เวลาท ผานไปไดพสจนแลววา “ภมปญญา” ไมเคยลาสมยและยง

ทวความส าคญมากขนในสถานการณท ประเทศของเราจะตองฟนฟสภาพ

เศรษฐกจ ดวยการเสรมฐานรากการเกษตร และพฒนาเกษตรกร ซ งเปน

คนสวนใหญของประเทศ และเปนปจจยพนฐานส าคญท สดของสงคม

ใหมนคง ดงพระราชด ารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวท วา…

“ประชาชนนนแหละเขามความร

เขาท างานมาหลายชวคนแลว

เขาท างานอยางด

เขามความเฉลยวฉลาด

เขารวาตรงไหนควรท ากสกรรม

เขารวาท ไหนควรจะเกบรกษาไว

แตท เสยกเพราะ

พวกท ไมรเรอง ไมไดท ามานานแลว

เลยท าใหลมไปวา

ชวตมนเปนไปไดโดยการท ากสกรรมท ถกตอง”””

จาก “รากแกว”

บนทกกระทรวงเกษตรและสหกรณ ปท ๑๑๐

หนา1

ความส าคญของภมปญญาทองถน…

หนา 2

...ภมปญญาท าใหชาตและชมชนผานพนวกฤตและด ารง

ความเปนชาต หรอชมชนได

...ภมปญญาเปนองคความร ทมคณคาและความดงามท

จรรโลงชวต และวถชมชนใหอยรวมกบธรรมชาตและสภาวะ

แวดลอมไดอยางกลมกลนและสมดล

...ภมปญญาเปนพนฐานการประกอบอาชพ และเปน

รากฐานการพฒนาทเรมจากการพฒนาเพอการพงพาตนเอง

การพฒนาเพอการพงพาอาศยซงกนและกน และการพฒนาท

เกดจากการผสมผสานองคความรสากลบนฐานภมปญญาเดม

เพอเกดเปนภมปญญาใหมทเหมาะสมกบยคสมย

ดงนน ภมปญญาจงมคณคาไมเพยงแตตอทองถน

และผคนเทานน แตยงเออประโยชนอยางใหญหลวงตอการ

วางแผนพฒนาประเทศอยางยงยนและมนคง

ภมปญญาทองถน (Local Wisdom) หมายถง

องคความร ความเชอ ความสามารถ ความจดเจนของคนใน

ทองถนทไดจากการสงสมประสบการณและการเรยนรมาเปน

ระยะเวลายาวนานหรอชวงระยะเวลาหนง มการคดคนและ

พฒนาอยางตอเนองแลวถายทอดสบตอกนมาส าหรบใชเปน

แนวทางในการแกปญหา ปรบตว และด ารงชวตใหเขากบ

สงแวดลอมทางธรรมชาต สงคม และวฒนธรรมอยางเหมาะสม

กบยคสมย

ภมปญญาอาจแสดงออกมาทงในรปทเปนนามธรรม

เชน โลกทศน ความคด ความเชอ หรอปรชญาในการด าเนนชวต

และในเชงรปธรรม เชน เทคโนโลยการท ามาหากน การเกษตร

ศลปะ หตถกรรม หรอเครองมอเครองใชตางๆ

หนา 3

ความหมาย…

1. เปนความรแบบองครวมทเกดจากการเชอมโยงความรหรอกจกรรม

ทกอยางทเกยวของกบวถชวต

2. เปนวถความสมพนธทสมดลระหวางคนกบคน คนกบธรรมชาต

และคนกบสงเหนอธรรมชาต

3. มลกษณะเปนพลวต (Dynamics) คอ เปลยนแปลงไดตามยคสมย

