτων και α-π��άσισε να στρατ�λ�γήσει επει-γντως νέες δυνάμεις για τηνKρήτη. Tη στρατ�λ�γία και την αρ-�ηγία τ�υ νέ�υ μισθ��ρικ�ύ σώ-ματ�ς ανέθεσε στ� Γάλλ� στρατη-γ Chiron Francois, μαρκήσι� deVille, τ�ν �π�ί� διαδέ�θηκε απτ�ν I�ύνι� 1668 � μαρκήσι�ς Saint-


Συνέ�εια απ! την 6η σελίδα

Σκηνή απ! τη μα-κρ!�ρ�νη και π�-λυαίματη π�λι�ρ-κία τ�υ Xάνδακα.Eικ�ν�γρά�ησηIστ�ρίας της Bε-νετιάς, τ�υ 19�υαιώνα (πηγή:Στέργι�υ Σπανά-κη, «T� Hράκλει�και � ν�μ!ς τ�υ»).

H σελίδα τ�υ τίτλ�υ της «Iστ�ρίαςτ�υ Kρητικ�ύΠ�λέμ�υ», τ�υ AndreaValiero, Bενε-τ�ύ Συγκλητι-κ�ύ. Eκδ�σητ�υ 1679, Bενετία, «Tύπ�ις PaoloBaglioni».


T�π�γρα�ικ! τηςευρύτερης πε-

ρι��ής τ�υ Xάν-δακα, απ! τ�ν

κ!λπ� ώς την εν-δ��ώρα, !π�υ τ�

�ρ�ύρι� «NέαKάντια» των

T�ύρκων. Aπει-κ�νί%εται η διά-τα"η δυνάμεων

και τα �ρύγματατων π�λι�ρκητώνγύρω απ! τα τεί-

�η της π!λης.Σ�έδι� τ�υ 1652.

André Mombrun. Παραλλήλως, κα-τα�θάν�υν στην Kρήτη νέες επι-κ�υρίες, πλα και ε�δια, π�υ α-π�στέλλ�υν �ι �ριστιαν�ί ηγεμ-νες της Eυρώπης, ανταπ�κρινμε-ν�ι στις αγωνιώδεις εκκλήσεις τηςBενετίας. Στ�ν Xάνδακα συγκε-ντρών�νται π�λεμιστές και στρα-τηγ�ί απ λη σ�εδν την Eυρώπη.O Λ�υδ�"ίκ�ς IΔ΄ της Γαλλίας, �Λε�πλδ�ς A΄ της Γερμανίας, �δ�ύκας τ�υ Aνν�"έρ�υ, � μάγι-στρ�ς τ�υ Tευτ�νικ�ύ Tάγματ�ς,�ι ηγεμνες της Bαυαρίας, τ�υΣτρασ"�ύργ�υ και π�λλών ιταλι-κών κρατιδίων, απ�στέλλ�υν συ-νε�ώς ενισ�ύσεις. H σωτηρία τ�υ�ρ�υρί�υ γίνεται πλέ�ν υπθεσητης �ριστιανικής Eυρώπης.

H π�λι�ρκία μπαίνει στην τελευ-ταία �άση της τ� N�έμ"ρι� 1666,ταν � T�ύρκ�ς αρ�ιστράτηγ�ςX�υσεΐν ανακλήθηκε στην Kων-σταντιν�ύπ�λη και απ�κε�αλίστη-κε για την ανικαντητά τ�υ να εκ-π�ρθήσει τ�ν Xάνδακα, και στη θέ-ση τ�υ δι�ρίστηκε � μέγας "ε$ίρηςΦα$ίλ A�μέτ Kι�πρ�υλής, άνδραςγενναί�ς, με μεγάλη π�λεμική πεί-ρα, π�υ εί�ε απειλήσει λίγ� νωρί-τερα τη Bιέννη. Aλλά και �ι Bενε-τ�ί δι�ρί$�υν στην Kρήτη αρ�ι-στράτηγ� τ�ν δ�κιμασμέν� και ε-μπειρ�πλεμ� στλαρ�� τ�υ Aι-γαί�υ, τ�ν Φραγκίσκ� M�ρ�$ίνι,πραγματικά αντά!ι� αντίπαλ� τ�υKι�πρ�υλή.

Aληθινή γιγαντ�μα�ίαH τελευταία τριετία της π�λι�ρ-

κίας (1666–1669) ε!ελίσσεται σε α-ναμέτρηση της Eυρώπης και της

Aνατ�λής. Mια αληθινή γιγαντ�μα-�ία διε!άγεται γύρω και πάνω στατεί�η της κρητικής πρωτεύ�υσας.Xρησιμ�π�ιήθηκαν τα τελειτερακαι τα "αρύτερα πλα της επ��ής,δ�κιμάστηκαν �ι άριστ�ι π�λεμι-στές της Eυρώπης και της Aνατ�-λής. Eν τ�ύτ�ις η τύ�η τ�υ Xάνδα-κα ήταν πρ�διαγεγραμμένη. OιT�ύρκ�ι εκμεταλλεύτηκαν με επι-τηδειτητα τις περιστάσεις, �ρησι-

μ�π�ιώντας �ι μν� τα πλα, αλλάκαι τ� �ρήμα. Aνα�έρεται τι � Kι�-πρ�υλής δαπάνησε 700.000 �ρυσάν�μίσματα για να ενθαρρύνει τιςπρ�δ�σίες και τις λιπ�τα!ίες απτ� στρατπεδ� των Bενετών. H συ-γκέντρωση ευρωπαϊκών δυνάμεωνστ�ν Xάνδακα δεν μπ�ρ�ύσε νααλλά!ει την π�ρεία των πραγμά-των. Oι δυσκ�λίες των "ρειων λα-ών να πρ�σαρμ�στ�ύν στις κλιμα-

τ�λ�γικές συνθήκες τ�υ Nτ�υ, ηαδυναμία τακτικής κατα"�λής τωνμισθών, η κακή διατρ��ή και �ι επι-δημικές ασθένειες, τ� "αρύ ψυ��-λ�γικ κλίμα π�υ δημι�ύργησε ηπαρατεινμενη π�λι�ρκία και � "α-ρύτατ�ς �ρ�ς αίματ�ς απ τ�υς"�μ"αρδισμ�ύς και τις καθημερι-νές μά�ες, πρ� παντς μως �ι μ-νιμες δια�ωνίες και αντιθέσεις τωναρ�ηγών, απ�δυνάμωναν σταθεράτην άμυνα τ�υ �ρ�υρί�υ.

T� τελευταί� έτ�ς της π�λι�ρ-κίας (1668–1669) πυκνών�υν �ι ε-πικ�υρίες απ την Eυρώπη, αλλάτις αναπτερωμένες ελπίδες τωνπ�λι�ρκ�υμένων διαδέ�θηκε γρή-γ�ρα πικρή απ�γ�ήτευση. Oι !έν�ιστρατηγ�ί δεν κατρθωσαν νασυμ�ωνήσ�υν σε κ�ιν σ�έδι� π�-λεμικής τακτικής και �ι απώλειεςυπήρ!αν τρ�μακτικές. Σε μια μν�έ!�δ� στην ανατ�λική περι��ή τ�υ�ρ�υρί�υ �ι Γάλλ�ι έ�ασαν 500στρατιώτες και τ�ν ίδι� τ�ν ναύαρ-�� François de Vandome, δ�ύκατ�υ Beaufort. T� σύν�λ� των νε-κρών και των τραυματιών των Γάλ-λων μν� !επέρασε τις 2.000. OιΓάλλ�ι απ��άσισαν να εγκαταλεί-ψ�υν την Kρήτη (16–21 Aυγ�ύστ�υ1669) και αυτ έ�ερε τ�υς π�λι�ρ-κ�ύμεν�υς σε κατάσταση απελπι-σίας. O αρ�ιστράτηγ�ς Φραγκί-σκ�ς M�ρ�$ίνι έ"λεπε πια καθαράτ� επικείμεν� τέλ�ς. Δεν έμενεπαρά η διαπραγμάτευση μιας έντι-μης συνθήκης για την παράδ�σητ�υ Xάνδακα, και αυτ έγινε ένα α-κρι"ώς μήνα μετά την απ�μάκρυν-ση των Γάλλων, στις 6 Σεπτεμ"ρί-�υ 1669.

O �τερωτ!ς Λέων τ�υ Aγί�υMάρκ�υ, σύμ-��λ� της ε"�υ-σίας της Bενε-τίας, πάνω απ! �άρτη της Kρήτης.«Eιρήνη σε σένα, Mάρκε,ευαγγελιστήμ�υ», γρά�ει τ�αν�ι�τ! �ι�λί�.


«K’ εμίσεψες, Παρθένα μ υ...»H �ικει�π�ίηση των κρητικών θρησκευτικών συμ��λων απ� τη Bενετία

Tης Xρύσας A. Mαλτέ�υ

Kαθηγήτριας Πανεπιστημί�υ Aθηνών

TO 1669, �ι Bενετ�ί, πριν παραδώ-σ�υν την Kρήτη στ�υς T�ύρκ�υς,μετέ�εραν στην π�λη τ�υς μα�ί μεάλλα κρητικά κειμήλια την κάρα τ�υαγί�υ Tίτ�υ και την περί�ημη εικ�νατης Mεσ�παντίτισσας, τ� παλλάδι�τ�υ μητρ�π�λιτικ�ύ να�ύ τ�υ Aγί�υTίτ�υ στ�ν Xάνδακα. H κάρα εναπ�-τέθηκε στη λειψαν�θήκη τ�υ να�ύτ�υ Aγί�υ Mάρκ�υ και παρέμεινε ε-κεί τρεις περίπ�υ αιώνες, ώς τ�νMάι� τ�υ 1966, �π�τε επανήλθε �ρι-στικά στην Kρήτη· σήμερα �υλάγε-ται στ�ν �μώνυμ� να� τ�υ Hρακλεί-�υ. Oσ� για την εικ�να της Παναγίαςτης Mεσ�παντίτισσας, α��ύ πρώτα�ιλ��ενήθηκε στ�ν να� τ�υ Aγί�υMάρκ�υ, αργ�τερα, με μεγάλη π�-μπή και με την παρ�υσία τ�υ δ�γηκαι των μελών της συγκλήτ�υ, τ�π�-θετήθηκε στ�ν νε�δμητ� τ�τε να�της Santa Maria della Salute. Aπ� τ�-τε, κάθε !ρ�ν�, στις 21 N�εμ"ρί�υ,ημέρα της ε�ρτής των Eισ�δίων τηςΘε�τ�κ�υ, η εικ�να τιμάται απ� τ�υςBενετ�ύς με ε�αιρετική ευλά"εια.

Kατά την περί�δ� της αρ!ής τ�υδ�γη Πέτρ�υ Oρσέ�λ� (991 – 1009),η Bενετία καυ!ι�ταν πως ήταν η α-γαπημένη θυγατέρα τ�υ Bυ�αντί�υ.Oμως, στις αρ!ές τ�υ 13�υ αιώνα, �-ταν έγινε κυρίαρ!η τ�υ μεγαλύτε-ρ�υ μέρ�υς των εδα�ών της κατα-λυμένης απ� τ�υς σταυρ��ρ�υςBυ�αντινής αυτ�κρατ�ρίας, η Γαλη-ν�τάτη άλλα�ε ρ�λ� και απ� θυγατέ-ρα άλλ�τε τ�υ Bυ�αντί�υ επιδίω�ενα μετατραπεί σε κληρ�ν�μ� τ�υ.Στην ιδε�λ�γική αυτή συνά�εια εγ-γρά�εται η πρ�σπάθειά της να δια-!ειριστεί, ε�υπηρετώντας π�λιτικάσυμ�έρ�ντα, τα θρησκευτικά σύμ-"�λα της Kρήτης, της μεγαλύτερηςκτήσης π�υ εί!ε στην ανατ�λική Mε-σ�γει�. Tα παραδείγματα λατρείαςτ�σ� τ�υ αγί�υ Tίτ�υ �σ� και της Πα-ναγίας της Mεσ�παντίτισσας πρ�-σ�έρ�υν ένα ιδιαίτερα πρ�σ��ρ�πεδί� για τη μελέτη τ�υ τρ�π�υ, μετ�ν �π�ί�ν η Bενετία επι!είρησε να�ικει�π�ιηθεί τις "υ�αντινές παρα-δ�σεις και να σ�ετεριστεί την επιρ-ρ�ή π�υ ασκ�ύσε στ�ν κρητικ� λα� η�ρθ�δ��η εκκλησία.

O άγι�ς Tίτ�ς καιη λεγ�μενη Aπ�στασία

O Tίτ�ς, πρώτ�ς επίσκ�π�ς τηςKρήτης, ήταν κατά τη "υ�αντινή επ�-!ή � π�λι�ύ!�ς άγι�ς τ�υ νησι�ύ.Σύμ�ωνα μάλιστα με παράδ�ση π�υδιασώ��υν αγι�γρα�ικές πηγές, � ά-γι�ς ήταν απ�γ�ν�ς τ�υ Mίνωα, τ�υ�ν�μαστ�ύ κατά τη μυθ�λ�γία Kρη-τικ�ύ "ασιλιά. H κρητική δηλαδή κα-ταγωγή τ�υ αγί�υ !ρησιμ�π�ιήθηκεως γέ�υρα για να συνδέσει τ� "υ�α-ντιν� παρ�ν με τ� πρ�!ριστιανικ�παρελθ�ν της μεγαλ�νήσ�υ. Aιώνεςαργ�τερα, η Bενετία μ�λις κατέλα"ε

την Kρήτη πρ�σπάθησε ως κληρ�ν�-μ�ς τ�υ Bυ�αντί�υ να ενσωματώσειτην αίγλη και τ� γ�ητρ� τ�υ τ�πικ�ύαγί�υ στα σύμ"�λα της κυριαρ!ίαςτης. Eτσι, � παλαι�ς μητρ�π�λιτικ�ςνα�ς τ�υ Aπ�στ�λ�υ Tίτ�υ στ�νXάνδακα μετατράπηκε σε έδρα τ�υλατίν�υ αρ!ιεπισκ�π�υ, με απ�τέλε-σμα �ι �ρθ�δ��ι να καταστήσ�υν ε-

πίσημ� να� τ�υς την εκκλησία τηςKυρίας των Aγγέλων, έ�ω απ� τα τεί-!η της π�λης. H είδηση της �ικει�-π�ίησης τ�υ να�ύ τ�υ Aγί�υ Tίτ�υ α-π� τ�υς Λατίν�υς �αίνεται πως έγινεδεκτή με ιδιαίτερη ικαν�π�ίηση απ�την καθ�λική εκκλησία. Hδη απ� τ�1209, � πάπας Iνν�κέντι�ς � Γ΄ υπ�-σ!�ταν ά�εση αμαρτιών σε �σ�υςπιστ�ύς θα μετέ"αιναν στ� νησί, γιανα πρ�σκυνήσ�υν στην εκκλησία τ�υαγί�υ, π�υ ε�ακ�λ�ύθησε και κατάτη "ενετική επ�!ή να θεωρείται �πρ�στάτης τ�υ νησι�ύ.

Eίναι α�ι�σημείωτ� τ� γεγ�ν�ς �τικατά την ε�έγερση των ετών 1363 –

1366, τη λεγ�μενη Aπ�στασία τ�υ α-γί�υ Tίτ�υ, Bενετ�ί άπ�ικ�ι και �ε-�υδάρ!ες κατέλυσαν τις ν�μιμες "ε-νετικές αρ!ές και ίδρυσαν αυτ�ν�μηκαι ανε�άρτητη δημ�κρατία υπ� τηναιγίδα τ�υ αγί�υ Tίτ�υ. Oι επαναστά-τες αντικατέστησαν με άλλα λ�γιατ� γνωστ� έμ"λημα τ�υ αγί�υ Mάρ-κ�υ με αυτ� τ�υ π�λι�ύ!�υ αγί�υ.

Δυσαρεστημέν�ι απ� τις ��ρ�λ�γι-κές πιέσεις της Bενετίας, η �π�ίατ�υς εί!ε επι"άλει πρ�σθετ� ��ρ�για τη διαπλάτυνση τ�υ λιμανι�ύ τ�υXάνδακα, �ι Bενετ�ί �ε�υδάρ!ες, μεεπικε�αλής τις δυ� μεγάλες "ενετι-κές �ικ�γένειες, των Γραδενίγων καιBενιέρηδων, ενώθηκαν με τ�υς Kρη-τικ�ύς αδελ��ύς Kαλλέργη και κή-ρυ�αν την επανάσταση. O δ�ύκαςτης Kρήτης ρί!τηκε στη �υλακή μα�ίμε τ�υς συμ"�ύλ�υς τ�υ. H νέα επα-ναστατική κυ"έρνηση ε�έλε�ε κυ-"ερνήτη τ�ν Mάρκ� Γραδενίγ� καικήρυ�ε ισ�τητα ανάμεσα στην �ρθ�-δ��η και την καθ�λική εκκλησία, κα-

ταργώντας τις διατά�εις π�υ απαγ�-ρευαν τη !ειρ�τ�νία των �ρθ�δ��ωνκληρικών. Θ�ρυ"ημένη η Bενετία α-π� την τρ�πή τ�υ κινήματ�ς, α��ύστην αρ!ή πρ�σπάθησε να επι"άλειτην τά�η με ειρηνικά δια"ήματα, α-π��άσισε να καταστείλει τ� τα!ύτε-ρ� δυνατ�ν την επανάσταση των α-π�ικιών της. E�αρμ��ντας νεωτερι-κή μέθ�δ�, κατήγγειλε στ�ν πάπακαι τ�υς ηγεμ�νες της Δύσης την α-π�στασία ως πρ�δ�τική πρά�η και�ήτησε τ�ν ναυτικ� απ�κλεισμ� τ�υνησι�ύ. H ανταπ�κριση υπήρ�ε άμε-ση. Oι Λατίν�ι ηγεμ�νες απ�δ�κίμα-σαν με έγγρα�ά τ�υς την απ�στασίακαι διέτα�αν τ�υς υπηκ��υς τ�υς, ε-μπ�ρ�υς και ναυτικ�ύς, να διακ�-ψ�υν κάθε επικ�ινωνία με τη επανα-στατημένη Kρήτη �σ� η κατάστασηπαρέμενε ανώμαλη. H Γαλην�τάτηεπέτυ!ε τελικά να καταστείλει τ� κί-νημα και να συλλά"ει τ�υς πρωτερ-γάτες, π�υ απ�κε�αλίστηκαν ως«πρ�δ�τες επαναστάτες». Για να ε-�αλει�θ�ύν μάλιστα �ι εστίες αντί-στασης, �ι Bενετ�ί διέτα�αν την εκ-κένωση και ερήμωση των τριών �!υ-ρών διαμερισμάτων τ�υ νησι�ύ, τ�υΛασιθί�υ, της Eλεύθερνας και τηςAνώπ�λης. H ε�έγερση αυτή με τ�νκρητικ� και αντι"ενετικ� !αρακτήραπ�υ κατέλη�ε σε απ�τυ!ία �ανερώ-νει τις τάσεις ανε�αρτητ�π�ίησηςτων απ�ίκων απ� τη μητρ�π�λη, αλ-λά και την επίδραση π�υ δέ!θηκε τ�εγκαταστημέν� στην Kρήτη �έν�στ�ι!εί� απ� τ� �υσικ� και ανθρώπι-ν� περι"άλλ�ν.

Στ�ν Xάνδακα, πρωτεύ�υσα τ�υBασιλεί�υ της Kρήτης, η ετήσια μνή-μη τ�υ αγί�υ ε�ρτα��ταν με ιδιαίτε-ρη μεγαλ�πρέπεια. Tην ημέρα της ε-�ρτής �ι Bενετ�ί στ�λι�αν τ� δ�υκι-κ� παλάτι με !αλιά και λ�υλ�υδένιεςγιρλάντες, αναρτ�ύσαν τα �ικ�σηματων ανωτέρων α�ιωματ�ύ!ων και ε-�έθεταν τα λά"αρα, τ� κράν�ς, τηνασπίδα και τ� σπαθί τ�υ δ�ύκα. Mετην παρ�υσία ε�άλλ�υ αρ!ών, τ�υλατινικ�ύ και τ�υ �ρθ�δ��υ κλήρ�υψαλλ�ταν, πρώτα στα λατινικά καιμετά στα ελληνικά, τ� π�λυ!ρ�νι�πρ�ς τιμή τ�υ πάπα, τ�υ αρ!ιεπισκ�-π�υ, τ�υ δ�γη και τ�υ δ�ύκα. Aκ�-λ�υθ�ύσε η λειτ�υργία και στ� τέ-λ�ς � αρ!ιεπίσκ�π�ς, συνε!ί��νταςπαλιά "υ�αντινή συνήθεια, παρέθετεγεύμα στ�υς Bενετ�ύς α�ιωματ�ύ-!�υς και στ�υς Eλληνες ιερείς. H έ-ντα�η της ε�ρτής τ�υ Aγί�υ Tίτ�υστ� "ενετικ� ε�ρτ�λ�γι�, καθώς καιτ� γεγ�ν�ς �τι στη διάρκεια τ�υ ε�ρ-τασμ�ύ ε�έθεταν τα σύμ"�λα τηςαρ!ής τ�υ δ�ύκα απ�τελ�ύν σα�είςενδεί�εις της πρ�θεσης των Bενε-τών να συνδέσ�υν τη λατρεία τ�υτ�πικ�ύ αγί�υ με την ισ!ύ και τ�γ�ητρ� της κυριαρ!ίας τ�υς.

H Παναγίαη Mεσ�παντίτισσα

T� άλλ� ιερ� σύμ"�λ� της "υ�α-ντινής Kρήτης ήταν η θαυματ�υργή

H εικ�να της Παναγίας της Mεσ�παντίτισσας. T� παλλάδι� τ�υ να�ύ τ�υ Aγί-�υ Tίτ�υ στ� Xάνδακα �ρίσκεται σήμερα στ� να� της Santa Maria dellaSalute, στη Bενετία. «K’ εμίσεψες, Παρθένα μ�υ, Mεσ�παντίτισσά μ�υ», θρη-νεί � π�ιητής τ�υ «Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ» (πηγή: Aσπ. Παπαδάκη «Θρησκευτι-κές και κ�σμικές τελετές στη �ενετ�κρατ�ύμενη Kρήτη», Pέθυμν� 1995).



O Xάνδακας, η πρωτεύ�υσα τ�υ «Bασιλεί�υ της Kρήτης», στα �ρ�νια της άνθησης της Kρητικής Aναγέννησης. Xάρτης τ�υ Giorgio Corner, 1625. BibliotecaNazionale Marciana, Bενετία.

εικ�να της Παναγίας της Mεσ�παντί-τισσας, π�υ "ρισκ�ταν στ�ν μητρ�-π�λιτικ� να� τ�υ Aγί�υ Tίτ�υ. Σύμ-�ωνα με την παράδ�ση, η εικ�να,έργ� τ�υ Eυαγγελιστή Λ�υκά, εί!εσταλεί στην Kρήτη απ� την Kωνστα-ντιν�ύπ�λη, για να σωθεί απ� τ�νδιωγμ� των εικ�ν�κλαστών. Bυ�α-ντινή λ�ιπ�ν κληρ�ν�μιά η �ερ�με-νη ως κωνσταντιν�υπ�λίτικη αυτήεικ�να έγινε στη διάρκεια της περι�-δ�υ της "ενετ�κρατίας τ� παλλάδι�τ�υ νησι�ύ και τ� σύμ"�λ� της �μ�-ν�ιας και συμ�ιλίωσης ανάμεσαστ�υς Kρητικ�ύς και τ�υς Λατίν�υς.Bενετικές πηγές της υστερ�"ενετι-κής περι�δ�υ διηγ�ύνται �τι η εικ�-να εί!ε παρα!ωρηθεί στ�υς Bενε-τ�ύς απ� Kρητικ�ύς επαναστάτες, �ι�π�ί�ι, α��ύ συνθηκ�λ�γησαν μετ�ν δ�ύκα, εί!αν δηλώσει πίστη καιυπακ�ή στη Γαλην�τάτη, δίν�νταςπάνω της τ�ν σ!ετικ� �ρκ�. Σύμ�ω-να με τη μεταγενέστερη αυτή μαρ-τυρία, η Παναγία εί!ε μεσ�λα"ήσειγια τη σύναψη της ειρήνης μετα�ύBενετών και Kρητικών επαναστατώνκαι γι’ αυτ�ν τ�ν λ�γ� εί!ε επ�ν�μα-στεί Mεσ�παντίτισσα, δηλαδή Mεσί-τρια.

Σε �λη τη διάρκεια της �ένης κα-τ�!ής, την Tρίτη κάθε ε"δ�μάδας,αλλά και στις μεγάλες ε�ρτές, �ργα-νων�ταν λιτανεία και η εικ�να, επι-καλυμμένη με !ρυσά και ασημένια�ύλλα και στ�λισμένη με π�λύτιμαπετράδια, μετα�ερ�ταν σε διά��-ρ�υς �ρθ�δ��υς να�ύς, �π�υ μετά O να�ς της Santa Maria della Salute, στη Bενετία, �π�υ "υλάσσεται απ� τ� 1669 η εικ�να της Παναγίας της Mεσ�πα-

ντίτισσας.



T� λά�αρ� τ�υ τελευταί�υ υπερασπιστή τ�υ Xάνδακα και μετέπειτα Δ�γη της Bενετίας, Φραγκίσκ�υ Morosini. Φιλ�τε-�νήθηκε στην Kρήτη κατά τη διάρκεια τ�υ Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ και πάνω τ�υ εικ�νί�νται � Eσταυρωμέν�ς, η Mεσ�πα-ντίτισσα, � άγι�ς Tίτ�ς και � "τερωτ�ς Λέων, σύμ��λ� της Γαλην�τάτης. Σήμερα, στ� M�υσεί� Correr της Bενετίας.

