SOCIJALNO MEDICINSKA DIJAGNOSTIKA ZAJEDNICE I ZDRAVSTVENI INDIKATORI

DEFINICIJA SOCIJALNO MEDICINSKE DIJAGNOSTIKE

Socijalno medicinska dijagnostika je proces prikupljanja, mjerenja i analiziranja objektivnih pokazatelja - indikatora o zdravlju i zdravstvenom stanju stanovništva ili grupa u zajednici, kao i funkcionisanju zdravstvene službe na tom području.

Ona ne predstavlja prosti zbir ocjena i analiza zdravstvenog stanja svakog pojedinog člana zajednice, već se u analizi kompariraju utjecaji velikog broja faktora na zdravlje stanovništva zajednice.

DVA PRISTUPA U MJERENJU ZDRAVSTVENOG STANJA

Individualni pristup se najčešće koristi u kliničkoj medicini, gdje je jedinica posmatranja pojedinac sa svim svojim karakteristikama.

U javno zdravstvenoj djelatnosti koristi se masovni pristup, gdje je jedinica posmatranja stanovništvo teritorija ili određena grupa.

U pojedinačnoj analizi najčešće posmatramo bolest ili simptome bolesti, kada malo možemo uticati na redukciju osnovnih zdravstvenih problema.

U socijalnomedicinskom pristupu utvrđujemo zdravstvene probleme zajednice, uzroke nastanka, mehanizme širenja, faktore utjecaja, načine prevencije i rješavanja zdravstvenog problema.

KOMPARACIJA INDIVIDUALNOG I SOCIJALNO MEDICINSKOG PRISTUPA

Elementi Individualni pristup Socijalnomedicinski pristup - masovni

Predmet ocjene Pojedinac Stanovništvo, grupa djece, žena

Cilj ocjene zdravstvenog stanja

Liječenje, izliječenje ili poboljšanje zdravlja

Unapređenje zdravlja

Dokumentacija i informacije Anamneza, fizikalni pregled, dijagnostika

Indikatori – demografski, vitalni, riziko faktori, zdravstveni sistem

Procjena težine bolesti ili stanja- dijagnoza

Diferencijalna, definitivna Vodeće bolesti i uzroci smrti i zdravstveni problemi po prioritetima

Plan djelovanja- terapija Terapijski plan – lijekovi ili hirurški zahvat

Izbor intervencije – prevencija riziko faktora, medijske tehnike, skrining test, reforma zdravstvenog sistema

Ishod Izliječenje , poboljšanje ili smrt Smanjenje vodećih bolesti ili uzroka smrti i poboljšanje rada zdravstvene službe

PROCJENA ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVA

Zdravstveno stanje je ˝opšti termin za stanje zdravlja pojedinca, grupe ili populacije, koje se mjeri pomoću prihvaćenih standarda uz pomoć zdavstvenih indikatora˝.

U upotrebi je i termin zdravstvena situacija, koji ima šire značenje. On podrazumijeva mjere za poboljšanje zdravlja, sredstva( novac) koja se odvajaju za zdravlje, utvrđivanje zdravstvenih problema koji zahtjevaju pažnju ( pušenje, gojaznost, droga), stepen znanja populacije o sopstvenom zdravlju i puteve za njegovo poboljšanje.

Da bi se utvrdio nivo zdravlja u populaciji potrebno je izvršiti ispitivanje i procjenu zdravstvenog stanja, odnosno situacije pomoću zdravstvenih indikatora.

CILJEVI PROCJENE ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVA

Cijevi procjene zdravstvenog stanja stanovništva su:

opći uvid u globalno stanje zdravlja stanovništva zajednice, unapređenje zdravstvenog stanja stanovništva, identifikovanje prioritetnih zdravstvenih problema, praćenje promjena i kompariranje zdravstvenog stanja tokom

vremana, uočavanje i analiza razlika između različitih teritorija ili populacionih

grupa, unaprijeđenje menadžmenta u zdravstvu, realniju procjenu i evaluaciju za potrebe budućih aktivnosti obezbeđenje relevantne baze podataka za intervencije u cilju

poboljšanja zdravstvenog stanja i potreba naučnoistraživačkog rada.

