บทที่ 4 แนวคิดทฤษฎีที่ใช้ ......4.4.1 ทฤษฎ ส มพ นธภาพระหว างบ คคลของเพ พพลาว

แนวคดทฤษฎทใชทางการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช| 1 NUR 2225 การพยาบาลสขภาพจตและจตเวช 1

วทยาลยพยาบาลและสขภาพ มหาวทยาลยราชภฏสวนสนนทา อาจารยจราพร รกการ

บทท 4 แนวคดทฤษฎทใชทางการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช

อาจารยจราพร รกการ

วตถประสงค หลงจบบทเรยนน นกศกษาสามารถ

1. บอกแนวคดทฤษฎชวภาพทางการแพทย และระบแนวทางการน าทฤษฎไปประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวชได

2. บอกแนวคดทฤษฎจตวเคราะห ทฤษฎจตสงคม ทฤษฎมนษยนยม และทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคล และระบแนวทางการน าทฤษฎไปประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวชได

3. บอกแนวคดทฤษฎพฤตกรรมนยมและทฤษฎปญญานยม และระบแนวทางการน าทฤษฎไปประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวชได

4. บอกแนวคดทฤษฎทางการพยาบาล (เพพพลาว รอย โอเรม) และระบแนวทางการน าทฤษฎไปประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวชได หวขอทสอน

4.1 การใชทฤษฎชวภาพทางการแพทยในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช 4.2 การใชทฤษฎจตวเคราะห ทฤษฎจตสงคม ทฤษฎมนษยนยม และทฤษฎ

สมพนธภาพระหวางบคคลในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช 4.2.1 ทฤษฎจตวเคราะห (Psychoanalytic Theory) 4.2.2 ทฤษฎจตสงคม (Psychosocial Theory) 4.2.3 ทฤษฎมนษยนยม (Humanistic Theory)

4.2.3.1 ทฤษฎความตองการของมาสโลว (Maslow’s Hierarchy of Needs)

4.2.3.2 ทฤษฎการ เนนผปวยเปนศนยกลางของโร เจอรส (Client-Centered Theory)

4.2.3.3 ทฤษฎอตถภาวะนยม (Existentialist) 4.2.4 ทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคล (Interpersonal Theory)

4.3 การใชทฤษฎพฤตกรรมนยม และทฤษฎปญญานยมในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช

4.3.1 ทฤษฎพฤตกรรมนยม (Behavioral Theory) 4.3.1.1 ทฤษฎการวางเงอนไขแบบคลาสสกของพาฟลอฟ (Pavlov’s

Classical Conditioning Theory) 4.3.1.2 ทฤษฎการวางเงอนไขแบบคลาสสกของวตสน (Watson’s

Classical Conditioning Theory)



4.3.1.3 ทฤษฎการวางเงอนไขแบบการกระท าของสกนเนอร (Operant Conditioning Theory)

4.3.1.4 ทฤษฎการเรยนรเชงปญญาสงคม (Social Cognitive Learning Theory)

4.3.2 ทฤษฎปญญานยม (Cognitive Theory) 4.3.2.1 ทฤษฎการบ าบดแบบเนนเหตผลอารมณและพฤตกรรม

(Rational-Emotive Behavior Therapy: RET) 4.3.2.2 ทฤษฎทางปญญาของเบค (Beck’s Cognitive Theory)

4.4. การใชทฤษฎทางการพยาบาล (ทฤษฎของเพพพลาว รอย และโอเรม) ในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช

4.4.1 ทฤ ษ ฎ ส ม พ น ธ ภ า พ ร ะห ว า ง บ ค คล ข อ ง เ พ พพ ล า ว ( Peplau’s Interpersonal Theory)

4.4.2 ทฤษฎการปรบตวของรอย (Roy’s Adaptation Theory) 4.4.3 ทฤษฎการดแลตนเองของโอเรม (Orem’s Self-Care Theory)



บทท 4 แนวคดทฤษฎทใชทางการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช

อาจารยจราพร รกการ บทน า แนวคดทฤษฎทางการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช เปนการน าทฤษฎทไดศกษาคนควาทางดานจตเวชศาสตร มนษยศาสตร พฤตกรรมศาสตร สงคมศาสตร และศาสตรสาขาอนๆ มาอธบายและท าความเขาใจเกยวกบความคด ความรสก และพฤตกรรมทผดปกตของบคคลทงในภาวะปกตและเมอเกดการเจบปวยทางจต ปจจบนยงไมมทฤษฎใดทฤษฎหนงทสามารถอธบายความผดปกตของพฤตกรรม ความคด ความรสกของผปวยไดอยางครบถวน จงจ าเปนตองมหลายๆ ทฤษฎทชวยใหพยาบาลมความร ความเขาใจ และสามารถน าไปใชเปนแนวทางในการปฏบตการพยาบาลไดอยางถกตอง เหมาะสม และมประสทธภาพ

4.1 การใชทฤษฎชวภาพทางการแพทยในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช ทฤษฎชวภาพทางการแพทย (Biological Theories or Biomedical Model) ก าเนดขนปลายศตวรรษท 18 (ประมาณ ค.ศ. 1900) โดยอดอลฟ ไมเออร (Adolf Meyer: 1866-1950) ซงไดเสนอแนวคดเกยวกบการเจบปวยทางจตเวชวามสาเหตมาจากรางกายและจตใจ และอธบายวาบคคลเปนหนวยรวมขององคประกอบดานชวภาพ และจตใจ การเจบปวยทางจตเปนผลมาจากการมพยาธสภาพทางดานชวภาพและความลมเหลวของการปรบตวกบสงแวดลอม (ภสรา ศรนทรภาณ, 2556) ตอมาในป ค.ศ. 1950 ไดมการคนพบยา Chlorpromazine (CPZ) ส าหรบใชรกษาอาการทางจตของผปวยจตเวช การคนพบนนบเปนความทาทายดานจตเภสชบ าบด (Psychopharmacology) ภายหลงมการคนพบยารกษาอาการทางจตอนๆ ทไดรบการพสจนวามประสทธภาพในการควบคมอาการทางจต อาการคมคลง อาการซมเศรา และอาการวตกกงวล รปแบบชวภาพทางการแพทยจงมงเนนไปทระบบประสาท สารเคมในสมอง ปจจยทางดานชวภาพ ปจจยทางพนธกรรม เพอทจะพยายามท าความเขาใจเกยวกบรางกายทมผลตออารมณความรสกและการรบร (Halter, 2014) 4.1.1 แนวคดหลกของทฤษฎชวภาพทางการแพทย แนวคดหลกของทฤษฎชวภาพทางการแพทย มดงน (Wilson, 1996 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557)

1) บคคลมความแปรปรวนทางดานอารมณและจตใจ คอ ผทเจบปวยเชนเดยวกบผปวยทางกายโรคอนๆ เชน โรคเบาหวาน หรอโรคความดนโลหตสง

2) สาเหตการเจบปวย เชอวาเกดจากความผดปกตของการท างานของสมองโดยเฉพาะ Limbic system และ Synapse ในระบบประสาทสวนกลาง ปจจยทเกยวของกบความเจบปวยประกอบดวย สารสอประสาท (Neurotransmitters) ทมมากหรอนอยเกนไป การเปลยนแปลงของจงหวะการท างานของชวภาพของรางกาย เชน วงรอบการหลบ -ตน (Sleep-Wake cycle) และปจจยทางพนธกรรม (Genetic factors)

3) ความเจบปวยจะมลกษณะของโรคและมอาการแสดงทสามารถน ามาใชเปนขอมลในการวนจฉยและจ าแนกโรคได



4) โรคทางจตเวชมการด าเนนโรคทแนนอนและสามารถพยากรณโรคได 5) โรคทางจตเวชสามารถรกษาไดโดยการรกษาแบบฝายกาย เชน การรกษาดวยยา 6) แนวความคดทวาโรคจตมสาเหตมาจากปจจยทางชวภาพ ชวยลดความรสกเปน

ตราบาป (Stigma) ของผปวยและครอบครว รวมทงลดเจตคตของสงคมทวาการเจบปวยทางจตมาจากบคลกภาพทออนแอของบคคลหรอจากการผดศลธรรมของบคคล

4.1.2 สาเหตของความผดปกตทางจต 1) พนธกรรม (Genetic) จากการศกษาทผานมาพบวาความชกของการเกดความผดปกตทางจต เวช มความสมพนธกบประวตการเจบปวยทางจตเวชของบคคลในครอบครว โดยเฉพาะโรคจตเภท (Schizophrenia) โรคอารมณสองขว (Bipolar disorder) และโรคซมเศรา (Major depressive disorder) (ภสรา ศรนทรภาณ, 2556) ตวอยางเชน โรคจตเภท ในบคคลทวไปมโอกาสเกดเพยงรอยละ 1 ขณะทในฝาแฝดทงฝาแฝดเทยมและฝาแฝดแท มโอกาสเกดไดรอยละ 40 และ 65 ตามล าดบ (Cardno & Gottesman, 2000 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557) ส าหรบโรคอารมณสองขว ในฝาแฝดมอตราการเกดโรคไดรอยละ 40 ถงรอยละ 80 ในเครอญาตมโอกาสเกดไดรอยละ 5 ถงรอยละ 10 ในขณะทบคคลทวไปมโอกาสเกดโรคเพยงรอยละ 1.2 (Craddock, O’Dovovan & Owen, 2009 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557) 2) สารสอประสาท (Neurotransmitters) สารสอประสาทในสมองทมความสมพนธกบการเกดความผดปกตทางจต แบงออกเปน 4 กลม (ภสรา ศรนทรภาณ, 2556; Varchol & Raynor, 2009 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557) ดงน 2.1) Monoamines สารสอประสาทส าคญ คอ Dopamine มหนาทเกยวของกบการเคลอนไหวและการประสานงานของกลามเนอ และดานอารมณ Norepinephrine มผลตอระบบประสาทอตโนมตของบคคล และ Serotonin โดย Dopamine และ Norepinephrine ทมมากเกนไปจะสมพนธกบการเกดโรคจตเภท (Schizophrenia) และแมเนย (Mania) แตหากมนอยเกนไปจะเกยวของกบการเกดโรคพารกนสน (Parkinson’s disease) และภาวะซมเศรา (Depression) ขณะท Serotonin ทมากเกนไปจะกระตนใหเกดความวตกกงวล แตหากมนอยเกนไปจะสมพนธกบการเกดโรคซมเศรา 2.2) Amino acid สารสอประสาทส าคญ คอ GABA (Gamma-aminobytyric acid) ซงท าหนาทลดความตนเตน ลดความวตกกงวล หากพบวามสารนนอยจะสมพนธกบการเกดโรคจตเภทและแมเนย 2.3) Neuropeptide สารสอประสาทส าคญ คอ Somatostatin Neurotensin และ Substance P ซงเกยวของกบการควบคมอารมณและความเจบปวด 2.4) Cholinergics สารสอประสาทส าคญ คอ Acetylcholine มบทบาทเกยวของกบการเรยนร การจ า การควบคมอารมณ การนอนหลบ และการตนตว หากมนอยเกนไปจะสมพนธกบการเกดโรคซมเศรา และหากมมากเกนไปจะมความผดปกตดานการเคลอนไหว เชน โรคพารกนสน (Parkinson’s disease) และความผดปกตของความจ า เชน โรคอลไซเมอร (Alzheimer’s disease) (Townsend, 2009 อางถงใน ภสรา ศรนทรภาณ, 2556)



3) ความผดปกตของโครงสรางและการท างานของสมอง (Structure and functional of brain) 3.1) Cerebrum เปนสมองสวนทมขนาดใหญทสด ท าหนาทส าคญเกยวกบการรสกตว การคด การเคลอนไหว และการเรยนร ประกอบดวย 4 สวน (ภสรา ศรนทรภาณ, 2556; Videbeck, 2014) ดงน 3.1.1) Frontal lobe ท าหนาทควบคมระบบการท างานของความคด การเคลอนไหวของรางกาย ความจ า การแสดงออกทางอารมณ ความสามารถในการแกไขปญหา และการตดสนใจ หากมความผดปกตของสมองสวนนจะสมพนธกบการเกดโรคจตเภท โรคสมาธสน (Attention deficit hyperactivity disorder: ADHD) โรคสมองเสอม (Dementia) และการแสดงออกทางอารมณ เชน อารมณทอ การย าท า และการตดสนใจเสย เปนตน 3.1.2) Temporal lobe เปนศนยกลางของรบรการไดกลนและการไดยน รวมทงความจ า และการแสดงออกทางอารมณ หากมความผดปกตของสมองสวนน อาจพบอาการ เชน หแวว ความสนใจลดลง หมกมนเรองเพศมากขน เปนตน 3.1.3) Parietal lobe เกยวของกบการแปรผลการรบรส การสมผส รวมทงการอธบายถงสงตางๆ รอบตว การคดอยางเปนระบบ มขนตอน หากมความผดปกตของสมองสวนน อาจพบอาการ เชน อนามยสวนบคคลเปลยนแปลงไป คดค านวณตวเลขชา และสมาธไมด เปนตน 3.1.4) Occipital lobe เกยวของกบการใชภาษาและการมองเหน หากมความผดปกตของสมองสวนนอาจพบอาการ เชน การเหนภาพหลอน 3.2) Brainstem ประกอบดวย midbrain, pons และ medulla oblongata หากมความผดปกตของสมองสวนนอาจพบอาการมอสนในผปวยโรคพารกนสน 3.3) Cerebellum เปนศนยกลางในการท างานทเกยวของกบการเคลอนไหวและการทรงตว รบขอมลจากสวนของรางกาย เชน กลามเนอ ขอตอ อวยวะ และสวนประกอบอนๆ ของระบบประสาทสวนกลาง การยบยงโดปามนซงเปนสารสอประสาทในบรเวณนเกยวของกบอาการของโรคพารกนสน และโรคสมองเสอม 3.4) Limbic system ประกอบดวย thalamus, hypothalamus, hippocampus และ amygdala โดย thalamus จะควบคมการกระท า ความรสก และอารมณ hypothalamus จะเกยวของกบการท าใหรางกายอยในภาวะสมดล เชน อณหภมของรางกาย ควบคมความอยากอาหาร การท างานของตอมไรทอ ความตองการทางเพศ เปนตน สวนhippocampus และ amygdala ท าหนาทเกยวของกบการควบคมสภาวะทางอารมณและความจ า หากมความผดปกตของสมองระบบนอาจเกยวของกบการเจบปวยทางจต เชน การสญเสยความจ าพรอมกบการเกดโรคสมองเสอม ไมสามารถควบคมอารมณได และการแสดงพฤตกรรมหนหนพลนแลนในผปวยโรคจตเภทและแมเนย เปนตน 4) พฒนาการของเซลลประสาท (Neural development) ความผดปกตของโครงสรางสมองอาจมาจากการพฒนาโครงสรางระบบประสาทขณะอยในครรภ โดยเฉพาะชวง 20 สปดาหแรกของการตงครรภ ซงความผดปกตนอาจเกดจากการตดเชอหรอจากภาวะแทรกซอนในระหวางทมารดาตงครรภหรอมารดาเสพสารเสพตด เชน แอลกอฮอล จะท าใหเกดภาวะทารกตดแอลกอฮอล (Fetal alcohol syndrome) และน าไปสการมภาวะปญญาออน (Mental retardation) ได (ภสรา ศรนทรภาณ, 2556)



การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช พยาบาลจะใหการดแลทางดานรางกายแกผปวยจตเวช เชน ดแลใหรบประทานยาตามแผนการรกษาของแพทย ตดตามการนอนหลบพกผอน การท ากจกรรม การรบประทานอาหาร ภาวะโภชนาการ และการขบถาย ดแลใหผปวยไดรบการรกษาอยางถกตอง ครบถวน รวมทง เตรยมความพรอมของผปวยส าหรบการบ าบดรกษาทางดานรางกายอนๆ เชน การรกษาดวยไฟฟา (Halter, 2014) แตการพยาบาลตามแนวคดทฤษฎชวภาพทางการแพทย ไมสามารถใหการดแลผปวยไดอยางเปนองครวม ดงนนพยาบาลจะตองประยกตใชกระบวนการพยาบาลโดยบรณาการทฤษฎชวภาพทางการแพทยรวมกบแนวคดทฤษฎอนๆ เพอใหการพยาบาลอยางครอบคลมและมประสทธภาพสงสด (ศกรใจ เจรญสข, 2557) 4.2 การใชทฤษฎจตวเคราะห ทฤษฎจตสงคม ทฤษฎมนษยนยม และทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคลในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช

4.2.1 ทฤษฎจตวเคราะห (Psychoanalytic Theory) ทฤษฎจตวเคราะห รเรมโดย ซกมนด ฟรอยด (Sigmund Freud: 1856-1939) นกประสาทวทยาชาวออสเตรย ซงไดรบการยกยองวาเปนบดาแหงทฤษฎจตวเคราะห โดยฟรอยดมความเชอวาระดบจตใจของมนษยมความแตกตางกนในแตละขน เมอมนษยตองเผชญกบสงตางๆ พฤตกรรมและประสบการณในภาวะจตส านกเปนเพยงสวนทเลกนอยสวนหนงของจตใจเทานน การแสดงออกตางๆ ทเกดขนเปนแรงกระตนโดยตรงจากจตใตส านก ความขดแยง แรงจงใจ รวมไปถงความคบของใจ ซงการศกษาระบบจตใตส านกนนไมสามารถศกษาไดโดยตรง แตสามารถเขาใจไดโดยการวเคราะหจากการแสดงออกขณะทผปวยอยในภาวะจตส านก ฟรอยดไดศกษาและก าหนดแนวคดของทฤษฎ ซงประกอบดวย ระดบของจตใจ (Level of mind) โครงสรางของจตใจ (Structure of mind) สญชาตญาณ (Instinct) กลไกการปองกนทางจต (Defense mechanism) และพฒนาการทางบคลกภาพ (Psychosexual development) โดยมรายละเอยดดงน

4.2.1.1 ระดบของจตใจ (Level of mind) ภาพเปรยบเทยบเกยวกบจตใจตามทฤษฎจตวเคราะหท รจกกนดเปนภาพภเขาน าแขง (Iceberg) (ศกรใจ เจรญสข, 2557) ซงฟรอยดเปรยบเทยบจตของคนเปนเหมอนกอนน าแขงทลอยอยในน า แบงออกเปน 3 ระดบ ดงน

1) ระดบจตส านก (Conscious level) เปนระดบของจตใจทมนษยรสกตว และตระหนกในตนเอง มพฤตกรรมและการแสดงออกทตนรบร พฤตกรรมทแสดงออกอยภายใตการควบคมดวยสตปญญา ความร และการพจารณาใหเหมาะสมกบสงทถกตองและสงคมยอมรบ

2) ระดบจตใตส านก (Subconscious/Preconscious level) เปนระดบของจตใจทอยในระดบกงรบร และไมรบร อยในระดบลกลงกวาจตส านก ตองใชเวลาและเหตการณชวยกระตนใหเกดการระลกได จตใจในสวนนจะชวยขจดขอมลทไมจ าเปนออกไปจากความรสกของบคคลและเกบไวแตสวนทมความหมายตอตนเอง จตใจในสวนนด าเนนการอยตลอดเวลาในชวต

3) ระดบจตไรส านก (Unconscious level) เปนระดบของจตใจทอยในสวนลกไมสามารถจะนกไดในระดบจตส านกธรรมดา บคคลมกจะเกบประสบการณทไมดและเลวรายใน



ชวตทผานมาของตนไวในจตไรส านกโดยไมรตว และจะแสดงออกในบางโอกาสซงเจาตวไมไดควบคมและไมรสกตว

4.2.1.2 โครงสรางของจตใจ (Structure of mind)

ฟรอยด แบงโครงสรางของจตใจออกเปน 3 ระบบ ดงน 1) Id เปนแรงผลกดนของจตใจทตดตวทกคนมาแตก าเนด เปนแรงขบตาม

สญชาตญาณ เปนการแสวงหาความสขโดยยดความพงพอใจเปนหลก (Pleasure principles) ฟรอยดเรยกกระบวนการท างานของจตใจสวนนวา “กระบวนการคดแบบปฐมภม” (Primary thinking process) ซงไมไดกลนกรองหรอขดเกลาใหเหมาะสม เปนความตองการเบองตนและกระท าเพอสนองความตองการของตนเองเทานน

2) Ego เปนสวนของจตใจทด าเนนการโดยอาศยเหตและผล เพอตอบสนองสงทตนปรารถนา ตามหลกแหงความเปนจรง (Reality principle) การท างานของจตใจสวนนอยในระดบจตส านก มการพจารณากลนกรองเพอตอบสนองความตองการตามแรงขบของ Id ใหอยในขอบเขตของความเหมาะสม เรยกกระบวนการคดในลกษณะนวาเปน “กระบวนการคดแบบทตยภม” (Secondary thinking process)

3) Superego เ ป น ส วน ข อ ง จ ต ใ จ ท ท า ห น าท เ ก ย วก บ ม โ น ธร ร ม (Conscience) คอ ความรสกผดชอบชวดทมอยในจตใจของบคคล เกดจากการอบรมสงสอนของบดามารดาหรอผเลยงด

4.2.1.3 สญชาตญาณ (Instinct)

ฟรอยดเชอวาแรงผลกดนทางดานบคลกภาพมาจากพลงงาน 2 ประเภท คอ พลงงานทางรางกาย (Physiological energy) และพลงงานทางจต (Psychic energy) ซงพลงงานทางจตอยภายใตจตไรส านก และเปนตวก าหนดพฤตกรรมในคน ตวเชอมระหวางพลงงานทางกายและพลงงานทางจต ไดแก สญชาตญาณ ซงแบงเปน 2 ประเภท ดงน

1) สญชาตญาณทางเพศ (Sexual of life instinct: Libido) ท าหนาทผลกดนใหมนษยแสวงหาความพอใจตามทตนเองตองการ สวนทส าคญทสด คอ แรงขบทางเพศ ซงมมาตงแตแรกเกด ในรางกายมอวยวะตางๆ ทไวตอการสมผสซงจะท าใหเกดความสข ความพงพอใจ ไดแก บรเวณปาก ทวารหนก และอวยวะเพศ

2) สญชาตญาณแหงความกาวราว (Aggressive of instinct: Mortido) ท าหนาทผลกดนใหมนษยแขงขนกน ชงดชงเดนกน เอาชนะกน มลกษณะพลงงานในทางท าลาย

4.2.1.4 กลไกการปองกนทางจต (Defense mechanism)

กลไกการปองกนทางจต เปนกระบวนการทเกดขนในระดบจตไรส านก ทบคคลใชเพอลดความวตกกงวลเมอเผชญปญหาหรอขจดความไมสบายใจ ความทกขใจ อนมสาเหตมาจากความกลว ความวตกกงวล ความคบของใจ หรอความขดแยงทตนแกไขไมได หากบคคลใชกลไกทางจตทไมเหมาะสมจนตดเปนนสย จะมแนวโนมเกดปญหาทางสขภาพจตได กลไกทางจตทพบบอย (ศกรใจ เจรญสข, 2557; Videbeck, 2014) มดงน



1) การชดเชย (Compensation) เปนการกระท าเพอลบลางจดบกพรอง จดออน หรอปมดอยของตน โดยการสรางจดเดนทางอน ตวอยางเชน คนทเรยนไมเกงหนไปเอาดทางดานดนตร

2) การเปลยนแปลงความรสกเปนพฤตกรรม (Conversion) เปนการเปลยนความขดแยงในจตใจเกดเปนอาการทางกาย ตวอยางเชน เดนไมไดเพราะขาออนแรงหลงจากถกบงคบใหแตงงาน

3) การปฏเสธ (Denial) เปนการปฏเสธทจะยอมรบบางสงบางอยางซงเปนความจรงโดยการเพกเฉย เพราะการยอมรบความจรงท าใหรสกไมสบายใจ ตวอยางเชน ไมยอมรบผลการตรวจจากแพทยวาเปนมะเรงจงไปพบแพทยทอนเพอใหตรวจรกษาใหม

4) การแทนท (Displacement) เปนการถายเทอารมณทมตอบคคลหนงไปยงบคคลอนหรอวตถสงของอน โดยทบคคลหรอวตถสงของนนไมไดเปนตวกระตนอารมณแตอยางใด ตวอยางเชน หลงจากถกมารดาดรสกโกรธมากจงหนไปขวางแจกนของมารดาแตกกระจาย

5) การโทษตวเอง ( Introjection) เปนการต าหน กลาวโทษตนเอง ตวอยางเชน เพราะตนเองดแลนองไมดจงท าใหนองถกรถชน

6) การโทษผอน (Projection) เปนการโยนอารมณ ความรสกทรบไมไดของคนเราภายในจตไรส านกไปยงอกคนหนงหรอเปนการโยนความผดใหผอน ตวอยางเชน นกเรยนสอบตกบอกวาครสอนไมด

7) การแยกตว (Isolation) เปนการไมตอบสนองตอการกระท าทน าความคบของใจมาให จะแยกตวออกจากสภาพการณนน ตวอยางเชน เดกคดวาพอแมไมรกจงขงตวอยในหองคนเดยว

8) การถดถอย (Regression) เปนการแสดงออกโดยการมพฤตกรรมกลบไปสในระดบพฒนาการของจตใจและอารมณในระดบตนๆ เกดขนเมอประสบภาวะความไมมนคงทางจตใจ ตวอยางเชน เดกทแมมนองใหมกลบมามพฤตกรรมปสสาวะรดทนอน

9) การเกบกด (Repression) เปนการเกบกดอารมณ ความรสกนกคด จากระดบจตส านกไปสระดบจตไรส านก เพอใหลมเหตการณทท าใหไมสบายใจ ตวอยางเชน เคยถกนาชายขมขนในวยเดกแลวจ าไมไดวาท าไมตนเองจงเกลยดนาชาย

10) การเกบกด (ระดบจตส านก) (Suppression) เปนการลมบางส งบางอยางโดยเจตนา มลกษณะคลายกบ Repression แตเปนกระบวนการขจดความรสกดงกลาวออกไปจากความคด และเกดขนโดยผกระท ามความรตวและตงใจ ในขณะท Repression นนไมรตว ตวอยางเชน ผปวยบอกพยาบาลวายงไมพรอมทจะพดเรองการทะเลาะกบสาม

11) การลบลางความรสกผด (Undoing) เปนการกระท าในสงทดเพอลบลางความรสกผดทเกดจากการกระท าของตนเอง ตวอยางเชน ผดนดกบเพอนจงพาเพอนไปเลยงขาว

12) การอางเหตผล (Rationalization) เปนการหาเหตผลทสงคมยอมรบมาอธบายพฤตกรรมตางๆ ของตน เปนการหาเหตผลเขาขางตวเองหรอเปนการแกตว