τις αναθηματικές λειτ�υργίες �ι πι-στ�ί πρ�σ�εραν ελεημ�σύνες. Kατάτην περι��ρά της εικ�νας στ�υςδρ�μ�υς τ�υ Xάνδακα συγκεντρώ-ν�νταν π�λυάριθμ�ι �ρθ�δ��ι καικαθ�λικ�ί, ιδίως γυναίκες π�υ ακ�-λ�υθ�ύσαν την π�μπή συ!νά �υπ�-λητες, εκπληρών�ντας διά��ρα τά-ματα. O Γερμαν�ς περιηγητήςWolfgand Stockman, π�υ εί!ε επι-σκε�θεί την Kρήτη τ� 1606, κάνειλ�γ� στ� τα�ιδιωτικ� τ�υ κείμεν� γιαθαυματ�υργικές ιδι�τητες της εικ�-νας, σημειών�ντας �τι σε επ�!έςλειψυδρίας έ�ερνε μετά απ� παρα-κλήσεις και πρ�σευ!ές την π�θητή"ρ�!ή. Aλλά και �ι καθ�λικ�ί πίστευ-αν �τι η εικ�να ήταν θαυματ�υργή,�πως μαρτυρεί, για παράδειγμα, επι-στ�λή τ�υ δ�ύκα της Kρήτης τ�υ τέ-λ�υς τ�υ 16�υ αιώνα, με την �π�ία �ανώτατ�ς δι�ικητικ�ς α�ιωματ�ύ!�ςτης Kρήτης πληρ��ρ�ύσε τ�ν δ�γητης Bενετίας �τι η Παναγία εί!ε κά-νει τ� θαύμα της και εί!ε γιατρέψειανάπηρ� στρατιώτη απ� τ� Mιλάν�.

Oσ� διαρκ�ύσε � Kρητικ�ς Π�λε-μ�ς η περι��ρά της εικ�νας λ�γωτων έκτακτων κρίσιμων περιστάσε-ων, γιν�ταν δύ� ��ρές την ε"δ�μά-δα κάθε Tρίτη και Σά""ατ�. Mε απ�-�ασή της τ� 1539 η τ�πική δι�ίκησητ�υ νησι�ύ εί!ε !�ρηγήσει, άγνωστ�για πι� λ�γ�, στ�υς κατ�ίκ�υς τ�υ!ωρι�ύ Aμπρ�ύσα, στα περί!ωρα τ�υXάνδακα, τ� πρ�ν�μι� να έ!�υν μ�-ν�ν αυτ�ί τ� δικαίωμα να σηκών�υντην εικ�να κατά την περι��ρά της.Στ� διάστημα της θητείας τ�υς, �ι �-κτώ !ωρικ�ί π�υ εκλέγ�νταν για ναμετα�έρ�υν την εικ�να ήταν απαλ-λαγμέν�ι απ� αγγαρείες. Aρ!ειακάέγγρα�α μας διασώ��υν τα �ν�ματαπ�λλών απ� αυτ�ύς, π.!. τ�υ Kων-σταντή Περ"�λάρη, τ�υ ΓιάννηΣκ�ρδίλη, τ�υ Mανέα Σκλέντ�α, τ�υΓιώργη και τ�υ Aντωνί�υ Kα�άτ�υ.Tις παραμ�νές της τ�υρκικής κατά-κτησης, ήταν τέτ�ι�ς � πανικ�ς π�υεπικρατ�ύσε ανάμεσα στ�υς αγρ�τι-κ�ύς πληθυσμ�ύς, ώστε μετα�ύ ε-κείνων π�υ εί!αν αλλα��πιστήσει καιπεράσει στ� στρατ�πεδ� τ�υ ε-!θρ�ύ, συγκαταλέγ�νταν ακ�μη και!ωρικ�ί π�υ εί!αν εκλεγεί για να υ-π�"αστά��υν την εικ�να.

Tα !ρήματα π�υ πρ�σ�εραν �ι πι-στ�ί ως δωρεές ή ελεημ�σύνες στη!άρη της Παναγίας ανέρ!�νταν σε α-�ι�λ�γα π�σά, π�υ τα δια!ειρι��ταν� θησαυρ��ύλακας τ�υ να�ύ τ�υAγί�υ Tίτ�υ. Mε εντ�λή τ�υ αρ!ιεπι-σκ�π�υ Giovanni Querini, τ�ν Oκτώ-"ρι� τ�υ 1659, εκατ� ρεάλια απ� τ�νθησαυρ� της Παναγίας !�ρηγήθη-καν ως δάνει� για τις ανάγκες τ�υπ�λέμ�υ στ�ν Γενικ� Πρ�ν�ητήBarbaro.

Aς μνημ�νευτεί, τέλ�ς, �τι με τηνΠαναγία τη Mεσ�παντίτισσα και τ�νάγι� Tίτ� συνδέται τ� λά"αρ� τ�υτελευταί�υ υπερασπιστή τ�υ Xάνδα-κα και μετέπειτα δ�γη, Φραγκίσκ�υMorosini. Στ� λά"αρ�, π�υ �ιλ�τε-!νήθηκε στην Kρήτη κατά τη διάρ-κεια τ�υ Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ και "ρί-σκεται σήμερα στ� M�υσεί� Correrτης Bενετίας, εικ�νί��νται διά��ραθέματα π�υ έ!�υν σ!έση με τηνKρήτη, ανάμεσα στα �π�ία σημαί-ν�υσα θέση έ!�υν �ι παραστάσειςτης Παναγίας της Mεσ�παντίτισσαςκαι τ�υ αγί�υ Tίτ�υ.

O να�ς τ�υ Aγί�υ Tίτ�υ σήμερα, στη θέση τ�υ παλαι�τερ�υ μητρ�π�λιτικ�ύ να�ύ των �ρθ�δ�'ων τ�υ ενετ�κρατ�ύ-μεν�υ Xάνδακα.

KYPIAKH 25 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 13Συνέ�εια στην 14η σελίδα

H άλωση Xανίων και Pεθύμν�υΣτα 1645–46, η δυτική Kρήτη και σ εδ�ν �λη η ύπαιθρ�ς υπ�κύπτ�υν στην �θωμανική πρ�έλαση

T�υ Γιάννη Γρυντάκη

Δρ�ς Iστ�ρικ�ύ, τ�υ Παιδαγωγικ�ύ Iνστιτ�ύτ�υ

META τ� πάθημα τ�υ στ�λ�υ τ�υςστη Nαύπακτ� τ� 1571, �ι Oθωμαν�ίαναγκάστηκαν να περι�ρίσ�υν τις ε-πι�ειρήσεις τ�υς στη στεριά. Στα μέ-σα τ�υ 17�υ αιώνα � σ�υλτάν�ςIμπραήμ απ��άσισε να επανέλθειστις ναυτικές εκστρατείες, μια καιπρ�σ��ρα για κατάκτηση στεριανάεδά�η δεν υπήρ�αν, ε�αιτίας της ι-σ�υρ�π�ίησης π�λλών �μ�ρων κρα-τών σε Aσία και Eυρώπη. Στ� στ��α-στρ� μετα�ύ άλλων μπήκε και η �ε-νετ�κρατ�ύμενη Kρήτη. T� νησί ή-ταν μεγάλ� και πλ�ύσι�: εί�ε πληθυ-σμ� 260.000 και έδινε στ�υς Bενε-τ�ύς έσ�δα τ�υλά�ιστ�ν 200.000δ�υκάτα τ� �ρ�ν�. H κατάκτηση τ�υνησι�ύ δεν θα έλυνε μ�ν� τα άμεσα�ικ�ν�μικά πρ��λήματα τ�υ Oθωμα-ν�ύ ηγέτη, αλλά και θα απ�ρρ��ύ-σε πλήθ�ς απαιτητικών α�ιωματ�ύ-�ων και εν��λητικών ακτημ�νων. Θαάν�ιγε πρ��πτικές διείσδυσης στηνIταλία ή τ�υλά�ιστ�ν θα τ�υ παρεί�ετη δυνατ�τητα με �άση αυτ� να πλή-�ει τη μισητή Mάλτα και την ε�θρικήIσπανία. Kαι τ� σπ�υδαι�τερ�: τ� νη-σί ήταν απαραίτητ�, καθώς δεσπ�"ειτ�υ αρ�ιπελάγ�υς και διαθέτει π�λ-λά αγκυρ��λια.

H α��ρμή δ�θηκε απ� τ�υς ιππ�-τες της Mάλτας, π�υ κύρια δράσητ�υς ήταν να αυλακών�υν την Aνα-τ�λική Mεσ�γει� και να κ�υρσεύ�υντα μ�υσ�υλμανικά καρά�ια: T� Σε-πτέμ�ρη τ�υ 1644 έ�ι γαλέρες τ�υςσυνάντησαν κ�ντά στη P�δ� ένατ�υρκικ� στ�λίσκ� π�υ έπλεε πρ�ςτην Aίγυπτ�. Yστερα απ� επτάωρησκληρή πάλη κατά�εραν να τα κατα-λά��υν. H λεία τ�υς ήταν μεγάλη.Aκ�ύστηκε για θησαυρ�ύς 3.000.000κ�ρ�νών. Διαδ�θηκε, επίσης, �τι με-τα�ύ των αι�μαλώτων ήταν και μια α-π� τις γυναίκες τ�υ σ�υλτάν�υ μα"ίμε τ� γι� τ�υς και πιθαν�τατα διάδ�-�� τ�υ θρ�ν�υ. Oταν επέστρε�ανστη Mάλτα, αγκυρ��λησαν στ�υςKαλ�ύς Λιμένες της Kρήτης, απ��ί-�ασαν τ�υς �ριστιαν�ύς π�υ εί�αν ε-λευθερώσει απ� τα τ�υρκικά πλ�ίακαι έκαναν πρ�μήθειες. Θ�ρυ�ημέ-νες �ι �ενετικές αρ�ές τ�υ νησι�ύπρ�σπάθησαν να τ�υς απ�μακρύ-ν�υν.

H απ��αση στα Xανιά

O σ�υλτάν�ς Iμπραήμ εί�ε την ευ-καιρία π�υ ανα"ητ�ύσε. Xωρίς �ρ�-ν�τρι�ή άρ�ισε τις π�λεμικές πρ�ε-τ�ιμασίες και κήρυ�ε επίσημα τ�νπ�λεμ� εναντί�ν της Mάλτας, π�υ α-κήρυκτ�ς �έ�αια πρ�ϋπήρ�ε. Kαι ε-νώ στ��ευε να στρα�εί εναντί�ν τηςKρήτης, �λ� τ� διάστημα της πρ�ε-τ�ιμασία αυτ�ς και �ι ελά�ιστ�ι συ-νεργάτες τ�υ π�υ γνώρι"αν τ� μυ-στικ� έπαι"αν θέατρ�, για να καθη-συ�άσ�υν τ�υς Bενετ�ύς και νατ�υς αι�νιδιάσ�υν. Aκ�μα και �ταν

H π�λη των Xανίων – Citta de la Canea. Σ�έδι� τ�υ Eνετ�ύ μη�ανικ�ύ Francesco Basilicata, αρ�ές τ�υ 17�υ αιώνα.Aτεί�ιστη η π�λη απ� την πλευρά της θάλασσας, απη�εί έμπρακτα τ� αίσθημα απ�λυτης κατά θάλασσα επικράτησηςτων Bενετών κυριάρ�ων (ελλ. εκδ., «Mικρ�ς Nαυτίλ�ς» – Bικελαία Bι�λι�θήκη – TEΔK Kρήτης).

H π�λη και τ� �ρ�ύρι� τ�υ Pεθύμν�υ – Citta et Fortezza di Rettimo. Σ�έδι� τ�υ Fr. Basilicata, αρ�ές 17�υ αιώνα. Oυ-σιαστικά απρ�στάτευτη η π�λη, καθώς μπ�ρεί να πρ�σ�ληθεί εύκ�λα απ� τα γύρω υψώματα, στήρι#ε την άμυνά τηςστη μικρή Φ�ρτέτ#α, πάνω στη �ρα�ώδη έ%αρση της ακτής. H π�λη έπεσε στ�υς T�ύρκ�υς τ� N�έμ�ρι� τ�υ 1646.


H π�λι�ρκία των Xανίων απ�τ�υς T�ύρκ�υς(I�ύνι�ς – Aύ-γ�υστ�ς 1645),απ� %ηρά και θάλασσα. Eικ�νί#�νται, δε%ιά, στ�ν κ�λ-π� της Σ�ύδας,άπραγες �ι γαλέρες τ�υ Kαπέλ�, και,μέσα στ�ν κ�λπ�των Xανίων, τ� ��υρωμέν�νησάκι Aγι�ςΘε�δωρ�ς παρα-δ�μέν� στις�λ�γες της ανα-τίνα%ής τ�υ.

απέπλεε η αρμάδα απ� την Π�λη καιδίν�νταν γι�ρτές, � σ�υλτάν�ς συ-νέ�ι"ε τ� θέατρ�. Eί�ε καλέσει μάλι-στα και τ� Bενετ� πρεσ�ευτή και εί-�ε δε�θεί υπ�κριτικά τις ευ�ές τ�υγια επιτυ�ία της εκστρατείας. O στ�-λ�ς αρ�ικά παρέκαμψε την Kρήτηκαι έπλευσε πρ�ς τ� Nα�αρίν�. T�τεκαι �ι τελευταίες υπ�ψίες των Bενε-τών διαλύθηκαν. Φανερά πια στ��ςήταν η Mάλτα ή έστω η Σικελία. Kαι�μως, στις 21 I�υνί�υ 1645 τα 400τ�υρκικά σκά�η, π�υ μετέ�εραν7.000 γενίτσαρ�υς, 14.000 σπα�ήδεςκαι 50.000 άλλ�υς στρατιώτες, απέ-πλευσαν απ� τ� Nα�αρίν� και μετάτρεις μέρες εμ�ανίστηκαν αν�ι�τάστα Xανιά. Tην επ�μένη απ��ι�άστη-καν στ�ν κ�λπ� της Γωνιάς, κ�ντάστ� μ�ναστήρι της Παναγίας τηςOδηγήτριας, αρκετές �ιλιάδες Oθω-μαν�ί:

«Kαι τ� π�υρν μισεύγ�υνε απτσ’ Aνα�αρίν�υς / και πα να δώσ�υντω Xανιώ �ν�υς π�λλ�ύς και θρή-ν�υς / μ’ απής εσηκωθήκανε στη θά-λασσα ε�ανήκα / στ�ν κά�� Σπάθασών�υσι κ’ ες τσι Γωνιές εμπήκα»1.

Oι Bενετ�ί δεν τ�λμησαν να εμπ�-δίσ�υν �ι ίδι�ι την απ��αση των ει-σ��λέων, αλλά αρκέστηκαν να στεί-λ�υν 4.000 ντ�πι�υς, π�υ στάθηκε α-δύνατ� να πρ��άλ�υν �υσιαστική α-ντίσταση.

Π�λι�ρκία και πτώσητων Xανίων

O μ�υσ�υλμανικ�ς στρατ�ς πρ�έ-λασε ανεν��λητ�ς για την π�λη.Στην π�ρεία τ�υ κατέστρε�ε �ωριάκαι μ�ναστήρια. Tαυτ��ρ�να, � αρ-�ηγ�ς της εκστρατείας, Γι�υσ�ύ�πασάς, με τ� στ�λ� �τυπ�ύσε τ� �-�υρωμέν� νησάκι Aγι�ς Θε�δωρ�ς.O λ��αγ�ς Giuliani με τ�υς λίγ�υςάνδρες της �ρ�υράς τ�υ, �λέπ�νταςτ� μάται� της αντίστασης, ά�ησετ�υς Oθωμαν�ύς να ανέ��υν στ� μι-κρ� �ρ�ύρι� και στη συνέ�εια έ�αλε

�ωτιά και τ� ανατίνα�ε μα"ί με τ�υςάνδρες τ�υ και τ�υς επιδρ�μείςστ�ν αέρα. Hταν η πρώτη ηρωικήπρά�η τ�υ μεγάλ�υ αγώνα π�υ ήδηεί�ε αρ�ίσει. Oταν � τ�υρκικ�ς στρα-τ�ς έ�τανε και στρατ�πέδευε στ�Γαλατά λίγ� έ�ω απ� τα Xανιά, τατ�υρκικά πλ�ία αγκυρ��λ�ύσαν α-ν�ι�τά στ� λιμάνι της π�λης. H π�-λι�ρκία άρ�ισε αμέσως. O πρ��λε-πτής (δι�ικητής) Xανίων AntonioNavagiero αμέσως μετά την απ��α-ση των T�ύρκων εί�ε "ητήσει ενισ�ύ-σεις απ� τ� γενικ� πρ��λεπτή K�ρ-νάρ�. O τελευταί�ς τ�υ εί�ε στείλειμ�ν� έ�ι ίλες �ε�υδαρ�ικ�ύ ιππικ�ύαπ� τ� Pέθυμν� και τ� Xάνδακα καιένα λ�� π�λιτ��υλάκων. Λίγ� αρ-γ�τερα και ενώ η π�λι�ρκία γιν�ταν�λ�ένα και στεν�τερη, έστειλε άλ-λ�υς πέντε λ��υς π�λιτ��υλακής.Π�λλ�ί καλ�γερ�ι και �ωρικ�ί, �λέ-π�ντας την π�λη να κινδυνεύει, έ-σπευσαν να ενισ�ύσ�υν την αδύνα-μη �ρ�υρά, ενώ � τ�λμηρ�ς κ�μης

Fenarol απ�δεκατίστηκε, �ταν πρ�-σπάθησε να σπάσει τ�ν τ�υρκικ�κλ�ι� και να μπει με τ�υς άνδρες τ�υστην π�λη. Λίγες γαλέρες κατά�ε-ραν να μετα�έρ�υν 200 άνδρες στηδ�κιμα"�μενη π�λη. Eπειτα απ� νέεςαπ�τυ�ίες των Fenarol και K�ρνάρ�,η �λιγάριθμη �ενετική �ρ�υρά δενμπ�ρ�ύσε να αντέ�ει άλλ�. O Bενε-τ�ς ναύαρ��ς Aντώνι� Kαπέλ�, α-ραγμέν�ς στη Σ�ύδα με τ� στ�λ�τ�υ, δεν έκανε τίπ�τε για να ��ηθή-σει. Eτσι, έπειτα απ� γενναία αντί-σταση περίπ�υ 50 ημερών, η π�ληπαραδ�θηκε με �ρ�υς στ�υς Oθω-μαν�ύς, στις 22 Aυγ�ύστ�υ 1645. Συ-γκεκριμένα, �ι άνδρες της �ρ�υράςθα έ�γαιναν απ� την π�λη ανεν��λη-τ�ι και με στρατιωτικές τιμές, ενώ α-π� τ�υς κατ�ίκ�υς �σ�ι θα παρέμε-ναν θα απ�λάμ�αναν κάπ�ιων πρ�-ν�μίων.

H απ��αση των Oθωμανών στηνKρήτη και �ι επανειλημμένες εκκλή-σεις των Bενετών για ��ήθεια, ελά�ι-

στα συγκίνησαν τις ευρωπαϊκές δυ-νάμεις. Yστερα απ� π�λλές πρ�σπά-θειες και δια��υλεύσεις συγκεντρώ-θηκαν μ�λις 21 συμμα�ικές γαλέρες(5 απ� τ�ν Πάπα, 5 απ� την Iσπανία, 6απ� τη Mάλτα και 5 απ� τ�ν M. Δ�ύκατης T�σκάνης). Tαυτ��ρ�να η �ενε-τική Σύγκλητ�ς εί�ε κατα�έρει να ε-��πλίσει άλλες 25. Oι δυνάμεις αυ-τές, π�υ �αίν�νταν ικανές αν ��ι ναδιώ��υν τ�υς Oθωμαν�ύς απ� τηνKρήτη, τ�υλά�ιστ�ν να σώσ�υν τηστενά π�λι�ρκ�ύμενη π�λη των Xα-νίων, καθυστέρησαν αδικαι�λ�γητακαι έ�τασαν στ� νησί μ�λις στις 4 Σε-πτεμ�ρί�υ. H π�λη, �πως ανα�έρα-με, εί�ε παραδ�θεί 12 μέρες νωρίτε-ρα. O συμμα�ικ�ς στ�λ�ς πρ�σ�ρμί-στηκε στ� λιμάνι της Σ�ύδας. Aρ�η-γ�ς τ�υ εί�ε �ριστεί � πρίγκιπας τηςBεν�"ας Nικ�λ� Λ�υντ��ί"ι�. Oι Bε-νετ�ί υπ�στήρι"αν �τι μπ�ρ�ύσαν να�τυπήσ�υν τ�ν τ�υρκικ� στ�λ� καινα ανακτήσ�υν τη �αμένη π�λη, ενώαντιθέτως �ι σύμμα��ι εί�αν τη γνώ-μη �τι α��ύ δεν πρ��τασαν να σώ-σ�υν την π�λη, δεν έπρεπε να διακιν-δυνεύσ�υν σύγκρ�υση με τ�υς Oθω-μαν�ύς. Hταν πρ�τιμ�τερ�, μια και ηεπ��ή ήταν πρ��ωρημένη, να επι-στρέψ�υν στις πατρίδες τ�υς και ναεπανέλθ�υν ενισ�υμέν�ι την άν�ι�η,ώστε να πλή��υν απ�τελεσματικάτ�υς επιδρ�μείς. Tελικά κάμ�θηκαν,μπρ�στά στην επιμ�νή των Bενετών,και απ��άσισαν να �τυπήσ�υν απ�κ�ιν�ύ τ�ν τ�υρκικ� στ�λ�. Δύ� ��-ρές τ� επι�είρησαν �ωρίς επιτυ�ία,λ�γω των καιρικών συνθηκών και τηςέλλειψης συντ�νισμ�ύ. Eτσι, � συμ-μα�ικ�ς στ�λ�ς, �ωρίς να πρ�σ�έρειτίπ�τα στην υπ�θεση της Kρήτης, α-πέπλευσε απ� τη Σ�ύδα έπειτα απ�37 ημέρες άσκ�πης παραμ�νής τ�υστ� νησί.

Συγκρ�ύσειςστην ύπαιθρ�

H �ενετική �ρ�υρά και π�λλ�ί Xα-νιώτες ήρθαν μετά την παράδ�ση


Aναπαράσταση της πρώτης πρά%ης τ�υ δράματ�ς τ�υ Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ. Oλ��αγ�ς Giuliani ετ�ιμά#εται να ανατινά%ει την πυριτιδαπ�θήκη της νησίδαςAγι�ς Θε�δωρ�ς ή Θoδωρ�ύ. Aπ� εικ�ν�γρά�ηση τ�υ 19�υ αιώνα.


Σ�εδι�γρά�ημα της π�λι�ρκίας των Xανίων, τ� καλ�καίρι τ�υ 1645. Aριστερά στ� σ�έδι�, η έ%�δ�ς των �ριστιανικών δυνάμεων με στ�� την πρ�σ��λή τ�υανατ�λικ�ύ στρατ�πέδ�υ των T�ύρκων. T� πυρ��λικ� των π�λι�ρκητών �τυπά απ� στεριά και θάλασσα (�ωτ.: «Eκδ�τική Aθηνών»).

της π�λης και εγκαταστάθηκαν στην��υρωμένη νησίδα π�υ �ρίσκεταιστην είσ�δ� τ�υ λιμανι�ύ της Σ�ύ-δας, για να συνε�ίσ�υν τ�ν αγώνατ�υς. Kατά τη διάρκεια της συμμα�ι-κής εκστρατείας εί�αν γίνει ανεπιτυ-�ώς, απ� μέρ�υς τ�υ γενικ�ύ πρ�-�λεπτή K�ρνάρ�, κάπ�ιες πρ�σπά-θειες να διαλυθεί τ� τ�υρκικ� στρα-τ�πεδ�, τ� �π�ί� εί�ε στηθεί έ�ω α-π� την π�λη των Xανίων. Oι πρ�σω-πικές έ�θρες των αρ�ηγών και �ι α-ντι"ηλίες εί�αν συμ�άλει σημαντικάστην απ�τυ�ία. O τ�λμηρ�ς κ�μης C.Gonzaga, π�υ στάλθηκε ειδικά για τ�λ�γ� αυτ�ν, δεν �ρήκε συμπαράστα-ση απ� τ�ν αρ�ηγ� τ�υ στρατ�ύ καιτ�υ στ�λ�υ, και αναγκάστηκε αγανα-κτισμέν�ς να παραιτηθεί. O K�ρνά-ρ�, πριν μπει � �ειμώνας, αντί να �-�υρώσει τις στρατηγικές θέσειςΣτέρνες, Mαλά�α, Tσικαλαριά καιAπ�κ�ρωνα, ώστε να περι�ρίσειτ�υς T�ύρκ�υς στ� διαμέρισμα τωνXανίων, ασ��λήθηκε με τις ��υρώ-σεις στα ανατ�λικά τ�υ νησι�ύ π�υ,τ�υλά�ιστ�ν την περί�δ� εκείνη, δεδιέτρε�αν άμεσ� κίνδυν�. Eτσι, τηνάν�ι�η τ�υ 1646, �ταν άρ�ισαν καιπάλι �ι ε�θρ�πρα�ίες και παρά τιςπρ�σπάθειες των μη�ανικών Vuertéκαι Dognani, �ι παραπάνω θέσεις έ-πεσαν σ�εδ�ν αμα�ητί στα �έρια τωνT�ύρκων. Tην ίδια περί�δ� εί�ε �τά-σει στην Kρήτη � ικαν�τατ�ς NτελήX�υσεΐν πασάς με ισ�υρές δυνάμειςκαι εί�ε αναλά�ει τη δι�ίκηση των ε-πι�ειρήσεων. T� ��υρ� τ�υ Aπ�κ�-

ρωνα, στα σύν�ρα με τ� διαμέρισμαPεθύμν�υ, έπεσε τελευταί� στα �έ-ρια των T�ύρκων και άν�ι�ε � δρ�-μ�ς πρ�ς τα ανατ�λικά. O K�ρνάρ�,έπειτα απ� εντ�λές απ� τη Bενετία,πρ�σπάθησε με �σες δυνάμεις διέ-θετε, κατά τις τελευταίες μέρες τ�υI�υλί�υ 1646, να πρ�ωθηθεί έως τ�διαμέρισμα Xανίων. T� μ�ν� π�υ κα-τά�ερε ήταν να σπαταλήσει π�λύτι-μ� �ρ�ν� και τις λιγ�στές δυνάμειςτ�υ, ��υρών�ντας με πρ��ειρ� τρ�-π� «στρατηγικές» θέσεις στα σύν�-ρα Xανίων - Pεθύμν�υ και κατά μή-κ�ς της υπ�θετικής π�ρείας τωντ�υρκικών στρατευμάτων πρ�ς τηνπ�λη τ�υ Pεθύμν�υ σε Aλμυρ�,Aργυρ�ύπ�λη, Aρκ�ύδαινα, Eπισκ�-πή, Aγι� Γεώργι�, Aγι� Kωνσταντίν�,Πετρέ, Aγι� Aνδρέα, Γεράνι, Πρινέκαι Aτσιπ�π�υλ�. Στα τέλη τ�υ Σε-πτέμ�ρη � X�υσεΐν �τύπησε αι�νι-διαστικά στ�ν Aλμυρ�. H θέση έπεσεεύκ�λα και ακ�λ�ύθησαν �ι υπ�λ�ι-πες. T� αμυντικ� έργ� τ�υ K�ρνάρ�γκρεμίστηκε σαν �άρτιν�ς πύργ�ςκαι �ι T�ύρκ�ι έ�τασαν �ωρίς να συ-ναντήσ�υν �υσιαστική αντίσταση έ-�ω απ� την π�λη τ�υ Pεθύμν�υ.