ZNAČAJ PROCJENE ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVA

Procjena zdravstvenog stanja stanovništvatreba da:

informiše stanovnistvo, unaprijedi planiranje i programiranje

zdravstvene zaštite, unaprijedi rad zdravstvene službe, učini adekvatnijim i bržim rješavanje

prioritetnih problema, izvrši ponovnu raspodjelu raspoloživih

resursa prema prioritetima i potrebama, dalje razvija sistem zdravstvene zaštite

DEFINICIJA INDIKATORA

Zdravstveni indikatori su mjerni instrumenti koji mjere promjene u stanovništvu u određenom vremenskom periodu.

Prema SZO indikatori su definisani kao

“ varijable koje pomažu u mjerenju promjena”.

primjer: broj ljekara na 1.000 stanovnika 2006.po zemljama

BIH – 1,32 Belgija – 4,49 Rusija – 4,25 Njemačka 3,37

Cuba - 5,59 Austria - 3,38 Australia – 2,47 USA – 2,56

Turska - 1,35 Sudan – 022, Pakistan -0,77 Angola -0,08

KARAKTERISTIKE INDIKATORA

validnost - mjeri stvarno ono što se njima želi mjeriti, tj. njegov se rezultat može potvrditi nekim drugim dijagnostičkim postupkom – broj djece oboljelih od anemije- broj eritrocita ili vrednost hemoglobina u krvi

objektivnost - mjerenjem dobijeni rezultat mora biti jednak kod svih onih koji mjerenje provode pod istim uslovima - br. djece sa PT od 2500g

senzitivnost - mjerenjem dobijena promjena mora strogo pratiti promjene situacije, tj. odražava stvarno pozitivan test na broj oboljelih osoba – pozitivni test na brucelozu

KARAKTERISTIKE INDIKATORA

specifičnost - treba da odražava promjene samo u uslovima u kojima se mjeri, tj. odražava stvarno zdrave osobe na ukupno stanovništvo bez bolesti ( test na HPV kod raka maternice )

jednostavno izračunavanje (broj doktora na 1000 stanov.

ne podliježu promjenama u vremenu i prostoru lako i bez posebnih procedura dolazi do njih

proces njihovog dobijanja ne košta mnogo

UPOTREBA INDIKATORA

Indikatori se koriste za: analizu sadašnjeg stanja populacije, oni su markeri dostignutog

progresa u ostvarenju ciljeva koji su pojedine zemlje sebi zadale

komparaciju zdravstvenog stanja sa drugim područjima ili drugim zemljama

mjerenje promjena u populaciji za određeni vremenski period praćenje opšteg socijalnog i ekonomskog razvoja zemlje

praćenje ostvarenja zdravstvenih programa na različitim nivoima

IZVORI INDIKATORA

registri vitalnih događanja broj rođenih, broj umrlih, broj sklopljenih brakova,broj fetalne

smrtnosti- natalitet, mortalitet, prirodni priraštaj,nupcijalitet, divorcijalitet, mortinatalitet

popis stanovništva broj stanovnika, spol, starost, geografska distribucija, stručna

sprema, pismenost - vitalni indeks, % starijih od 65 godina, % nepismenih starijih od 10 godina

rutinska zdravstvena statistika broj ljekara, med. sestara, mreža lokaliteta zdravstvenih ustanova,

broj postelja, broj oboljelih i vrste oboljenja po 10. MKB – s topa ljekara na 100 000 st, stopa med.sestara na 100000 st., stopa postelja na 1000 st, specifični mortalitet i morbiditet

IZVORI INDIKATORA

uzorak stanovništva broj pušača, broj gojaznih, % pušača ukupno, ili po starosnim grupama, % sa ITM većim od 29

registri bolesti (maligne, dijabetes) broj oboljelih i umrlih od malignih bolesti i njihove karakteristike - stopa incidence, prevalence, dužina preživljavanja, vrijeme pojave bolesti i sl, % komplikacija