และมพฒนาการอยตลอดเวลา

4. มวฒนธรรมเปนพนฐาน

5. มลกษณะเฉพาะหรอเอกลกษณในตวเอง

ลกษณะส าคญของภมปญญาทองถน... หนา 4

ประเภทหรอการจดกลมของภมปญญาทองถน มการจดแบงได

หลายลกษณะ เชน

การจดแบงลกษณะท 1

ภมปญญาทเปนนามธรรม ไดแก มโนทศน การตระหนกร

วธคด ความเชอ ปรชญาในการด าเนนชวตของผคน

ภมปญญาทเปนรปธรรม ไดแก เทคโนโลยการท ามาหากน

การจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม แพทยพนบานและการ

ดแลสขภาพ การเกษตร ศลปะ หตถกรรม สถาปตยกรรม เครองมอ

เครองใชตางๆ ฯลฯ

การแบงประเภทภมปญญาทองถน... หนา 5

หนา 6

การจดแบงลกษณะท 2

ภมปญญาทเกยวกบความอย รอดหรอชวตความเปนอย ซงไดแก

ปจจยส คอ อาหาร ยารกษาโรค เครองนงหม และทอยอาศย

อาหารไทย มองคประกอบหลกเปนผกพนบานหรอสมนไพรทม

สรรพคณเสรมหรอตานฤทธกน มความเหมาะสมกลมกลนทงในดานคณ

ประโยชนและฤดกาลบรโภค

ยารกษาโรค เปนสมนไพรพนบานทชาวบานใชทงรกษาอาการเจบ

ปวยและดแลสขภาพ

เครองน งหม มการเลอกใชวสดพนบานและวธการนงหมทเหมาะสม

กบสภาพอากาศโดยมลายผาและวธการถกทอทเปนเอกลกษณของแตละทองถน

ทอย อาศย มรปแบบและโครงสรางทเหมาะสมกบสภาพแวดลอม

ประโยชนใชสอย และชวตความเปนอยของคนไทยในแตละภมภาค

ภมปญญาทเกยวของกบเทคโนโลยการท ามาหากน เชน การก าจด

ศตรพชแบบพนบาน การยอมผาดวยสธรรมชาต การจกสาน หตถกรรม การ

ท าเครองมอเครองใชตางๆ

ภมปญญาทเกยวของกบวฒนธรรม ประเพณ พธกรรม ความเชอ

และต านาน ตางๆ

ประเพณและพธกรรม เชน บญบงไฟ การบวชปา การผกเสยว

ท าขวญตางๆ

ต านาน ความเชอ เชน บงไฟพญานาค

การละเลนพนบาน เชน เตนก าร าเคยว ฯลฯ

การจดแบงลกษณะท 3

ภมปญญาของตวบคคล (Individual wisdom) เปนความร

ความสามารถ ความคด วธการ ของบคคล เชน ผใหญวบลย เขมเฉลม

จากจงหวดฉะเชงเทรา ในเรองนวเกษตร ครบาสทธนนท ปรชญาพฤทธ

จากจงหวดบรรมย ในเรองการปรบใชเทคโนโลยทเหมาะสม

ภมปญญาของชมชน ( Local wisdom ) เปนภมปญญาท

สงสม สบสาน อยในวฒนธรรมทองถน หรอในชมชน ไมมตวบคคลใด

บคคลหนงเปนเจาของ อาจเรยกอกนยหนงวาเปนภมปญญานรนาม เชน

ภมปญญาการทอผาแพรวาของชมชนชาวผไท จงหวดกาฬสนธ การท าไขเคม

ไชยา ของชาวสราษฎรธาน

ภมปญญาในภาพรวมของประเทศ ( National wisdom )