Π�λι�ρκία και πτώσητ�υ Pεθύμν�υ

H π�λι�ρκία άρ�ισε αμέσως. Hπρώτη επίθεση τ�υ X�υσεΐν απ�-κρ�ύστηκε με επιτυ�ία, �άρη στηγενναι�τητα λίγων ντ�πιων π�υ έ-σπευσαν έ�ω απ� τα τεί�η να συ-

γκρ�υστ�ύν μα"ί τ�υ. H επιτυ�ία αυ-τή ανύψωσε τ� ηθικ� των π�λι�ρκη-μένων, αλλά �ταν, στη συνέ�εια έ-�τασαν νέες τ�υρκικές ενισ�ύσειςκαι �ι πυρ��λαρ�ίες, π�υ στήθηκανστ�υς λ��υς απέναντι απ� την π�-λη, έ�αλλαν ασταμάτητα εναντί�ντων αδύναμων τει�ών της π�λης, ταπράγματα δυσκ�λεψαν �ανά. Mια ε-πι�είρηση καταστρ��ής των τ�υρκι-κών πυρ��λαρ�ιών, π�υ επι�ειρή-θηκε, κατέλη�ε, ε�αιτίας έλλειψηςσυντ�νισμ�ύ, σε απ�τυ�ία. Oι Bενε-τ�ί έρι�αν την ευθύνη της απ�τυ�ίαςστ�υς Γάλλ�υς μισθ��ρ�υς. Στις20 Oκτω�ρί�υ 1646 �ι T�ύρκ�ι άρ�ι-σαν γενική επίθεση. Tα πυρά τ�υς ε-πικεντρών�νταν κυρίως στ�ν «ευπα-θή» πρ�μα�ώνα της Aγίας Bαρ�άραςστ� ανατ�λικ� άκρ� της π�λης. Λί-γες ώρες μετά, � πρ�μα�ώνας έπεσεκαι �ι T�ύρκ�ι εισέ�αλαν στην π�λη.Π�λλ�ί απ� τ�υς μα�ητές και τ�υςκατ�ίκ�υς κλείστηκαν στην ακρ�π�-λη (Φ�ρτέτ"α). Oσ�ι δεν πρ��τασανεί�αν άσ�ημη τύ�η. Oι άθλιες και αν-θυγιεινές συνθήκες δια�ίωσης στ�περι�ρισμέν� �ρ�ύρι� �δήγησαν σεέ�αρση τ� λ�ιμ� π�υ επί μήνες μά-στι"ε T�ύρκ�υς και Xριστιαν�ύς. Tαμ�λυσμένα πτώματα των π�λι�ρκ�υ-μένων ε�ακ�ντί"�νταν πρ�ς τ� μέ-ρ�ς τ�υ ε�θρ�ύ και πρ�καλ�ύσανμεγαλύτερ� �� απ� τις ��λές τωνκαν�νιών τ�υς. Bενετσιάνικα καρά-�ια περν�ύσαν κατά διαστήματα, ά-�ηναν λίγες πρ�μήθειες και μ�ίρα-"αν π�λλές υπ�σ�έσεις. Tελικά �ι

τ�υρκικές πυρ��λαρ�ίες, η κατα-στρ��ή μέρ�υς των τει�ών με υπ�-ν�μ�υς, � λ�ιμ�ς και η �ενετική α-δια��ρία ανάγκασαν τ�υς π�λι�ρκη-μέν�υς να παραδώσ�υν τ� �ρ�ύρι�με �ρ�υς τ� �ράδυ της 13ης N�εμ-�ρί�υ 1646. Tην επ�μενη μέρα νεκρι-κή σιγή επικρατ�ύσε στ� �ριστιανικ�στρατ�πεδ�, ενώ �ι T�ύρκ�ι πανη-γύρι"αν:

«Mέρα τ�νε εμ�ρ�ώτατη, γιάνταδε θλί�εσ’ ήλιε

π�ύδαμε τ�ν Aγαρην κι ένας τ�νάλλ� �ίλιε»2

Oσ�ι απ� τ�υς π�λι�ρκημέν�υςμπ�ρ�ύσαν έ�υγαν διά �ηράς για τ�Xάνδακα, ενώ �ι άμα��ι στ�ι�ά�τη-καν σε ένα καρά�ι και μετα�έρθηκανστ� �ερ�νήσι Nτία και απ� εκεί στηνKέρκυρα. Oι Bενετ�ί, παρά την απώ-λεια της π�λης και της Φ�ρτέτ"αςτ�υ Pεθύμν�υ, εί�αν κατα�έρει νακρατήσ�υν τ�υς εισ��λείς μακριά α-π� την πρωτεύ�υσα Xάνδακα μέ�ρινα μπει � �ειμώνας. Tώρα ήλπι"αν �-τι εί�αν τ� �ρ�ν�, έως την άν�ι�ηπ�υ θα επαναλαμ�άν�νταν �ι ε�θρ�-πρα�ίες, να ετ�ιμάσ�υν καλύτερατην άμυνα της πρωτεύ�υσας και ναπετύ��υν μια νέα ευρωπαϊκή κινητ�-π�ίηση. H ηρωική αντίσταση στα Xα-νιά και στ� Pέθυμν� για δύ� περίπ�υ�ρ�νια άν�ιγε ευν�ϊκές πρ��πτικέςγια τη συνέ�ιση τ�υ αγώνα.

Σημειώσεις:1. Mαρίν�υ T�άνε Mπ�υνιαλή, «O Kρητικ�ς

Π�λεμ�ς», εκδ. «A. Nενεδάκη», Aθήνα 1979.2. M. T�. Mπ�υνιαλή: �.π..


Π�λι�ρκία και πτώση τ�υ Xάνδακα (164H μακρ��ρ�νια και π�λυαίμακτη επ�π�ιία

της πρωτεύ�υσας τ�υ «Bασιλεί�υ της Kρήτης»

Xάνδακας. T� Φρ�ύρι� στη θάλασσα, θεμελιώδες στ�ι�εί� της συν�λικής �-�ύρωσης της π�λης. Francesco Basilicata, «Il Regno di Candia, 1636 – 1638»,collezione Biblioteca Comunale, Mπ�λώνια. Bικελαία Bι�λι�θήκη, Hράκλει�.

Tης Aσπασίας Παπαδάκη

Πρ�ϊσταμένης τ�υ Aρ�εί�υ Pεθύμν�υ –Eιδικής επιστήμ�ν�ς τ�υ Πανεπιστημί�υ Kρήτης

ME THN πτώση των Xανίων και τ�υPεθύμν�υ �ι T�ύρκ�ι έγιναν κύρι-�ι της Δυτικής Kρήτης και άρ�ισαννα πρ�ωθ�ύνται �αθμιαία πρ�ς τ�Mεγάλ� Kάστρ�, τ�ν Xάνδακα,π�υ ήταν και � κύρι�ς στ��ςτ�υς, σκ�ρπί��ντας στ� πέρασμάτ�υς τ�ν �λεθρ� και την κατα-στρ��ή. Παρά τις πρ�σπάθειεςτων Bενετών να ανακ�ψ�υν την�ρμή τ�υς, μέσα σε σύντ�μ� διά-στημα υπέτα#αν �λ�κληρη τηνκρητική ύπαιθρ�.

H π�λι�ρκία τ�υ Xάνδακα άρ�ισεεντατικά τ�ν Mάι� τ�υ 1648 καικράτησε 21 �ρ�νια, ώς τ�ν Σεπτέμ-�ρι� τ�υ 1669 και πήρε γρήγ�ρατ�ν �αρακτήρα της πάλης τ�υ �ρι-στιανικ�ύ κ�σμ�υ εναντί�ν τ�υμ�υσ�υλμανικ�ύ. Tα τ�υρκικάστρατεύματα, ενισ�υμένα με νέεςα�ί#εις στρατιωτών απ� την Kων-σταντιν�ύπ�λη και την ελληνική�ερσ�νησ� και με αρ�ηγ� τ�ν Nτε-λί X�υσεΐν, στρατ�πέδευσαν στηνπερι��ή απ� τ�ν Γι��υρ� ώς τ�νAλμυρ� και άν�ι#αν �αρακώματα.Aργ�τερα εγκαταστάθηκαν στ�νMαραθίτη και κατασκεύασαν τ��ρ�ύρι� «Nέα Kάντια», στη σημε-ρινή Φ�ρτσέτα Hρακλεί�υ. Eκεί εί-�αν πια τ� μ�νιμ� στρατηγεί� τ�υςκαι την έδρα της �ικ�ν�μικής τ�υςυπηρεσίας.

Aπ� την αρ�ή �ι Bενετ�ί πρ�-σπάθησαν να επιτύ��υν τη ��ή-θεια των �ριστιανών ηγεμ�νωντης Δύσης, �ι �π�ί�ι �μως δεν α-νταπ�κρίθηκαν αμέσως γιατί δεντ�λμ�ύσαν να διακινδυνεύσ�υντις εμπ�ρικές σ�έσεις με τηνOθωμανική αυτ�κρατ�ρία. Γύρωστα 1650–1651 άρ�ισαν να κατα-�θάν�υν �ι πρώτες α#ι�λ�γες α-π�στ�λές ��ήθειας απ� τ�υς ιπ-π�τες της Mάλτας, τ�ν πάπα, τηνT�σκάνη, την Iσπανία, τη Γαλλία

(ανεπίσημα) και μερικά ιταλικάκρατίδια. Στα 1660 στάλθηκε απ�τη Γαλλία η πρώτη �υσιαστική��ήθεια σε άνδρες. Eθελ�ντές καιμισθ��ρ�ι απ� διά��ρα κράτητης Δύσης, ιδε�λ�γ�ι αλλά και τυ-��διώκτες έρ��νταν στην Kρήτηγια να υπηρετήσ�υν τη BενετικήΔημ�κρατία.

O κατά θάλασσαπ�λεμ�ς

Παράλληλα με την άμυνα τ�υXάνδακα, �ι Bενετ�ί ανέπτυ#αν έ-ντ�νη ναυτική δραστηρι�τητα στ�Aιγαί�, με σκ�π� να απ�κ�ψ�υντην επικ�ινωνία ανάμεσα στηνKωνσταντιν�ύπ�λη και στην Kρήτηκαι τη μετα��ρά στρατιωτών καιπ�λεμ��δίων. Oι κατά θάλασσασυγκρ�ύσεις ε#ακ�λ�υθ�ύσαν επίαρκετά �ρ�νια. Σημαντικ�τερες α-π� αυτές είναι η νίκη τ�υ Bενετ�ύναυάρ��υ Iακώ��υ de Riva στ�νθαλάσσι� �ώρ� μετα#ύ Παλαιάςκαι Nέας Φώκαιας, στις 12 Mαΐ�υ1649, η μεγάλη επιτυ�ία τ�υ �ενε-τικ�ύ στ�λ�υ στα ύδατα της Πά-ρ�υ, Φ�λέγανδρ�υ και Nά#�υ, στις9–10 I�υλί�υ 1651, η σύγκρ�υσηστα Δαρδανέλλια στις 11 Mαΐ�υ1654 και η επανάληψή της στις 21I�υνί�υ 1655, η ναυμα�ία της 26ηςI�υνί�υ 1656 στην είσ�δ� τ�υEλλησπ�ντ�υ, κ.ά.

Oι �ενετ�υρκικές συγκρ�ύσεις,παρά τις συ�νές νίκες των Bενε-τών, δεν εί�αν τα αναμεν�μενα α-π�τελέσματα. Aντίθετα, �ι απ��ά-σεις των Bενετών σε διά��ρα ελ-ληνικά νησιά (π.�. στη Λέρ� τ�1648, στην Aίγινα τ� 1650, στη Σκύ-ρ� τ� 1651, στη Σκιάθ� τ� 1655 και1660, στην Kάρπαθ� τ� 1658, στηνΠάτμ� τ� 1659) και �ι λεηλασίεςτων περι�υσιών των κατ�ίκων �δή-γησαν τ�υς ντ�πι�υς σε απ�γνωσηκαι κάπ�τε σε �ιλ�τ�υρκικές αντι-


«Παραλία της π�λης τ�υ Xάνδακα», �ωρ�γρα!ική απ�τύπωση της ενδ��ώρας και των πατης, απ� τ�ν μη�ανικ� Fr. Basilicata (1618). Πίσω απ� τ�υς κατά!υτ�υς εύ!�ρ�υς λ�!�υ�ύ�τας, � Iυττ�ς των Mινωιτών. T� ειρηνικ� αυτ� τ�πί� υπήρ#ε, επί 21 �ρ�νια (1648 – 1669π�λι�ρκίας στην ιστ�ρία.

H παραλία τ�υ Kαρτερ�ύ, ανατ�λικά τ�υ Xάνδακα, είναι η αρ�αία Aμνισσ�ς, �ι «�αλεπ�ί λιμρα#ε � Oδυσσέας. Aπ�τύπωση τ�υ �ώρ�υ απ� τ�ν Fr. Basilicata (1618). Eδώ σ!αγιάστηκαν,Bυ%αντιν�ύ στρατηγ�ύ Kρατερ�ύ απ� τ�υς Aρα�ες. Στ� �άθ�ς, η νήσ�ς Δία (Standia = σσ!ύγων τ�υ Xάνδακα, μετά την εκκένωση της π�λης τ�ν Σεπτέμ�ρι� τ�υ 1669.


O Xάνδακας κατά την τελευταίαπερί�δ� της π�-λι�ρκίας τ�υ. Aπ�τ�ν Πρ�μα�ώνατ�υ Παντ�κράτ�ρα(στη σημερινή Xανιώπ�ρτα) �ι αμυν�μεν�ι �τυπ�ύν τις συ-στ�ι�ίες των �θω-μανικών πυρ��-λων. Διακρίνεται τ� δίκτυ� των �ρυγμάτωντων T�ύρκων (Mαρκιανή Bι�λι�-θήκη, Bενετία).

«H !υγή της τ�ύρκικης αρμάδας» –παραστατική απεικ�νιση !άσης απ� τη σ!�δρή σύγκρ�υση τ�υ ενετικ�ύ με τ�ν τ�υρκικ� στ�-λ� στα στενά Πάρ�υ– Nά#�υ. Mετα#ύ Πάρ�υ, Nά#�υ και Φ�λεγάνδρ�υ, στις 9–10 I�υλί�υ 1651, �ι Bενετ�ί κατήγαγαν μια απ� τις ση-μαντικ�τερες νίκες τ�υ κατά θάλασσα Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ (Mαρκιανή Bι�λι�θήκη, Bενετία).

48 – 1669)

παραλιών της πρωτεύ�υσας της Kρή-υς, τ� Monte di Jove, � σημεριν�ς Γι-9), τ� σκηνικ� της μακρ��ρ�νι�τερης

μένες» �π�υ, κατά τ�ν Oμηρ�, πρ�σά-ν, απ� απερισκεψία, �ι στρατιώτες τ�υστην Nτία) πρώτ�ς σταθμ�ς των πρ�-

δράσεις. Aπ� τ� 1666 � �θωμανι-κ�ς στ�λ�ς, αψη�ώντας την πα-ρ�υσία των �ενετικών δυνάμεωνστ� κεντρικ� Aιγαί�, μετέ�ερεσ�εδ�ν ανεν��λητ�ς κατά �ιλιά-δες τ�υς T�ύρκ�υς στρατιώτεςστην Kρήτη.

O κλήρ�ς στ�ν αγώνα

Στη μακρ��ρ�νη π�λι�ρκία τ�υXάνδακα συμμετεί�αν με πατριω-τικ� �ανατισμ� �ι ιερείς και �ι μ�-να��ί, �ρθ�δ�#�ι και καθ�λικ�ί.O�ι μ�ν� με λιτανείες και δεήσειςγια την απ�τρ�πή τ�υ κινδύν�υ καιτην τ�νωση τ�υ θρησκευτικ�ύ συ-ναισθήματ�ς των π�λι�ρκ�υμέ-νων, αλλά παίρν�ντας �ι ίδι�ι τα �-πλα και πρωτ�στατώντας στις συ-μπλ�κές. Aπ� εκείν�υς π�υ περισ-σ�τερ� διακρίθηκαν α#ί�ει να μνη-μ�νευθεί � Aθανάσι�ς Xριστ��-ρ�ς, ηγ�ύμεν�ς της μ�νής Aγκα-ράθ�υ, � �π�ί�ς σ�ημάτισε σώμααπ� �ωρικ�ύς και επιτέθηκε κατάτων T�ύρκων. Eκ�ψε μάλιστα τ�σακε�άλια, ώστε �τάν�ντας στ�νXάνδακα ύψωσε με αυτά αψίδαπρ�ς τιμήν τ�υ Bενετ�ύ στρατη-γ�ύ. Eπίσης ανδραγάθηαε � σι-ναΐτης μ�να��ς της Aγίας Aικατε-ρίνης Eυγενικ�ς, � �π�ί�ς πρωτ�-στατ�ύσε στις ε#�δ�υς τ�υ ελλη-νικ�ύ σώματ�ς.

Mε μεγάλη αυτ�θυσία και ηρωι-σμ� π�λέμησε στ�ν πρ�μα�ώνατ�υ Iησ�ύ, μία απ� τις πι� επικίν-δυνες θέσεις τ�υ Mεγάλ�υ Kά-στρ�υ, και � διαπρεπής λ�γι�ςκληρικ�ς, θε�λ�γ�ς και �ιλ�λ�γ�ςΓεράσιμ�ς Bλά��ς. Mε τα κηρύγ-ματά τ�υ πρ�σπαθ�ύσε να εμψυ-�ώσει τ�υς κατ�ίκ�υς τ�υ Xάνδα-κα, της Πεδιάδας και τ�υ Mερα-μπέλλ�υ και παρακιν�ύσε τις γυ-ναίκες των εν�ριών τ�υ να μετα-�έρ�υν �ώμα, νερ� και πέτρες γιατις ανάγκες των τει�ών. Στ�ν αγώ-να κατά των T�ύρκων διέθεσε καιτην περι�υσία τ�υ. Στις 25 I�υνί�υ1649 δάνεισε 1.000 αργυρά σκ�ύδαστ� Δημ�σι� Tαμεί� τ�υ Xάνδακαγια να �ργανωθεί καλύτερα η άμυ-να. Για τη δράση τ�υ αυτή �ι T�ύρ-κ�ι τ�ν επικήρυ#αν. O Γεράσιμ�ςBλά��ς κατ�ρθωσε να δια�ύγειστη Bενετία, ανάπηρ�ς απ� τις κα-κ�υ�ίες και κατεστραμμέν�ς �ικ�-ν�μικά. Eκεί θα γίνει αργ�τερα μη-τρ�π�λίτης Φιλαδελ�είας.

O π�λεμ�ς πρ�σέλα�ε ακ�μη�αθύτερ� θρησκευτικ� �αρακτήραγια τ�υς Kρητικ�ύς, �ταν τ� �θι-ν�πωρ� τ�υ 1657 ήλθε στ�ν Xάν-δακα � πρώην Oικ�υμενικ�ς Πα-τριάρ�ης Iωαννίκι�ς B΄, π�υ με τηνπαρ�υσία τ�υ ενθάρρυνε τ�υς π�-λι�ρκ�υμέν�υς. O Πατριάρ�ης κή-ρυ#ε ιερ� π�λεμ� εναντί�ν τωνT�ύρκων και υπ�σ�έθηκε ά�εση α-μαρτιών σε �π�ι�ν �ριστιαν� σκ�-τωνε T�ύρκ�.

Aλλά και �ι καθ�λικ�ί κληρικ�ίδεν έμειναν αμέτ��ι στ�ν αγώνα.Mε �ρηματικές πρ�σ��ρές και μετην πνευματική κινητ�π�ίηση τωνπληθυσμών πρ�σ�εραν σημαντική��ήθεια στη Bενετία. Aπ� τ�υς κα-θ�λικ�ύς #ε�ώρισε ιδιαίτερα τ�μ�ναστικ� τάγμα των καπ�υτσί-νων. Γι’ αυτ�ύς � π�λεμ�ς ήταν ιε-ρ�ς και � θάνατ�ς απ� �έρι άπι-

στ�υ ισ�δυναμ�ύσε με μαρτύρι�και αγι�π�ίηση. Eτσι, με μεγάλ�ενθ�υσιασμ� έρ��νταν με τα �ε-νετικά πλ�ία στ�ν Xάνδακα, εμψυ-�ών�ντας τα πληρώματα, εκτελώ-ντας �ρέη ν�σ�κ�μων, �ρ�ντί��-ντας για την τα�ή των νεκρών, δι-δάσκ�ντας σε σ��λεία.

H τελευταία �άσητης π�λι�ρκίας

O π�λεμ�ς για την κατάληψη τ�υXάνδακα συνε�ί�εται �ωρίς καμιάπρ��πτική για σύντ�μη λή#η, κα-ταπ�νώντας τα δύ� αντιμα��μεναμέρη και ε#ασθενώντας τα �ικ�ν�-μικά. H Bενετία ήδη απ� τα πρώτα�ρ�νια τ�υ π�λέμ�υ έ�ει υπ��ρε-

ωθεί να αν�ί#ει την κλειστή ώς τ�-τε Xρυσή Bί�λ� της (Libro d’ Oro)και να παρα�ωρήσει τίτλ�υς ευγε-νείας και άλλα κρατικά α#ιώματασε αντάλλαγμα �ρηματικών πρ�-σ��ρών πρ�ς τ� Δημ�σι�.

T� 1658, ύστερα απ� 13 �ρ�νιαπ�λέμ�υ, ανακαλείται στην Kων-σταντιν�ύπ�λη � X�υσεΐν πασάςκαι απ�κε�αλί�εται ως υπεύθυν�ςγια την απ�τελμάτωση της π�λι�ρ-κίας τ�υ Xάνδακα. O αγώνας #α-ναρ�ί�ει με νέα ένταση και η π�-λι�ρκία εισέρ�εται στην τελευταίακαι πι� κρίσιμη �άση της ύστερα α-π� την ά�ι#η στ�ν Xάνδακα τωνδυνάμεων τ�υ νέ�υ αρ�ηγ�ύ τωνT�ύρκων, τ�υ μεγάλ�υ �ε�ύρηA�μέτ Kι�πρ�υλή, στις 22 Mαΐ�υ

1667. Eπικε�αλής των �ριστιανι-κών στρατευμάτων �ρί�εται � τ�τεδ�κιμασμέν�ς στις ναυτικές εκ-στρατείες τ�υ Aιγαί�υ Φραγκίσκ�ςMorosini, � τελευταί�ς υπερασπι-στής τ�υ Mεγάλ�υ Kάστρ�υ.

Kαι απ� τις δύ� πλευρές υι�θε-τήθηκαν τα τελει�τερα π�λι�ρκη-τικά συστήματα της επ��ής και�ρησιμ�π�ιήθηκαν τα τελει�τεραπ�λεμικά και μη�ανικά μέσα. OιBενετ�ί ενισ�ύ�νται με υπ�λ�γίσι-μες δυνάμεις μισθ��ρων, Γερμα-νών κυρίως, αλλά και ιδε�λ�γωνμα�ητών, Γάλλων στην πλει�ν�τη-τά τ�υς.

Oι δυσκ�λίες πρ�σαρμ�γής τωνανδρών εκείνων, �ι επιδημίες, η α-νεπάρκεια τρ��ίμων και νερ�ύ, ηέλλειψη συντ�νισμ�ύ και �ργάνω-σης των επιθέσεων και των ε#�-δων, αλλά και �ι εμπάθειες και �ιδιαμά�ες μετα#ύ των αρ�ηγών τωνδια��ρων �ριστιανικών δυνάμεωνεπιδείνωσαν την κατάσταση.

Πρ�δ�σίες και λιπ�τα�ίες

Στ� μετα#ύ �ι T�ύρκ�ι κερδί��υνδιαρκώς έδα��ς. Eκτ�ς απ� τ�υςσυνε�είς ��μ�αρδισμ�ύς τ�υ�ρ�υρί�υ και τις ασταμάτητες επι-θέσεις, �ι υπερασπιστές τ�υ Xάν-δακα έ��υν να αντιμετωπίσ�υν καιτ�ν ψυ��λ�γικ� π�λεμ�. O Kι�-πρ�υλής κάθε τ�σ� έρι�νε μέσαστην π�λη, με τ�#α και τ�υ�έκια,πρ�κηρύ#εις, γραμμένες γαλλικάκαι ιταλικά, με τις �π�ίες παρακι-ν�ύσε τ�υς �ριστιαν�ύς να αυτ�-μ�λήσ�υν και να παραδ�θ�ύν, υ-π�σ��μεν�ς πλ�ύσιες αμ�ι�ές. Σετρία �ρ�νια #�δεύτηκαν 700.000�ρυσά ν�μίσματα για δώρα στ�υςλιπ�τάκτες και για αμ�ι�ές τωνT�ύρκων στρατιωτών, �ι �π�ί�ι έ-παιρναν 7,5 �ράγκα για κάθε κε�ά-λι π�υ έκ��αν.

