lafur Arnalds og sa L. Aradttir

A lesa og lkna landi

A lesa og lkna landi

Hfundar:

lafur Arnalds og sa L. Aradttir

tgefendur:

Landvernd, Landgrsla rkisins og Landbnaarhskli slands

i

slensk vistkerfi eru kaflega misjfnu standi. Sums staar er stand gott en va er landi verulega laska, n ess a v s veitt nin athygli. A vera ls landi er sjlfsagur ttur menntun okkar og nttruupplifun. msar leiir eru til a bta raska land; vifangsefnin spennandi og gefandi senn. etta rit er fyrir sem vilja lra a skynja stand lands og lkna srin en einnig sem vilja fra ara. a hentar til dmis vel til kennslu framhaldssklum og til notkunar nmskeium fyrir kennara grunn- og framhaldssklastigi. En riti ekki sur erindi vi almenning, sem vilja skynja andardrtt landsins og hla a v ar sem standi er ekki sem skyldi. Riti fjallar um vistfri, landntingu og aferafri vi mat standi lands og vistheimt breium grunni. Landvernd og Landgrsla rkisins standa sameiginlega a tgfu ritsins. Landvernd hefur fr stofnun flagsins unni tullega a frslu um stand landsins og barist fyrir landgrslu og n seinni rum beint sjnum a vistheimt. Landgrsla rkisins hefur me hndum flugt frslustarf, oft samstarfi vi Landvernd. Tilgangurinn me essari tgfu er a bta mguleikana til a fra um stand lands og vistheimt.

Vistheimt: landnm birkis gmlu sandsvi.

tgefendur: Landvernd, Landgrsla rkisins og Landbnaarhskli slands 2015.

Hfundar: lafur Arnalds og sa L. Aradttir Landbnaarhskla slands.

Umbrot, uppsetning og tlit bkar: Drfa rnadttir.

Prentvinnsla: Gujn vistvna prentsmijan.

ISBN: 978-9979-881-35-3.

Hfundar hafa teki ljsmyndir bkinni nema annars s geti.

runarsjur nmsgagna og sendir Bandarkjanna slandi styrktu essa tgfu.

iiiii

1

1. Undirstaan........................................................1Af hverju a lesa landi?........................................1Auur landsins..........................................................2Algeng slensk vistkerfi.............................................3Slin: drifkraftur vistkerfa..........................................4Hringrs vatns..........................................................5Hringrsir nringarefna...........................................6Moldin dsamlega....................................................8Lfi moldinni .........................................................9Eldfjallajr (mold eldvirkum svum)...............102. Landlsi, nting, anol.................................12Tknmyndir hnignunar............................................13Grur og beit .......................................................14Rask og anol......................................................163. Grur slandi................................................18Hversu vel er landi gri?....................................18Grurfar................................................................20Rrt mlendi ..........................................................22Votlendi...................................................................254. Jarvegsrof .....................................................26Mlistika rofi.....................................................28Rofabr.................................................................30Rofdlar...................................................................32Rofsr hlum.......................................................33foksgeirar afdrifarkasta rofafli?.....................34Rof aunum.........................................................36Sandar slandi.....................................................385. stand landsins................................................40standsstig.............................................................40Fr heilum vistkerfum til auna: hva breytist?......46Nttrulegar aunir?...............................................48Rnyrkja rofsvi og aunir..............................49Samflagi, stand lands og bfjrbeit..................50Landi er fjlbreytt..................................................52

stand afrtta tluleg ggn...............................56Fyrr og n og kannski sar...............................576. stand og umhverfisttir.............................58Frost og a mtar landi....................................58Vatnshagur..............................................................60Jarvegssknin......................................................61Lffrileg fjlbreytni..............................................627. A bta stand lands......................................64Skiptir stand landsins mli?.................................64Er hgt a bta stand lands?.............................66Vistheimt endurheimt vistkerfa..........................68Uppgrsla............................................................69Landgrsla..........................................................70Um hva snst vistheimt?......................................728. Vistheimt og framvinda...................................74A bta skilyri yfirboi jarvegsins...................74Frostlyfting..............................................................76A bta frjsemi skemmdra vistkerfa....................78Landslag skiptir mli..............................................80Vtahringur landhnignunar......................................82Vistheimt lkan...................................................83Mttur sjlfgrslunnar ltil saga.......................84Framvinda..............................................................85Vistheimt og grurframvinda ................................869. Tilgangur, markmi og framkvmd vistheimtar............................................................90Verkfrataska vistheimtar......................................92Plntur verkfratsku vistheimtar........................94Leiir til a koma grri legg...............................96Vistheimt og mannvirkjager..................................9810. Vistheimt slandi........................................10011. Vi erum ekki ein..........................................10212. Vistheimt og vistheimtarfri....................104Heimildaskr.........................................................106