เปนภมปญญาทบงบอกองคความร หรอความสามารถของคนในภาพรวม

ของประเทศ เชน ภมปญญาอาหารไทย สมนไพรไทย ผาไหมไทย มวยไทย

หนา 7

การจดการภมปญญาทองถน…

หนา 8

เนองจากภมปญญาทองถนมลกษณะเปนพลวตทเปลยนแปลงไดตาม

สภาวะแวดลอม กาลเวลา และกระแสวฒนธรรมใหม ดงนน จงตองมแนวทาง

ในการจดการภมปญญา เพอใหภมปญญาดดนนคงอย หรอปรบปรนให

เหมาะสมกบยคสมย การจดการภมปญญา ม 4 แนวทาง ดงน

1. อนรกษ (Conservation) เพอใหภมปญญาทมคณคาหรอม

ความส าคญตอชมชน แตก าลงจะหายไปคงอยตอไป เชน การอนรกษประเพณ

วฒนธรรมทเปนเอกลกษณ สามารถสรางเปนแหลงทองเทยวของชมชน และ

สรางรายไดแกคนในชมชนได

การอนรกษภมปญญาจะเกดขนไดเมอ

· ชมชนมความภาคภมใจและเหนความส าคญ ตองการสรางคณคา

ใหปรากฏและสบสานใหคงอย

· มมลคาเปนแรงจงใจ

2. รอฟน (Recovery) เพอใหภมปญญาทส าคญหรอมคณคา

แตหายไปแลวถกน ากลบมาใชใหม และมโอกาสประยกตใหรวมสมยเพอใช

ประโยชนตอไปได เชน ลายผาทอพนบานทเปนเอกลกษณทองถนหายไป

เมอท าการคนหา รอฟน และสรางชนงานใหมบนฐานภมปญญาเดม

จะท าใหเกดมลคาเพมขนมาได

หนา 9

3. ประยกต (Modification) เพอใหภมปญญานนเหมาะสม

กบสภาวะแวดลอมใหม โดยคงไวซงแนวคดหรอฐานความรเดม เชน

หตถกรรมจากไมไผ ประยกตใหมเปนการใหผกตบชวาในแหลงทม

ผกตบชวาเปนจ านวนมาก เปนตน

4. พฒนาตอยอด ( Development ) เพอใหเกดการ

ใชประโยชนไดกวางขน โดยการผสมผสานองคความรสากลเขากบ

ภมปญญาเดม อาจเรยกไดวาเปนการสรางภมปญญาใหมหรอสงใหม

( นวตกรรม : innovation ) เปนการสรางทางเลอกทชวยใหใช

ประโยชนในสงคมปจจบนไดสะดวกสบายขนโดยไมท าลายลางคณคา

หรอรากเหงาเดม เชน สยอมจากธรรมชาตไดมการพฒนาเปนผง

ส าเรจรป และมกรรมวธในการยอมทงายกวาวธดงเดม หรอสมนไพร

พนบานทผลตในรปแคปซล หรอปลาราผงปลารากอนทสะดวกตอการ

บรโภค และการพกพาไปยงทตางๆ

หนา 10

การจดการ หรอ การพฒนา ภมปญญาทองถน มกระบวนการเรยนร

เปนพนฐานและมขนตอนการด าเนนงาน ดงน

1. รวบรวม

· ภมปญญาทองถนมอยมากมาย ตองเกบรวบรวมและจดหมวดหม

อยางเปนระบบ

· การเกบรวบรวมท าไดหลายวธ เชน การสอบถาม การสมภาษณ

การจดเวทชาวบานเพอใหชาวบาน ผร ในชมชน มสวนรวมในการ

ใหขอมล

· การจดหมวดหม จดไดหลายรปแบบตามวตถประสงคของการน า ไปใชประโยชน เชน

๏ จดตามกลมของภมปญญา เชน ภมปญญาทเกยวกบการท ามา

หากน ภมปญญาทเกยวกบประเพณและวฒนธรรม

๏ จดตามแหลงของภมปญญา เชน ภมปญญาของภาคจงหวด

ชมชน

2. วเคราะห

· เพอดวาภมปญญานนควร อนรกษ หรอ รอฟน หรอ ประยกต

หรอ พฒนาตอยอด โดย พจารณาจากความเหมาะสม ความส าคญ

การใชประโยชน ความเปนไปได และโอกาสของการพฒนา

3. กลนกรอง จดล าดบ และคดเลอกภมปญญาเพอด าเนนการตอ (อนรกษ

รอฟน ประยกต หรอ พฒนาตอยอด) โดยเนนการไดประโยชนของชมชนเจาของ

เรองเปนล าดบแรก

4. พฒนาเปนเทคโนโลยทใชไดกวางขน

5. ทดสอบความเหมาะสมกบสภาพทองถนหรอสภาวะแวดลอมทจะน า

ภมปญญานนไปใชประโยชน

6. เผยแพร ขยายผล ซงอาจเปนไดทงการขยายผลเฉพาะกลม (Specitic

group target) หรอขยายผลในวงกวาง (Mass communication)