Oι λιπ�τα#ίες και �ι πρ�δ�σίες α-νάμεσα στ�υς Bενετ�ύς και στ�υςσυμμά��υς τ�υς δεν έλειψαν σε �-λη τη διάρκεια της π�λι�ρκίας. T�1655 εί�ε πρ�δ�θεί η πρ�σπάθεια



O π�ρθητής τ�υ Xάνδακα, A�μέτ πασάς Kι�-πρ�υλής, μέγας �ε%ύρης της Oθωμανικής αυτ�-κρατ�ρίας, � επιλεγ�μεν�ς Φα%ίλ (Δίκαι�ς).

O υπερασπιστής τ�υ Xάνδακα και μετέπειτα δ�γης της Bενετίας,Φραγκίσκ�ς M�ρ�%ίνι. Λεπτ�μέρεια απ� τ�ι��γρα!ία στ� PalazzoDucate, Bενετία.

Aπεικ�νιση της π�λι�ρκίαςτης Tενέδ�υ απ� τ�υς Bενε-τ�ύς, στη διάρ-κεια τ�υ Kρητι-κ�ύ Π�λέμ�υ. Oι Bενετ�ί απέ-τυ�αν να κατα-λά��υν τ� νησίαυτ�, π�υ ελέγ-�ει την έ#�δ�των Δαρδανελ-λίων. H σταδια-κή ναυτική απ�δυνάμωσητης Γαλην�τά-της �άρυνε μ�ιραία στην τε-λική έκ�αση τ�υ π�λέμ�υ(Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη,Aθήνα).


ανακατάληψης των Xανίων, �πωςεί�ε πρ�δ�θεί λίγα �ρ�νια νωρίτε-ρα η επι�είρηση των Bενετών γιατη σωτηρία της Σητείας. H τε�νικήκατάρτιση των T�ύρκων �ελτιων�-ταν συνε�ώς απ� τ�υς αυτ�μ�-λ�υς, �ι �π�ί�ι τ�υ δίδασκαν τιςνέες μεθ�δ�υς τ�υ π�λέμ�υ, τ�υςυπ�δείκνυαν τα αδύνατα σημείατων �ριστιανικών ��υρώσεων καιτ�υς καθ�δηγ�ύσαν στην κατα-σκευή τελει�τερων π�λι�ρκητικώνέργων.

Σημαντικές επιπτώσεις εί�ε ηπρ�δ�σία τ�υ συνταγματάρ�η τ�υμη�ανικ�ύ Aνδρέα Mπαρ�τση, η �-π�ία αν και δεν υπέ�ερε ως αυτ�-ν�μη πρά#η την πτώση τ�υ Xάνδα-κα, υπήρ#ε αναμ�ισ�ήτητα �υσια-στικ�ς συντελεστής της. O π�ιη-τής τ�υ «Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ», Mα-ρίν�ς T�άνες Mπ�υνιαλής, κατ�ν�-μά�ει τ�ν πρ�δ�τη τ�υ Mεγάλ�υKάστρ�υ:

«Mπαρ�τσης � αλύπητ�ς κ’ εί�εναπ��ασίσει/ κι εγίνηκε επί��υλ�ςI�ύδας και πρ�δ�της/ κι ��ω τη νύ-κτα έδωσε κ’ έγινε καταδ�της»1.

Mε την πρ�δ�σία τ�υ � Mπαρ�-τσης π�υ καθ�δηγ�ύσε ήδη απ�τ�ν Iαν�υάρι� τ�υ 1668 τ�ν Kι�-πρ�υλή, επιτά�υνε την άλωση τηςπ�λης, κατευθύν�ντας τις επιθέ-σεις των Oθωμανών εναντί�ν τωνδύ� ευπαθέστερων σημείων της �-�ύρωσης των πρ�μα�ώνων τ�υAγί�υ Aνδρέα (στα δυτικά) και τηςΣαμπι�νέρας (στα ανατ�λικά). Oιτ�υρκικές επιθέσεις κατά τ�υ�ρ�υρί�υ έως τ� τέλ�ς τ�υ 1667στρέ��νταν κατά της N.Δ. πλευ-ράς, κυρίως κατά των πρ�μα�ώνωντ�υ Παντ�κράτ�ρα, της Bηθλεέμκαι τ�υ Mαρτινέγκ�. Oι T�ύρκ�ιδεν εί�αν επιτεθεί στα ακραία ση-μεία (Aγ. Aνδρέα και Σαμπι�νέρα),γιατί λ�γω της �ύσεως τ�υ εδά-��υς ήταν δυσ�ερής η κατασκευήτά�ρων και υπ�ν�μων. Eπικεντρώ-ν�υν τώρα την πρ�σ��ή τ�υςστ�υς δύ� ευπρ�σ�λητ�υς πρ�μα-�ώνες απ�δυναμών�ντας τη �ενε-τ�κρητική άμυνα με συνε�ή καισ��δρ� ��μ�αρδισμ�.

H παράδ�σητ�υ Xάνδακα

Mε τη μετα��λή της τ�υρκικήςτακτικής και την απ��ώρηση τωνΓάλλων τ�ν Aύγ�υστ� τ�υ 1669, σεσυνδυασμ� με τ� �τι ��ήθεια δεναναμεν�ταν απ� π�υθενά, γιν�τανπια �ανερ� �τι η π�λη δεν θα ά-ντε�ε σε μια γενική έ��δ�. OMorosini διάλε#ε τ�τε τη διπλωμα-τική �δ� για τ�ν τερματισμ� τ�υπ�λέμ�υ. Στις π�λυήμερες και κ�-πιαστικές διαπραγματεύσεις πή-ραν μέρ�ς απ� την πλευρά τωνT�ύρκων � Eλληνας διερμηνέαςτης Yψηλής Πύλης Παναγιώτης Nι-κ�ύσι�ς π�υ εί�ε ακ�λ�υθήσει μεαυτ�ν τ�ν σκ�π� τ�ν Kι�πρ�υλή,ενώ απ� την πλευρά των Bενετών� Σκωτσέ��ς α#ιωματικ�ς Annandκαι � Kρητικ�ς ευγενής Στέ�αν�ςΣκ�ρδίλης.

Στις 6 Σεπτεμ�ρί�υ 1669 υπ�-γρά�τηκε η τελική συμ�ωνία, αρ-κετά ευν�ϊκή για την ηττημένη Bε-νετία. Σύμ�ωνα με τ�υς �ρ�υς τηςσυνθήκης, η Kρήτη γιν�ταν επίση-

μα �θωμανική κτήση εκτ�ς απ�τρία ��υρωμένα νησάκια, τη Γραμ-��ύσα, τη Σ�ύδα και τη Σπιναλ�-γκα, π�υ παρέμειναν στ�υς Bενε-τ�ύς. H Bενετία δεν θα κατέ�αλεπ�λεμική απ��ημίωση και �σ�ι απ�τ�υς κατ�ίκ�υς ήθελαν να εγκατα-λείψ�υν τ� νησί μπ�ρ�ύσαν να τ�κάν�υν ελεύθερα, μετα�έρ�νταςτην κινητή τ�υς περι�υσία. Aπ��ω-ρώντας �ι Bενετ�ί μπ�ρ�ύσαν ναπάρ�υν μα�ί τ�υς τα �πλα, τα κα-ν�νια, τα κειμήλια, αλλά και τα αρ-�εία. Xάρη στ�ν �ρ� αυτ� σώθη-καν και �ρίσκ�νται σήμερα στη Bε-νετία τα �ενετικά αρ�εία της Kρή-της, π�λύτιμη πηγή για την ιστ�ρίατης μεγαλ�νήσ�υ στη διάρκεια της�ενετικής κυριαρ�ίας. H μετα��ράτων αρ�είων έγινε με την επί�λε-ψη τ�υ Eλληνα καγκελαρί�υ ΘωμάΣακελλάρη.

O Kι�πρ�υλής έδωσε αυστηρέςδιαταγές για την πιστή ε�αρμ�γήτων �ρων της συνθήκης· τιμώρησε

μάλιστα παραδειγματικά �σ�υς γε-νίτσαρ�υς θέλησαν να παρα��ύντις διαταγές τ�υ. Mέσα σε δώδεκαημέρες η ερειπωμένη και έρημηπ�λη παραδ�θηκε στ�υς T�ύρ-κ�υς. Φεύγ�ντας �ι Bενετ�ί κατέ-�ασαν τ�ν πελώρι� σταυρ� π�υ εί-�αν στήσει στα 1648 στ� υψηλ�τε-ρ� σημεί� τ�υ �ρ�υρί�υ, στ�νπρ�μα�ώνα τ�υ Mαρτινέγκ�, ωςσύμ��λ� της απ�ρθητης π�λης.«Iντα κακ� στ� Xάνδακα έγινε και

εστάθηκαι τις να τ� ’θελεν ειπεί τέτ�ιας

λ�γής να πάθει!........................................................Oι εκκλησιές θ’ αλλά��υνε και θα

γεν�ύ σμαΐδες,κι αντίς δασκάλ�υς και σ��ύς θα

μπ�ύσινε τ"αμήδες.X�ρτα και δέντρη και κλαδιά και

�ύλλα ας δακρύσ�υστ� �αλασμ� σ�υ, Xάνδακα, κ’ εις

την κατάστασή σ�υ»2.Eτσι τελείωσε � Kρητικ�ς Π�λε-

μ�ς, ένας απ� τ�υς καταστρεπτι-κ�τερ�υς και αιματηρ�τερ�υς π�-λέμ�υς της νε�τερης ιστ�ρίας, μεμεγάλη �ικ�ν�μική �ημία και ση-μαντικές απώλειες σε ανθρώπιν�δυναμικ� και για τα δύ� αντίπαλαμέρη.

T� �αρύτερ� �μως τίμημα σε αν-θρώπινες απώλειες και υλικές κα-ταστρ��ές τ� πλήρωσε � ελληνι-κ�ς πληθυσμ�ς της Kρήτης. Aμεσ�επακ�λ�υθ� της κατάληψης τηςKρήτης απ� τ�υς T�ύρκ�υς ήταν ηδημ�γρα�ική αιμ�ρραγία. Mεγά-λες �μάδες Kρητικών πρ�σ�ύγων�ήτησαν άσυλ� στις άλλες �ενετ�-κρατ�ύμενες ελληνικές περ��ές,κυρίως στα Eπτάνησα, αλλά καιστην ίδια τη Bενετία.

Σημειώσεις:1. Mαρίν�υ T�άνε Mπ�υνιαλή, «O Kρητικ�ς

Π�λεμ�ς» (1645–1669), επιμέλεια Στυλια-ν�ύ Aλε�ί�υ–Mάρθας Aπ�σκίτη, εκδ.«Στιγμή», Aθήνα 1995.

2. M.T�. Mπ�υνιαλή, �.π.

Σκηνή μά�ης απ� την π�λι�ρκία τ�υ Xάνδακα. Eικ�νί%ει επίθεση των π�λι�ρκημένων σε ��υρή θέση των π�λι�ρκητών.Aπ� εικ�ν�γρά!ηση τ�υ 19�υ αιώνα.

A#ιωματ�ύ��ςτ�υ Xάνδακαανακ�ινώνειστ�υς αστ�ύςκαι τ�υς ευγε-νείς την απ�-!αση παράδ�-σης της π�ληςκαι της εκκέ-νωσής της απ� �λ�υςτ�υς κατ�ί-κ�υς της. Aπ� εικ�ν�-γρά!ηση τ�υ 19�υ αιώνα.


T� ενετικ� λιμάνι τ�υ Xάνδακα, μετά τ� 1615, με τ�ν K�ύλε και τα Nεώρια, και η ��ύρωση της π�λης περιμετρικά. Διακρίν�νται τα υπ�λείμματα τ�υ �υ�αντι-ν�ύ τεί��υς με τις π�λεμίστρες. Σ�έδι� της Xρυσ�ύλας T��μπανάκη.

Tα κραταιά τείη τ�υ XάνδακαΠρ�σ��λή και υπεράσπιση τ�υ μεγαλύτερ�υ ��υρ�ύ της Aνατ�λικής Mεσ�γεί�υ

Tης Xρυσ�ύλας T��μπανάκη

Aρ�ιτέκτ�ν�ς, μη�ανικ�ύ – αρ�αι�λ�γ�υ,Πρ�ϊσταμένης 7ης E��ρείας Nεωτ. Mνημείων

META την πτώση της Kύπρ�υ στ�υςT�ύρκ�υς τ� 1571, η Kρήτη εί�ε απ�-μείνει η μ�νη α�ι�λ�γη στρατιωτική�άση π�υ διέθετε η Δύση σε μια πε-ρι��ή π�υ ήδη εί�ε μετατραπεί σε �-θωμανική θάλασσα.

H Γαλην�τάτη Δημ�κρατία τ�υAδρία εί�ε !ρ�ντίσει, αμέσως μετάτην απώλεια της Kύπρ�υ, να ενισ�ύ-

σει την άμυνα της Kρήτης: ��υρώνειτα Xανιά και τ� Pέθυμν� και αρ�ί"ειτην κατασκευή σημαντικών ��υρω-ματικών έργων σε νησίδες π�υ ελέγ-��υν την είσ�δ� σε !υσικά λιμάνιακαι κ�λπ�υς, �πως στη Γραμ��ύσα,τη Σ�ύδα και τη Σπιναλ�γκα.

Oμως, �λες �ι πρ�σπάθειες τηςBενετίας να ενισ�ύσει, τ�ν 16� καιτ� πρώτ� μισ� τ�υ 17�υ αι., την άμυ-να τ�υ «Bασιλεί�υ της Kρήτης» απ�-δεί�τηκαν μάταιες.

T� 1646 μία μ�ν� π�λη έ�ει μείνει

ακ�μη στα �έρια των Bενετών καιτων Eλλήνων υπερασπιστών της: ηπρωτεύ�υσα τ�υ νησι�ύ, � Xάνδα-κας. Oι Bενετ�ί εί�αν !ρ�ντίσει να�ργανώσ�υν π�λιτικά και στρατιωτι-κά την πρωτεύ�υσα της κυρι�τερηςκτήσης τ�υς με άριστ� τρ�π�. OXάνδακας εί�ε απ�κτήσει την ισ�υ-ρ�τερη ��ύρωση, τ� καλύτερα �ργα-νωμέν� εμπ�ρικ� και διαμετακ�μι-στικ� λιμάνι και τ�ν σημαντικ�τερ�ναύσταθμ� �λης της ανατ�λικής Mε-σ�γεί�υ.

Για τη Bενετία, � 15�ς, � 16�ς καιτ� πρώτ� μισ� τ�υ 17�υ αι. υπήρ�ανη επ��ή τ�υ σ�εδιασμ�ύ και της κα-τασκευής των μεγάλων ��υρωματι-κών της έργων. Για πρώτη !�ρά �ιτε�νικ�ί των μελετών και των κατα-σκευών �γαίν�υν απ� την α!άνειακαι παί"�υν, συνήθως επώνυμα, ση-μαντικ�τατ� ρ�λ� στ�ν πρ�γραμμα-τισμ� και την υλ�π�ίηση μεγάλωντε�νικών έργων, στρατιωτικών καιπ�λιτικών.

Pι�ικές καιν�τ�μίες

T� σύστημα ��ύρωσης π�υ επι-ν�ήθηκε για να αντιμετωπίσει τη συ-νε�ώς αυ�αν�μενη δύναμη των πυ-ρ��λων �πλων, γνωστ� ως «��ύρω-ση με πρ�μα�ώνες» ή «πρ�μα�ωνικ�σύστημα» (Fronte Bastionato), καθιε-ρώθηκε πλήρως κατά τ�ν 16� και �-λ�κληρώθηκε κατά τ�ν 17� αιώνα.Mε την ε!αρμ�γή τ�υ, η μ�ρ!ή των!ρ�υρίων άλλα�ε ρι"ικά: τα υψηλάκατακ�ρυ!α τεί�η των παλαιών ��υ-ρώσεων �αμήλωσαν αισθητά. H ε�ω-τερική τ�υς παρειά διαμ�ρ!ώθηκεμε έντ�νη κλίση πρ�ς τη �άση τηςκαι παράλληλα �λη η περίμετρ�ς τ�υ��υρ�ύ περι��λ�υ ενισ�ύθηκε, πρ�ςτ� εσωτερικ� τ�υ !ρ�υρί�υ, με ε-κτεταμένες επι�ωματώσεις. Mε τιςαμυντικές αρ�ές αυτ�ύ ακρι�ώς τ�υσυστήματ�ς εί�ε κατασκευασθεί και� νέ�ς γιγαντιαί�ς ��υρ�ς περί��-λ�ς τ�υ Xάνδακα.

H μεγάλη περιπέτεια της κατα-σκευής των νέων τει�ών εί�ε αρ�ίσειτ� 1462 και � κύρι�ς ��υρωματικ�ςπερί��λ�ς τελείωσε τις πρώτες δε-καετίες τ�υ 17�υ αι., �μως �ι εργα-σίες για τη συμπλήρωση και επέκτα-ση των ��υρωματικών έργων συνε�ί-

Γαλλικ�ς �άρτης τ�υ �΄ μισ�ύ τ�υ 17�υ αιώνα. Eικ�νί�εται η διάτα�η των τ�υρκικών δυνάμεων γύρω απ� τ� "ρ�ύρι�,τα �ρύγματα στ� έδα"�ς και �ι συστ�ι�ίες τ�υ πυρ��λικ�ύ.

νται τ� !θιν�πωρ�. Eπανέρ��νταιτην άν�ι�η τ�υ 1648, έ��ντας, εν τωμετα�ύ, παραλά�ει τ�ν �αρύ �πλι-σμ� με τ�ν �π�ί� θα �τυπ�ύσαν τηνπ�λη. H επίθεση εκδηλώνεται στην�τια πλευρά τ�υ !ρ�υρί�υ, αλλά,παρά τις μεγάλες "ημιές π�υ πρ�κα-λ�ύνται στην ��ύρωση, απ�τυγ�ά-νει.

Bε�αίως, σε �λ� τ� ν�τι� ανάπτυγ-μα της ��ύρωσης υπήρ�αν �ι πι� ι-σ�υρ�ί πρ�μα�ώνες τ�υ !ρ�υρί�υ,αλλά �ι επιτιθέμεν�ι αγν��ύσαν �τιτα περισσ�τερ� αδύνατα σημεία τηςπεριμέτρ�υ ήταν �ι πρ�μα�ώνες τ�υAγί�υ Aνδρέα και της Σαμπι�νάρα.T�ν επ�μεν� �ρ�ν�, �ι επιθέσεις ε-παναλαμ�άν�νται στ� ν�τι� και τ�ν�τι�δυτικ� τμήμα τ�υ ��υρ�ύ περι-��λ�υ, αλλά και πάλι απ�τυγ�άν�υν.

T�υρκικές ��υρώσεις

Oι T�ύρκ�ι ετ�ιμά"�νται για μα-κρ��ρ�νια π�λι�ρκία. Kατασκευά-"�υν, τ� 1649, τρία μικρά !ρ�ύριαγύρω απ� τα τεί�η τ�υ Xάνδακα: έναστα ανατ�λικά, κ�ντά στ� Λα"αρέτ�,ένα στα ν�τια και ένα δυτικ�τερα, α-π� τ�ν π�ταμ� Γι�!υρ�. Παράλληλα,αρ�ί"�υν την κατασκευή εν�ς ακ�μη!ρ�υρί�υ, σημαντικ�τερ�υ απ� ταάλλα τρία, επάνω στα υψώματα τηςMπρ�ύσας, τ�υ σημεριν�ύ δηλαδή�ικισμ�ύ της Φ�ρτέτσας, π�υ πήρετ� �ν�μά τ�υ απ� αυτ� ακρι�ώς τ�τ�υρκικ� !ρ�ύρι�.

Oι T�ύρκ�ι στα μέσα τ�υ 17�υ αι.έ��υν πλέ�ν σημειώσει �υσιαστικέςπρ��δ�υς στ�ν τ�μέα της π�λι�ρ-κίας. Tα διδάγματα τ�υ Eκατ�νταε-τ�ύς Π�λέμ�υ –η �ρήση των μπρ�ύ-ντ"ινων ελα!ρών καν�νιών, της σι-δερένιας ��λίδας και τ�υ μ�υσκέ-τ�υ– δεν έμειναν ανεκμετάλλευτα α-π� τ�υς Oθωμαν�ύς. Aυτή την επ�-�ή έ��υν πλέ�ν κατ�ρθώσει να �υ-τεύ�υν τα μεγαλύτερα καν�νια στα�υτήρια της Kωνσταντιν�ύπ�λης, ε-νώ ήταν �ι πρώτ�ι π�υ �ρησιμ�π�ίη-σαν στην π�λι�ρκία τ�υ Xάνδακα, έ-στω και με ατελή τρ�π�, τη μέθ�δ�των παράλληλων �ρυγμάτων.

Iστ�ρικές ανατρ�πέςAπ� ειρωνεία της Iστ�ρίας, την ε-

π��ή ακρι�ώς π�υ δ�κιμά"εται η α-ντ��ή τ�υ μεγαλύτερ�υ ��υρωματι-κ�ύ έργ�υ της ανατ�λικής Mεσ�γεί-�υ, γίνεται η αρ�ή για την υπ��άθμι-ση τ�υ αμυντικ�ύ ρ�λ�υ των τερά-στιων ��υρωματικών περι��λων καιτων στατικών μ�ρ!ών άμυνας. Hπρ�τεραι�τητα, τ�υς επ�μεν�υς αι-ώνες, θα περν�ύσε στ�ν «π�λεμ�των κινήσεων», κάτι π�υ � NicoloMachiavelli εί�ε πρ�είπει ήδη απ�την πρώτη εικ�σαετία τ�υ 16�υ αι.

Kατά την πρώτη !άση της π�λι�ρ-κίας τ�υ Xάνδακα, �ι T�ύρκ�ι πρ�-σπάθησαν να πλησιάσ�υν τ� !ρ�ύ-ρι� με διαδ��ικά παράλληλα �ρύγ-ματα, ευθέα ή ελικ�ειδή, τα �π�ία έ-σκα�αν παράλληλα με τ� τμήμα εκεί-ν� της ��ύρωσης στ� �π�ί� σ�εδία-"αν να επιτεθ�ύν. Tα �ρύγματα τακατασκεύα"αν ειδικά σώματα σκαπα-νέων, ανάμεσα στ�υς �π�ί�υς υπήρ-�αν π�λλ�ί Aρμένι�ι �ρυσωρύ��ι.

Mετά τ� 1649 και έως τ� 1667, μιαμακρά περί�δ�ς στασιμ�τητας �αρα-κτηρί"ει τ�ν Kρητικ� Π�λεμ�. O Xάν-δακας παραμένει πάντα π�λι�ρκημέ-



σθηκαν καθ’ �λη τη διάρκεια της π�-λι�ρκίας της π�λης, �π�τε μεγάλ�ςαριθμ�ς μη�ανικών απ� �λη την Eυ-ρώπη έρ�εται στ�ν Xάνδακα. Eργά-"�νται στην ��ύρωση είτε ως υπάλ-ληλ�ι της Bενετίας είτε ως μέλη τωνδια!�ρων απ�στ�λών ��ήθειας των�ριστιανικών κρατών, μια πραγματικάπ�λυεθνική δύναμη τε�νικών, π�υ εκ-πρ�σωπ�ύν διά!�ρες «σ��λές» της��υρωματικής στην Eυρώπη.

Oι Bενετ�ί έδωσαν στη γύρω απ�την τά!ρ� ��ύρωση τ� σ�ήμα εν�ς ι-σ�σκελ�ύς, περίπ�υ, τριγών�υ τ�υ�π�ί�υ η �άση ήταν τ� ��ρει� παρά-κτι� τμήμα. T� κύρι� κατασκευαστι-κ� στ�ι�εί� ήταν �ι τεράστιες επι�ω-ματώσεις, �ι �π�ίες σαν ένας συνε-�ής περιμετρικ�ς λ�!�ς περιέ�αλ-λαν την π�λη. Tην ε�ωτερική επι!ά-νεια των επι�ωματώσεων συγκρα-τ�ύσε ισ�υρή λίθινη επένδυση με κε-κλιμένη την ε�ωτερική της παρειά.

Mε τις επι�ωματώσεις δημι�υργή-θηκε ένα μεγάλ� π�λύγων�. Στις ακ-μές τ�υ π�λυγών�υ κατασκευάστη-καν �ι πρ�μα�ώνες, �ι �π�ί�ι συνδέ-�νταν μετα�ύ τ�υς με ευθύγραμματμήματα τεί��υς. H αλληλ�διαδ��ήπρ�μα�ώνων και ευθυγράμμων τμη-μάτων γιν�ταν καν�νικά στη ν�τι�α-νατ�λική, ν�τια και δυτική πλευράτ�υ π�λυγών�υ.

Στην περίμετρ� της ��ύρωσης δέ-σπ�"αν επτά επι�λητικ�ί πρ�μα�ώ-νες: της Σαμπι�νάρα, τ�υ Bιτ�ύρι,τ�υ Iησ�ύ, τ�υ Mαρτινένγκ�, της Bη-θλεέμ, τ�υ Παντ�κράτ�ρα και τ�υAγί�υ Aνδρέα.

Παράκτια άμυνα

Aπ� τ�υς πρ�μα�ώνες, �ι πέντε�ερσαί�ι είναι καρδι�σ�ημ�ι. Oι δύ�ακραί�ι παράκτι�ι πρ�μα�ώνες, Σα-μπι�νάρα και Aγί�υ Aνδρέα, εί�αν α-τελή μ�ρ!ή, περι�ρισμένες διαστά-σεις και μικρ�τερ� ύψ�ς. Oλ� τ� πα-ράκτι� τμήμα είναι ασθενέστερ� απ�τ� �ερσαί�. Oι θαλασσ�κράτ�ρεςBενετ�ί θεωρ�ύσαν �τι τα πλ�ίατ�υς μπ�ρ�ύσαν να πρ�στατεύ�υναπ�τελεσματικά την παράκτια "ώνη.T� ��υρωματικ� π�λύγων� περιέ�α-λε μεγάλη, �ηρή τά!ρ�ς. Tέλ�ς, τηνείσ�δ� τ�υ λιμένα έλεγ�ε ένα ισ�υ-ρ� !ρ�ύρι�, τ� Φρ�ύρι� στη θάλασ-σα, π�υ επικράτησε να �ν�μά"εται«K�ύλες».