12.1) แบบองนเปรยว (Sour grape) เปนการใหเหตผลวาสงทตนเองตองการแลวไมไดนนเปนสงไมด ตวอยางเชน อยากเรยนแพทยแตสอบไมตดเลยบอกวาอาชพแพทยไมดเรยนแลวเครยด



12.2) แบบมะนาวหวาน (Sweet lemon) เปนการหาเหตผลมาสนบสนนเมอตนเองตองการสงใดแลวไมสามารถหามาได โดยบอกวาสงทตนเองประสบหรอการกระท าของตนเปนสงทดทสดแลว ตวอยางเชน มบานหลงเลก บอกวาดเพราะดแลท าความสะอาดงาย

13) การหาทางทดแทน (Sublimation) เปนการปรบเปลยนความรสกหรอแรงผลกดนทไมด ทสงคมไมยอมรบ ไปเปนวธการทสงคมยอมรบ ซงเปนการลดความกดดนทางจตใจไปในทางสรางสรรค ตวอยางเชน คนกาวราวผนตวเองไปเปนนกมวย

14) การกระท าตรงขามกบความรสก (Reaction formation) เปนการทบคคลมพฤตกรรมการแสดงออกตรงขามกบความคดความรสกทแทจรงของตน ตวอยางเชน บอกเพอนรวมงานวาหวหนาเปนคนดทงทในใจเกลยดหวหนามาก

15) การเลยนแบบ ( Identification) เปนการรบเอาความคด ทศนคต คานยม ลกษณะประจ าตวของบคคลส าคญในชวตหรอบคคลทนยมชมชอบมาเกบและจดจ าไวจนกลายเปนสวนหนงของบคลกภาพของตนเอง ตวอยางเชน เดกบอกพยาบาลวา “โตขนจะเปนพยาบาลเหมอนพ” หรอ การเลยนแบบคร การเลยนแบบดารา เปนตน

4.2.1.5 พฒนาการทางบคลกภาพ (Psychosexual development)

ฟรอยด แบงพฒนาการทางบคลกภาพของบคคลออกเปน 5 ระยะ (Halter & Carson, 2010 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557) ดงน 1) ระยะปาก (Oral stage) อาย 0-1 ป เปนชวงทเดกจะมความสขอยกบการใชปากในการดดไมวาจะเปนการดดนมมารดา ดดนว การกด การเคยว หรอน าสงตางๆ เขาปาก หากมารดาเลยงดโดยใหความรกความอบอนอยางเหมาะสม เดกกจะไววางใจมารดาและโลกภายนอกตอไปในอนาคต แตถาหากมารดาไมตอบสนองตอเดกเวลาทเดกตองการ เชน หว หรอขบถาย เดกจะมการตดอยทขนพฒนาการน โดยจะเปนคนทพงพาผอน ตองการทจะไดรบความสนใจจากผอนอยตลอดเวลา หากมการหยดชะงกของพฒนาการระยะปาก (Oral fixation) จะเกยวของกบพฤตกรรม เชน พดมาก ชางนนทา กาวราว กนจบจบ สบบหร ถยน าลาย เคยวหมากฝรง และกดเลบ เปนตน 2) ระยะทวารหนก (Anal stage) อาย 1-3 ป เดกเรมเรยนรถงแรงกดดนทตองการจะขบถายและเรมมความสามารถทจะควบคมการขบถายได หากบดามารดามการฝกการขบถายของเดกไดอยางเหมาะสม ไมเขมงวดเกนไป จะท าใหเดกโตขนเปนคนทมความภาคภมใจในตนเอง แตถาหากบดามารดาเขมงวดในการฝกการขบถายมาก จะท าใหเดกโตขนเปนคนเจาระเบยบ รกความสะอาดมากเกนไป ย าคดย าท า หากมการหยดชะงกของพฒนาการระยะทวารหนก (Anal fixation) จะเกยวของกบพฤตกรรม เชน เจาระเบยบ ตรงตอเวลา ขาดความยดหยน วตกกงวล กลวความผดพลาด จนอาจกลายเปนโรคย าคดย าท าหรอกลายเปนคนไรระเบยบในชวต เปนตน 3) ระยะพฒนาการทางเพศ (Phallic stage) อาย 3-6 ป ในชวงนเดกจะใหความสนใจทางดานเพศมาก และเปนระยะส าคญทเกดปม Oedipal complex ในเดกผชาย และ Electra complex ในเดกผหญง โดยเดกจะสนใจบดามารดาเพศตรงขาม เกดการเลยนแบบทางเพศจากบดาหรอมารดา เดกชายรสกผกพนกบมารดาจงพรอมเลยนแบบอยางบดา เดกหญงรสกผกพนกบบดาจงพรอมเลยนแบบอยางมารดา เดกทตดอยทระยะนจะมจนตนาการเกยวกบการรกบดามารดาเพศตรงกนขามและเปนปรปกษกบบดามารดาเพศเดยวกน มการแขงขนกบบดามารดาเพศเดยวกนเพอแยงความสนใจจากบดามารดาเพศตรงขาม ท าใหไมสามารถเลยนแบบคานยม มโนธรรมได



กลายเปนคนไมมคณธรรมจรยธรรม มพฤตกรรมตอตานสงคม หากมการหยดชะงกของระยะพฒนาการทางเพศ (Phallic fixation) อาจท าใหมการแสดงออกทางพฤตกรรมทางเพศทไมเหมาะสม หรอมความผดปกตในการสรางอตลกษณทางเพศ เปนตน 4) ระยะแฝง (Latency stage) อาย 6-12 ป เปนชวงทเดกจะพฒนาความสามารถในการสรางความสมพนธกบผอนทเปนเพอนเพศเดยวกน ถาหากในระยะนเดกถกบงคบใหอยในระเบยบกฎเกณฑจากครอบครวหรอจากโรงเรยนทเขมงวดมากเกนไปจะท าใหเกดพฤตกรรมย าคดย าท า เครงครดเกนไป และไมยดหยนได หากมการหยดชะงกของพฒนาการระยะน จะเกยวของกบการพฒนาทกษะทางสงคมและเกดปมดอย 5) ระยะวยเจรญพนธ (Genital stage) อาย 12 ปขนไป เปนระยะทมการเปลยนแปลงทางสรรวทยาทางดานเพศ ระดบฮอรโมนทสงขนท าใหแรงขบทางเพศกลบมาสงขนอก มการพฒนาความสมพนธกบเพอนตางเพศ ระยะวยรนนเปนระยะทเดกเรมตองการความเปนอสระ ตองการเปนตวของตวเอง และมการปรบเปลยนตนเองใหเปนทยอมรบจากสงคม หากมการหยดชะงกของพฒนาการระยะน จะเกยวของกบการไมสามารถสรางสมพนธภาพทลกซงทพอใจกบผอนได

การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช พยาบาลสามารถน าแนวคดทฤษฎจตวเคราะหของฟรอยดมาใชในการพยาบาล โดยท าความเขาใจเกยวกบพฤตกรรมของมนษยวามความหมาย มเปาประสงค ท าความเขาใจเกยวกบระดบจตส านก จตใตส านก และจตไรส านก ซงจะชวยอธบายถงกลไกของพฤตกรรมมนษย ความเขาใจในเรองดงกลาวจะชวยใหพยาบาลสามารถแยกแยะสาเหตของปญหาทางจตของผปวยได การวเคราะหเกยวกบกลไกการปองกนทางจตทไมเหมาะสมของผปวยจตเวช จะเปนแนวทางในการชวยใหผปวยไดใชกลไกการปองกนทางจตทเหมาะสมตอไป นอกจากนความเขาใจพฒนาการในแตละชวงวยยงเปนประโยชนส าหรบพยาบาลในการสงเสรมสขภาพจตและปองกนการเกดปญหาทางจตโดยการใหสขภาพจตศกษาแกบดามารดาเกยวกบการอบรมเลยงดและสงเสรมพฒนาการของบตร

4.2.2 ทฤษฎจตสงคม (Psychosocial Theory)

ทฤษฎจตสงคม รเรมโดย อรค เอช อรคสน (Erik H. Erikson: 1902-1982) อรคสนไดอธบายถงพฒนาการทางจตใจโดยยอมรบพฒนาการทางจตใจตามทฤษฎจตวเคราะห แตเนนความส าคญของปจจยดานสงคมวฒนธรรมและปฏสมพนธกบบคคลอนตอพฒนาการทางจตใจ โดยเชอวาบคลกภาพเปนผลมาจากความส าเรจหรอความลมเหลวในการแกไขขอขดแยงเกยวกบการตอบสนองความตองการขนพนฐานในแตละชวงชวตของบคคล โดยแบงพฒนาการของบคลกภาพ เปน 8 ขนตอน ดงน

1) ความไววางใจหรอไมไววางใจ (Trust vs Mistrust) อาย 0-18 เดอน การเลยงดทมารดาสามารถตอบสนองความตองการทางรางกาย เชน การใหนมและอาหารในเวลาทเดกรสกหว และสามารถตอบสนองความตองการทางจตใจดวยความรกความอบอนอยางสม าเสมอ ท าใหเดกเกดความไววางใจและสามารถแกไข Internal crisis ในระยะแรกนได และเดกจะมการพฒนา Basic trust คอ ความรสกไววางใจผอนและเชอมนในตนเอง รวมทงสามารถพงพาผอนอยางเหมาะสม อนเปนพนฐานของพฒนาการทางจตใจและบคลกภาพในระยะตอไป



2) ความเปนตวของตวเองหรอความละอายและสงสยไม แนใจ (Autonomy vs Shame and Doubt) อาย 18 เดอน-3 ป เปนระยะทเดกสามารถควบคมการเคลอนไหวตางๆ รวมทงการขบถายไดดและเรมตองการความเปนตวของตวเอง (Autonomy) แตในขณะเดยวกนบดามารดาเรมตองการฝกหรอควบคมพฤตกรรมบางอยาง การควบคมอยางเขมงวดหรอเรวเกนไปจะเกดผลเสยตอการพฒนา Internal control ของเดกเอง หรอการทบดามารดาไมสามารถชวยควบคมใหเดกควบคมตนเองได จะมผลเสยตอการพฒนาความเปนตวของตวเองของเดก การควบคมอยางเหมาะสมชวยใหเดกพฒนาความเปนตวของตวเองไดโดยไมเกดความละอายหรอไมแนใจในตนเอง (Shame and Doubt)

3) ความคดรเรมหรอความรสกผด (Initiative vs Guilt) อาย 3-6 ป เปนระยะทเดกมพฒนาการดานกลามเนอ ภาษา ความคดและปญญา มความอยากรอยากเหนและมความคดรเรมในเรองตางๆ หากบดามารดาสนบสนนโดยควบคมใหอยในระดบทเหมาะสม เดกจะสามารถแกไข Internal crisis นได และมความคดรเรมในทางทเหมาะสม ( Initiative) มความรบผดชอบ สามารถควบคมตนเองและมมโนธรรม สวนเดกทพอแมคอยปกปอง หามปราม หรอควบคมมากเกนไปจะมมโนธรรมทเขมงวดมากจนเกดความรสกผด (Guilt) ในเรองตางๆ ไดงาย

4) ความขยนหมนเพยรหรอความรสกมปมดอย ( Industry vs Inferiority) อาย 6-12 ป เปนวยทเดกเขาสสงคมนอกครอบครว ทงกบเพอน ครทโรงเรยน และบคคลอนในสงคมมากขน มความสนใจและความสขในการเรยนรและฝกทกษะดานตางๆ หากบดามารดาและครสนบสนน กระตนใหเดกรจกท ากจกรรมตางๆ ไดดวยตนเอง โดยยอมรบและใหอภยเมอเดกผดพลาด เดกจะมการพฒนาความวรยะอตสาหะ (Industry) รสกวาตนเองมความสามารถและนบถอตนเอง (Self-esteem) สวนเดกทไดรบการดแลในทางตรงขามจะมความรสกมปมดอย (Inferiority) รสกวาตนเองไมมความสามารถและไมมคณคา

5) การรเอกลกษณของตนเองหรอสบสนในบทบาท ( Identity vs Role Confusion) อาย 12-20 ป เปนระยะทมการเปลยนแปลงทงทางดานรางกาย จตใจ และสงคมเปนอยางมาก ทส าคญในระยะน คอ การพฒนาอตลกษณ (Identity) ทสอดคลองกบคานยมของสงคม ประสบการณจากพฒนาการ ประสบการณกบกลมเพอน ครอาจารย บดามารดา และบคคลทวไป การมบคคลทยดเปนแบบอยางจะชวยใหวยรนแกไข Identity crisis และมการพฒนาอตลกษณ (Identity) ทมนคงได หากพฒนาการในระยะนลมเหลว จะเกดความสบสนในบทบาทและความส าคญของตนเองในสงคม (Role confusion) ขาดความเปนตวของตวเอง ขาดความรบผดชอบตอตนเองและสงคม และอาจมพฤตกรรมเบยงเบนทางเพศหรอเกเรอนธพาล

6) ความผกพนใกลชดหรอการแยกตว ( Intimacy vs Isolation) อาย 20-40 ป เปนระยะทบคคลมการพฒนาอตลกษณทมนคงและพรอมส าหรบการท างานและการมความรกอยางมความสข มความตองการความสมพนธทสนทสนมกบบคคลอน ( Intimacy) โดยรจกการประนประนอม เสยสละความสขสวนตวบางอยาง การไววางใจซงกนและกน และสามารถมความสขทางเพศกบคครองได หากพฒนาการในระยะนลมเหลว บคคลจะแยกตวจากสงคม (Isolation) ไมสามารถยอมรบความแตกตางและไมสามารถสรางสมพนธกบบคคลอนได หมกมนแตเรองของตนเอง