PODJELA ZDRAVSTVENIH INDIKATORA

Indikatori su prema SZO kumulirani na slijedeće grupe: indikatori zdravstvene politike

socijalni i ekonomski indikatori vezani za zdravlje

indikatori obezbjeđenja zdravstvenom zaštitom

indikatori zdravstvenog stanja

INDIKATORI ZDRAVSTVENE POLITIKE

politička podrška u formi deklaracije najviših državnih organa za proklamovane ciljeve

preraspodjela novčanih sredstava u korist primarne zdravstvene zaštite, ili manje razvijenih područja (ruralna sredina)

stepen pravednosti u raspodjeli zdravstvenih kadrova (ravnomjerni raspored kadrova između urbane i ruralne sredine)

SOCIJALNO-EKONOMSKI INDIKATORI U VEZI S ZDRAVLJEM

bruto domaći proizvod po stanovniku (GPI), kao mjerilo blagostanja i izdvojenih sredstava za zdravstvenu zaštitu

radni uslovi se ocjenjuju na osnovu stope nezaposlenosti, učešća žena u radnom odnosu, broj izdržavanih osoba do 15 i iznad 65 godina

stopa pismenosti odraslih osoba, % populacije starije od 15 godina koji su pismeni, i posebno za žene

stanovanje (veličina stana po osobi, prisustvo vode i kanalizacije u stanu)

demografski indikatori kao starosna i spolna struktura stanovništva, indikatori prirodnog i mehaničkog kretanja (prirodni priraštaj, fertilitet, unutrašnja migracija)

INDIKATORI OBEZBJEĐENJA ZDRAVSTVENOM ZAŠTITOM

obuhvat stanovništva ukupnom zdravstvenom zaštitom i posebno primarnom zdravstvenom zaštitom – 70%

fizička dostupnost (prosječna udaljenost stanovnika od ambulante oko 1km u gradu i preko 3km u selu )

ekonomska dostupnost (mogućnost pojedinca da novčano pokrije

troškove zdravstvene zaštite – 25% nezaposlenih i 75% osiguranih)

kulturološka dostupnost (jezička barijera ili religijske barijere)

kvalitet zdravstvene zaštite (u bolničkoj zaštiti - index fataliteta od određene bolesti, procenat klinički dijagnosticiranih uzroka smrti prema procentu dijagnoza postavljenih obdukcijom ili patohistološkim nalazom)

INDIKATORI ZDRAVSTVENOG STANJA

procenat djece sa porođajnom težinom ispod 2500grama – 2,5% stopa smrtnosti dojenčadi – 9,8 promila stopa smrtnosti djece uzrasta 1-4 godine stopa smrtnosti djece ispod 5 godina očekivano trajanje života, stopa smrtnosti majki specifične stope mortaliteta po spolu, starosti i vrsti bolesti,

standardizovana stopa mortaliteta stope morbiditeta, incidenca, prevalenca, letalitet, pokazatelji subjektivnog zdravlja, na osnovu subjektivne procjene pokazatelji mentalnog zdravlja – procenat interpersonalnih

konflikata DALY metod mjerenja težine bolesti i stanja - odnos gubitka zbog

prerane smrti i gubitka godina zdravog života

POZITIVNI INDEKSI ZDRAVLJA

Antropometrija- prati rast i razvoj djece, BMI, ispituje uticaj bolesti na TT i TV Psihometrija određuje IQ i intelektualne sposobnosti osobe i grupe, kod

profesionalne orijentacije i forenzičnoj psihijatriji ( 80-120 IQ normalni)

Sociometrija mjeri odnose unutar grupe pomoću specijalnih upitnika ( adaptacija,

akomodacija, konflikt i ratni sukob ) Biološki standardi standardne vrijednosti krvnih i dr. tečnosti u organizmu i poredi ih sa

ekološkim, geografskim, naslijednim, populacijiskim faktorima - br. eritrocita, trombocita, vrijednost glikemije, proteinogram i dr.u odnosu na planinske i ravničarske predjele, bogate i siromašne i sl.