Efnisyfirlit 1. Undirstaan / Af hverju a lesa landi?ll berum vi byrg aulindum landsins. En borgarlf ntmamannsins hefur fjarlgt hann fr nttrunni og kaupandinn strmarkainum veltir ekki moldinni fyrir sr egar hann verslar matinn. er nting aulinda framtinni h v a r su notaar af skynsemi llum tmum; a ekki s gengi nttruauinn. Og ar sem stand landsins er ekki sem skyldi, er mikilvgt a endurheimta gi landsins. Okkur ber llum a axla samflagslegu byrg. Eftir v sem almenn ekking er meiri standi lands og gum nttrunnar er hgt a umgangast aulindir landsins me markvissari htti.

Landlsi er gur farareyrir vegfer nttruunnandans, landnotandans og ekki sst neytandans sem kaupir afurir sem landi gefur af sr. Feralangurinn nemur og ntir rnefni lei sinni; margir kynna sr sgu landsins og nttrufar. a er jafn sjlfsagur ttur nttruskoun og ekkingu landinu a skynja lan ess, andardrtt lfrkisins. Landlsi er undirstaa nttruverndar. Mrg verum vi san landlknar, hvert me snum htti; vi bskap ea me landgrslu og skgrkt og msum rum strfum. Endurheimt nttrulegra ga landsins nefnum vi vistheimt.

a er mikilvgt a vi xlum sameiginlega byrg landinu, sem notendur, fagflk, almennir tttakendur mtun samflagsins, ailar stjrnsslunnar ea sem almennir egnar landsins. Landlestur er sjlfsagur hluti almennrar ekkingar landinu og aulindum ess, skilningur sem hefur mun fjlbreyttara notagildi en virast kann vi fyrstu sn.

a er mikilvgur eiginleiki a geta skynja landi, s stand ess. n ess erum vi blind, okkur skortir landlsi.

iv

2 3

Auur landsins

Lfsafkoma flks er flgin framleini lands og sjvar. Vistkerfi nta orku slarinnar til essarar framleislu. Orkan er san notu af mismunandi lfverum ar til hn gengur til urrar, ea tapast aftur sem hitaorka. millitinni getur orkan safnast upp sem lfrn efni jarvegi; forabr sem lfverur kerfisins geta san gengi a eftir rfum. Mikilvgt er a ganga ekki um of fora orku og nringar nttrulegum vistkerfum, annars hnignar eim. Mestur hluti lfveranna, orkunnar og nringarinnar sem keyra vistkerfin br efsta hluta jarvegsins. Ekki m skaa lfrki ea fjlbreytni ess um of v annars raskast essar hringrsir og orkuforinn minnkar. Hfleg nting veldur hins vegar breytingum, m.a grurfari, n ess a vistkerfi skaist. Miklar og neikvar breytingar grurfari eru oft fyrstu einkenni hnignunar, en alvarleg jarvegseying og myndun aunar getur veri lokastigi.

slandi eru afleiingar hnignunar mjg augljsar egar verst ltur: illa gri land, miki rof og sums staar jafnvel aun. Birkiskgur er dmi um upprunalegt og ltt raska grurlendi. Birkiskgavistkerfi eru grarlega auug af lfrnum efnum, uppskera grurs er mikil og umsetning nringarefnanna hr. grskumiklum grur-lendum felst mikill nttruauur. Hins vegar getur landi veri afar rrt tt a s gri og hefur takmarkaa framleislugetu. Aunin hefur nnast enga framleini - ar er auurinn horfinn.

Hr slandi er va mgulegt a endurheimta gi landsins tt kerfin su slmu standi n. annig getum vi byggt upp rkidmi fyrir komandi kynslir, ef vi tkum markvisst saman hndum til a bta standi.

Algeng slensk vistkerfi

VotlendiVotlendi eru meal mikilvgustu vistkerfa jarar. au tempra vatnrennsli og vatnshita og draga r httu flum og urrkum m. Votlendi eru undirstaa fjlbreytilegs dralfs ofanjarar sem nean, au varveita grarlegt magn nringarefna sem hafa hrif framleini alls vatnakerfisins og grunnsvis undan strndinni. Votlendi slandi eru srstk heimsmlikvara vegna eldfjallasku jarvegi eirra. Str hluti votlendis slandi hefur veri rstur fram me skurum, en sum eirra eru n alfriu.

MlendiMlendi er tbreiddasta grurlendi landsins. Mlendi er va a finna n ar sem land hefur breyst vegna landntingar, t.d. fr v a vera skgur, en a finns