7) การคดถงสวนรวมหรอการค านงถงแตตนเอง (Generativity vs Stagnation) อาย 40-60 ป เปนระยะทบคคลตองการท าประโยชนตอสงคมและคนรนตอไป ดวยการชแนะ สงสอน ถายทอดความรและประสบการณอยางมความเอออาทร หากพฒนาการในระยะนลมเหลวบคคลจะ



เกดความรสกเหนอยลา (Stagnation) กลายเปนคนทท าอะไรตามใจตวเองและยดความพอใจของตนเองเปนหลก

8) ความรสกมนคงสมบรณหรอความสนหวง (Integrity VS Despair) อาย 60 ปขนไป บคคลทสามารถแกไข Internal crisis ในพฒนาการทกระยะทผานมาไดอยางสมบรณจะเขาใจความหมายและคณคาของตนเอง ยอมรบและรสกพงพอใจชวตทกดานของตนเอง (Integrity) สามารถละวางความยดมนถอมนในเรองตางๆ สามารถเผชญสงคกคาม รวมทงความตายไดอยางมนคง บคคลทไมสามารถพฒนา Ego integrity ได จะรสกสนหวง (Despair) เนองจากผดหวงกบชวตทผานมาโดยไมมโอกาสแกไขแลวและมชวตอยตอไปอยางไรคณคา

ในแตละขนพฒนาการของอรคสน บคคลจะตองพบกบปญหาความขดแยงเฉพาะซงตองไดรบการแกไขกอนทจะพฒนาสขนตอๆ ไป ถาบคคลสามารถแกปญหาความขดแยงไดส าเรจกจะเกดความรสกทดเหลออยกอนทจะกาวสพฒนาการขนตอไป แตถาไมสามารถแกปญหาความขดแยงไดบคคลกจะมบคลกภาพทออนแอ ถาประสบความลมเหลวในการแกปญหาความขดแยงจะสงผลท าใหเกดภาวะจตผดปกตทสงผลตอการพฒนาในแตละชวงชวตของบคคล การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช ทฤษฎจตสงคมของอรคสนเปนทฤษฎทครอบคลมวงจรชวตของมนษย โดยเกยวของกบโครงสรางจตใจและสงคม ซงมผลตอพฒนาการ ท าใหงายตอการวเคราะหและเขาใจพฤตกรรมของบคคล โดยท าความเขาใจเกยวกบพฒนาการของบคลกภาพของบคคลในแตละชวงวย ใหความรแกบดามารดาหรอผ เลยงดในการตอบสนองความตองการทางสงคมใหแกบคคลอยางเหมาะสม นอกจากนพยาบาลสามารถน ามาใชในการปองกนระยะท 1 การปองกนระยะท 2 และการปองกนระยะท 3 ไดอกดวย

4.2.3 ทฤษฎมนษยนยม (Humanistic Theory)

ทฤษฎมนษยนยมนมความเชอวามนษยทกคนมความสามารถ มศกยภาพทจะพฒนาตนเองไปในทางทด มความรกตนเอง มการเจรญเตบโต มความตองการพนฐานทตองการการตอบสนอง มความรบผดชอบและเขาใจตนเองอยางแทจรง มนษยจะควบคมตนเองและตดสนใจไดดวยตนเอง ทฤษฎทส าคญในกลมน มดงน

4.2.3.1 ทฤษฎความตองการของมาสโลว (Maslow’s Hierarchy of Needs)

นกทฤษฎทส าคญ คอ อบราฮม มาสโลว (Abraham Maslow: 1908-1970) ไดรบการยกยองวาเปนบดาแหงจตวทยากลมมนษยนยม (Halter, 2014) มาสโลวพฒนาทฤษฎบคลกภาพและแรงจงใจตามล าดบขนความตองการของมนษย โดยแบงความตองการของมนษยออกเปน 6 ขน ดงน

1) ความตองการดานรางกาย (Physiological needs) เปนความตองการขนพนฐานของมนษย เชน อาหาร น า อากาศ การนอนหลบพกผอน การขบถาย เปนตน ถาความตองการขนนไดรบการตอบสนอง มนษยกจะแสวงหาความตองการในขนท 2 แตถาประสบความลมเหลวกจะไมไดรบการกระตนใหเกดความตองการในระดบทสงขน



2) ความตองการความปลอดภย (Safety needs) เมอมนษยไดรบการตอบสนองความตองการขนแรกแลว มนษยกจะพฒนาไปสความตองการความปลอดภย การคมครอง จากความกลวและความวตกกงวล

3) ความตองการความรกและเปนเจาของ (Belonging and love needs) เมอมนษยรสกวาตนเองปลอดภยกจะตองการความรกและความเปนเจาของเพอขจดความรสกโดดเดยว โดยมาสโลวใหความส าคญกบการมครอบครว มบาน และการเปนสวนหนงของกลม

4) ความตองการความภาคภมใจ (Esteem needs) เมอมนษยไดรบการตอบสนองเรองความรกความเปนเจาของแลว มนษยกจะตองการการยอมรบยกยองในสงคม ซงจะท าใหเกดความรสกมนคง ความภาคภมใจ ตระหนกถงความมคณคาในตนเอง หากไมไดรบการตอบสนองความตองการนจะเกดเปนปมดอยและมความรสกไรคา

5) ความตองการเปนตนเองอยางแทจรง (Self-actualization) เปนความตองการทจะเปนในทกๆ อยางทเขาจะสามารถเปนได เปนความตองการของบคคลในการทจะเลอกเสนทางทจะเตมเตมชวต และสรางความผาสกภายในจตใจ

6) ความตองการตนรในตนเอง (Self-transcendence) เปนความตองการการตนรทางจตวญญาณ บคคลทมความตนรในตนเองจะมประสบการณในลกษณะสงสดคนสสามญ มความเปนธรรมชาต อยกบสภาวะทเปนอยในปจจบน (Being) มองโลกอยางเปนองครวมมากกวาองครวมของภาวะสขภาพ (Maslow, 1969 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557)

มาสโลว อธบายวา พฤตกรรมเปนผลมาจากแรงจงใจของบคคลทจะไดรบการตอบสนองความตองการพนฐานตามล าดบขน เมอบคคลไมไดรบการสนองตอบตามความตองการพนฐานทเหมาะสม ยอมกอใหเกดการเสยสมดลของจตใจขน หากปรบตวไมไดจะท าใหเกดปญหาสขภาพจตตามมา

4.2.3.2 ทฤษฎการเนนผใชบรการเปนศนยกลางของโรเจอรส (Client-Centered Theory) นกทฤษฎทส าคญ คอ คารล โรเจอรส (Carl Rogers: 1902-1987) โดยมงเนนศนยกลางของการชวยเหลออยทตวผปวยเปนส าคญ เขาเชอวามนษยจะใชความสามารถของตนเองทมอยในขณะนนปรบเปลยนตนเองจากภาวะทสขภาพจตไมดไปสภาวะสขภาพจตด บคคลมความผดปกตทางพฤตกรรม เนองจากการมอตมโนทศน (Self-concept) ไมเหมาะสม การบ าบดโดยเนนผใชบรการเปนศนยกลาง (Client-Centered-Therapy) มงเนนทความสามารถของผใชบรการทมอยในการปรบปรงเปลยนแปลงตนเอง การบ าบดโดยผใชบรการเปนศนยกลางใชหลกการพนฐาน 3 ประการ ดงน

1) ความสอดคลองกลมกลน (Congruence) มนษยจะมการพฒนาไปสความเปนตนเองอยางแทจรงไดตองอยในสภาวะของความสอดคลองกลมกลน ซงตองอาศยความจรงใจ (Genuine) และความเปนจรง (Authentic) ผบ าบดตองแสดงความจรงใจตอผใชบรการโดยการเปดโอกาสใหเขาไดมประสบการณตามความเปนจรงของเขา



2) การยอมรบทางบวกโดยปราศจากเงอนไข (Unconditional Positive Regard) บคคลจะเตบโตและมความเปนมนษยทสมบรณตองมคณคาอยางทเขาเปน ผบ าบดตองยอมรบในตวผใชบรการอยางทเขาเปนอย

3) ความเขาใจในความรสก (Empathy) เปนความสามารถในการเขาใจความรสกของผใชบรการ เขาใจในสงทออนไหวไดถกตอง เขาใจประสบการณและความรสกในปจจบน (Here and now)

4.2.3.3 ทฤษฎอตถภาวะนยม (Existentialist)

ทฤษฎอตถภาวะนยม กลาวถงมนษยในแงของความเปนเอกตถบคคล และปญหาเกยวกบการคงอยของแตละบคคล มนษยเปนผมส านกในตนเองตลอดเวลา แมกระทงวาระสดทายททกคนตองประสบ คอ ความตาย ทฤษฎนไมเชอและไมยอมรบวาบคคลเปนผลถายทอดทางพนธกรรมหรอสงแวดลอม แตมความเชอวามนษยเปนผก าหนดโชคชะตาของตนเอง นนคอมนษยมอสระทจะเลอกทางเดนชวตและมความรบผดชอบตอชวตของตนเอง ความเชอของทฤษฎ สรปไดดงน

1) มนษยมอสระทจะพฒนาศกยภาพของตนใหถงขดสงสด 2) การตระหนกตอความจรงของชวตจะเปนการเพมและสงเสรมศกยภาพ

ส าหรบการเปลยนแปลง 3) มนษยเปนผแกไขปญหาของตน เปนผก าหนดวาจะกระท าหรอไมกระท า

สงใด

หากมนษยรบรวาตนขาดเสรภาพในการทจะกระท าหรอแสดงพฤตกรรมหรอรบรวาการกระท าของตนเองอยบนความคาดหวงของผอนแลว ยอมสงผลใหจตใจเสยสมดลได นอกจากนนกทฤษฎกลมนยงเชอวาบคคลทขาดความตระหนกในตนเองนน จะรสกเปลาเปลยว ขาดก าลงใจและเศรา อนจะสงผลใหบคคลละเลยโอกาสทจะสรางสมพนธภาพกบบคคลอนได

การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช พยาบาลสามารถน าแนวคดทฤษฎมนษยนยมมาใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวชโดยการท าความเขาใจกบมนษยซงเปนสงมชวตทมลกษณะเฉพาะตน มศกยภาพในการพฒนาตนเอง พยาบาลทมความเขาใจในผใชบรการ ยอมรบความเปนบคคลของผใชบรการโดยไมมเงอนไข ไมต าหน จะสามารถรบรปญหาและความตองการของผใชบรการไดอยางถกตองตามความเปนจรง และสามารถใหบรการพยาบาลไดสอดคลองกบปญหาและความตองการนน เนนทศกยภาพของผใชบรการ เปดโอกาสใหผใชบรการตดสนใจเลอกวธการแกไขปญหาของตนเอง โดยพยาบาลเปนผใหขอมลทถกตอง คอยสนบสนน และใหก าลงใจ (ศกรใจ เจรญสข, 2557) นอกจากนพยาบาลยงสามารถน าแนวคดทฤษฎมนษยนยมมาใชในบทบาทของพยาบาลสขภาพจตและจตเวชทง 4 มต ไดแก การสงเสรมสขภาพ การปองกนการเกดปญหาทางจต การบ าบดทางจต และการฟนฟสภาพจต ตามบรบทของผใชบรการ เชน ในกลมผใชบรการทยงไมเกดการเจบปวย พยาบาลน าความเขาใจมนษย ล าดบขนความตองการของมนษย ความเชอในศกยภาพของมนษย และการยอมรบโดยไมมเงอนไขมาใชในการสงเสรมสขภาพจต และปองกนการเกดปญหาทางจตทงในระดบบคคล ครอบครว และชมชน ส าหรบกลมผใชบรการทมปญหาทางจตพยาบาลสามารถน าหลกการบ าบดโดยเนนผใชบรการเปน



ศนยกลาง มาใชในการบ าบดและฟนฟสขภาพจตแกบคคลและครอบครวได โดยการสรางสมพนธภาพกบผใชบรการดวยความจรงใจ (Genuine) เขาใจในความรสกของผใชบรการ (Empathy) และยอมรบผใชบรการอยางไมมเงอนไข (Unconditional positive regard)

4.2.4 ทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคล (Interpersonal Theory) ทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคล รเรมโดย แฮร สแตค ซลลแวน (Harry Stack Sullivan: 1892-1949) จตแพทยชาวอเมรกน โดยเรมตนมาจากแนวคดของฟรอยด แตซลลแวนมความคบของใจเกยวกบการจดการในสงทมองเหนและกระบวนการทางจตใจภายในตวบคคล จงไดหนมาสนใจเกยวกบกระบวนการระหวางบคคล ( Interpersonal process) โดยใหนยามของค าวาบคลกภาพวาเปนพฤตกรรมทสามารถสงเกตเหนไดในการมสมพนธภาพระหวางบคคล ( Halter, 2014) ซลลแวนมความเชอวาปฏสมพนธระหวางบคคลมความส าคญกวาสงทอยภายในจตใจ บคคลทมสขภาพด จะสามารถด ารงชวตอยไดดวยการมสมพนธภาพกบผอนในสงคมไดอยางมประสทธภาพ และความเจบปวยทางจตเกดจากการขาดทกษะในการสรางสมพนธภาพระหวางบคคล (McGuinness, 2001 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557)