Tα �αριά πυρ��λα �πλα τ�υ!ρ�υρί�υ εί�αν τ�π�θετηθεί σε ειδι-κά διαμ�ρ!ωμέν�υς �ώρ�υς, στασημεία �π�υ �ι πρ�μα�ώνες ενών�-νται με τα ευθύγραμμα τμήματα. Oι�ώρ�ι αυτ�ί �ν�μάστηκαν «�αμηλέςπλατείες», γιατί διαμ�ρ!ώθηκαν σεενδιάμεση στάθμη ανάμεσα στηστάθμη π�υ εί�ε τ� ισ�πεδ� τ�υπρ�μα�ώνα και σ’ εκείνη π�υ εί�ε ητά!ρ�ς. Kαν�νια και άλλα ελα!ρ�τε-ρα �πλα υπήρ�αν και σε άλλα σημείατ�υ !ρ�υρί�υ, αλλά η κύρια δύναμηπυρ�ς της ��ύρωσης ήταν συγκε-ντρωμένη στις �αμηλές πλατείες.

Oταν � τ�υρκικ�ς στρατ�ς έ!τασεκάτω απ� τα τεί�η τ�υ Xάνδακα σή-μανε η στιγμή να αναμετρηθ�ύν ένααπ� τα ισ�υρ�τερα !ρ�ύρια της Eυ-ρώπης, τ� ισ�υρ�τερ� της ανατ�λι-κής Mεσ�γεί�υ, με έναν απ� τ�υςκαλύτερ�υς στρατ�ύς τ�υ κ�σμ�υ.

Eπειτα απ� μια «αναγνωριστική»περί�δ�, π�υ διήρκεσε �λ� τ� καλ�-καίρι τ�υ 1647, �ι T�ύρκ�ι απ�σύρ�-

Eνα εργ�τά�ι� ��ύρωσης, στη "άση �ικ�δ�μησης καρδι�σ�ημ�υ πρ�μα�ώνακαι ε��ρυ�ης �ηράς τά"ρ�υ. Tέλη τ�υ 17�υ αι. Giraudon, Musée des Plans –Reliefs, Παρίσι.

O GiulioSavorgan(1516–1595),κυρίαρ�η π�λιτική καιστρατιωτική"υσι�γνωμίατης Bενε-τίας, ε�αίρε-τ�ς στρατιω-τικ�ς μη�α-νικ�ς. T� 1562 τ�π�-θετήθηκεγενικ�ς δι�ικητήςτων ��υρώ-σεων τ�υ Xάνδα-κα, π�υ η τε-λική τ�υςμ�ρ"ή �"εί-λει π�λλάστην ιδι�-"υΐα τ�υ .

ν�ς, έ��ντας τη θάλασσα μ�ναδική�δ� επικ�ινωνίας με τ�ν έ�ω κ�σμ�,αλλά δεν ενν�εί να πέσει. E��ργι-σμέν�ς � σ�υλτάν�ς ανακαλεί τ�νX�υσεΐν, τ�ν απ�κε!αλί"ει ως υπεύ-θυν� για την απ�τελμάτωση της π�-λι�ρκίας, και �ά"ει στ�ν π�λεμ� τ�νμ�ιραί�, για τ�ν Xάνδακα, άνθρωπ�:τ�ν A�μέτ πασά Kι�πρ�υλή. O Kι�-πρ�υλής, � επιλεγ�μεν�ς Φα"ίλ (Δί-και�ς), μέγας �ε"ίρης και νικητήςτ�υ Neuhäusel, είναι άνθρωπ�ς νέ-�ς, ικαν�ς, ευ!υής, !ιλ�δ��ς καισκληρ�ς. E�ει πλήρη επίγνωση �τι ήθα πάρει τ�ν Xάνδακα ή θα �άσει τ�κε!άλι τ�υ. H Bενετία, απ� τηνπλευρά της, έ�ει τ�π�θετήσει αρ�ι-στράτηγ� τ�ν Francesco Morosini,άνδρα με ε�αιρετικές ικαν�τητες, �ι�π�ίες έ��υν ήδη απ�δει�θεί στιςναυτικές εκστρατείες τ�υ Aιγαί�υ.

Στις 28 Mαΐ�υ 1667 αρ�ί"ει η επίθε-ση. O Kι�πρ�υλής ηγείται πρ�σωπι-κά. H τακτική τ�υ είναι �μ�ια με την

παλαι�τερη: τ� !ρ�ύρι� �άλλεται α-π� τ� ν�τ�. Oι σκαπανείς έσκα�ανγια να δημι�υργήσ�υν τις συστ�ι�ίεςτων παράλληλων �ρυγμάτων και �ιυπ�ν�μευτές έσκα�αν για να δημι-�υργήσ�υν ένα δαιδαλώδες σύστη-μα υπ�γείων δι�δίων (mine), με τ� �-π�ί� �ι T�ύρκ�ι πρ�σπαθ�ύσαν ναπλησιάσ�υν, υπ�γείως, τ� !ρ�ύρι�και να τ� υπ�ν�μεύσ�υν. Aντίστ�ι�α,�ι αμυν�μεν�ι σκά��ντας contrami-ne πρ�σπαθ�ύσαν να περάσ�υν κά-τω απ� τις ε�θρικές γραμμές. Στησυνέ�εια, γέμι"αν με μπαρ�ύτι τιςστ�ές και τις ανατίνα"αν. Π�λλές!�ρές, σκά��ντας, επιτιθέμεν�ι καιαμυν�μεν�ι συναντήθηκαν κάτω απ�τη γη, και τ�τε ένα αληθιν� μακελει�σ!ράγι"ε αυτές τις συναντήσεις.

Oλ� τ� καλ�καίρι τ�υ 1667 �ιT�ύρκ�ι σ!υρ�κ�π�ύν άγρια και υ-π�ν�μεύ�υν συστηματικά την ��ύ-ρωση. Kαι τ�τε, τις τελευταίες ημέ-ρες τ�υ N�εμ�ρί�υ, � Bενετ�κρητι-κ�ς μη�ανικ�ς Andrea Barozzi αυτ�-

μ�λεί στ� στρατ�πεδ� των T�ύρκων.Π�ια τρ�πή θα εί�ε πάρει � π�λε-

μ�ς εάν � Barozzi δεν εί�ε απ�καλύ-ψει στ�ν Kι�πρ�υλή τ�ν ακρι�ή σ�ε-διασμ� τ�υ Φρ�υρί�υ τ�υ Xάνδακα;T� σίγ�υρ� είναι πως � μεγάλ�ς �ε-"ίρης έμαθε �τι εντελώς λανθασμέ-να πρ�σπαθ�ύσε να αλώσει τ� !ρ�ύ-ρι� απ� τη ν�τια πλευρά. T� ��ρει�τμήμα της ��ύρωσης ήταν τ� περισ-σ�τερ� αδύναμ�, στ�υς δύ� ακραί-�υς ��ρει�υς πρ�μα�ώνες (Σαμπι�-νάρα και Aγί�υ Aνδρέα) έπρεπε ναστρα!�ύν τα πυρά των �αρέων �-πλων.

Tις τελευταίες μέρες τ�υ 1667 αρ-�ί"ει � καν�νι��λισμ�ς τ�υ Πρ�μα-�ώνα τ�υ Aγί�υ Aνδρέα, ενώ εκτε-λ�ύνται διά!�ρα έργα αναγκαία γιατην �ργάνωση της επίθεσης και τηνυπ�ν�μευση τ�υ εδά!�υς. T�ν Iα-ν�υάρι� τ�υ 1668 �ι Oθωμαν�ί αρ�ί-"�υν ανάλ�γα έργα κάτω απ� τ�νΠρ�μα�ώνα Σαμπι�νάρα.

Eως τ�τε, �ι T�ύρκ�ι δεν εί�αν κα-

τα!έρει να απ�κ�ψ�υν τ�ν ε!�δια-σμ� της π�λι�ρκημένης π�λης, α!�ύ�ι Bενετ�ί έλεγ�αν τη θάλασσα. Tώ-ρα, �μως, αρ�ί"�υν να ��μ�αρδί"�υνμε ιδιαίτερη ένταση τ� Φρ�ύρι� στηΘάλασσα (K�ύλες) και τ�ν �ρμ� τ�υΔερματά. H ελεύθερη διακίνηση γί-νεται �λ� και πι� δύσκ�λη, ακ�μη καιτη νύ�τα. Oι αμυν�μεν�ι αναγκά"�-νται να δημι�υργήσ�υν ένα ρήγμαστ� δυτικ� μ�λ�, ώστε απ� εκεί ναμπαίν�υν στ� λιμάνι. Aλλά απ� τηδί�δ� αυτή μ�ν� μικρά πλ�ία και�άρκες μπ�ρ�ύσαν να διέρ��νται.

T� τέλ�ς

Tα πράγματα εί�αν γίνει πλέ�ντραγικά για τ� π�λι�ρκημέν� !ρ�ύ-ρι�. H άλλ�τε κραταιά π�λη ήταν πιαη σκιά τ�υ παλαι�ύ εαυτ�ύ της. Eναςαπ� τ�υς α�ιωματικ�ύς γρά!ει: «Hκατάσταση της π�λης ήταν τρ�μερή.Oι δρ�μ�ι ήταν γεμάτ�ι σ!αίρες, �-�ίδες και θραύσματα απ� νάρκες και�ειρ��μ�ίδες. Δεν υπήρ�ε �ύτε έ-να κτίρι� π�υ να μην ήταν διάτρητ�και σ�εδ�ν ερειπωμέν� απ� τα ε-�θρικά καν�νια. Tα σπίτια δεν ήτανπλέ�ν τίπ�τα παραπάνω απ� άθλιαυπ�στεγα. Παντ�ύ η δυσ�σμία ήταναηδιαστική. Σε κάθε γωνία έ�λεπεςπεθαμέν�υς, τραυματισμέν�υς ή α-κρωτηριασμέν�υς».

Στις 24 I�υλί�υ τ�υ 1669 εκδηλώ-νεται επίθεση τ�υ �ριστιανικ�ύ στ�-λ�υ εναντί�ν των T�ύρκων, με σκ�-π� να τ�υς αναγκάσει να λύσ�υν τηνπ�λι�ρκία. H επίθεση απ�τυγ�άνει. Hυπ�ναυαρ�ίδα των Γάλλων «LaTherese» ανατινά"εται και �υθί"εταιαύτανδρη. Λίγες ημέρες αργ�τερα, �De Navailles πληρ�!�ρησε τ�νMorosini �τι θα επι�ί�α"ε τ�ν στρατ�τ�υ στα πλ�ία και θα γύρι"ε πίσω.Διαμαρτυρίες, ικεσίες, απειλές, εκ-κλήσεις απ� τ�υς κατ�ίκ�υς, ακ�μηκαι κηρύγματα απ� τ�υς άμ�ωνες,δεν εί�αν κανένα �!ελ�ς: στις 21Aυγ�ύστ�υ � γαλλικ�ς στ�λ�ς σήκω-σε τις άγκυρες. Tα στρατεύματα π�υεί�αν σταλεί απ� τ�ν Πάπα, τη Γερ-μανική Aυτ�κρατ�ρία και τ�υς Iππ�-τες της Mάλτας έκαναν τ� ίδι� και σελίγες μέρες πήραν τ� δρ�μ� της επι-στρ�!ής.

O Morosini και η !ρ�υρά τ�υ έμει-ναν μ�ν�ι σε μια π�λη π�υ έπνεε ταλ�ίσθια. Στις 23 Aυγ�ύστ�υ εκδηλώ-νεται νέα σ!�δρ�τατη επίθεση τωνT�ύρκων. Kατά κάπ�ι� τρ�π� απ�-κρ�ύσθηκε. Aλλά � Morosini έ�λεπεκαθαρά �τι � π�λεμ�ς εί�ε κριθεί. Aνσυνθηκ�λ�γ�ύσε, ίσως μπ�ρ�ύσε ναε�ασ!αλίσει ευν�ϊκ�ύς, ακ�μη και έ-ντιμ�υς �ρ�υς.

Στις 26 Σεπτεμ�ρί�υ 1669, έπειτααπ� 465 �ρ�νια ενετικής κατ��ής καιείκ�σι ένα �ρ�νια π�λι�ρκίας, τ� λά-�αρ� τ�υ Aγί�υ Mάρκ�υ κατέ�ηκε �-ριστικά απ� τ� !ρ�ύρι� τ�υ Xάνδα-κα. T� ισ�υρ�τερ� !ρ�ύρι� της ανα-τ�λικής Mεσ�γεί�υ άντε�ε στην πι�παρατεταμένη π�λι�ρκία π�υ ανα-!έρει η παγκ�σμια ιστ�ρία, για ναπαραδ�θεί έπειτα απ� 21 �ρ�νια, ά-δει� και με μεγάλες !θ�ρές, στηννέα πραγματικ�τητα. H �ενετ�κρα-τία στην Kρήτη εί�ε τελειώσει.

Σημείωση: η εικ�ν�γρά�ηση τ�υ θέματ�ςπρ�έρ�εται απ� τα �ι�λία της Xρ. T��-μπανάκη, «Xάνδακας, η π�λη και τατεί�η» και «Θαλασσινή τριλ�γία τ�υXάνδακα».



Πάνω, τ� Φρ�ύρι� στη Θάλασσα (K�ύλες), "ρ�υρ�ς στην είσ�δ� τ�υ ενετικ�ύ λιμανι�ύ τ�υ Xάνδακα. Kάτω, � καρδι�-σ�ημ�ς πρ�μα�ώνας Bηθλεέμ. Διακρίνεται καθαρά τ� τεράστι� έργ� των επι�ωματώσεων, π�υ περι�άλλ�υν και σή-μερα την παλιά π�λη τ�υ Hρακλεί�υ σαν συνε�ής περιμετρικ�ς λ�"�ς.


«O��υ και πώς τα κρίματα...»Oταν τ� Kρητικ Θέατρ� εμψύ�ωνε τ�υς π�λι�ρκημέν�υς τ�υ Xάνδακα

Tης Tασ�ύλας Mαρκ�μι�ελάκη–Mίντ�α

Φιλ�λ�γ�υ

ENΩ η π�λι�ρκία τ�υ Xάνδακα �ρί-σκεται στ�ν ένατ� �ρ�ν� της, παρα-κ�λ�υθ�ύμε λίγες ώρες απ� τη �ωήτ�υ �ενετ�κρητικ�ύ ευγενή Mαρκα-ντώνι�υ Φ�σκ�λ�υ (περ. 1597–1662),εν�ς απ� τ�υς τελευταί�υς !ε�υ-δάρ�ες τ�υ νησι�ύ, ανθρώπ�υ με α-"ι�λ�γη μ�ρ!ωση, π�υ μας ά!ησε,σε ένα μ�ναδικ� �ειρ�γρα!� γραμ-μέν� απ� τ�ν ίδι�, την τρίτη απ� τιςσω��μενες κωμωδίες τ�υ κρητικ�ύαναγεννησιακ�ύ θεάτρ�υ, αυτήνπ�υ σήμερα είναι γνωστή ως «Φ�ρ-τ�υνάτ�ς». H διήγηση είναι !αντα-στική, αλλά �ασί�εται σε έγγρα!αγύρω απ� τη �ωή και την �ικ�γένειατ�υ Φ�σκ�λ�υ, π�υ σώ��νται στ�Kρατικ� Aρ�εί� της Bενετίας, καθώςκαι σε στ�ι�εία απ� τ� ίδι� τ� �ειρ�-γρα!� της κωμωδίας.

«O!�υ και πώς τα κρίματα ��υλ�ύτσι π�λιτείες,

�αλ�ύσι και εις τ�ν άνεμ� πέμπ�υτσι �ασιλείες...»

O Mαρκαντώνι�ς Φ�σκ�λ�ς σταμά-τησε να γρά�ει. T� δίστι�� αυτ� τ�υ�άνηκε τ�σ� πρ��ητικ�, π�υ τρ�μα-�ε κι � ίδι�ς �ταν κατάλα�ε �τι εί�ε�γει απ’ τ� δικ� τ�υ �έρι, τ� ίδι� �έριπ�υ λίγ�υς μήνες νωρίτερα εί�εγράψει τ�ν αισι�δ�� απ��αιρετισμ�της Tύ�ης πρ�ς τ� κ�ιν�, στ� τέλ�ςτ�υ Πρ�λ�γ�υ της κωμωδίας τ�υ.«Kι �γλήγ�ρα τη λευτεριά τάσσω νασας �αρίσω», υπ�σ��ταν η Tύ�ηστ�υς κατ�ίκ�υς τ�υ Xάνδακα π�υεί�αν δει τ� έργ� να παριστάνεταιστην π�λι�ρκ�ύμενη π�λη τ�υς στ�πρ�ηγ�ύμεν� Kαρνα�άλι.

O Mαρκαντώνι�ς παρα�ενεύτηκεπ�υ είδε εκείν� τ� δίστι�� να γρά�ε-ται τ�σ� εύκ�λα κλείν�ντας τ� τε-λευταί� ιντερμέδι� της κωμωδίαςτ�υ, τ� �π�ί� καν�νικά πρ��ρι"�ταννα ψυ�αγωγήσει τ�υς θεατές με τ�νθεαματικ� �αρακτήρα τ�υ. Aπ’ τηνάλλη, πάλι, ήταν αναπ��ευκτ� –σκε-�τ�ταν– ένα ιντερμέδι� π�υ � ίδι�ςτ�υ έδωσε για θέμα την άλωση τηςTρ�ίας μετά απ� εννιά�ρ�νη π�λι�ρ-κία (τ�σα �ρ�νια πάνω κάτω δεν π�-λι�ρκ�ύνταν κι η δική τ�υ η π�λη;)να �έρει στ� ν�υ τη μ�ίρα π�υ μπ�-ρεί να περίμενε και τ�ν Xάνδακα.

Γρήγ�ρα �ανάπιασε την πένα τ�υ,συμμά"εψε τις σκέψεις π�υ έκανε α-κ�ύγ�ντας τις καμπάνες να �τυπ�ύνγια τ�ν εσπεριν� στην απεναντινή Kε-ρά τη Ψυ��σώστρα, και γύρισε στηδ�υλειά π�υ έκανε �λ� εκείν� τ� κα-λ�καιριάτικ� απ�γευμα τ�υ 1655: �α-ναδιά�α"ε και δι�ρθωνε την κωμωδίατ�υ, και αντέγραψε στ� τέλ�ς τα τέσ-σερα ιντερμέδια π�υ θα παί"�νταν α-νάμεσα στις πρά�εις τ�υ έργ�υ. Aπ�τ� 1651 π�υ επέστρεψε απ� την Kέρ-κυρα, �έρν�ντας μα"ί τ�υ τη δεύτερηγυναίκα τ�υ, η "ωή τ�υ δεν ήταν κα-θ�λ�υ ίδια μ’ αυτήν π�υ εί�ε α�ήσει�εύγ�ντας για τη Bενετιά τ� 1648.Tώρα εί�ε ταμπ�υρωθεί κι αυτ�ς, μα-

Tμήμα τ�υ Xάνδακα –λεπτ�μέρεια– απ� τ�ν �άρτη τ�υ Wertmüller με τις ��υρώσεις της π�λης και τη ρυμ�τ�μία τηςτ�ν 17� αιώνα, στη διάρκεια της π�λι�ρκίας. Στ� κέντρ�, τ� μεγάλ� άν�ιγμα �π�υ σήμερα η κεντρική πλατεία τ�υHρακλεί�υ «Tρεις Kαμάρες». Mέσα σε κύκλ�, η ε�α�ανισμένη σήμερα εκκλησία της Kεράς της Ψυ��σώστρας, απένα-ντι απ� την κατ�ικία τ�υ Mαρκαντώνι�υ Φ�σκ�λ�υ, στη θέση περίπ�υ της σημερινής πλατείας Δασκαλ�γιάννη.

"ί με τ�υς άλλ�υς �ε�υδάρ�ες, μέσαστην π�λη και δεν μπ�ρ�ύσε πια ναπηγαίνει στα �τήματά τ�υ· κι απ� μ�-ν� τ�υ τ� γεγ�ν�ς �τι τέτ�ιες μέρες,αρ�ές I�υλί�υ, δεν �ρισκ�ταν στη«�ίλα» τ�υ στ� Kαιν�ύργι� Xωρι�, μακαταπιαν�ταν με γραψίματα μέσα στ�σπίτι τ�υ στ� Kάστρ�, θα ’ταν αδια-ν�ητ� πριν απ� δέκα �ρ�νια. Mα"ί εί-�αν περι�ριστεί και τα �ικ�ν�μικάτ�υ. O «μετ��άρης» τ�υ � Nικ�λ�ς �Παρθενίτης δεν τ�υ έ�ερνε πια τα λι-γ�στά εισ�δήματα απ� τα �τήματαστην Πεδιάδα. Kι απ� τ�υς υπηρέτεςπ�υ γέμι"αν τ� σπίτι �ταν "�ύσε η συ-�ωρεμένη η πρώτη τ�υ γυναίκα, ηEλενα Γκρέγκ�, κανένας δεν έμεινε.M�να�ά μια ψυ��κ�ρη εί�αν τώρα,την Kαλή, να ��ηθάει την κ�υνιάδατ�υ την Aνε"ίνα, π�υ μεγαλώνει ταδυ� μικρά αγ�ρια της πεθαμένης α-δελ�ής της, της Kασσάντρας.

� � �

Eίναι ν’ απ�ρεί κανείς π�ύ �ρήκετη δύναμη � Mαρκαντώνι�ς μέσα σ’αυτήν την π�λυπαιδεμένη "ωή, δυ��ρές �ήρ�ς, με δυ� μικρά παιδιά�ρ�ανά, στερημέν�ς την άνετη "ωήπ�υ εί�ε μάθει μικρ�ς, να γράψει την

Σκηνή απ� την πανελλήνια πρώτη τ�υ «Φ�ρτ�υνάτ�υ» τ� 1962, περισσ�τερ�απ� τρεις αιώνες μετά τ� ανέ#ασμα της κωμωδίας τ�υ Φ�σκ�λ�υ στ�ν π�-λι�ρκ�ύμεν� Xάνδακα, στα μέσα τ�υ 17�υ αιώνα. Oι ηθ�π�ι�ί Σπύρ�ς A.Eυαγγελάτ�ς και Xρήστ�ς Γεωργ�π�υλ�ς (�ωτ.: «Aμ�ι-θέατρ�» Σπ. A. Eυαγ-γελάτ�υ, 1981).


«Mάρκ�ς Aντώνι�ς � Φ�σκ�λ�ς», αυτ�γρα�� τ�υ π�ιητή στ� �ειρ�γρα��τ�υ «Φ�ρτ�υνάτ�υ». Γραμμέν� με λατινικ�ύς �αρακτήρες, επι#ε#αιώνει τηνάπ�ψη �τι κατά την �ψιμη ενετ�κρατία στην Kρήτη, �λ�ι –Kρητικ�ί και Eνε-τ�κρητικ�ί– μιλ�ύσαν την ελληνική, αν και συ�ν�τερα έγρα�αν με λατινικ�ύς�αρακτήρες.

κωμωδία τ�υ και να �ρ�ντίσει � ίδι�ςτην παράστασή της.

Mα ήταν άνθρωπ�ς δυνατ�ς, κα-θώς �άνηκε απ� τ�τε π�υ �ήρεψανμέσα σ’ ένα �ρ�ν� � ίδι�ς και η κ�ρητ�υ η Nτιάνα. Kι �ύτε π�τέ θ’ ά�ηνετ�ν εαυτ� τ�υ να παρασυρθεί απ� α-παισι�δ��ες σκέψεις για την τύ�ητ�υ Xάνδακα. Aκ�μα και την ώρα τ�υθανάτ�υ τ�υ θα �ρ�ντι"ε να καν�νί-σει τι θα γιν�ταν η περι�υσία τ�υ �-ταν θα �εύγαν �ι T�ύρκ�ι απ’ τ� νη-σί. Eτσι και στ� πρ�ηγ�ύμεν� καρνα-�άλι, έ�αλε �λ� τ� κέ�ι τ�υ να παι-�τεί η κωμωδία τ�υ �αρ�ύμενα, να�εδώσει λίγ� � κ�σμ�ς απ’ την πίκρατ�υ π�λέμ�υ, να έ�ει κι αυτ�ς την ε-ντύπωση �τι ��ηθ�ύσε να κρατηθείη "ωή �πως ήταν στα περασμένα�ρ�νια.

Π�λύ εί�αν διασκεδάσει τ�τε και�ι Kαστριν�ί και �ι στρατιώτες π�υ"�ύσαν μέσα στην π�λη κι ας μηνκαταλά�αιναν �λ�ι τη γλώσσα, γέλα-σαν �μως με τα παθήματα τ�υ ψευ-τ�παλικαρά Kαπετάν T"α�άρλα, μετις λατινικ�ύρες τ�υ Δασκάλ�υ, μετ� «γλυστήρι» π�υ κρατ�ύσε � γε-ρ��εμωραμέν�ς ντ�τ�ρες Λ�ύραςκαι με τα καμώματα τ�υ Mπερνα-μπ�ύτσ�υ και τ�υ Mπ�"ίκη, των δ�ύ-λων. Γι’ αυτ� τώρα την �ανακ�ίτα"ετην κωμωδία τ�υ και τη δι�ρθωνε:τ�υ εί�αν "ητήσει να την παί�ει �α-νά, να την �αναδεί η «μιλίτσια». M�-ν� π�υ αυτή τη ��ρά εί�ε απ��ασί-σει να �άλει και τα ιντερμέδια, π�υ

λέγαν για τ� πάρσιμ� της Tρ�ίας.«Tέλ�ς και τω Θεώ �άρη», σημείω-

σε � Mαρκαντώνι�ς μετά τ� τελευ-ταί� ιντερμέδι�, σταμάτησε να γρά-�ει κι έκανε τ� σταυρ� τ�υ. Eυτυ�ώςπ�υ τέλειωσε πια, γιατί εί�ε κ�υρα-στεί (κ�ντευε δα και τα ε�ήντα). Aμαπερν�ύσαν λίγες μέρες και �εκ�υρα-"�ταν, εί�ε καν�νίσει να αντιγράψειένα έργ� λυπητερ� αυτή τη ��ρά,μια τραγωδία, τη �ημισμένη «Eρω!ί-λη» τ�υ T"ώρτ"η τ�υ X�ρτάτση απ�τ� Pέθεμν�ς, μεγάλ�υ π�ιητή, π�υ �ίδι�ς δεν τ�ν εί�ε πρ�λά�ει, μα ταέργα τ�υ τα ή�ερε καλά, τα εί�ε δεινα παί"�νται και τ�υ αρέσαν...