INDEKS TJELESNE MASE

NEGATIVNI INDEKSI ZDRAVLJA

Morbiditet- vodeće bolesti

Mortalitet – vodeći uzroci smrtnosti

Apsentizam – uzroci nesposobnosti za rad

Invalidnost i traumatizam - vodeći uzroci povređivanja i trajne nesposobnosti za rad

MORBIDITET

Morbiditet predstavlja kvantitativni i kvalitativni odraz dinamičkog

kretanja zdravlja i bolesti.

Posmatra se za: sva oboljenja (opći) za pojedine bolesti (specifični) za ukupno stanovništvo ili po populacionim grupama registrovan u vanbolničkoj ili bolničkoj službi

Bolnički morbiditet predstavlja selektirani uzorak oboljelih, vanbolnički morbiditet predstavlja ukupni uzorak oboljelih – vodeće bolesti

Preračunava se na 1000, 10000 ili 100000 stanovnika Jedinice posmatranja u statistici morbiditeta mogu biti: oboljele osobe, oboljenja ili epizode oboljenja

MORBIDITET KAO MJERILO RAŠIRENOSTI BOLESTI

Morbiditet kao mjerilo raširenosti bolesti prati i analizira: opšti morbiditet vezan za raširenost pojave određene bolesti u toku

cijele kalendarske godine ciklični morbiditet, u odnosu na vremensku razliku sezonske varijacije morbiditeta, karakteristična pojava određenih

zaraznih oboljenja i pojave favorizujućih faktora nastanka bolesti, kao što su ljeto, insekti, nedostatak vode

Izvori podataka su: zdravstveni karton oboljelog u ambulantno polikliničkoj službi, istorije

bolesti iz bolnice, prijave određenih bolesti, registri za hronične bolesti, epidemiološke studije

SPECIFIČNI MORBIDITET

Specifični morbiditet prema uzroku predstavlja listu vodećih uzroka oboljevanja

U F BiH vodeće bolesti su bolesti respiratornog sistema sa učešćem od 35% i cirkulatornog sistema sa 10% u ukupnom morbiditetu.

Među kardiovaskularnim oboljenjima vodeća su hipertenzivna oboljenja sa učešćem 6,4% i stopom od 580 na 10000 stanovnika.

U periodu nakon rata došlo je do porasta oboljelih od KVO u FBiH

Morbiditet u stomatološkoj zaštiti pokazuje karijes kao vodeću bolest sa učešćem od 44,1%, oboljenja zubne

pulpe i periapikalnih tkiva sa učešćem od 28,7% u 2004. g. KEP indeks je 5,36 kod 12-godišnjaka i 19,8 u dobi od 35-44 godina.

MORTALITETOPĆA STOPA MORTALITETA

Na smrtnost-mortalitet utiču: starosna i spolna struktura stanovništva, socijalno i ekonomsko

stanje, stepen razvijenosti zdravstvene službe, stepen zdravstvenog osiguranja, uslovi života u životnoj i radnoj sredini, zdravstvena politika, jednakost u ostvarivanju zdravstvene zaštite, ponašanje i stil života i dr.

Izvor podataka je prijava smrtnog slučaja i njegova registracija u matičnoj službi na području (na obrascu DEM-2)

Pokazatelji mortaliteta su opća i specifična stopa mortaliteta Opća stopa mortaliteta predstavlja odnos broja umrlih na 1000

stanovnika u toku jedne godine na određenom području. Na ovu stopu uticaj imaju starosna i spolna struktutra, uslovi života i sl. U FBiH opća stopa mortaliteta je iznosila 7,8‰ i pokazuje značajniji porast. Osim ovih stopa koristi se stopa standardiziranog mortaliteta, koja uvažava strukturu umrlih po starosti i spolu.

MORTALITETSTOPA SPECIFIČNOG MORTALITETA

Stope specifičnog mortaliteta izračunavaju se prema spolu, starosti i uzroku smrti. Prema 10. MKB smrt se definiše kao neposredni uzrok smrti i osnovni uzrok smrti. Osnovni uzrok smrti može biti bolest, povreda ili nasilje. Na pouzdanost podataka o uzroku smrti utiče dali je osoba liječena prije smrti i da li je uzrok smrti utvrdio ljekar ili neko nestručno lice.

U razvijenim zemljama bolesti KVS, maligne i ostale hronične bolesti su vodeći uzroci smrtnosti.