4.2.4.1 แนวคดหลกของทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคล ทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคล มเปาหมายเพอตอบสนองความตองการของบคคลผานการมสมพนธภาพ และเปนการลดความวตกกงวล โดยซลลแวนกลาววาความรสกวตกกงวลเปนความรสกเจบปวดจากความรสกทไมไดรบความมนคง ปลอดภย และความพงพอใจทางสรรวทยา (Halter, 2014) ซงแสดงออกได 3 ลกษณะ ดงน

1) ความวตกกงวลทเรมมาจากสมพนธภาพระหวางบคคล เกดจากความวตกกงวลของมารดาถายทอดไปสบตร

2) ความวตกกงวลสามารถอธบายและสงเกตได บคคลทอยในภาวะวตกกงวล สามารถบอกไดวาเขารสกอยางไรและแสดงออกทางพฤตกรรมอยางไร

3) บคคลพยายามทจะดนรนเพอขจดความวตกกงวลและเพมความมนคงใหกบตนเอง ตวอยางเชน เดกพยายามเรยนรเพอหลกเลยงความวตกกงวลทเกดจากการถกลงโทษ และแสวงหาความมนคงโดยการยนยอมกระท าตามความปรารถนาของบดามารดา

4.2.4.2 ลกษณะของทฤษฎ

ทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคลของซลลแวนมความเชอวาบคคลถกกระตนเพอไปสเปาหมาย 2 ประการ คอ

1) เปาหมายเพอไปสความพงพอใจ (Satisfaction) ซงเนนความตองการทางสรรวทยา เชน ความหว การนอนหลบพกผอน และความตองการทางเพศ

2) เปาหมายเพอไปสความมนคง (Security) เปนความตองการเพอความเปนอยอยางมความสข ตองการการยอมรบในสงคม ซงเกดจากการมสมพนธภาพระหวางบคคล ความตองการทง 2 ดานน มความสมพนธกน ถาบคคลไดรบการตอบสนองอยางเพยงพอทง 2 ดาน บคคลกจะไมเกดความวตกกงวล เปนการสงเสรมความมนคงของตนเองซงในทสดจะหลอหลอมเปนระบบแหงตน (Self-System)



4.2.4.3 ระบบแหงตน (Self-System) ระบบแหงตนตามแนวคดของ ซลลแวน คอ ภาพของบคคลทมตอตนเองซงสรางขนภายในขวบปแรก เปนเครองมอทท าใหบคคลสามารถจดการและหลกเลยงจากความวตกกงวล รวมทงสรางความมนคงปลอดภยได โดยถกสรางมาจากประสบการณในวยเดกซงสะทอนใหเหนวธการทบคคลไดเรยนรในการตดตอกบบคคลอนทมนยส าคญ ระบบแหงตนพฒนาในกระบวนการของการคนหาความพงพอใจทางรางกาย ความตองการทางดานรางกาย และความปลอดภย ซงระบบแหงตนตามแนวคดของซลลแวน มดงน

1) ฉนด (Good me) เปนการมองภาพตนเองวาเปนคนด ซงเปนผลมาจากประสบการณทไดรบความพงพอใจ การยอมรบจากบคคลส าคญในชวต เชน ไดรบการดแลอยางอบอนและการยอมรบจากมารดาทแสดงความออนโยนใหความรกและมความใกลชดกบทารก

2) ฉนเลว (Bad me) เปนการมองภาพตนเองวาเปนคนไมด เปนคนเลว ซงเปนผลมาจากประสบการณทไมไดรบการยอมรบหรอการสนบสนนจากบคคลส าคญในชวต เชน มารดาปฏเสธการใหความรก ความอบอน ทอดทง หรอทาทตางๆ ทแสดงตอเดก มผลใหบคคลเกดความวตกกงวลและมปญหาสขภาพจตตามมาได

3) ไมใชฉน (Not me) เปนการปฏเสธตนเอง ซงเปนผลมาจากปฏกรยาตอบสนองตอความวตกกงวลสง เปนเพราะปฏสมพนธของมารดากบทารกนน เกดเปนครงเปนคราว เชน บางครงกหาม บางครงกกอดรด บางครงกไล ท าใหเดกเกดความกลวและความเครยดอยางรนแรง ท าใหบคคลปฏเสธพฤตกรรมของตนเองเนองจากไมไดรบการยอมรบจากสงคมหรอยอมรบการกระท าของตนเองไมไดดวยการใชกลไกการปองกนทางจต เชน เกบกด การโทษผอน การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช ทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคลของซลลแวน เปนรากฐานส าคญของการสรางสมพนธภาพทางการพยาบาล การบ าบดผปวยจงควรท าโดยใหความรและชวยใหผปวยเกดความเขาใจตนเองอยางลกซง โดยการมปฏสมพนธกบผปวยดวยการใหความเคารพนบถอผปวย ยอมรบอยางไมมเงอนไข และมความเหนอกเหนใจ (Empathy) พยาบาลจะตองพยายามท าความเขาใจปญหาสมพนธภาพของผปวย นอกจากนยงใชเปนแนวทางในการสรางสมพนธภาพระหวางบคคลของพยาบาลและผปวยเพอใหผปวยเกดการเรยนรใหมในการทจะมสมพนธภาพกบผอนไดอยางมประสทธภาพและเกดความไววางใจ นอกจากนการจดสงแวดลอมเพอการบ าบดทางจตในลกษณะบรรยากาศของการยอมรบจะเปนโอกาสในการฝกทกษะและพฒนาการสรางสมพนธภาพระหวางบคคล (Halter, 2014) 4.3 การใชทฤษฎพฤตกรรมนยมและทฤษฎปญญานยมในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช

4.3.1 ทฤษฎพฤตกรรมนยม (Behavioral Theory) ทฤษฎพฤตกรรมนยม เชอวาพฤตกรรมทกอยางเกดขนโดยการเรยนรและสามารถ

สงเกตได พฤตกรรมแตละชนดเปนผลรวมของการเรยนรทเปนอสระหลายอยาง และแรงเสรม (Reinforcement) ชวยท าใหพฤตกรรมเกดขนได ตวอยางทฤษฎกลมน มดงน



4.3.1.1 ทฤษฎการวางเงอนไขแบบคลาสสกของพาฟลอฟ (Pavlov’s Classical Conditioning Theory) อเวน พาฟลอฟ (Ivan Pavlov: 1849-1936) นกสรรวทยาชาวรสเซย เชอวาการเรยนรของสงมชวตเกดจากการวางเงอนไข (Conditioning) คอ การตอบสนองหรอการเรยนรทเกดขนนนๆ ตองมเงอนไขหรอมการสรางสถานการณใหเกดขน เชน สนขไดยนเสยงกระดงแลวน าลายไหล เปนตน โดยเสยงกระดงคอสงเราทตองการใหเกดการเรยนรจากการวางเงอนไข ซงเรยกวา “สงเราทวางเงอนไข” (Conditioned stimulus) และปฏกรยาการเกดน าลายไหลของสนข เรยกวา “การตอบสนองทถกวางเงอนไข” (Conditioned response) ซงเปนพฤตกรรมทแสดงถงการเรยนรจากการวางเงอนไข พาฟลอฟไดอธบายเรองราวการวางเงอนไขในแงของสงเรา (Stimulus-S) และการตอบสนอง (Response-R) วารางกายมการเชอมโยงสงเราบางอยางกบการตอบสนองบางอยางมาตงแตแรกเกด แลวพฒนาขนเรอยๆ เมอเตบโตขนตามธรรมชาต โดยสงเราทเกดขนตามธรรมชาต เรยกวา สงเราทไมไดวางเงอนไข (Unconditioned stimulus: UCS) หมายถง สงเราทมอยในธรรมชาต และเมอน ามาใชคกบสงเราทวางเงอนไขแลวท าใหเกดการเรยนรหรอตอบสนองจากการวางเงอนไขได และการตอบสนองทเกดขนตามธรรมชาต เรยกวา การตอบสนองทไมไดวางเงอนไข (Unconditioned response: UCR) หมายถง การตอบสนองตามธรรมชาตทไมตองมการบงคบ เชน การเคาะเอนทสะบาหวเขาแลวท าใหเกดการกระตกขนนน เปนปฏกรยาสะทอนโดยธรรมชาต (Reflex) จากการทดลองของพาฟลอฟ สามารถสรปเปนทฤษฎการเรยนรและกฎการเรยนรไดดงน

1) พฤตกรรมการตอบสนองของมนษยเกดจากการวางเงอนไขทตอบสนองตอความตองการทางธรรมชาต

2) พฤตกรรมการตอบสนองของมนษยสามารถเกดขนไดจากสงเราท วางเงอนไขกบสงเราตามธรรมชาต จะหยดลงเมอไมไดรบการตอบสนองตามธรรมชาต และจะกลบปรากฏขนไดอกโดยไมตองใชสงเราตามธรรมชาต

3) มนษยมแนวโนมทจะจ าแนกลกษณะของสงเราใหแตกตางกนและเลอกตอบสนองไดถกตอง

4.3.1.2 ทฤษฎการวางเงอนไขแบบคลาสสกของวตสน (Watson’s Classical

Conditioning Theory) จอหน บ วตสน (John B. Watson: 1878-1958) นกจตวทยาชาวอเมรกน ได

น าเอาทฤษฎของพาฟลอฟมาเปนหลกส าคญในการอธบายเรองการเรยนร ผลงานของวตสนไดรบความนยมแพรหลายจนไดรบการยกยองวาเปน “บดาของจตวทยาพฤตกรรมนยม” ทฤษฎของเขามลกษณะในการอธบายเรองการเกดอารมณจากการวางเงอนไข (Conditioned emotion)

วตสน ไดท าการทดลองโดยใหเดกคนหนงเลนกบหนขาว และขณะทเดกก าลงจะจบหนขาว กท าเสยงดงจนเดกตกใจรองไห หลงจากนนเดกจะกลวและรองไหเมอเหนหนขาว ตอมาทดลองใหน าหนขาวมาใหเดกด โดยมารดาจะกอดเดกไว จากนนเดกกจะคอยๆ หายกลวหนขาว

จากการทดลองดงกลาว สรปเปนทฤษฎการเรยนรไดดงน



1) พฤตกรรมเปนสงทสามารถควบคมใหเกดขนได โดยการควบคมสงเราทวางเงอนไขใหสมพนธกบสงเราตามธรรมชาต และการเรยนรจะคงทนถาวรหากมการใหสงเราทสมพนธกนนนควบคกนไปอยางสม าเสมอ

2) เมอสามารถท าใหเกดพฤตกรรมใดๆ ได กสามารถลดพฤตกรรมนนใหหายไปได

4.3.1.3 ทฤษฎการวางเงอนไขแบบการกระท าของสกนเนอร (Operant Conditioning

Theory) บ.เอฟ สกนเนอร (B.F. Skinner: 1904-1999) นกจตวทยาชาวอเมรกน มความเชอวาพฤตกรรมของบคคลถกควบคมดวยการให รางวลและการถกท าโทษ (Operant conditioning) การเปลยนแปลงพฤตกรรมสามารถท าไดโดยการเปลยนแปลงสงแวดลอมทเปนแรงเสรมโดยใชสงเสรมแรงทางบวก (Positive reinforcement) และสงเสรมแรงทางลบ (Negative reinforcement) ท าใหพฤตกรรมทไมเหมาะสมเปลยนแปลงและหมดลงไปในทสด สกนเนอร ไดท าการทดลองกบหนในกลองทดลองทประกอบดวยอาหาร หลอดไฟ และคนโยกทเชอมตอกบทใสอาหาร เมอหนหวจะวงวนไปเรอยๆ และไปเหยยบถกคนโยก ไฟจะสวางพรอมมอาหารตกลงมา ท าใหหนเกดการเรยนรวาการเหยยบคนโยกจะไดรบอาหาร ครงตอไปเมอหนหวกจะตรงไปเหยยบคนโยกทนท ซงพฤตกรรมดงกลาวถอวาหนตวนเกดการเรยนรแบบลงมอกระท าเอง จากการทดลองดงกลาว สรปเปนทฤษฎการเรยนรไดดงน

1) การกระท าใดๆ ถาไดรบการเสรมแรงจะมแนวโนมทจะเกดขนอก สวนการกระท าทไมมการเสรมแรง แนวโนมความถของการกระท านนจะลดลงและหายไปในทสด

2) การเสรมแรงทแปรเปลยนท าใหการตอบสนองคงทนกวาการเสรมแรงทตายตว

3) การลงโทษท าใหเรยนรไดเรวและลมเรว 4) การใหแรงเสรมหรอใหรางวลเมอกระท าพฤตกรรมทตองการ สามารถชวย

ปรบหรอปลกฝงนสยทตองการได

4.3.1.4 ทฤษฎการเรยนรเชงปญญาสงคม (Social cognitive learning theory) อลเบรต แบนดรา (Albert Bandura: 1925-Present) นกจตวทยาชาว

อเมรกน เปนผพฒนาแนวคดทฤษฎการเรยนรเชงปญญาสงคม (Social cognitive learning theory) ขน โดยมความเชอวาการเรยนรพฤตกรรมใหมๆ ของบคคลเกดจากการสงเกตพฤตกรรมของผอน (Observational learning) หรอการเรยนรจากตวแบบ (Modeling) ซงเกดจากการทบคคลสงเกตการกระท าของผอนแลวพยายามเลยนแบบพฤตกรรมนน อกสวนหนงคอบคคลเรยนรจากประสบการณของตนเอง (Direct experience) ทฤษฎนจงใหความส าคญกบบรบททางสงคมและมปฏสมพนธ การเรยนรบทบาท และพฤตกรรมตามตนแบบในสงคม (Bandura, 1989)