� � �

O Mι�άλης Φ�σκ�λ�ς, γι�ς της συ-�ωρεμένης της Kασσάντρας Mεγι-στάν� και τ�υ μακαρίτη Mαρκαντώ-νι�υ –π�υ μας ά�ησε �ρ�ν�υς στις 2Mαρτί�υ τ�υ 1662– έπιασε να �ε�υλ-λί"ει τ� �ειρ�γρα�� της �ε�ασμένηςεκείνης κωμωδίας �αναδια�ά"�νταςαπ� τ�ν Πρ�λ�γ� τ� αγαπημέν� κ�μ-μάτι τ�υ πατέρα τ�υ: «...σήμερ�ν ειςτ� Kάστρ� σας τ�ύτ� τ� τιμημέν�/τση Kρήτης τ�σα ε"ακ�υστ�, στ�νκ�σμ� δ�"ασμέν�/ σ’ άρματα κι εισέγράμματα κι εις κάθα πρά"ην άλ-λη...» διά�ασε δυνατά, ύστερα γύρι-σε στη λευκή σελίδα μετά την A�ιέ-ρωση, και σημείωσε στα ιταλικά: «9I�υνί�υ 1669. E��υν έρθει τα στρα-τεύματα για να π�λεμήσ�υν για τ�Xάνδακα». Hταν μια μέρα π�υ δεν έ-πρεπε να �ε�αστεί, η μέρα π�υ ήρθεγαλλική ��ήθεια στ�υς π�λι�ρκημέ-ν�υς. Kι έκλεισε τ� �ειρ�γρα�� μέσ’στ� συρτάρι.

� � �

Tρεις μήνες αργ�τερα, �ταν �ι �ρι-στιαν�ί κάτ�ικ�ι τ�υ Xάνδακα άρ�ι-σαν να αδειά"�υν την π�λη παίρν�-ντας μα"ί τ�υς �,τι μπ�ρ�ύσαν απ�την κινητή περι�υσία τ�υς, �ανάν�ι-�ε κι � Mι�άλης τ� συρτάρι εκείν�,και πήρε τ� �ειρ�γρα�� τ�υ πατέρατ�υ μα"ί τ�υ στη μακριά περιπέτειατης πρ�σ�υγιάς.

Kαι μ�ν� τ� θλι�ερ� τελευταί�«�έρσ�» απ’ τ� ιντερμέδι� δεν έ�ευ-γε απ� τ� μυαλ� τ�υ, καθώς τ� πλ�ί�π�υ τ�υς μετέ�ερε στ� μικρ� νησάκιNτία απ�μακρυν�ταν απ� τ� λιμάνιτης έρημης π�λης...

Eπιλ�γή �ι�λι�γρα�ίας:1. Mάρκ�υ Aντωνί�υ Φ�σκ�λ�υ, «Φ�ρτ�υ-

νάτ�ς», κριτ. εκδ. Alfred Vincent, Hρά-κλει� 1980.

2. «Λ�γ�τε�νία και κ�ινωνία στη Bενετ�κρα-τ�ύμενη Kρήτη», επιμ. David Holton, Πα-νεπιστημιακές Eκδ�σεις Kρήτης, 1997, �-π�υ και αναλυτική �ι�λι�γρα�ία.

Γλωσσάρι:�έρσ�: εδώ σημαίνει τ� δίστι��.�ίλα: η ε!��ική έπαυλη τ�υ �ε�υδάρ�η.γλυστήρι: τ� κλύσμα.μετ��άρης: επιστάτης ή εν�ικιαστής κτημά-

των.μιλίτσια: � στρατ�ς, �ι στρατιώτες.


H «Tύ�η» απ� τ�ν Πρ�λ�γ� τ�υ «Φ�ρτ�υνάτ�υ» («...κι �γλήγ�ρα τη λευτεριάτάσσω να σας �αρίσω»). Mεταγενέστερ� (τέλ�ς τ�υ 17�υ αι.) σ�εδίασμαEπτανήσι�υ καλλιτέ�νη στ� �ειρ�γρα�� τ�υ έργ�υ (πηγή: «Aμ�ι-θέατρ�»Σπύρ�υ A. Eυαγγελάτ�υ).

Σκηνή απ� παράσταση κωμωδίας στη Bενετία τ�υ 17�υ αιώνα, πιθαν�τατα σε πλατεία της π�λης. Παρ�μ�ίως και �«Φ�ρτ�υνάτ�ς» θα πρέπει να παραστάθηκε σε πλατεία τ�υ Xάνδακα, ίσως κ�ντά στην πύλη τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ - Λα-�αρέτ�, στις σημερινές «Tρεις Kαμάρες», δυ� #ήματα απ� τ� σπίτι τ�υ π�ιητή (πηγή: Στυλ. Aλε�ί�υ «T� Kάστρ� τηςKρήτης και η �ωή τ�υ στ�ν IΣT΄ και IZ΄ αιώνα», Hράκλει�).


H π�λη και � �ρ�ύρι� της Kέρκυρας σε γκρα��ύρα τ�υ 17�υ αι. Στην Kέρκυρα και τη Zάκυνθ� έ�τασαν �ι περισσ�τερ�ι απ� τ�υς πρ�σ�υγες τ�υ Kρητικ�ύΠ�λέμ�υ. Oι ευγενείς έγιναν δεκτ�ί στα τ�πικά συμ��ύλια των I�νίων και ανάλ�γα �ργανώθηκαν και ενσωματώθηκαν �ι αστ�ί στις τ�πικές κ�ινωνίες, συ�νάεντασσ�μεν�ι σε δικές τ�υς συντε�νίες και αδελ��τητες (Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη).

H Kρητική Διασπ�ρά (1645–1669)Oι πρ�σ�υγες τ υ Kρητικ ύ Π λέμ υ και η μετάγγιση μιας μεγάλης π λιτιστικής παράδ σης

Tης Mαρίας Γ. Πατραμάνη

Iστ�ρικ�ύ

H KATAKTHΣH της Kρήτης δημιύρ-γησε μια νέα τά�η πραγμάτων στν�ενκρατύμεν ελληνικ� �ώρ,σ�ραγί�ντας μα�ί και τις τύ�ες τυκρητικύ λαύ. Mε �αθύ τ αίσθηματης τραγωδίας και τυ �ερι�ωμύ κα-τέγραψαν τ γεγν�ς ι ίδιι ι Kρη-τικί πρ�σ�υγες σε �ιγρα�ικά ση-μειώματά τυς αυττελή ή ένθετασε δημ�σια έγγρα�α της �ενετικήςδιίκησης, κυρίως σε αιτήσεις καιδιαθήκες, κάπιι μάλιστα απ� αυ-τύς σε ιστρήματα, ή ακ�μη σε πι-ητικά α�ηγηματικά κείμενα, με κ-ρυ�αία έκ�ραση τν «Kρητικ� Π�λε-μ�» τυ Mαρίνυ T�άνε Mπυνιαλή.

Tα πρώτα �ρ�νια τυ πλέμυ ώςτ 1660 ήταν τα πι τραγικά για τα ι-κνμικά της Bενετίας. Tα δυ πρώτα�ρ�νια εί�ε συντελεστεί η παράδσηXανίων (1645) και Pεθύμνυ (1646).Σύμ�ωνα με τα κείμενα των συνμ-λγήσεων των Bενετών με τυςTύρκυς, ι κάτικι ήταν ελεύθε-ρι, αν τ επιθυμύσαν να απ�ωρή-συν απ� αυτές. Oι �ενετικές αρ�ές,στη διάρκεια τυ πλέμυ, παρεί�ανδιευκλύνσεις στη μετακίνηση �σωνεπέλε�αν να εκπατρισθύν. Πλλί α-π� αυτύς, καταπνημένι απ� τιςκακυ�ίες, υπέκυψαν κατά τ τα�ίδι,άλλυς τυς θέρισε ι λιμ�ς, ενώ �-σι επέ�ησαν πρωθήθηκαν στη Σύ-δα, τη Γραμ�ύσα και τν Xάνδακααρ�ικά, αλλά και τη Zάκυνθ ή τα Kύ-θηρα, με σκπ� τη μ�νιμη διαμνή ήτη διαπεραίωσή τυς στη Bενετία. Hαθρ�α πρσ�υγή Xανιωτών και Pεθε-μνιωτών στν Xάνδακα, εί�ε πρκα-λέσει εκτ�ς απ� τ πρ��λημα της ι-κνμικής επι�άρυνσης στ δημ�σιταμεί (α�ύ έπαιρναν επι�ρηγή-σεις) και μεγάλη πληθυσμιακή συμ-��ρηση στην π�λη.

T 1647 η �ενετική σύγκλητς ε�έ-δωσε τις πρώτες απ�άσεις για τηναπ�ώρηση τυ άμα�υ πληθυσμύαπ� τν Xάνδακα, με σκπ� την ι-κνμική ελά�ρυνση τυ Δημσίυκαι την πληθυσμιακή απσυμ��ρησητης πλιρκύμενης π�λης.

Eτσι λ.�., ανα�ώρησαν απ� τνXάνδακα για τη Bενετία Φιλ�θεςΣκύ�ς, μητρπλίτης Φιλαδελ-�είας Aθανάσις Bαλεριαν�ς και ικαλ�γριες τυ μναστηριύ τηςAγίας Aικατερίνης.

H μα�ική έ� δ ςτ υ 1669

Δραματική είναι η ανα�ρά τυMπυνιαλή τ�σ στην απώλεια τηςπ�λης τυ Xάνδακα, �σ και στηνπαντελή ερήμωσή της μετά την πα-ράδσή της, τν 8 Σεπτέμ�ρι τυ1669, στυς Tύρκυς: «Στ�υς �ίλι-�υς ε�ακ�σι�υς εννέα και ε�ήντα,/εις έ�ι μήνες λείπ�ντας να �τά�ει ε-�δ�μήντα,/ εις τας �κτώ τ�υ Σεπτεμ-�ρί�υ τ� Kάστρ� τ�υ ’�αν δώσει,/ τ�ν�ημισμέν� Xάνδακα �π�ύ �αθήκαντ�σ�ι,/ κ’ ε�ύγασι �ι Xριστιαν�ί,/ τηXώρα αρνηθήκα,/ K’ �ι T�ύρκ�ι μέσαμπήκανε κι �λ��καιρη τη �ρήκα».

H απ��αση για τν εκπατρισμ�των κατίκων της π�λης, εκ�ράστη-κε στις 20 Aυγύστυ 1669 στν Bε-νετ� αρ�ιστράτηγ τυ πλέμυΦραγκίσκ Mρ�ίνι, απ� τ συμ-�ύλι των ευγενών και τυ λαύστν Xάνδακα. O Mρ�ίνι ανέλα�ετην υλπίησή της με δική τυ απ�-�αση στις 2 Σεπτεμ�ρίυ. Kινή ή-ταν η συγκατάνευση �λων «πλυ-σίων και �τω�ών», �πως σημειώνει πιητής τυ «Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ»,πυ ανε�ά�ει σε δέκα �ιλιάδες τναριθμ� των πρσ�ύγων.

T� κείμεν� με τ�υς �ρ�υς παράδ�σης τ�υ Pεθύμν�υ στ�ν X�υσεΐν πασά. Oι�ρ�ι διασ�άλι#αν την έν�πλη έ$�δ� των υπερασπιστών τ�υ �ρ�υρί�υ και εγ-γυ�ταν την ασ�αλή μετακίνηση �σων απ� τ�υς κατ�ίκ�υς επιθυμ�ύσαν να ε-γκαταλείψ�υν τ� Pέθυμν� απ� $ηρά ή θάλασσα.

Oι πρ�σ�υγες τυ 1669 στ σύν-λ� τυς ήταν Kρητικί απ� τα Xανιά,τ Pέθυμν και τν Xάνδακα. Πρέρ-�νταν τ�σ απ� τα ανώτερα κινω-νικά στρώματα τυ αστικύ πληθυ-σμύ της Kρήτης, δηλαδή των α-στών, των Kρητικών ευγενών �ευ-δαρ�ών (ρθδ��ων και ε�ελληνι-σμένων) και των Bενετών ευγενών(καθλικών), �σ και απ� τα στρώμα-τα τυ λαύ. Πρ�κειται για κατί-κυς πυ εί�αν έλθει σε επα�ή μετις α�ίες τυ δυτικύ πλιτισμύ καιυπήρ�αν συμπαραστάτες της Γαλη-ντάτης στη διάρκεια της κρίσιμηςαναμέτρησης, με ενεργ� ανάμει�ηστα γεγν�τα τυ πλέμυ. Kαι εύ-λγα εί�αν την ίδια ντρπία, α�ύήταν �ρείς μιας κινής πνευματι-κής και πλιτισμικής παράδσης, αλ-λά και γιατί ι τραυματικές εμπειρίεςτυ πλέμυ εί�αν πρκαλέσει τ ί-δι �αθύ ρήγμα στην ατμική και ι-κγενειακή �ωή �λων. T κύμα, λι-π�ν, των Kρητικών πρσ�ύγων δεμπρύσε παρά να μετα�έρει και ναεμ�λιάσει, στις νέες πατρίδες τιςμακρ��ρνες πλιτισμικές παραδ�-σεις της Kρήτης.

Στις νέες πατρίδες

Iδιαίτερ ενδια�έρν παρυσιά�ειη διασπρά των Kρητικών στα Eπτά-νησα, �πυ κατέ�υγε τ μεγαλύτε-ρ μέρς των πρσ�ύγων. H μεγα-λύτερη μερίδα έ�θασε στην Kέρκυ-ρα και τη Zάκυνθ, ένας μικρ�τερςαριθμ�ς στην Kε�αλνιά και τέλςστα Kύθηρα. Στις νέες εστίες τυςμπρύσαν να απλαμ�άνυν τα δι-καιώματα πυ εί�αν στην πατρίδατυς και να ασκήσυν τα επαγγέλ-ματά τυς. H �ενετική Πλιτείατυς έδωσε άσυλ σε καταλύματααρ�ικά, ενώ αργ�τερα τυς παρα-�ώρησε σπίτια τυ δημσίυ, ενι-σ�ύντας ακ�μη με επι�ρηγήσειςτις άπρες ικγένειες (μηνιαία�ρηματική απ�ημίωσή τυς, παρ-�ές ψωμιύ και πα�ιμαδιύ) απ� τατπικά δημ�σια ταμεία. Mάλισταεκδίδνταν απ� τα ταμεία με εντ-λή της Συγκλήτυ νμαστικί κα-τάλγι των «επα�ίων ευεργεσίας»(benemeriti Cretensi), �σων δηλ. έ-

παιρναν τα παραπάνω επιδ�ματα.Tα Kύθηρα, λ�γω της γεωγρα�ι-

κής γειτνίασής τυς με την Kρήτη,λειτύργησαν ως η πρώτη γέ�υραγια τη διαπεραίωση Kρητικών πρ-σ�ύγων στα I�νια νησιά και τη Bενε-τία, αλλά και η τελευταία πυ τυςσυνέδεε με τν �ριστιανικ� κ�σμκατά τ τα�ίδι της επιστρ�ής στην

πατρίδα, στ πί ε�αναγκάστηκαν�σι απ� αυτύς δκίμασαν την αδυ-ναμία της Bενετίας να τυς απκα-ταστήσει σε ένα ανεκτ� επίπεδ �ω-ής στις αρ�ικές εστίες εγκατάστα-σής τυς. Oσ για τα Aντικύθηρα, ή-δη απ� τ 1670 δ�θηκε άδεια απ� τις�ενετικές Aρ�ές για την καλλιέργειατης γης τυς, σε δύ κρητικές πρ-

σ�υγικές ικγένειες, πυ εί�αν ήδηεγκατασταθεί στα Kύθηρα, τυAγγελυ Παλαι�καπα και τυ Γρηγ�-ρη Σαρακινύ, καρα�κύρη απ� ταΣ�ακιά. Σημαντικ�ς ε�άλλυ αριθ-μ�ς Kρητικών πρσ�ύγων διαπεραι-ώθηκε στην Iστρία και ειδικά στηνπ�λη τυ Παρέντσ. Aπ� εκεί πλλίκατέ�υγαν αργ�τερα στην π�λη τηςBενετίας, με έντνη την παρυσίατυς στυς κ�λπυς της EλληνικήςAδελ��τητας, σύμ�ωνα με τη μαρ-τυρία εν�ς άλλυ επώνυμυ Kρητι-κύ πρ�σ�υγα, τυ Iωάννη Παπαδ�-πυλυ. Aλλι πάλι εγκαταστάθηκανσε π�λεις της �ενετικής επικράτειας,την Πάδ�α και τ Πρτγκρυάρ.

H έντα�η στα I�νια

Iδιαίτερα σημαντική ήταν η πλιτι-σμική συμ�λή των Kρητικών πρ-σ�ύγων στα I�νια νησιά στη διαμ�ρ-�ωση της επτανησιακής κινωνικήςδμής και στη δημιυργία τυ επτα-νησιακύ πλιτισμύ.

Aπ� τν πρώτ �ρ�ν πρσ�υγι-κ�ς κ�σμς �ήτησε να εντα�θεί στιςαντίστι�ες κινωνικές τά�εις πυυπήρ�αν στα Eπτάνησα. Πράγματι,με τρία δυκικά διατάγματα τυ1670, ι ευγενείς πρ�σ�υγες τηςKρήτης έγιναν δεκτί στα τπικάσυμ�ύλια των νησιών και απέκτη-σαν �λα τα πρν�μια και α�ιώματατης τά�εώς τυς, παρ�τι υπήρ�αν α-ντιδράσεις απ� τυς ντ�πιυς κατί-κυς των π�λεων (cittadini) της Kέρ-κυρας και της Zακύνθυ. Aνάλγαργανώθηκαν και ι αστί στις τπι-κές κινωνίες· ιδίως �σι απτελύ-σαν μέλη γνωστών κρητικών συντε-�νιών. Mαρτυρείται η έντα�ή τυς σεσυντε�νίες, αλλά και η ανασυγκρ�-τηση των δικών τυς συντε�νιών καιαδελ�τήτων, καθώς και η ίδρυση ήανασκευή ναών απ� τυς ίδιυς, λ.�.η Παναγία η Tριμάρτυρς στην Kέρ-κυρα, η Παναγία η Eπισκπιανή στηZάκυνθ. Tα δικαιώματα αυτά διεκ-δικύν στις νέες πατρίδες έπειτα καιτα παιδιά τυς. Eτσι λ.�., τ έτς1686 στα Kύθηρα, κατέθεσε αίτησηεισ�δυ στ Συμ�ύλι των ευγε-νών, Δημήτρις Λε�ύνης, γιςτυ Nικλάυ Λε�ύνη (Kυθηρίυ α-στύ) και της Kατερίνας Kλαδύρη(απ� τη γνωστή ικγένεια Kλαδύ-ρη της Kρήτης, πυ έλκει την κατα-γωγή της απ� τα αρ�ντ�πυλα καιτυς Kαλλέργηδες τυ κλάδυ τωνXανίων) επισυνάπτντας τ γενεα-λγικ� δένδρ της μητέρας τυ.

Eκτ�ς, �μως, απ� τυς τίτλυς ευ-γενείας, ι Kρητικί πρ�σ�υγες με-τέ�εραν στα �ενετκρατύμεναEπτάνησα τν πλύτ μιας μεγάληςπλιτισμικής κληρνμιάς απ� τη γε-νέτειρα, σημαντικ� αριθμ� απ� εικ�-νες (έργα των Kρητικών �ωγρά�ων,Bίκτωρς, Mι�αήλ Δαμασκηνύ, Γε-ωργίυ Kλώντ�α, Eμμανυήλ Λα-μπάρδυ, κ.ά.), �ι�λία, ιερά σκεύη,�υλ�γλυπτα, άμ�ια. Mετέ�εραν ακ�-μη και λείψανα σίων, λ.�. τυ σίυIωσή� τυ Σαμάκυ, τ πί εναπ�-θεσε παπα–Aντώνις Aρμάκης, τέτς 1669, στη μνή καλγραιών τυAγίυ Iωάννυ Mαντινειύ στη Zά-κυνθ. Aσ�αλώς, �λα τα παραπάνωσυγκρτύσαν έναν πλύτ ικαν�για να συντηρήσυν τις παραδ�σειςτυς στις «νέες πατρίδες». T δικαί-ωμα άλλωστε της μετα�ράς κειμη-



H �ερ�μενη ως η εικ�να της «Παναγίας της Oρ�ανής», της M�νής Aγκαρά-θ�υ. H μετα��ρά της στην �μώνυμη εκκλησία της Παναγίας της Oρ�ανήςστ� κάστρ� της Xώρας Kυθήρων, έγινε, μετά την τ�υρκική κατάληψη της M�-νής Aγκαράθ�υ, απ� την �ικ�γένεια Kαλ�νά. H εικ�να επαναπατρίστηκε απ�τα Kύθηρα στη M�νή Aγκαράθ�υ (ν�μ. Hρακλεί�υ) στις 23 I�υνί�υ 1970 (N.Ψιλάκη «M�ναστήρια και Eρημητήρια της Kρήτης»).

T� τέλ�ς της διαθήκης τ�υ Kαλλίστ�υ Γρηγ�ρ�π�υλ�υ, Kρητικ�ύ πρ�σ�υγα στα Kύθηρα, με �ρ�ν�λ�γία 1671, Σε-πτεμ�ρί�υ 1 (πηγή: Xρύσα Mαλτέ#�υ, «Πρ�σ�υγες απ� την Kρήτη στα Kύθηρα...», Eπετηρίς Eταιρείας Bυ#αντινώνΣπ�υδών, 1972–73).


Λεπτ�μέρεια απ� την εικ�να «H Δευτέρα Παρ�υσία», τ�υ Hλία (Λέ�υ) M�-σκ�υ (1653). Eκδ�ση τ�υ καταλ�γ�υ «Mετά τ� Bυ#άντι�», της ιδιωτικής συλ-λ�γής Λάτση.

«Σκηνές απ� τη #ωή τ�υ Πρ��ήτη Hλία», εικ�να τ�υ Θε�δωρ�υ Π�υλάκη, �΄μισ� 17�υ αι. Aθήνα, Bυ#αντιν� M�υσεί�.

λίων εί�ε ε�ασ�αλιστεί στ κείμεντης συνμλ�γησης τυ Mρ�ίνι μετυς Tύρκυς για την παράδσητυ Xάνδακα. O τελευταίς δύκαςτης Kρήτης, Giacomo Contarini, ε-κτ�ς απ� τα έγγρα�α της �ενετικήςδιίκησης, εί�ε αναλά�ει τ έργ τηςσυλλγής και μετα�ράς των σημα-ντικ�τερων έργων τέ�νης και ιερώνσκευών («καμπάνες, ασημικά, �ω-γρα�ιές») απ� τις εκκλησίες της π�-λης τυ Xάνδακα στη Bενετία. Γνω-στά λ.�. ιερά σκεύη πυ έ�θασαν στηBενετία είναι της μνής τυ AγίυΦραγκίσκυ τυ Xάνδακα, ενώ στηΣικελία τ 1648, εκ�μισε εικ�νες, ά-για λείψανα και κώδικες της μνήςAγκαράθυ, ηγύμεν�ς της Aθα-νάσις Xριστ��ρς, τα πία ενα-π�θεσε στ μναστήρι τυ Mετσγι-ύ� (Mezzojuso).

Oι πρ�σ�υγες, τέλς, μετέ�ερανμα�ί τυς και αντικείμενα απ� τν μι-κρ�κσμ της καθημερινής �ωήςτυς στην Kρήτη (ικσκευή, κσμή-ματα, ρυ�ισμ�, κεντήματα), αλλάκαι �ρήματα ή έγγρα�α «μλ�γων»και μετ�ών (partite και fede), πυ θαμπρύσαν να ε�αργυρώσυν σταδημ�σια ταμεία των τ�πων πυ πρ-σέ�υγαν.

Eπώνυμ ι πρ�σ�υγεςστα I�νια

Στη Zάκυνθ: Bαρθλμαίς Kα-νι�λας, συγγρα�έας τυ ιστρήμα-τς της κατάληψης τυ Pεθύμνυ, Mι�αήλ Aγαπητ�ς, ελληνιστής, αγι-γρά�ς, θελ�γς και ιερκήρυκαςκαι συλλέκτης κωδίκων, AθανάσιςBαρύ�ας, Iωάννης Tσαγκαρ�πυ-λς, Aλΐσις Γραδενίγς, εκδ�τηςτης «Eρω�ίλης» και δάσκαλς στδημ�σι σ�λεί της Kιν�τητας Zα-κύνθυ, Iωάννης A�ράμις, Παρ-θένις Σκύ�ς, �λι τυς ιερκή-ρυκες, Mάρκς–Mά�ιμς Mαράς,ηγύμενς της μνής της Aνα�ωνή-τριας και επιμελητής της πρώτης έκ-δσης της «Θυσίας τ�υ A�ραάμ»(1696). Στις αρ�ές τυ 18υ αι., έ-�υν διασκευαστεί στ �ακυνθιν�γλωσσικ� ιδίωμα και παί�νταν σε υ-παίθριες παραστάσεις τα έργα τυKρητικύ Θεάτρυ: «Eρω�ίλη»,«Eρωτ�κριτ�ς», «Θυσία τ�υ A�ρα-άμ». Aπ� τυς �ωγρά�υς: Hλίας(Λές) M�σκς απ� τ Pέθυμν, Φιλ�θες Σκύ�ς απ� τα Xανιά.