U nerazvijenim zemljama dominiraju zarazne bolesti, tuberkuloza i dr.

Na listi vodećih uzroka smrti na prvom mjestu su oboljenja kardiovaskularnog sistema sa učešćem od oko 53% i maligne neoplazme sa učešćem od oko 18% u ukupnom mortalitetu stanovništva FBiH

APSENTIZAMINVALIDNOST

Apsentizam je odsustvovanje sa posla i predstavlja broj privremeno nesposobnih

na 1000 zaposlenih (do 4%) uzroci mogu biti zbog bolesti i iz nemedicinskih razloga (mogućnost

zarade na drugom mjestu, udaljenost radnog mjesta, težak posao, njega člana porodice i dr).

Invalidnost znači nemogućnost obavljana posla zbog trajne nesposobnosti i

potrebe tuđe njege i pomoći usled nesposobnosti. predstavlja odnos broja trajno nesposobnih u toku godine na 1000

stanovnika. U FBiH se procjenjuje da ih je oko 10%.

TRAUMATIZAM

Traumatizam govori o prirodi povređivanja, frekvenciji povreda i ekonomskim

gubitcima zbog povreda. stopa traumatizma je broj povređenih u toku godine na 1000

stanovnika. U FBiH stopa povreda na radu bilježi blagi porast i kretala se od 346

(1998) do 688 (2002) na 100 000 stanovnika. Broj poginulih od mina i eksplodiranih ubojitih sredstava iznosio je106

(1998) a 17 osoba u 2002g. Najugroženiji su povratnici u ururalna područja i djeca.

Saobraćajni traumatizam je visok i u broj povređenih je iznosio 288 na 1000.00 stanovnika. Kao najčešći uzrok saobraćajnom traumatizmu je vožnja pod utjecajem alkohola (25-30%).

VODEĆI UZROCI SMRTNOSTI PREMA BOLESTIMA U FBiH 2005.

Srčana slabost (I50)3,3%

Meligna neoplazma bronha

i pluća (C34)4,8%

Inzulin-ovisni diabetes mellitus

(E10)2,9%

Arteroskleroza (I70)2,8%

Hronična ishemična

oboljenja srca (I25)2,2%

Nepoznato (999)6,5%

Srčani zastoj (I46)7,6%

Akutni infarkt miokarda (I21)

9,0%

Kardiomiopatija (I42)

10,0%

Moždani udar (I63)

10,3%Ostali uzroci smrti

40,6%

VODEĆI UZROCI SMRTI MUŠKARACA U FBiH 2005.

Moždani udar (I63)8,7%

Meligna neoplazma

bronha i pluća (C34)7,4%

Srčani zastoj (I46)7,1%

Kardiomiopatija (I42)8,8%

Akutni infarkt miokarda (I21)

10,6%Ostali uzroci57,4%

VODEĆI UZROCI SMRTI ŽENA U FBiH 2005.

Akutni infarkt miokarda (I21)

7,3%Nepoznato

(999)6,0%

Srčani zastoj (I46)8,1%

Kardiomiopatija (I42)

11,5%

Moždani udar (I63)

12,0%Ostali uzroci

55,1%

VODEĆI UZROCI SMRTI OD MALIGNIH NEOPLAZMI KOD MUŠKARACA U FBiH 2005

Mal. neopl. jetre i intrahepat. žuč. vodova (C22)

6,5%

Mal. neopl. prostate (C61)6,1%

Mal. neopl. pankreasa (C25)

4,4%

Mal. neopl. želuca (C16)8,4%

Mal. neopl. bronha i pluća (C34)

35,0%

Ostale mal. neoplazme

39,6%

VODEĆI UZROCI SMRTI OD MALIGNIH NEOPLAZMI KOD ŽENA U FBiH 2005

Mal. neopl. jetre i intrahepat. žuč. vodova (C22)

8,4%

Mal. neopl. želuca (C16)8,0%

Mal. neopl mozga (C71)6,1%

Mal. neopl. bronha i pluća (C34)

13,5%

Maligna neoplazma dojke (C50)

14,1%

Ostale mal. neoplazme

49,9%