แบนดรา ไดท าการทดลองเพอศกษาวาพฤตกรรมกาวราวของเดกเกดจากการเลยนแบบพฤตกรรมของผใหญหรอไม โดยแบงเดกเปนสองกลม ใหแยกไปเลนคนละหอง โดยแตละหองจะมผใหญหนงคนมาเลนกบของเลน เชน คอน กบ ตกตายางเปาลม หองแรกจะเลนแบบรนแรง



เชน ชกตอย เอาคอนทบตกตา สงเสยงกาวราวกบตกตา สวนหองทสองผใหญจะเลนแบบธรรมดาเงยบๆ หลงจากนนใหผใหญออกไปจากหอง แลวสงเกตพฤตกรรมของเดก พบวา เดกในหองทผใหญแสดงความกาวราวใหเหนจะมพฤตกรรมกาวราวมากกวาเดกอกหองหนง จากแนวคดนเชอวากระบวนการเรยนรทมาจากตวแบบโดยการสงเกต สามารถน าไปสแบบแผนความคดพฤตกรรมทส าคญ 4 ประการ ดงน

1) กระบวนการใหความสนใจ (Attention process) ความสนใจของบคคลทมตอตวแบบจะน าไปสพฤตกรรมทจะเลอกกระท าตามตวแบบหรอพฤตกรรมทตางไปจากตวแบบ ซงความสนใจของบคคลจะขนอยกบประสบการณในอดตและสภาพแวดลอม

2) กระบวนการจดจ า (Retention process) บคคลจะมการจดจ าสงทไดเรยนรจากตวแบบใน 2 ลกษณะ คอ ภาพในใจ (Imaginary) และค าพด (Verbal) ซงท าใหบคคลจดจ าพฤตกรรมของตวแบบไดงายขน

3) กระบวนการแสดงออก (Motor reproduction process) บคคลสามารถแสดงออกจากการใหความสนใจและการจดจ าตวแบบ เมอบคคลแสดงพฤตกรรมออกมาแลวไดรบการตอบสนองทเปนทพงพอใจกจะด าเนนพฤตกรรมนนตอไป แตหากบคคลแสดงพฤตกรรมออกมาแลวแตไมไดรบการตอบสนองทนาพอใจกจะไมแสดงพฤตกรรมนนอก

4) กระบวนการจงใจ (Motivation process) ในการเรยนรจากตวแบบบคคลมความคาดหวงทจะไดรบความพงพอใจ ซงความคาดหวงนท าใหบคคลเลอกทจะกระท าตามพฤตกรรมของตวแบบตอไป โดยบคคลจะเลอกแสดงออกในพฤตกรรมทไดเรยนรจากตวแบบแลวไดรบผลตอบสนองเปนทนาพงพอใจเทานน แบนดรา กลาวถงทฤษฎการเรยนรเชงปญญาสงคมวาเกดจากการสงเกตพฤตกรรมของตวแบบในสภาพแวดลอม แบงออกเปน 3 ประเภท ไดแก

1) ตวแบบจากชวตจรง (Live model) หมายถง ตวแบบทเราเผชญในชวตจรง เชน บดา มารดา ญาต พ นอง คร และเพอน เปนตน

2) ตวแบบสญลกษณ (Symbolic model) หมายถง ตวแบบทเราเหนผานสอตางๆ เชน ภาพยนตร โทรทศน และคอมพวเตอร เปนตน

3) ตวแบบในรปค าสอน (Verbal description or instruction) หมายถงการพดหรอการบอกทางวาจา หรอเปนค าสอนในภาษาเขยน

การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช พยาบาลสามารถน าหลกการของทฤษฎพฤตกรรมนยมมาประยกตใชในการปรบพฤตกรรมทไมเหมาะสมและสงเสรมใหเกดพฤตกรรมทเหมาะสมได การปรบพฤตกรรมตามแนวคดหลกของทฤษฎ ไมวาจะเปนการใชการเสรมแรงชนดตางๆ (รางวล ค าชมเชย) หรอการลงโทษ เรยกวา พฤตกรรมบ าบด โดยการเสรมแรงทางบวก (Positive reinforcement) เปนการใหสงเราทสรางความพงพอใจ เพอให เกดพฤตกรรมทพงประสงค การ เสรมแรงทางลบ (Negative reinforcement) เปนการลดสงเราทไมสรางความพงพอใจ เพอใหเกดพฤตกรรมทพงประสงค การลงโทษทางบวก (Positive punishment) เปนการใหสงเราทไมสรางความพงพอใจ เพอหยดหรอลดพฤตกรรมบางอยาง และการลงโทษทางลบ (Negative punishment) เปนการน าสงเราทสรางความพงพอใจออกไปเพอหยดหรอลดพฤตกรรมบางอยาง นอกจากนการรกษาโดยใชพฤตกรรมบ าบด



สามารถน ามาใชในกลมผปวยตดยา กลมผปวยตดเหลาหรอกลมวยรนเพอใหผปวยเขาใจวาจะตองประพฤตหรอปฏบตวธการใดจงจะมพฤตกรรมทถกตอง รวมทงการเปนแบบอยาง (Modeling) ซงเปนการทผบ าบดหาแบบอยางพฤตกรรมทพงประสงคและใหผปวยเรยนรจากการเลยนแบบพฤตกรรมดงกลาว ตวอยางเชน การฝกพฤตกรรมการกลาแสดงออกอยางเหมาะสม ( Assertive behavior)

4.3.2 ทฤษฎปญญานยม (Cognitive Theory)

ทฤษฎปญญานยมใหความส าคญกบความคดความเชอวามอทธพลตอความรสกและการกระท าของมนษย ทฤษฎทส าคญในกลมน มดงน

4.3.2.1 ทฤษฎการบ าบดแบบเนนเหตผลอารมณและพฤตกรรม (Rational-Emotive Behavior Therapy: RET) อลเบรต แอลลส (Albert Ellis: 1913-2007) นกจตวทยาชาวอเมรกน เปนผกอตงทฤษฎการบ าบดแบบเนนเหตผลอารมณและพฤตกรรม ซงมเปาหมายการบ าบดเพอขจดความเชอทไมสมเหตสมผล โดยใหบคคลตระหนกถงความคดทไม ถกตองของตน แอลลส อธบายกระบวนการเกดความคดทไมสมเหตสมผลในรปแบบ A-B-C โดย A หมายถง เหตทเปนตวกระตน (Activating event) B หมายถง ความเชอ (Belief) และ C (Consequences) หมายถง การตอบสนองทางอารมณทเกดตามมา ตวอยางเชน เพอนเดนผานฉนไปโดยไมสนใจฉน (A) ฉนเชอวาเพอนไมสนใจฉนเพราะฉนเปนคนไรคา (B) ฉนจงรสกเศรา (C) (ศกรใจ เจรญสข, 2557) ทฤษฎการบ าบดแบบเนนเหตผลอารมณและพฤตกรรม สอนใหบคคลหยดการต าหนตนเองและยอมรบตนเองอยางทเปนตนเองซงมขอบกพรอง ไมสมบรณแบบ แยกปญหาจากความคด อารมณ และพฤตกรรม โดยใชหลก A-B-C จากตวอยางขางตนจะเหนไดวา A หรอเหตการณ ไมไดท าใหเกด C หรอการตอบสนองทางอารมณทเกดตามมา แตเปน B หรอความเชอ ทเปนตนเหตของ C ดงนนการแกปญหาจงเปนการจดการกระท าท B หรอความเชอทไมสมเหตสมผล (ศกรใจ เจรญสข, 2557)

4.3.2.2 ทฤษฎทางปญญาของเบค (Beck’s Cognitive Theory)

แอรอน เบค (Araron Beck: 1921-Present) จตแพทยชาวอเมรกน เปนผรเรมทฤษฎทางปญญา และการบ าบดพฤตกรรมทางปญญา (Cognitive-Behavioral Therapy: CBT) โดยเรมตนศกษาในผปวยซมเศรา โดยมความเชอวาภาวะซมเศราเกดจากการแปลความหมายของสงตางๆ ไปในทางลบ ทฤษฎทางปญญาจ าแนกปญญาออกเปน 3 ชนด ดงน

1) เหตการณทางปญญา (Cognitive event) แสดงออกเปนความคดอตโนมต (Autonomic thought)

2) กระบวนการทางปญญา (Cognitive process) ในผปวยซมเศราจะเปนกระบวนการขอมลขาวสารทบดเบอน (Distorted information processing)

3) โครงสรางทางปญญา (Cognitive structure) ไดแกความเ ชอท ไมสมเหตสมผล (Irrational belief)



ทฤษฎทางปญญาของเบคจะมงตรวจสอบการรบรทบดเบอน ความเชอทผดพลาดและจดบอดของบคคล ซงน าไปสปฏกรยาทางอารมณทไมเหมาะสมตอเหตการณ การแกไขปญหาจะมงทการตรวจสอบความเปนจรงโดยใชกระบวนการแกปญหาเพอแกไขความคดและกระบวนการคดทผดพลาด ซงจะท าใหบคคลเกดการมองตนเองและมองโลกตามความเปนจรงมากขน (Beck, 2005 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557) การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช พยาบาลสามารถประยกตใชทฤษฎปญญานยมในการชวยเหลอผปวยโดยการเปลยนแปลงความเชอทไมสมเหตสมผล ชวยใหมการแกไขปญหาไดอยางมประสทธภาพมากขน ลดความเครยดและความวตกกงวล ผปวยจตเวชสวนใหญมความคดตอตนเองทางลบ พยาบาลจะตองชใหผปวยเหนถงความเปนจรงโดยสะทอนพฤตกรรมทางบวกทเปนอย ตวอยางเชน ผปวยพดถงแตจดออนหรอขอบกพรองของตนเองใหพยาบาลฟง ภายหลงการรบฟง พยาบาลอาจกลาววา “เรามาชวยกนดสวาคณมจดแขงและขอดอะไรบาง” เพอกระตนใหผปวยเชอมนวาตนเองมคณคา พยาบาลสามารถใชขอความทสงเสรมความคดทางบวก ในการกระตนไมใหผปวยจมอยกบความคดทางลบ ตวอยางเชน “เราทกคนตางเคยท าผดดวยกนทงนน” เพอลดความคดโทษตนเอง การปรบเปลยนความคดทางลบหรอความเชอทไมสมเหตสมผลของผปวยเปนบทบาทอสระทพยาบาลจตเวชสามารถท าไดทงรปแบบของการบ าบดรายบคคล โดยใชตนเองเปนเครองมอในการบ าบดหรอการบ าบดรายกลมโดยใชรปแบบการบ าบดทางปญญา (Cognitive Therapy) หรอการบ าบดพฤตกรรมทางปญญา (Cognitive-Behavioral Therapy) (ศกรใจ เจรญสข, 2557) 4.4. การใชทฤษฎทางการพยาบาล (ทฤษฎของเพพพลาว รอย และโอเรม) ในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช

4.4.1 ทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคลของเพพพลาว (Peplau’s Interpersonal Theory) ฮลการด เพพพลาว (Hildegard Peplau: 1909-1999) เปนพยาบาลจตเวชทไดรบการยกยองวาเปนมารดาของการพยาบาลจตเวชยคใหม (Mother of modern psychiatric nursing) เพพพลาวไดน าแนวคดทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคลของซลลแวนมาประยกตใชในการพยาบาลจตเวช โดยไดพฒนาเปนแนวคดของการสรางสมพนธภาพระหวางพยาบาลและผปวยเพอการบ าบด (Therapeutic Nurse-Patient Relationship) (Videbeck, 2014) ลกษณะเปนแบบ One-to-One Relationship พยาบาลจะใชตนเองเปนเครองมอในการบ าบดผปวย นบเปนทฤษฎทมประโยชนมากในการปฏบตการพยาบาลจตเวชและเปนหลกการพนฐานของการพยาบาลจตเวชมาจนถงปจจบน เพพพลาว กลาวถงบทบาทของพยาบาลจตเวชในการสรางสมพนธภาพเพอการบ าบด ซงบทบาทเหลานจะชวยใหพยาบาลคนพบความตองการของผปวยและสามารถดแลผปวยไดอยางมประสทธภาพ ประกอบดวย 7 บทบาท (Peplau,1952 อางถงใน ศกรใจ เจรญสข, 2557) ดงน

1) บทบาทคนแปลกหนา (Stranger role) เปนบทบาททพยาบาลและผปวยพบกนครงแรกซงเปนคนแปลกหนาตอกน พยาบาลจ าเปนตองสรางความไววางใจใหเกดขน

2) บทบาทแหลงสนบสนน (Role of the resource person) เปนบทบาททพยาบาลท าหนาทใหความรหรอขอมลเฉพาะ ตอบค าถาม แปลขอมล และใหขอมลตางๆ แกผปวย



3) บทบาทผสอน (Teaching role) เปนบทบาททพยาบาลกระท ารวมกบบทบาทอนๆ โดยใหค าแนะน าและอบรมความรแกผปวย

4) บทบาทผใหค าปรกษา (Counseling role) เปนบทบาททพยาบาลชวยใหผปวยเขาใจความหมายของสภาพการณในปจจบน ใหค าแนะน าและกระตนใหเกดการเปลยนแปลง

5) บทบาทผทดแทน (Surrogate role) เปนบทบาททพยาบาลเปนตวแทนของผปวยในเรองตางๆ โดยพยาบาลจะแสดงบทบาทนในภาวะทผปวยไมสามารถปฏบตดวยตนเองได

6) บทบาทผน า (Leadership role) เปนบทบาททพยาบาลชวยเหลอผปวยใหท าหนาทตามเปาหมายของการบ าบด