Στην Kέρκυρα: μητρπλίτης Φι-λαδελ�είας Γεράσιμς Bλά�ς, πυ

διέμεινε 16 περίπυ �ρ�νια στ νησί,ι �ωγρά�ι Eμμανυήλ T�άνες, α-δελ��ς τυ Mαρίνυ T�άνε Mπυ-νιαλή, Στέ�ανς T�ανκαρ�λας, Φιλ�-θες Σκύ�ς. O Θε�δωρς Πυλά-κης απ� τα Xανιά, τα�ιδεύει συ�νά ε-κεί στη Bενετία, �πυ έ�ει εγκατα-σταθεί.

Στην Kε�αλνιά διέτριψαν κατάδιαστήματα στα �ρ�νια τυ KρητικύΠλέμυ γνωστί καλλιτέ�νες καιλ�γιι: Aλΐσις–Aμ�ρ�σις Γρα-δενίγς, ι �υλγλύπτες Iωάννης καιAντ�λς Mσκέτηδες, ιερέας καιαγιγρά�ς Mακάρις Aρκλές, λ�γις ιερέας Bαρθλμαίς Συρ�-πυλς, ι �ωγρά�ι Στέ�ανς T�α-γκαρ�λς και Hλίας (ή Λές) M�-σκς, Θε�δωρς Πυλάκης.

Στα Kύθηρα: ιερμ�να�ς Kάλλι-στς Γρηγρ�πυλς, ι Kαλλνά-δες, ηγύμενι της μνής Aγκαρά-θυ, πυ διεδραμάτισαν σημαίννταρ�λ στην εκκλησιαστική ιστρίατυ νησιύ, ι πίι συσπειρώθη-καν στην ενρία της Παναγίας τηςOρ�ανής. Oι Kρητικί ντάριι Iωάν-νης Παλλαδάς, γις τυ Θεδώρυ,πρωτπαπά Xάνδακα, αδελ��ς τυΓερασίμυ B΄ πατριάρ�η Aλε�ανδρεί-ας, Iωάννης Kαλλνάς, Mάρκς

Γρηγρ�πυλς, η ικγένεια Σαλα-μών (πρ�γνι τυ Δινυσίυ Σλω-μύ), ι γνωστές ικγένειες τωνΠάτερων, Σαρακινών απ� τα Σ�ακιά,καρα�κύρηδων, πυ συνέστησανδική τυς ενρία τυ Σωτήρς Xρι-στύ στα Σ�ακιανά. 3ε�ωρί�υν ανά-μεσά τυς Nικη��ρς M�ρμρης, ε-πίσκπς Kυθήρων και αδελ��ς τυιατρ�ιλ�σ�ς Γεώργις M�ρμ-ρης, πιητής τυ «Aμύντα».

O Xανιώτης νμικ�ς Iωάννης Πη-γάς τυ Aγγέλυ (Kρητικύ πρ�σ�υ-γα στη Mήλ), ανιψι�ς τυ επισκ�-πυ Kισσάμυ Φιλθέυ Πηγά, απ�-�ιτς τυ ελληνικύ Kλλεγίυ τηςPώμης, πίς, γύρω στ 1740, ί-δρυσε σ�λή ελληνικών και λατινι-κών γραμμάτων στα Kύθηρα, ι αγι-γρά�ι Iωάννης Bλατάς, IωάννηςKαρ�ελλάς κ.ά..

H παρυσία των Kρητικών πρ-σ�ύγων στα Eπτάνησα ασ�αλώς ε-πέδρασε σημαντικά στην τπική καλ-λιτε�νική παράδση. Aλλά και σταγράμματα, την πίηση και στη δια-μ�ρ�ωση τυ επτανησιακύ θεά-τρυ, η σ�ραγίδα των έργων τηςκρητικής λγτε�νίας διακρίνεταιστα κείμενα τυ Συμάκη, τυ M-ντ�ελέ�ε και τυ Kατσαΐτη.


O π�ιητής τ�υ «Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ»Mαρίν�ς T�άνε Mπ�υνιαλής: θεράπ�ντας τ�υ στί��υ και υπηρέτης της μνήμης

«ΔIHΓHΣIΣ ΔIA ΣTIXΩN TOY ΔEINOY ΠOΛEMOY...» Aριστερά, η σελίδα τίτλ�υ της πρώτης έκδ�σης (Bενετία 1681) τ�υ έμμετρ�υ «Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ» τ�υ Mα-ρίν�υ Mπ�υνιαλή τ�υ Pεθυμναί�υ εκ Kρήτης». Δε�ιά, η σελίδα 15 της πρώτης έκδ�σης – «Γρά�ωσας να γρ�ικήσετε, άρ#�ντες τιμημέν�ι / τ�ν π$λεμ�ν και τησκλα%ιά, π�υ πάθαν �ι καϊμέν�ι». T� �γκώδες π�ίημα τ�υ Mπ�υνιαλή –11.000 στί#�ι π�υ ιστ�ρ�ύν με θαυμαστή πιστ$τητα τα μεγάλα και τα μικρά τ�υ π�λέ-μ�υ εκείν�υ– είναι ένα μνημεί� της ελληνικής γλώσσας αλλά και μ�ναδική πηγή άντλησης ιστ�ρικών πληρ��ριών.

Tης Mάρθας Aπ�σκίτη

Φιλ�λ�γ�υ

O MAPINOΣ T�άνε Mπυνιαλής ανή-κε σε ε�ελληνισμένη ρθ�δ�η ικ-γένεια Bενετών, πιθανώς �επεσμέ-νων ευγενών, �πως �ανερώνει τσυνηθισμέν στυς Bενετύς �απτι-στικ� τυ Mαρίνς και τ διπλ� επί-θετ T�ιάνες (Zan, �ενετικ�ς τύπςτυ Gianni) και Mπυνιαλής, υπκ-ριστικ� τυ pugnale, πυ σημαίνει«εγ!ειρίδι». "έρυμε �τι τ σπίτιτων Mπυνιαλήδων �ρισκ�ταν κντάστ να� της «Παναγίας των Aγγέ-λων» στην παλιά π�λη τυ Pεθύ-μνυ. H εκκλησία σώ�εται ακ�μη.

H �ωή τυ T�άνε τπθετείται ανά-μεσα στα 1620 και στα 1685. Aν και υ-πήρ�ε αυτ�πτης μάρτυς της κατάλη-ψης τυ Pεθύμνυ απ� τυς Tύρ-κυς, δεν �αίνεται να ανήκε στυςμά!ιμυς άνδρες της π�λης πυ, καιμετά την παράδση της ιδιαίτερηςπατρίδας τυς τ 1646, έμειναν στν

Xάνδακα για να πλεμήσυν. Iσως ή-ταν πλύ νές για να στρατευθεί καιέτσι ακλύθησε την τύ!η των αμά-!ων. Mετα�έρθηκε μα�ί με τυς α-δελ�ύς τυ και άλλυς πρ�σ�υγες,με ενδιάμεσυς σταθμύς τη Φ�δε-λε και τη Δία, στην Kέρκυρα, �πυπιθανλγείται η παρυσία τυ απ�τ 1648 μέ!ρι τ 1654. Oταν Eμμα-νυήλ, λ�γις αδελ��ς τυ και επι-�ανής αγιγρά�ς, εγκαταστάθηκεστα 1655 στη Bενετία, Mαρίνς τνακλύθησε. Eκεί Eμμανυήλ έγι-νε ε�ημέρις στ να� τυ Aγίυ Γε-ωργίυ. O Mαρίνς εργα��ταν ως�ηθ�ς τυ αδελ�ύ τυ, �πως πρ-κύπτει απ� �ράση τυ Eμμανυήλγια «εικ�νες πυ �κιάσαμε μα�ί μετν αδελ�� μυ α�έντη Mαρίν».Δεν �αίνεται πάντως να ήταν αγι-γρά�ς Mαρίνς, ύτε υπάρ!ει ει-κ�να με την υπγρα�ή τυ· άλλωστεύτε ίδις κάνει κάπια σ!ετικήνύ�η, �πως θα ήταν �υσικ�. Λιγ�τε-ρ σημαντικ�ς �ωγρά�ς απ� τν

Eμμανυήλ ήταν τρίτς αδελ��ς, υπδιάκνς Kωνσταντίνς, πυυπήρ�ε δάσκαλς της �ωγρα�ικήςστη Bενετία και ανήκει στυς παλαι-�τερυς Nεέλληνες πρσωπγρά-�υς. Για τυς αδελ�ύς αυτύς Mαρίνς ήταν πλύ υπερή�ανς. Oιτρεις εί!αν και τέταρτ αδελ��, τνΦραγκιά.

O «Kρητικ�ς Π�λεμ�ς»

Στη Bενετία, πιητής μας εμ�α-νί�εται ως μέλς της ελληνικής α-δελ��τητας τν Mάρτι τυ 1671 καιαπ� τ�τε συμμετέ!ει στη δράση τηςώς τν Iύνι τυ 1684, π�τε μαρ-τυρείται στην Aδελ��τητα για τε-λευταία �ρά. Tν !ρ�ν αυτ� τύ-πωσε στη Bενετία, στ τυπγρα�είτυ Nικλάυ Γλυκύ, τ πλύ σημα-ντικ� μετα�υσικ� πίημά τυ «Kατά-νυ�ις ω�έλιμ�ς», πυ έγινε γνωστ�στην Kρήτη με την νμασία «Φυλ-λάδα της Ψυ�ής». Eίναι πάντως �έ-

�αι �τι τ 1690 πυ πέθανε στη Bε-νετία μεγαλύτερς αδελ��ς τυ,Eμμανυήλ, Mαρίνς δεν �ύσεπια. T 1681 εκδίδεται απ� τ τυπ-γρα�εί τ Andrea Giuliani τ γκώ-δες έργ τυ –γύρω στυς 11.000 !ι-λιάδες στί!υς– «Kρητικ�ς Π�λε-μ�ς», πυ τ έ!υμε τώρα στην κα-λαίσθητη έκδση της «Στιγμής»,πρσωπικά �ρντισμένη απ� τν Aι-μίλι Kαλιακάτσ.

Σε αυτ� πιητής εκθέτει λεπτ-μερώς �λα τα γεγν�τα τυ μακρύ�ενεττυρκικύ πλέμυ τυ1645–1669 –την επίθεση των Tύρ-κων κατά των Xανιών και την κατά-ληψη της π�λης, στη συνέ!εια τηνπλιρκία και την παράδση τυ Pε-θύμνυ, την κατάκτηση της δυτικήςκαι ανατλικής Kρήτης, τυς αγώνεςκαι τις ναυμα!ίες μετα�ύ των αντι-πάλων στ Aιγαί, τις επεμ�άσειςτυς στα κατε!�μενα απ� τυςTύρκυς ελληνικά νησιά και σταπαράλια της ηπειρωτικής Eλλάδας–


T� Pέθυμν�, η πατρίδα τ�υ Mαρίν�υ T'άνε Mπ�υνιαλή, έπεσε στις 13 N�εμ%ρί�υ 1646, $ταν #τυπήθηκε καίρια η Φ�ρτέτ'α. O π�ιητής ήταν μέσα στην π�λι�ρ-κημένη π$λη, την �π�ία εγκατέλειψε πρ$σ�υγας, με την εκκένωσή της. Στ� π�ίημά τ�υ %ά'ει, μάλιστα, στ� στ$μα της πατρίδας ένα στί#� γεμάτ� συγκινησια-κή �$ρτιση: «Π�ύ θε να σταματήσετε; Π�ύ να ’ναι η κατ�ικία σας; / Tά#α θα %ρήτε ανάπαψη �γιά παρηγ�ριά σας;» Kι � π�ιητής απαντά: «E#�με τες εικ$νες μας,για να τσι πρ�σκυν�ύμε / να π�λεμ�ύμε τ�υς ε#θρ�ύς πάντα, να τσι νικ�ύμε». Eπάνω: τ� Pέθυμν� τ�ν 17� αιώνα (ιδιωτική συλλ�γή Γ. Xριστ�π�ύλ�υ).

για να κλείσει τη διήγησή τυ με ταδραματικά γεγν�τα πυ δήγησανστην πτώση τυ Xάνδακα, γεγν�ςπυ σήμανε και την θωμανική κατά-ληψη της Kρήτης.

O πιητής είναι ακρι�ής στη διήγη-ση των γεγν�των. Aνα�έρει σωστάτις νμασίες των αρ!ηγών, τυςτίτλυς, τα α�ιώματα και τις ειδικ�-τητές τυς. Aυτ� ισ!ύει �!ι μ�ν γιατην παράτα�η των Bενετών και τωνEυρωπαίων συμμά!ων τυς, αλλάκαι για την παράτα�η των αντιπάλωνTύρκων. Σωστή είναι και η τπ-γρα�ία, η καταγρα�ή των δυνάμεωντων αντιπάλων, ι περιγρα�ές τωνμα!ών και των ναυμα!ιών, η έκ�ασήτυς και ι απώλειες πυ έ!υν ταδύ στρατ�πεδα. Mερικά πρωθύστε-ρα πυ υπάρ!υν είναι δικαιλγη-μένα σε ένα τ�σ μακρ� έργ.

O Mπυνιαλής �μως είναι πιητήςκαι �!ι ιστρικ�ς. Δεν αντιμετωπί�εισαν ψυ!ρ�ς ερευνητής τα �σα περι-γρά�ει. Συμμετέ!ει �ωηρά στα περι-στατικά πυ ε�ιστρεί και α�ήνεταιστην ένταση τυ πάθυς πυ τν κα-τέ!ει. Φρτισμένς απ� έντνα συ-ναισθήματα, είναι επικ�ς στις περι-γρα�ές των μα!ών και των ναυμα-

!ιών, �ταν αναπαριστά τη δυστυ!ίατης πραγματικ�τητας τυ πλέμυ,τις τρικυμίες, τις μά!ες, τυς �μ-�αρδισμύς, τυς αγώνες στα !αρα-κώματα, και τις συμ�ρές �!ι μ�ντων μά!ιμων ανδρών, αλλά και τυάμα!υ πληθυσμύ, τις επιδημίες,τις λεηλασίες, τυς �ιασμύς, τηνπρσ�υγιά. Θρηνεί για τυς κατί-κυς των νησιών τυ Aιγαίυ και τωνπαραλίων της κυρίως Eλλάδας πυ�ρίσκνται ανάμεσα στις απαιτήσειςτων δύ αντιπάλων, Tύρκων και Bε-νετών.

Oι άνδρες στην Kρήτη πρέπει �!ιμ�ν να πλεμύν, αλλά και συνε-!ώς να επισκευά�υν τα τεί!η, νασκά�υν μίνες (υπν�μυς) για ναανατινά�υν ε!θρικές θέσεις, νακυ�αλύν !ώματα και να διανυκτε-ρεύυν στις υπ�γειες στές. Σε δύ-σκλες ώρες �ηθύν και ι γυναί-κες. Oταν η π�λη τυ Pεθύμνυ κα-ταλαμ�άνεται, ι Pεθυμνιώτες κατα-�εύγυν στη Φρτέτσα. Aπ� εκεί�άλλυν κατά των ίδιων τυς τωνσπιτιών πυ κατέ!νται απ� τυςTύρκυς. Yπ�έρυν τα πάνδεινα.Πλήθς είναι ι νεκρί, ι τραυμα-τίες, ι άρρωστι. Bασανί�νται απ�

την πείνα, αλλά και απ� τη δίψα, α-ντιμετωπί�ντας έναν ε�αιρετικά �ε-στ� καιρ�.

O πιητής μας υπερτνί�ει τη συμ-�λή των Kρητικών στν π�λεμ. Συ-!νά τυς απκαλεί τρυ�ερά «Pωμαί-�ι αγαπημέν�ι μ�υ». Aυτί είναι πυκυρίως ��ύνται ι Tύρκι. Δεν έ-!ει �μως μειωμένα αισθήματα απέ-ναντι στυς Bενετύς, απαλλαγμέ-νς απ� τν εθνικισμ�, απ� τν -πί επηρεασμένι έκριναν τν πε-ρασμέν αιώνα τα ιστρικά γεγν�-τα ι Nεέλληνες ιστρικί. Γι’ αυ-τ�ν η Bενετία, παρά την αυστηρήκριτική πυ ασκεί στην πλιτική της,σήμαινε πριν απ’ �λα την απ�κρυσητυ τυρκικύ κινδύνυ.

Για πλλύς Bενετύς αρ!ηγύςτρέ�ει �αθύ θαυμασμ�, ευγνωμσύ-νη και αγάπη, �πως για τν Λά�αρMντσενίγκ, τν Λρέντ� Mαρ-τσέλ, τν Φραγκίσκ Mρ�ίνι ή τνKατερίν Kρνάρ, πυ σκτώθηκεστην πλιρκία τυ Xάνδακα επειδήδεν ελάμ�ανε πρ�νια για τη �ωήτυ.

Aσ�αλώς πιητής μας θα δυσκ-λευ�ταν να καταλά�ει τη σημερινήθεωρία της «ιστιμίας των πλιτι-

σμών», καθώς αντιμετώπι�ε απ�στιγμή σε στιγμή τν κίνδυν της�υσικής ε��ντωσης ή της υπδύ-λωσης, και καθώς έ�λεπε �τι ανα-τρεπ�ταν λ�κληρη η �ωή και πλι-τισμ�ς της Kρήτης απ� την εισ�λήεν�ς εθνικύ στι!είυ απ� κάθε ά-πψη (θρησκείας, ντρπίας, γλώσ-σας, τέ!νης, εθίμων) εντελώς δια�-ρετικύ και ασυνενν�ητυ.

Πηγές τυ πιητή υπήρ�αν ι πρ-σωπικές τυ αναμνήσεις γι’ αυτάπυ έ�ησε ίδις στην Kρήτη ή πα-ρακλύθησε απ� τη Bενετία, ι διη-γήσεις των πρσ�ύγων πυ συνα-ντύσε στην Kέρκυρα και στη Bενε-τία, αλλά και ρισμένες γραπτές πη-γές, κυρίως ελλην�γλωσσες, α�ύ ηελλιπής τυ γνώση της ιταλικής δεντυ επέτρεπε, αν δεν εί!ε κάπινμετα�ραστή, να !ρησιμπιεί με ά-νεση ιστρικές πηγές, γραμμένες ι-ταλικά. Φίλι τυ �μως θα τν �ή-θησαν ώστε να λά�ει κάπια γνώση.

Σημείωση: H Mάρθα Aπ�σκίτη –�ιλ�λ�γ�ςκαι πρώην επιθεωρήτρια Mέσης Eκπαί-δευσης– έ�ει εκδώσει τ�ν «P�δ�λίν�» και,σε συνεργασία με τ�ν Στυλιαν� Aλε�ί�υ,την «Eρω�ίλη», τα «Iντερμέδια», τ�ν «Zή-νωνα» και τ�ν «Kρητικ� Π�λεμ�».


Aπεικ�νιση τ�υ ενωμέν�υ �ριστιανικ�ύ στ�λ�υ υπ� τ�ν Rospigliosi, παρατε-

ταγμέν�υ απέναντι απ� τις �ερσαίες δυνάμεις των T�ύρκων, μετα�ύ πρ�μα-

�ώνα Aγί�υ Aνδρέα και π�ταμ�ύ Γι��υρ�υ, τη στιγμή της έκρη�ης (αριστερά,

σε λεπτ�μέρεια) στην μπαρ�υταπ�θήκη της υπ�ναυαρ�ίδας «La Therese» (αρ-

�εία M�υσεί�υ Correr, Bενετία).

T� ναυάγι� τ�υ «La Therese»Πώς η �ύθιση της γαλλικής υπ�ναυαρ�ίδας επιτά�υνε την έλευση τ�υ τέλ�υς

T�υ Nίκ�υ Λιαν�ύ

Δρ�ς Aρ�ιτέκτ�να – YΠΠO/E��ρεία EναλίωνAρ�αι�τήτων, Eπιστημ�νικ�ς Συνεργάτης – Σ��-λή Συντήρησης Aρ�αι�τήτων και Eργων Tέ�νηςTEI – Aθηνών

ΓIA NA ΣΩΘEI � Xάνδακας, κινητ�-π�ιήθηκαν �ι στρατιές τ�υ Π�ντί�ι-κα, της Mάλτας, της Nάπ�λης, τηςT�σκάνης, της Iσπανίας ενώ σημα-ντικ�τατη ήταν η ��ήθεια της Γαλ-λίας. H Γαλλία αρ�ί!ει να συμμετέ�ειενεργά στ�ν αγώνα κυρίως ύστερααπ� τη λή%η τ�υ μακρ��ρ�νι�υ π�-λέμ�υ με την Iσπανία (1635–1668). Oστ�λ�ς της εί�ε πάντα υψωμένες τιςσημαίες τ�υ Πάπα, πρ�κειμέν�υ ναπρ�στατευτ�ύν τα εμπ�ρικά πρ�ν�-μια π�υ της παρα�ώρησε η Πύλη.

T� 1669 �μως, � Λ�υδ��ίκ�ς �14�ς απ��ασί!ει να στείλει την πι�σημαντική ��ήθεια. Στις αρ�ές τ�υI�υνί�υ 1669, %εκιν�ύν απ� τ� ναύ-σταθμ� της T�υλώνης 15.000 άνδρες(πληρώματα) και 8.000 στρατιώτες. Oστ�λ�ς απ�τελ�ύνταν απ� 41 σκά�η,απ� τα �π�ία τα 17 μετα��ρικά και

B�μ!ίδες απ� γυαλί, ανάμεσα στα εκθέματα απ� τ�ν Kρητικ� Π�λεμ� στ�Iστ�ρικ� M�υσεί� Kρήτης, στ� Hράκλει�. Mε γ�μωση εκρηκτική και εμπρηστι-κή, �ρησιμ�π�ιήθηκαν και απ� τις δύ� αντιμα��μενες πλευρές κατά κ�ρ�ν.

Kαν�νι με τ�υς !ασιλικ�ύς θυρε�ύςτης Γαλλίας, π�υ ανασύρθηκε σ�ετι-κά πρ�σ�ατα απ� τ� !υθ�. Διακρίνε-ται επίσης, σε ταινία πάνω απ� σύ-μπλεγμα δύ� αγκυρών, η επιγρα�ή«Le Duc de Vandosme 1666». Πρ�-κειται για τ� !ασιλικ� ε�άδελ�� ναύ-αρ�� Fr Beaufort.


τα υπ�λ�ιπα ιστι��ρα π�λεμικά καιγαλέρες. Aρ�ηγ�ς τ�υ στ�λ�υ είναι� Fr. de Vandome δ�ύκας τ�υ Beau-fort ε%άδελ��ς τ�υ Λ�υδ��ίκ�υ14�υ και Grand Maitre de la Naviga-tion, δηλ. μεγάλ�ς ναύαρ��ς τηςΓαλλίας. Aρ�ηγ�ς των δυνάμεων %η-ράς ήταν � δ�ύκας de Navailles.

Στις 19 I�υνί�υ 1669 �θάνει στηνKρήτη � Beaufort με τ�ν στ�λ� των ι-στι��ρων και με 6.000 στρατιώτες.Xωρίς να περιμένει τις γαλέρες, α-π��ασί!ει, σε σύμπν�ια με τ�νNavailles, γενική έ%�δ� των στρα-τευμάτων τ�υ πρ�κειμέν�υ να απω-θήσει τα τ�υρκικά στρατεύματα απ�την πλευρά τ�υ πρ�μα�ώνα Sabbio-nera. Παρά τις αντιρρήσεις τ�υ Fr.Morosini, η έ%�δ�ς πραγματ�π�ιεί-ται στις 25 I�υνί�υ και καταλήγει σεπανωλεθρία των �ριστιανικών δυνά-μεων, στ� θάνατ� 245 α%ιωματικών,560 στρατιωτών καθώς και στην ε%α-�άνιση τ�υ ίδι�υ τ�υ Beaufort.

Στις 3 I�υλί�υ, και ενώ η άμυνα τ�υKάστρ�υ �ρίσκεται σε κρίσιμη �άση,εμ�ανί!εται � ενωμέν�ς �ριστιανι-κ�ς στ�λ�ς υπ� τ�ν V. Rospigliosi, α-νιψι� τ�υ Πάπα Kλήμη τ�υ 9�υ. Στις10 I�υλί�υ 1669 �ι αρ�ηγ�ί των ενω-μένων δυνάμεων πραγματ�π�ι�ύνγενικ� συμ��ύλι� στ� Kάστρ�. Aπ�-�ασί!εται νέα έ%�δ�ς πρ�ς τηνπλευρά τ�υ πρ�μα�ώνα τ�υ Aγί�υAνδρέα, για να εκδιω�θ�ύν τα τ�υρ-κικά στρατεύματα απ� τα τμήματάτ�υ π�υ εί�αν ήδη καταλά�ει και ναα�ρηστευθ�ύν τα πυρ��λα π�υ εί-�αν εγκαταστήσει. T� σ�έδι� πρ�έ-�λεπε να παρατα�θεί �λ�ς � �ριστια-νικ�ς στ�λ�ς μπρ�στά απ� τις τ�υρ-κικές θέσεις, δηλ. απ� τ�ν πρ�μα�ώ-να τ�υ Aγί�υ Aνδρέα μέ�ρι τ�ν π�τα-μ� Γι��υρ�, για να πρ�ηγηθεί γενι-κ�ς καν�νι��λισμ�ς των τ�υρκικώνθέσεων.

Hμέρα εκτέλεσης τ�υ σ�εδί�υ �ρί-στηκε η 24η I�υλί�υ 1669. Oι γαλέ-ρες έπρεπε να ρυμ�υλκήσ�υν τα 15γαλλικά και τα 14 ενετικά ιστι��ρακαθώς και τις 6 γαλεάτσες για να ταμετα�έρ�υν στις πρ�καθ�ρισμένεςθέσεις, σύμ�ωνα με τις εντ�λές τ�υαρ�ιναύαρ��υ V. Rospigliosi. Eλα-�αν θέση μά�ης συν�λικά 58 καρά-�ια με 1.100 καν�νια.

H αριστερή πλευρά τ�υ στ�λ�υπρ�ς τ�ν πρ�μα�ώνα τ�υ Aγί�υAνδρέα απ�τελ�ύσε και τ�ν �ασικ�πυρήνα επίθεσης. Στ� �ώρ� αυτ�ν υ-πήρ�αν 7 γαλέρες και 8 ιστι��ρα,μετα%ύ των �π�ίων η γαλέρα τ�υΓάλλ�υ ναύαρ��υ (galera capitana)και τ� «La Therese».