7. สรางเครอขายการด าเนนงาน เพอใหเกดการเชอมโยง ผนกก าลง และ

แบงงานกนตามศกยภาพและบทบาทหนาทของแตละฝาย

หนา 11

หนา 12

ภมปญญาเปนทรพยสนทางปญญาทผคดคนสรางสรรคควร

ไดรบสทธประโยชนจากภาครฐในแงการคมครองและดแลไมใหมผละเมด

การคมครองทรพยสนทางปญญาทเกยวของกบภมปญญา เชน

ลขสทธ หมายถง สทธแตเพยงผเดยวหรอสทธพเศษในงานท

สรางสรรค ผเปนเจาของมสทธเพยงผเดยว หากผอนจะใชประโยชน

ตองขออนญาต เชน ลายผา การแสดงวรรณกรรม

สทธบตร หมายถง สทธพเศษ เปนโฉนดทางปญญา ใหความ

คมครอง 2 ดาน คอ ดานการประดษฐ และดานการออกแบบ สง

ประดษฐทจดสทธบตรแลวสามารถตอยอดเปนสงประดษฐใหม และ

จดสทธบตรใหมได อายการคมครองสทธบตรการประดษฐ และ

สทธบตรการออกแบบผลตภณฑ 20 ป และ 10 ตามล าดบ สง

ประดษฐทไดจดสทธบตรแลว เชน กงหนชยพฒนา น ามนไบโอดเซล

อนสทธบตร เปนการคมครองการประดษฐทมขอบเขตการ

คมครองเชนเดยวกบสทธบตรการประดษฐ แตเปนการประดษฐทม

เทคนคไมสงมากนก มอายการคมครอง 6 ป

ทงน กรมทรพยสนทางปญญา กระทรวงพาณชยเปนหนวยงาน

ทรบผดชอบดแลเรองการคมครองภมปญญาตามกฎหมาย

การคมครองภมปญญาทองถน... หนา 13

กรมสงเสรมการเกษตรไดจดใหมกลมงานภมปญญาทองถน

ภายใตส านกพฒนาเกษตรกร ตามนโยบายปฏรประบบราชการ เพอ

รบผดชอบในการพฒนาภมปญญาทองถนอยางเปนระบบ โดยม

หนาทดงน

1. ศกษา รวบรวม และจดท าฐานขอมลองคความรเกยวกบ

เทคโนโลยพนบาน และ ภมปญญาทองถน

2. สงเสรมและสนบสนนใหมการศกษา ทดสอบ และพฒนา

ภมปญญาทองถนโดยเนนการมสวนรวมของเกษตรกร

3. บรหารและจดการใหเกดการท างานเชอมโยงกนเปนเครอขาย

ระหวางหนวยงานภาครฐ สถาบนการศกษา เอกชน และองคกรเกษตรกร/

ชมชนอยางเปนระบบ ในการพฒนา บมเพาะ และถายทอดภมปญญาทองถน

4. สงเสรมสนบสนนการผสมผสานภมปญญาทองถนกบ

เทคโนโลยสากลใหเกดนวตกรรมดานการเกษตร

5. สนบสนน และประสานใหเกดการปกปองคมครองสทธประโยชน

และทรพยสนทางปญญาทเกดจากภมปญญาทองถน

หนวยงานรบผดชอบในสวนของกรมสงเสรมการเกษตร…

หนา 14

กระทรวงเกษตรและสหกรณ. 2545. “รากแกว” บนทกกระทรวงเกษตรและ

สหกรณ ปท ๑๑๐. กรงเทพฯ : บ.ดาวฤกษจ ากด.

กลมงานภมปญญาทองถน ส านกพฒนาเกษตรกร กรมสงเสรมการเกษตร. 2546.

รายงานผลการสมมนาเพอพฒนาบคลากรดานภมปญญาทองถน :

เรองการพฒนาภมปญญาทองถนดานการเกษตร. 19-21 สงหาคม

2546. โรงแรมรามาการเดนส. กรงเทพฯ

เสร พงศพศ. 2536. วฒนธรรมพนบาน : รากฐานการพฒนา. ภมปญญา

ชาวบานกบการพฒนาชนบท เลม 1.

เอกวทย ณ กลาง. 2540. ภมปญญาชาวบานสภาค : วธคดและกระบวนการ

เรยนรของชาวบานไทย. นนทบร : โรงพมพมหาวทยาลยสโขทย

ธรรมาธราช.

หนา 15

บรรณานกรม…

หนา 16