7) บทบาทของผเชยวชาญทางเทคนค (Technical expert role) เปนบทบาททพยาบาลใหการดแลดานรางกายผปวยและการใชเครองมอตางๆ

เพพพลาว ไดเสนอมโนทศนหลกของทฤษฎสมพนธภาพระหวางบคคล (Peplau, 1952 cited in Videbeck, 2014) ไวดงน บคคล (Person) เปนระบบตวตนซงประกอบดวยลกษณะและความตองการทางชวเคม สรระ และสมพนธภาพ บคคลทมวฒภาวะจะสามารถผสมผสานความตองการและประสบการณอยางมแบบแผนเพอใหบรรลเปาหมายตามความคาดหวงทตงไว แตหากกระบวนการผสมผสานนไมประสบความส าเรจเนองจากถกขดขวางกอาจท าใหเกดความไมพงพอใจ คบของใจ เครยด และวตกกงวล บคคลจงพยายามหาหนทางใหตนเองสมหวงซงจ าเปนตองมการสรางสมพนธภาพกบบคคลอนๆ สงแวดลอม (Environment) เปนปจจยภายนอกนอกตวบคคล สงแวดลอมส าคญทมผลตอสขภาพของบคคล คอ สมพนธภาพระหวางบคคล สมพนธภาพระหวางพยาบาลและผใชบรการเปนหนาทหลกทพยาบาลตองรบผดชอบและด าเนนการเพอใหผใชบรการบรรลเปาหมายของการมภาวะสขภาพทด สขภาพ (Health) เปนการเปลยนแปลงของบคคลไปในทางทดและมประสทธภาพ ซงภาวะสขภาพจะเกดขนไดเมอความเครยดในบคคลลดลงและถายทอดออกมาเปนพลงในทางสรางสรรค พลงนจะแสดงออกมาเปนพฤตกรรมซงพฤตกรรมทกอใหเกดภาวะสขภาพทดจะเปนพฤตกรรมทท าใหบคคลรสกพงพอใจ การพยาบาล (Nursing) เปนกระบวนการระหวางบคคลเพราะเปนปฏสมพนธระหวางบคคลตงแตสองคน โดยพยาบาลใชความสมพนธระหวางพยาบาลและผปวยในการใหการพยาบาลและบ าบดทางจตเวช ทเรยกวา Therapeutic Nurse-Patient Relationship ซงแบงออกเปน 4 ระยะ ดงน

1) ระยะเรมตน (Orientation phase) เปนระยะทผปวยรสกวาเกดปญหา และตองการความชวยเหลอ พยาบาลจะตองสรางความไววางใจกบผปวย ชวยผปวยในการคนหาปญหาหรอความตองการการชวยเหลอนน ชวยใหท าความเขาใจกบปญหา และตระหนกถงสงทเกดขนหรอสงทเปนสาเหตใหเกดความรสกดงกลาว

2) ระยะระบปญหา (Identification phase) เปนระยะทผปวยมการตอบสนองตอผทสามารถแกไขปญหาหรอใหความชวยเหลอเขาได สามารถระบไดวาใครควรเปนผชวยเหลอในการแกไขปญหา และเรมรสกวามความสามารถในการจดการกบปญหา พยาบาลจะชวยใหผปวยไดส ารวจความรสกของตน กอใหเกดความเขมแขง และสามารถตอบสนองความตองการทเกดขน



3) ระยะด าเนนการแกปญหา (Exploitation phase) เปนระยะของการใหความชวยเหลอเพอแกปญหาของผปวย พยาบาลตองท าความเขาใจ ใหการยอมรบ หวงใย เอาใจใส ไมตดสนหรอใชอารมณกบผปวย และชวยสนบสนนใหผปวยมการรบรตนเองทด ขน คนพบความสามารถของตนเองเพอน ามาพฒนาความสามารถในการปรบตวและแกปญหาใหไดมากทสด

4) ระยะสรปผล (Resolution phase) เปนระยะสดทายของการพยาบาลทปญหาของผปวยไดรบการแกไขแลว โดยความรวมมอจากทงผปวยและพยาบาล เปนการยตสมพนธภาพเพอการบ าบด ซงบางครงการยตสมพนธภาพอาจท าไดยากเนองจากความตองการพงพาเพราะสมพนธภาพเพอการบ าบดมกมความตอเนอง ถาการยตสมพนธภาพส าเรจลงดวยด ผปวยสามารถดแลตนเองไดอสระโดยไมตองไดรบความชวยเหลอจากพยาบาล แสดงวาผปวยเกดการพฒนาและเปนความส าเรจของการสรางสมพนธภาพเพอการบ าบดทกระยะดวย

การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช พยาบาลเปนบคคลหนงทเปนเครองมอในการชวยเหลอ คนหา และท าความเขาใจผปวย ซงพยาบาลตองรจกตนเองและเขาใจพฤตกรรมของตนเอง รวมทงเขาใจพฤตกรรมของผปวย ความเขาใจ การยอมรบ ทศนคตทดจะสงเสรมใหเกดความไววางใจซงจะชวยใหพยาบาลสามารถประเมนปญหาหรอความตองการของผปวย รวมมอกบผปวยในการวางแผนการแกไขปญหานน สมพนธภาพระหวางพยาบาลและผปวยเปนกลไกในการเขาไปชวยเหลอผปวยใหเกดความเขาใจในปญหาของตนเอง ยอมรบตนเอง และสามารถดงศกยภาพออกมาใชในการแกปญหาของตนเองได โดยพยาบาลเปนแหลงประโยชนทสามารถชวยใหผปวยรวธการแกปญหา

4.4.2 ทฤษฎการปรบตวของรอย (Roy’s Adaptation Theory)

ซสเตอร คอลลสตา รอย (Sister Callista Roy) เรมสรางทฤษฎการปรบตว ในป ค.ศ. 1964 รอยมความเชอวา เมอบคคลเผชญกบการเปลยนแปลงในชวต จะมการปรบตวกบสงแวดลอม โดยจะปรบตวไดดหรอมปญหาการปรบตว ขนอยกบความรนแรงของสงทมากระทบและระดบความสามารถในการปรบตวของบคคล รอย ใชแนวคดจากทฤษฎระบบมาอธบายระบบการปรบตวของบคคลวาบคคลเปนเหมอนระบบการปรบตวทมความเปนองครวม (Holistic adaptive system) เปนระบบเปดมปฏสมพนธกบสงแวดลอมตลอดเวลา การเปลยนแปลงของสงแวดลอมเปนสงกระตนใหมการปรบตว โดยมโนทศนหลกของทฤษฎการปรบตวของรอย (Roy, 1984) มดงน บคคล (Person) เปนสงมชวตทประกอบดวย รางกาย จต สงคม (Biopsychosocial) ทมปฏสมพนธกบสงแวดลอมตลอดเวลา เมอมสงเรามากระตนระบบการปรบตวของบคคล บคคลจะมพฤตกรรมการตอบสนอง และเกดกระบวนการควบคมใหมการปรบตวทง 4 ดาน (Roy, 1984) ดงน

1) การปรบตวดานรางกาย (Physiological mode) เปนการปรบตวเพอรกษาความมนคงดานรางกาย พฤตกรรมการปรบตวดานนจะสนองตอบตอความตองการพนฐานของบคคล 5 ดาน คอ ความตองการออกซเจน อาหาร การขบถาย กจกรรมและการพกผอน รวมถงการท างานของระบบตางๆ ภายในรางกาย

2) การปรบตวดานอตมโนทศน (Self-concept mode) เปนการปรบตวเพอน าไปสความมนคงทางจตใจ อตมโนทศนเปนความเชอและความรสกทบคคลยดถอเกยวกบตนเองใน



ชวงเวลาหนงเกยวกบรปรางหนาตา ภาวะสขภาพ การท าหนาท รวมไปถงความเชอ คานยม และทกอยางทตนเองยดถอ

3) การปรบตวดานบทบาทหนาท (Role function mode) บคคลมต าแหนงและบทบาทในสงคมของตนเอง บคคลจะตองปรบตวหรอกระท าตามบทบาทหนาทของตนเองตามทสงคมคาดหวงไดอยางเหมาะสมเพอใหเกดความมนทางสงคม บทบาทของบคคลม 3 กลม ดงน 3.1) บทบาทปฐมภม (Primary role) เปนบทบาทตามอาย เพศ และระดบพฒนาการ เชน บทบาทการเปนวยรน และบทบาทการเปนผสงอาย เปนตน 3.2) บทบาททตยภม (Secondary role) เปนบทบาททเกยวกบงานตามระดบพฒนาการ เชน บทบาทการเปนบดามารดา บทบาทการเปนสามภรรยา และบทบาทตามอาชพ เชน บทบาทการเปนพยาบาล บทบาทการเปนคร และบทบาทการเปนนกศกษา เปนตน 3.3) บทบาทตตยภม (Tertiary role) เปนบทบาทชวคราวทบคคลนนไดรบ เชน บทบาทสมาชกสมาคม และบทบาทผปวย เปนตน

4) การปรบตวดานการพงพาซงกนและกน ( Interdependent mode) บคคลมความสมพนธเกยวของและพงพาซงกนและกน โดยเปนทงผใหและผรบความชวยเหลอเกอกล บคคลทสามารถปรบตวดานการพงพาระหวางกน (Interdependence) ไดอยางเหมาะสมจะตองมความสมดลระหวางการพงตนเอง (Independence) การพงพาผอน (Dependence) และการใหผอนไดพงตนเอง ถาบคคลสามารถปรบตวไดกจะสามารถอยรวมกบบคคลอนดวยความรสกมนคงปลอดภย สงแวดลอม (Environment) เปนสงทอยรอบๆ ตวบคคลทงภายในและภายนอก มอทธพลตอพฒนาการและพฤตกรรมของบคคล รอยเรยกสงแวดลอมนวาเปน “สงเรา” (Stimuli) ซงกระตนใหบคคลมการปรบตว สงเรานอาจจะมาจากสงแวดลอมทอยภายนอกตวบคคล หรอมาจากภายในตวบคคล และอาจจะเปนสงเราทางดานกายภาพ สรรภาพ จตสงคม หรอหลายๆ อยางรวมกน แบงออกเปน 3 ประเภท (Roy, 1984) ดงน

1) สงเราตรง (Focal stimuli) เปนสงเราทบคคลก าลงเผชญอยหรอเปนสงทมอทธพลและกระตนใหบคคลเกดพฤตกรรมการปรบตวมากทสด เชน การผาตดเตานม การเจบปวยทเปนอยหรอความเจบปวด เปนตน

2) สงเรารวม (Contextual stimuli) เปนสงเราอนๆ ทปรากฏอยในสถานการณ หรอสงแวดลอมนนๆ และมอทธพลตอการปรบตวของบคคล เชน คณลกษณะทางพนธกรรม เพศ อาย ระยะตางๆ ของพฒนาการ สถานภาพสมรส บทบาทในสงคม การสบบหร ความเครยดทางรางกายและอารมณ แบบแผนการด าเนนชวต และการสนบสนนทางสงคม เปนตน

3) สงเราแฝง (Residual stimuli) เปนปจจยทอาจมอทธพลตอการปรบตวของบคคล เปนสงทแอบแฝงอยภายในและนอกตวบคคล เชน คานยม ทศนคต อปนสย หรอประสบการณในอดต เปนตน สขภาพ (Health) เปนภาวะของบคคลทมความมนคงและสมบรณ ทงดานรางกาย จตใจ และสงคม เปนผลมาจากความสามารถในการปรบตวของบคคล การมสขภาพดจงหมายถงการทบคคลปรบตวไดด สวนการเจบปวยเกดจากการปรบตวไมด การทบคคลจะปรบตวไดดหรอไมนน ขนอยกบปจจย 2 ประการ คอ ระดบความรนแรงของสงเรา และระดบความสามารถในการปรบตว รอยไดแบงระดบความสามารถในการปรบตวออกเปน 3 ลกษณะ (Roy & Andrews, 1999) ดงน



1) ระดบปกต (Integrated level) เปนภาวะทโครงสรางและหนาทของรางกายท างานเปนองครวม สามารถตอบสนองความตองการของบคคลไดอยางเหมาะสม

2) ระดบชดเชย (Compensatory level) เปนภาวะทกระบวนการชวตถกรบกวนท าใหกลไกการควบคมและการรบรของระบบบคคลถกกระตนใหท างานเพอจดการกบสงเรา

3) ระดบบกพรอง (Compromised level) เปนภาวะทกระบวนการปรบตวระดบปกตและระดบชดเชยท างานไมเพยงพอทจะจดการกบสงเราได กอใหเกดปญหาการปรบตวตามมา การพยาบาล (Nursing) เปนการดแลชวยเหลอบคคล ครอบครว และชมชน โดยมเปาหมายเพอสงเสรมการปรบตวของบคคล ซงเปนการสงเสรมสขภาพและคณภาพชวตของบคคล การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช การพยาบาลตามแนวคดของรอยมงสงเสรมใหบคคลปรบตวไดเหมาะสมตามสถานการณสงแวดลอมทมการเปลยนแปลงตลอดเวลา (Roy, 1984) สรปไดดงน

1) การประเมนพฤตกรรมของผปวย (Assessment of patient behavior) เปนการรวบรวมขอมลเพอการประเมนระดบความสามารถในการปรบตวของผปวยทง 4 ดาน

2) การประเมนองคประกอบทมอทธพลตอการปรบตวของผปวย (Assessment of influencing factors) เปนการประเมนเพอสบคนสาเหตของพฤตกรรมทเนนปญหาของผปวยโดยพจารณาสงเราทมอทธพลตอการปรบตว