Tρ�μερή έκρη�η

Yστερα απ� τρεις ώρες περίπ�υσυνε��ύς καν�νι��λισμ�ύ συνέ�ημια τρ�μερή έκρη%η στην πυριτιδα-π�θήκη τ�υ «La Therese», με απ�τέ-λεσμα τ� σκά��ς να �υθιστεί. Aπ� τ�πλήρωμα και τ�υς στρατιώτες π�υμετέ�ερε (σύν�λ� 350 περίπ�υ άτ�-μα) σώθηκαν μ�ν�ν 7 (ή 20 σύμ�ωναμε άλλες πληρ��ρίες), ενώ έπαθαν!ημιές και τα παρακείμενα σκά�η καιιδιαίτερα η «galera capitana» τ�υMareschal de Vinonne, π�υ, μετά τ�θάνατ� τ�υ Beaufort, εί�ε αναλά�ειτην αρ�ηγία τ�υ γαλλικ�ύ στ�λ�υ. Oαρ�ηγ�ς τ�υ ενωμέν�υ στ�λ�υ V.Rospigliosi έδωσε σήμα να σταματή-σει � καν�νι��λισμ�ς και να απ�-

τρα�η�τ�ύν τα πλ�ία πρ�ς τ� αγκυ-ρ��λι� της νήσ�υ Δίας.

T� περιστατικ� συνέτεινε στην α-π�θάρρυνση και τέλ�ς την άρνησητων στρατιωτών για αντεπίθεση.Aντίθετα �ι T�ύρκ�ι επω�ελήθηκανκαι � Kι�πρ�υλής δι�ικ�ύσε αυτ�πρ�-σώπως την άμυνα κατά την έ%�δ�,π�υ πραγματ�π�ιήθηκε τελικά μ�ν�ναπ� 150 Γερμαν�ύς και 150 Γάλλ�υς,με αρνητικά απ�τελέσματα.

Mε την καταστρ��ή αυτή τ� ηθικ�των π�λι�ρκημένων, κυρίως τωνΓάλλων, έπεσε π�λύ �αμηλά και άρ-�ισαν �ι πρ�στρι�ές τ�υς με τ�υςEνετ�ύς ως πρ�ς τ� π�σ�στ� τηςσυμμετ��ής στ�υς αγώνες και ωςπρ�ς τ�ν καταλ�γισμ� της ευθύνης.Tην κακή ψυ��λ�γική αυτή κατάστα-ση επιδείνωσαν �ι αρρώστιες και �ιελλείψεις των τρ��ίμων. Oι Γάλλ�ιήταν αδύνατ� πια να κρατηθ�ύν, επι-θυμ�ύσαν να επιστρέψ�υν στην πα-τρίδα τ�υς. Aπ� εκείνη τη στιγμή ηκατάσταση ε%ελίσσεται γ�ργά. Tαγαλλικά στρατεύματα υπ� τ�ν De

Navaille, τα �π�ία εί�αν περίπ�υ2.000 νεκρ�ύς και τραυματίες, απ�-�ωρ�ύν μετα%ύ 16-21 Aυγ�ύστ�υ, μεαπ�τέλεσμα να αναγκαστ�ύν �ι π�-λι�ρκ�ύμεν�ι να έλθ�υν σε συνεν-ν�ήσεις με τ�υς T�ύρκ�υς για την υ-π�γρα�ή μιας έντιμης συνθήκης.

H αρ�ή τ�υ τέλ�υς

T� ναυάγι� τ�υ «La Therese» ήτανη «αρ�ή» τ�υ τέλ�υς. Aπ�τέλεσματης �ύθισής τ�υ απ� τυ�αία (ίσως) έ-κρη%η, δεν ήταν μ�ν� να �αθεί έναπ�λύ καλ� σκά��ς και υπ�ναυαρ�ί-δα τ�υ γαλλικ�ύ στ�λ�υ, αλλά ναπρ�κληθεί σ��αρ�τατ�ς ηθικ�ς κλ�-νισμ�ς στ�υς π�λι�ρκ�υμέν�υς π�υεπιδείνωσε ραγδαία τα πράγματα.

Aρ�ειακές πηγές μας πληρ��-ρ�ύν �τι αμέσως μετά τ� ναυάγι�,τ�σ� �ι Γάλλ�ι �σ� και �ι Eνετ�ί ε%έ-τασαν τις δυνατ�τητες ανέλκυσηςκαι περισυλλ�γής αντικειμένων και ι-δίως των καν�νιών τ�υ. Oι εργασίες�μως γίν�νταν ιδιαίτερα δύσκ�λες,

γιατί τ� ναυάγι� �ρισκ�ταν κ�ντάστην ακτή και �ι T�ύρκ�ι καν�νι��-λ�ύσαν κάθε σκά��ς π�υ πρ�σέγγι-!ε τ� �ώρ� τ�υ ναυαγί�υ.

Aργ�τερα, �ταν �ι T�ύρκ�ι έγινανκύρι�ι τ�υ Kάστρ�υ, ανέλκυσαν, σύμ-�ωνα με πληρ��ρίες απ� τα έγγρα-�α τ�υ τ�υρκικ�ύ αρ�εί�υ Hρακλεί�υπ�υ μελέτησε και δημ�σίευσε � N.Σταυρινίδης, αρκετά καν�νια και τα έ-στειλαν στην Kωνσταντιν�ύπ�λη.

Nε�τερες έρευνεςστ� �ώρ� τ�υ ναυαγί�υ

T� 1976, στη διάρκεια υπ��ρύ�ιωναρ�αι�λ�γικών ερευνών στην Eλλά-δα απ� τ� υπ�υργεί� Π�λιτισμ�ύ σεσυνεργασία με τ�ν J.Y. Cousteau, ε-ντ�πίστηκε, ύστερα απ� υπ�δει%ητ�υ Hρακλειώτη αυτ�δύτη M. B�υ-τσαλά, ένα ναυάγι�, π�υ λ�γω τωνμακά�ριων ευρημάτων, �ν�μάστηκεαρ�ικά «τ� ναυάγι� των κρανίων».

Oι εργασίες στ� �ώρ� τ�υ ναυαγί-�υ με τ� ερευνητικ� πλ�ί� «Kαλυ-ψώ», υπ� την επ�πτεία τ�υ τ�τε επι-μελητή αρ�αι�τήτων κ. Λ. K�λώνα,διήρκεσαν 10 ημέρες περίπ�υ. H έ-ρευνα συνε�ίστηκε απ� την E��ρείαEναλίων Aρ�αι�τήτων απ� τ� 1987μέ�ρι και τ� 1994 (�π�τε και διακ�-πηκε), υπ� τη δ/νση της αρ�αι�λ�γ�υM. Aναγνωστ�π�ύλ�υ και τ�υ υπ�-γρά��ντ�ς.

Kατά τη διάρκεια των ερευνώνπραγματ�π�ιήθηκαν ανελκύσεις αρ-κετών αντικειμένων τα �π�ία μπ�-ρ�ύν να κατατα�θ�ύν στις παρακά-τω εν�τητες: 1. Π�λεμικ� υλικ�16�υ-17�υ αι. διάσπαρτ� σε �λ� τ��ώρ� τ�υ ναυαγί�υ: μπάλες καν�-νιών, ��λια και δύ� μπρ�ύντ!ινα κα-ν�νια. 2. Eίδη καθημερινής �ρήσης(κ�υτάλια, πιάτα, εργαλεία κ.λπ.) καιτα πρ�σωπικά είδη τ�υ δ�ύκα deNavaille, � �π�ί�ς έ�θασε στην Kρή-τη τα%ιδεύ�ντας με τ� «La Therese».3. Aνθρωπ�λ�γικ� υλικ� π�υ απ�τε-λείται απ� πληθώρα ανθρωπίνων �-στών π�υ πρ�έρ��νται απ� τα 350 πε-ρίπ�υ θύματα της έκρη%ης, και 4.Aντικείμενα π�υ ανήκ�υν κατασκευα-στικά στ� σκά��ς και π�υ μα!ί με τ�κύρι� σώμα τ�υ, απ�τελ�ύν σημαντι-κά στ�ι�εία για τη μελέτη της αρ�ιτε-κτ�νικής των πλ�ίων τ�ν 17� αιώνα.

Στα παραπάνω ευρήματα συγκατα-λέγ�νται �ρυσά ν�μίσματα τ�υ Λ�υ-δ��ίκ�υ τ�υ 13�υ και 14�υ, καθώς καιμια λίθινη ακ�νη, με ημερ�μηνία«Mar. 1668», π�υ μας δίνει και τη �ρ�-ν�λ�γία post quem τ�υ ναυαγί�υ.

Σημείωση: Oι πληρ��ρίες για τ� ναυάγι�συγκεντρώθηκαν απ� την υπάρ��υσα �ι-�λι�γρα�ία για τ�ν Kρητικ� Π�λεμ� κα-θώς και απ� αρ�ειακ� υλικ� π�υ �ρίσκε-ται στ� Hράκλει� Kρήτης (T�υρκικάAρ�εία Hρακλεί�υ, έκδ�ση Bικελαίας Bι-�λι�θήκης) και στα κρατικά αρ�εία καιBι�λι�θήκες της Iταλίας και της Γαλλίας(Biblioteca Museo Correr, BibliotecaMarciana, Archivio di Stato, Bibl. Natio-nale, Archives Nationales).

H έκρη�η στ� πλ�ί� «La Therese», λεπτ�μέρεια απ� απεικ�νιση τ�υ παρατε-ταγμέν�υ ενωμέν�υ �ριστιανικ�ύ στ�λ�υ (πηγή: Aρ�εία Simancas, Iσπανία).

Σελίδα καταλ�γ�υ

� �π�ί�ς συν�δευε

τα λά�υρα τ�υ π�λέμ�υ

και τα καν�νιατ�υ «La

Therese» στην Kωνστα-

ντιν�ύπ�λη(T�υρκικά

Aρ�εία Hρακλεί�υ,

Bικελαία Bι!λι�θήκη).

Eυ�αριστύμε συς, παντιτρ πως,συνεργάστηκαν γι’ αυτ τ α�ιέρωμα.Για τ �ωτγρα�ικ υλικ : την«Eκδτική Aθηνών», τν «Mικρ Nαυτίλ», τυς κ.κ. N. Λιαν και Γ.Περτσελάκη, την κ. M. Πατραμάνη,την κ. Xρ. T"μπανάκη για τ εικν-γρα�ικ υλικ απ τ νέ της #ι#λί,«Θαλασσινή Tριλγία τυ Xάνδακα»,Hράκλει 1998.


Ψη�ίδες απ� τ ν Kρητικ� Π�λεμ Aγνωστες πτυ�ές και σημαντικές λεπτ�μέρειες απ� τ� περιθώρι� της Iστ�ρίας

T�υ Γιάννη Περτσελάκη

Aρ�ιτέκτ�να – μέλ�υς τ�υ Δ.Σ. της EταιρείαςKρητικών Iστ�ρικών Mελετών

ΠANTA, πίσω απ τα μεγάλα γεγ�ν-τα υπάρ��υν άγνωστες πτυ�ές καιδρ�υν μικρές λεπτ�μέρειες π�υ, αναπ�καλυ�θ�ύν και τ�π�θετηθ�ύνστ�ν εικ�νγρι�� της Iστ�ρίας, �ω-τί��υν τα ψυ�ρά γεγ�ντα και θερ-μαίν�υν με συμπάθεια και κατανη-ση τα ανθρώπινα, ή, αντίθετα, απ�-καλύπτ�υν τα ταπεινά κίνητρα μεγά-λων �ειρ�ν�μιών.

Π�λιτικήκαι μπ�υντ�υάρ

Oι μεγάλες απώλειες τ�υ 1668 (νε-κρ�ί 9.750 �ριστιαν�ί) έκαμαν τη Bε-νετία να εντείνει τις πρ�σπάθειέςτης για νέες επικ�υρίες. T�ν Mάι�τ�υ 1669 έ�τασε στ� Xάνδακα γερ-μανική δύναμη απ 2.400 άνδρες, υ-π τ�ν δ�ύκα τ�υ Mπρά�υνσ!άικ,Bαλδέκ. O ηγεμνας της Bαυαρίαςέστειλε 1.600 άνδρες τ�ν I�ύνι�. Oιδ�ύκες της Πάρμα, της Mάντ�υα καιτης Mντενα ετ�ίμα�αν δικές τ�υςαπ�στ�λές, �ι Mαλτέ��ι συγκρ�τ�ύ-σαν νέ� στλ�. Oι ενισ�ύσεις μωςαυτές δεν ήταν επαρκείς. O ΠάπαςKλήμης συγκέντρωσε �ρήματα απδεσμεύσεις πρων εκκλησιαστικώνιδρυμάτων για να στείλει "ανά στ-λ�, υπ τ�ν ανιψι τ�υ B. P�σπιλι�ι.Eπιπλέ�ν �ήτησε !�ήθεια απ τ�υςηγέτες της Eυρώπης, ελπί��νταςστην ανταπκριση της Iσπανίας καιτης Γαλλίας, π�υ � μετα"ύ τ�υς π-λεμ�ς εί�ε πάρει τέλ�ς (με τη συν-θήκη τ�υ Aα�εν), κυρίως �άρη στηδική τ�υ συμ!�λή.

H Iσπανία δήλωσε έτ�ιμη να απ�-στείλει 20 πλ�ία, εί�ε μως επι�υλά-"εις μήπως �ι Γάλλ�ι, εκμεταλλευ-μεν�ι την απ�υσία τ�υ στλ�υ της,επετίθεντ� πάλι. O Πάπας έγραψεστ�ν Λ�υδ�!ίκ� 14� για τ�υς �-!�υς των Iσπανών, �ητώντας τ�υ α�’ενς να τ�υς καθησυ�άσει α�’ ετέ-ρ�υ να σπεύσει τ� συντ�μτερ�πρ�ς !�ήθεια τ�υ Xάνδακα.

O Λ�υδ�!ίκ�ς 14�ς !ρέθηκε σεδύσκ�λη θέση, α��ύ η επιστ�λή α-�αιρ�ύσε τ� επι�είρημα της απειλήςαπ την Iσπανία, στ� �π�ί� στήρι�ετις επι�υλά"εις τ�υ π�υ στην πραγ-ματικτητα εί�αν να κάν�υν με �-!�υς τι θα θιγεί τ� γαλλικ εμπρι�στις �θωμανικές κτήσεις. Aπ�δέ�τη-κε τελικά την απ�στ�λή γαλλικής δύ-ναμης, υπ τ�ν ρ� � στλ�ς θαπλεύσει υπ τη σημαία τ�υ Πάπα.A�’ ετέρ�υ, στην παράκληση τ�υΠάπα, � Γάλλ�ς μ�νάρ�ης είδε τηνευκαιρία να �ρηστεί επιτέλ�υς καρ-δινάλι�ς � δ�ύκας Aλμπρέ, ένας ά-σωτ�ς συγγενής τ�υ, πράγμα π�υ �ίδι�ς επιθυμ�ύσε διακαώς αλλά π�υτ� Bατικαν δεν απ�δε�ταν.

Kαθ�ριστικ επίσης ρλ� στην α-π�αση τ�υ Λ�υδ�!ίκ�υ να στείλειτ�ν γαλλικ στλ� στην Kρήτη έπαι-"ε η πανέμ�ρ�η ερωμένη τ�υ, μα-

ντάμ ντε M�ντεσπάν, π�υ τ�ν καιρεκείν� εί�ε μλις γεννήσει τ� πρώτ�απ τα επτά παιδιά π�υ απέκτησε μετ�ν !ασιλιά, και π�υ ασκ�ύσε τερά-στια επιρρ�ή πάνω τ�υ. H μαντάμντε M�ντεσπάν εί�ε έναν 33�ρ�ν� α-δελ�, τ�ν Λ�υί Bικτρ, κμη ντε Bι-!ν, π�υ ανα�ητ�ύσε καριέρα στ�ναυτικ, επειδή «εκεί μπ�ρεί να κά-νει κανείς πλεμ� �ωρίς να περπατάή να ιππεύει» πως � ίδι�ς έλεγε.

Για την ε"έλι"ή τ�υ στη ναυτική ιε-ραρ�ία, ήταν μως απαραίτητ� να η-γηθεί μιας εκστρατείας και η επικ�υ-ρία για τ�ν Xάνδακα τ�υ έδινε αυτήτην ευκαιρία. Γι’ αυτ η M�ντεσπάνυπ�στήρι"ε ένθερμα την απ�στ�λήνέας γαλλικής επικ�υρίας στην Kρή-τη. Πέτυ�ε δε συγ�ρνως τ�ν δι�ρι-σμ τ�υ αδελ��ύ της ως Nαυάρ��υ–δι�ικητή της 2ης M�ίρας των 16 γα-λερών, η �π�ία με 1.463 στρατιώτεςκαι 5.074 κωπηλάτες έ�τασε τ� καλ�-καίρι τ�υ ίδι�υ �ρν�υ στ� Xάνδακα.

O «υπ�γει�ς π�λεμ�ς»

Στ�ν τ�μέα της στρατηγικής τ�υπ�λέμ�υ και της �ρήσης νέων πλωνη π�λι�ρκία τ�υ Xάνδακα απ�τελεί�ρσημ� στις π�λεμικές τέ�νες. Iδι-αίτερα, η ευρεία �ρήση της τε�νικήςτων λαγ�υμιών, π�υ τ� 1683 επανέ-λα!αν στη Bιέννη τσ�ν �ι π�λι�ρ-κητές σ�ν και �ι π�λι�ρκ�ύμεν�ι,�ρησιμ�π�ιώντας επι�ήσαντες απτην Kρήτη (!) έγινε αιτία να καταγρα-�εί η μά�η τ�υ Xάνδακα επίσης ως �«υπγει�ς πλεμ�ς». O Γερμανςμη�ανικς Φ. Σάιτερ, π�υ έλα!ε μέ-ρ�ς στ�ν Kρητικ Πλεμ� περιγρά-�ει αναλυτικά (1670) τα λαγ�ύμιατ�υ Xάνδακα:

«Για την κατασκευή τ�υς εργά��-νταν διαρκώς τ�υλά�ιστ�ν 1.000 ερ-γάτες, μεγάλ�ς αριθμς λαγ�υμιτ�ή-δων και �ρειά��νταν τεράστιες π�-στητες "υλείας. Oι π�λι�ρκημέν�ικατασκεύα�αν υπγειες στ�ές π�λύ!αθιά, κάτω απ τις θέσεις τ�υ πυρ�-!�λικ�ύ των T�ύρκων, π�υ τ�π�θε-τ�ύσαν εκρηκτικά και τα ανατίνα�αν.

»Στ� ε"ωτερικ άκρ� τ�υ σωλήναανά�λε"ης τ�π�θετ�ύσαν �ρ�υράγια τη �ύλα"ή τ�υ, π�υ δεν επέτρε-πε σε κανέναν να πλησιάσει. H �ρ�υ-ρά πρσε�ε επίσης «με μάτια και αυ-τιά» μήπως �ι T�ύρκ�ι επι�ειρ�ύσανμε αντίστ�ι�α λαγ�ύμια να πλησιά-σ�υν στ� έτ�ιμ� ��υρνέλ� για να τ�ανατινά"�υν, ή για να κλέψ�υν τηνπυρίτιδα, πράγμα π�υ συνέ!η αρκε-τές ��ρές. Πάνω απ 3.000 στρατιώ-τες �ρειά��νταν κάθε μέρα για να ε-πιτηρ�ύν τις περίπ�υ 800 �ρ�υρέςτων λαγ�υμιών.

»Π�λλές ��ρές συνέ!η να συνα-ντηθ�ύν �ι λαγ�υμιτ�ήδες των δυπλευρών, να μά��νται με πιστλια ήμα�αίρια κι ταν κάπ�ι�ς πυρ�δ�-τ�ύσε τ� δωμάτι� με τ� μπαρ�ύτι,ττε λ�ι καίγ�νταν ή καταπλακών�-νταν με �ώματα. Xιλιάδες έ�ασαν τη�ωή τ�υς έτσι.

» Στην �ρ��ή των στ�ών �ι λαγ�υ-μιτ�ήδες άν�ιγαν τρύπες είτε για ναδι��ετεύ�υν αέρα με �υσητήρες, εί-τε για να διώ��υν τα υπγεια νερά.Oταν �ι αγωγ�ί αυτ�ί γίν�νταν αντι-ληπτ�ί απ τ�υς T�ύρκ�υς, �ρά��-νταν και ττε π�λλ�ί πέθαιναν απασ�υ"ία. Συνέ!η επίσης π�λλές ��-ρές η �ρ��ή της στ�άς να κατακρη-μνί�εται απ τις !�λές τ�υ πυρ�!�-λικ�ύ, θά!�ντας σ�υς !ρίσκ�ντανσε αυτή.

»Tην ανατίνα"η τ�υ ��υρνέλ�υτην ένιωθε λη η πλη. Eμ�ια�ε σανμεγάλ�ς σεισμς, ιδιαίτερα ταν !ρι-σκταν κάτω απ !ρά�� και �λκλη-ρα σπίτια γκρεμί��νταν απ την ι-σ�υρή δνηση. Aνθρώπινα κ�ρμιά,!ρά�ια, πέτρες, �ώμα, �ωτιά, καπνςκαι σκνη εκτινάσσ�νταν στ�ν αέραμε τρ�μα�τικ θρυ!� και δύναμη,ενώ τα θύματα μιας τέτ�ιας έκρη"ηςέ�ταναν τα 500».

T� τ�υρκικ�στρατ�πεδ�

O T�ύρκ�ς �ρ�νικ�γρά��ς E!λιάTσελεμπή, παρών στην τελευταία�άση τ�υ π�λέμ�υ παρέ�ει πληρ�-��ρίες για την �ργάνωση τ�υ τ�υρ-κικ�ύ στρατ�πέδ�υ, π�υ στην π�λύ-�ρ�νη διάρκεια της π�λι�ρκίας εί�εμετασ�ηματιστεί σε απέραντη π�λι-τεία, εν μέρει υπγεια μέσα στα λα-γ�ύμια, πρ�στατευμένη έτσι απ ταπυρά τ�υ πυρ�!�λικ�ύ.

Aν και �ανερά υπερ!�λικς στ�υςαριθμ�ύς, ανα�έρει την ύπαρ"η �ι-λιάδων μαγα�ιών (π�υ � �θωμανι-κς στρατς πρ�μηθευταν υ�ά-σματα, γ�ύνινα παλτά, κρέας, ψωμί,αυγά), δεκάδων κα�ενέδων, ��ύρ-νων, λατρευτικών �ώρων, αγ�ρώνπρ�!άτων, �αμαμιών, πηγαδιών γιαπσιμ� νερ, περι!�λιών, σκηνών με�ειρ�υργ�ύς κι άλλων εγκαταστάσε-ων π�υ ε"υπηρετ�ύσαν τ�υς 96.000στρατιώτες και τ�υς 34.000 εργάτες.Aπ τ�υς τελευταί�υς 10.000 ήτανλαγ�υμιτ�ήδες, ειδικευμέν�ι τε�νί-τες, "υλ�υργ�ί και αγωγιάτες, π�υμε γαϊδ�ύρια μετέ�εραν τα αγαθάκαι τ�ν �πλισμ σε διά��ρες θέσειςτ�υ στρατ�πέδ�υ των π�λι�ρκητών.

Eπιστ�λές π�λεμιστών

Eκτς απ τα επίσημα έγγρα�ατ�υ Kρητικ�ύ Π�λέμ�υ π�υ !ρίσκ�-νται στα αρ�εία της Bενετίας και σεπ�λλές !ι!λι�θήκες της Eυρώπης,πλ�ύτ� πληρ��ριών παρέ�ει ανε-"ακρί!ωτ�ς αριθμς επιστ�λών τωνστρατιωτών πρ�ς �ιλικά τ�υς πρ-σωπα, π�υ κατά καιρ�ύς εντ�πί��-νται σε αρ�εία, ή δημ�σιευμένες σεπαλαιά έντυπα.

Σε επιστ�λή με ημερ�μηνία 25 Σε-πτεμ!ρί�υ 1667, π�υ απευθύνεται σε�ίλ� τ�υ, ένας Γερμανς μισθ��ρ�ς,!ετεράν�ς π�λεμιστής τραυματισμέ-ν�ς απ !λι και κλινήρης γρά�ει:

«Eίμαι � πρώτ�ς στ�ν �π�ί� η Σύ-γκλητ�ς έστειλε �ρυσ περιδέραι�με 500 δ�υκάτα κι ένα συγ�ωρ��άρ-τι. Tα παρέλα!α απ τ� στρατηγεί�πανηγυρικά στις 12 Σεπτεμ!ρί�υ. Hτιμή π�υ μ�υ έγινε είναι γλυκπικρη.Eμείς �ι στρατιώτες αισθανμαστεσυ�νά σαν τις αγελάδες στην Oλλαν-δία. T�υς �ρυσών�υν τα κέρατα,τ�υς κρεμάνε λ�υλ�υδένι� στε�άνιστ� λαιμ και α��ύ τις τριγυρίσ�υνγια λίγ� στην πλη με �λ�γέρες καιταμπ�ύρλα, τελικά τις πηγαίν�υν γιασ�ά"ιμ�...».

T� �ρ�ύρι� (Φ�ρτέτ�α) Inandiye π�υ άρ�ισαν να κατασκευά��υν �ι T�ύρκ�ιτ� 1649, πρ�ετ�ιμα��μεν�ι για μακρ��ρ�νη π�λι�ρκία τ�υ Xάνδακα. Στην πε-ρι�έρειά τ�υ, �ι στρατ�πεδικές εγκαταστάσεις, σε μεγάλη έκταση. Σ�έδι� α-γνώστ�υ (1660). Biblioteca Nationale Marciana, Bενετία (Πηγή: Xρυσ�ύλαT��μπανάκη, «Θαλασσινή Tριλ�γία τ�υ Xάνδακα», Hράκλει�, 1998).

Documents

7-Ημέρες-Καθημερινή-Ο-Μεγάλος-Κρητικός-Πόλεμος-1645-1669