3) การก าหนดขอวนจฉยทางการพยาบาล (Nursing diagnosis) เปนขนตอนในการวนจฉยปญหาของผปวยภายหลงไดขอมลทมการวเคราะหถกตองครบถวนแลว จงน าขอมลมาก าหนดเปนขอวนจฉยการพยาบาล โดยจดตามล าดบความส าคญกอนหลง

4) การวางแผนการพยาบาล (Nursing plan) เปนการก าหนดเปาหมายในการพยาบาล (Goal setting) ทตองการใหเกดขนกบผปวยภายหลงด าเนนกจกรรมการพยาบาลไปแลว ในทฤษฎของรอย คอ การชวยใหผปวยสามารถปรบพฤตกรรมท เปนปญหาไปสพฤตกรรมทเหมาะสม เปาหมายควรเปนเปาหมายทเกดขนไดจรงภายหลงทไดปฏบตการพยาบาลเสรจสนลง

5) การปฏบตการพยาบาล (Nursing intervention) เปนการกระท าตอผปวยโดยเนนการจดการกบสงเราหรอสงทเปนสาเหต โดยพจารณาตามความเหมาะสมและสถานการณของผปวย

6) การประเมนผล (Evaluation) เปนขนตอนของการสรปและวเคราะหประสทธผลของสงทไดปฏบตไปแลว โดยสงเกตจากพฤตกรรมการปรบตวของผปวย และน าขอมลทไดมาเปรยบเทยบกบขอมลกอนท าการพยาบาลและสรปผล

4.4.3 ทฤษฎการดแลตนเองของโอเรม (Orem’s Self-Care theory)

ทฤษฎการดแลตนเอง รเรมโดย โดโรธ อ โอเรม (Dorothea E. Orem: 1914-2007) หวใจของทฤษฎนเนนเรองการดแลตนเอง กลาวคอ บคคลตองด ารงไวและควบคมความสามารถในการดแลตนเอง ซงบางครงบคคลอาจจะกระท าดวยตนเองหรอพงพาผอน การดแลตนเองมเปาหมาย และเปนสงทจ าเปนส าหรบมนษยในการสรางความสมบรณของโครงสรางการท าหนาทตางๆ และการพฒนาเพอการมสขภาพทด โดยมโนทศนหลกของทฤษฎการดแลตนเองของโอเรม (Orem, 1991) มดงน



บคคล (Person) เปนผทมความสามารถในการผสมผสานการท าหนาทในดานตางๆ เขาดวยกนทงทางดานรางกาย จตใจ สมพนธภาพระหวางบคคล และสงคม โอเรมเชอวาบคคลมความสามารถในการเรยนรและพฒนาตนเอง การทบคคลตอบสนองความตองการดแลตนเองไมใชการตอบสนองดวยสญชาตญาณ แตเปนพฤตกรรมทเกดจากการเรยนร ถาบคคลไมสามารถเรยนรวธการดแลตนเองไดจะตองมผอนเรยนรและกระท าทดแทน สงแวดลอม (Environment) เปนลกษณะทางกายภาพ เคม ชวภาพ และสงคมวฒนธรรม บคคลกบสงแวดลอมมปฏสมพนธซงกนและกนไมสามารถแยกจากกนได สงแวดลอมจะมผลทงทางบวกและทางลบตอการด าเนนชวต สขภาพ ความผาสกของบคคล ครอบครว และชมชน สขภาพ (Health) เปนภาวะของรางกาย จตใจ สมพนธภาพระหวางบคคล และสงคมทเปนความตอเนองกนโดยไมสามารถแยกจากกนได บคคลทมสขภาพดจะมโครงสรางทสมบรณ สามารถท าหนาทของตนได และมการดแลตนเองในระดบทเพยงพอและตอเนอง การพยาบาล (Nursing) เปนการชวยเหลอบคคลใหสามารถดแลสขภาพของตนเองไดอยางตอเนองและเพยงพอกบความตองการในการดแลตนเอง กระบวนการพยาบาลจะมงเนนในการชวยเหลอบคคลตอการดแลสขภาพ โดยโอเรมไดเสนอทฤษฎยอยไว 3 ทฤษฎ (Orem, 1991) ดงน

1) ทฤษฎการดแลตนเอง (The Theory of Self- care) 1.1) การดแลตนเอง (Self-care: SC) เปนการปฏบตกจกรรมทบคคลกระท าดวย

ตนเองเพอด ารงไวซงชวต สขภาพ และความผาสก เมอการกระท านนมประสทธภาพจะมสวนชวยใหโครงสราง หนาท และพฒนาการด าเนนไปถงขดสงสดของแตละบคคลเพอตอบสนองความตองการในการดแลตนเอง (Self-care Requisites )

1.2) ความสามารถในการดแลตนเอง (Self-care Agency: SCA) เปนความสามารถของบคคลทเออตอการกระท ากจกรรมการดแลตนเองอยางจงใจ โดยมความแตกตางกนไปตามระยะพฒนาการ

1.3) ความตองการการดแลตนเองทงหมด (Therapeutic Self-care Demand: TSCD)

1.3.1) ความตองการการดแลตนเองโดยทวไป (Universal Self-care Requisites: USCR) เปนความตองการของมนษยทกคนในทกๆ ชวงชวต เปนกระบวนการของชวตเพอรกษาโครงสราง การท าหนาท ตลอดจนความผาสกของบคคล ในเรองอากาศ น า อาหาร การขบถายของเสย การท ากจกรรมและการพกผอน การมเวลาสวนตวและการมปฏสมพนธกบผอน การปองกนอนตรายตอชวต และการสงเสรมศกยภาพและพฒนาการในสงคม

1.3.2) ความตองการการดแลตนเองตามระยะพฒนาการ (Developmental Self-care Requisites: DSCR) เปนความตองการทน ามาใชในกระบวนการพฒนาการของบคคลและเหตการณทเกดขนในบางชวง เชน การตงครรภ และการสญเสยบคคลอนเปนทรก เปนตน

1.3.3) ความตองการการดแลตนเองตามการเบยงเบนทางสขภาพ (Health Deviation Self-care Requisite: HDSCR) เปนความตองการการดแตนเองเมอบคคลอยในภาวะเจบปวยหรอไดรบอนตราย มความพการ หรอความผดปกตในโครงสรางการท าหนาทของรางกาย

2) ทฤษฎความบกพรองในการดแลตนเอง (The Theory of Self-care Deficit) เปนความสมพนธระหวางความสามารถในการดแลตนเอง (Self-care Agency) กบความตองการการดแลตนเองทงหมด (Therapeutic Self-care Demand: TSCD) เปนการก าหนดวาเมอใดบคคลตองการ



ความชวยเหลอจากพยาบาล ซงอาจเกดขนเฉพาะบางสวนหรอทงหมดกได ถาเปนความพรองในการดแลตนเองทงหมด แสดงวาบคคลนนไมมความสามารถในการดแลตนเองไดเลย

3) ทฤษฎระบบการพยาบาล (The Theory of Nursing System) เปนการก าหนดรปแบบการพยาบาลเพอชวยบคคลใหสามารถเรยนร ฝกฝน ในการดแลสขภาพดวยความสามารถดแลตนเองหรอบคคลอนอยางมประสทธภาพสมบรณและตอเนอง สงเสรมใหบคคลสามารถดแลตนเอง โดยประเมนความตองการในการดแลตนเอง ความสามารถในการดแลตนเอง และความพรองในการดแลตนเอง วามความพรองในการดแลตนเองอยในระดบใด ไดแก พรองทงหมด พรองบางสวน หรอพรองเลกนอย เพอทจะใหการพยาบาลทดแทนไดอยางเหมาะสม แบงออกไดดงน 3.1) ระบบทดแทนทงหมด (Wholly compensatory nursing system) เปนบทบาทของพยาบาลทตองกระท าเพอทดแทนความสามารถของผปวย โดยการชดเชยใหทงหมด เปนการพยาบาลผปวยทไมสามารถชวยเหลอตนเองได 3.2) ระบบทดแทนบางสวน (Partly compensatory nursing system) เปนระบบการพยาบาลทใหการชวยเหลอผปวยโดยขนอยกบความตองการและความสามารถของผปวย เปนการชดเชยใหบางสวน โดยใหการพยาบาลเฉพาะสงทผปวยไมสามารถท าได เชน การชวยผปวยในการตดตอสอสารกบผอน และการรวมท ากจกรรมกบผอน 3.3) ระบบการพยาบาลแบบสนบสนนและใหความร (Educative supportive nursing system) เปนระบบการพยาบาลทเนนการใหการศกษา การสอน และใหค าแนะน าเพอใหผปวยสามารถดแลตนเองได การประยกตใชในการพยาบาลสขภาพจตและจตเวช

พยาบาลตองประเมนความสามารถของบคคลในการดแลตนเองและสามารถแยกแยะความบกพรองในการดแลตนเองของบคคล เพอทจะสามารถก าหนดวธการปฏบตการพยาบาลใหตรงและสนองตอบกบความตองการของผปวย โดยการใหความชวยเหลอ แนะน า สอน ใหก าลงใจ และการจดสภาพแวดลอมใหผปวยสามารถเขาถงความตองการได รวมทงสนบสนนใหบคคล ครอบครว และชมชนไดใชความสามารถในการดแลตนเองในการสงเสรมสขภาพจต การปองกนปญหาทางจต ดแลชวยเหลอตนเอง ครอบครว และชมชนเมอเกดปญหาทางจตได แตหากบคคลไมสามารถปฏบตการดแลตนเองได พยาบาลจะเปนผชวยเหลอและชดเชยในสงทผปวยตองการ สรป การทพยาบาลจะชวยเหลอดแลผปวยหรอผใชบรการทางดานสขภาพจตหรอใหการพยาบาลผทมปญหาทางดานจตใจไดอยางครอบคลมและครบถวนไดนน พยาบาลควรมความรความเขาใจในแนวคดทฤษฎพนฐานดงทไดกลาวมาแลว ซงเหนไดวาไมมทฤษฎใดเพยงทฤษฎเดยวทจะใชอธบายพฤตกรรมของบคคล สาเหตของพฤตกรรมทผดปกต หรอการเจบปวยทางจตของบคคลไดอยางสมบรณ การชวยเหลอบคคลจงเปนการบรณาการแนวคดทฤษฎตางๆ เขาดวยกน ซงจะเปนสวนประกอบทส าคญทจะชวยใหพยาบาลไดรจกบคคล และปจจยทเกยวของกบบคคลใหชดเจน เพอน าไปสความสามารถในการวเคราะห ประเมนสภาพปญหา วางแผนใหการชวยเหลอ ปฏบตการชวยเหลอ รวมทงประเมนผลการพยาบาลไดอยางครอบคลมทงรางกาย จตใจ อารมณ และสงคมอยางมประสทธภาพ



บรรณานกรม ฉววรรณ สตยธรรม, แผ จนทรสข และศกรใจ เจรญสข. (2557). การพยาบาลจตเวชและ สขภาพจต (ฉบบปรบปรง) เลมท 1. (พมพครงท 2). กรงเทพมหานคร: ธนาเพรส. ศกรใจ เจรญสข. (2557). แนวคดทฤษฎทางการพยาบาลจตเวชและสขภาพจต (Theoretical Concepts of Psychiatric-Mental Health Nursing). ใน ฉววรรณ สตยธรรม, แผ จนทรสข และศกรใจ เจรญสข (บรรณาธการ), การพยาบาลจตเวชและสขภาพจต (ฉบบปรบปรง) เลมท 1 (หนา 90-113). (พมพครงท 2). กรงเทพมหานคร: ธนาเพรส. เพยรด เปยมมงคล. (2553). การพยาบาลจตเวชและสขภาพจต. กรงเทพมหานคร: ธรรมสาร. ภสรา ศรนทรภาณ. (2556). แนวคดทฤษฎพนฐานทเกยวของกบการพยาบาลจตเวช (Basic Concepts and Theories Related to Psychiatric Nursing) ใน วณา เจยบนา (บรรณาธการ), การพยาบาลจตเวช (หนา 33-68). กรงเทพมหานคร: ส านกพมพแหง จฬาลงกรณมหาวทยาลย. วณา เจยบนา. (2556). การพยาบาลจตเวช. กรงเทพมหานคร: ส านกพมพแหงจฬาลงกรณ มหาวทยาลย. Bandura, A. (1989). Social cognitive theory. In R. Vasta (Ed.), Annals of child development. Vol.6. Six theories of child development (pp. 1-60). Greemwich, CT: JAI Press. Halter, M. J. (2014). Varcarolis’ Foundations of Psychiatric Mental Health Nursing: A Clinical Approach. (7th ed). St. Louis, MS: Elsevier Saunders. Orem, D. E. (1991). Nursing: Concepts of Practice. (4th ed.). St. Louis, MO: Mosby. Roy, C. (1984). Introduction to Nursing: An Adaptation Model. (2nd ed). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Roy, C. & Andrews, H. A. (1999). The Roy Adaptation Model: The Definitive Statement. (2nd ed). Stamford, CT: Appleton & Lange. Shives, L. R. (2012). Basic Concepts of Psychiatric-Mental Health Nursing. (8th ed.). Philadelphia, PA: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins. Videbeck, S. L. (2014). Psychiatric-Mental Health Nursing. (6th ed). Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins.

Documents

บทที่ 4 แนวคิดทฤษฎีที่ใช้ ......4.4.1 ทฤษฎ ส มพ นธภาพระหว างบ คคลของเพ พพลาว