บทที่ 5 ศิลปกรรมสมัย ......เอกสารประกอบการสอน รายว ชา 0605205 ประว ต ศาสตร ศ

เอกสารประกอบการสอน รายวชา 0605205 ประวตศาสตรศลปไทย

บทท 5 ศลปกรรมสมยรตนโกสนทรตอนตน

ขอบเขตเนอหา 1 สภาพเศรษฐกจ สงคมและความสมพนธระหวางประเทศ ในสมยพระบาทสมเดจพระนง

เกลาเจาอยหว รชกาลท 3 2 รปแบบและพฒนาการทางศลปกรรมทเกดขนใหม ในสมยรชกาลท 3 3 ความหมายและคตความเชอทสะทอนออกมาในงานศลปกรรมสมยรชกาลท 3

วตถประสงค หลงจากเรยนจบบทเรยนนแลว ผเรยนสามารถ

1 อธบายสภาพเศรษฐกจ สงคมและความสมพนธระหวางประเทศ ในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3

2 อธบายรปแบบและพฒนาการทางศลปกรรมทเกดขนในสมยรชกาลท 3 ได 3 อธบายความหมายและคตความเชอทสะทอนออกมาในงานศลปกรรมสมยรชกาลท 3 ได

ในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว รชกาลท 3 เปนพระโอรสในพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ทรงขนครองราชยในป พศ2367 ndash 2394 มพระนามเดมวา พระองคเจาชายทบ ทรงมพระนสยคลองแคลววองไวมาตงแตด ารงพระอสรยยศ กรมหมนเจษฎาบดนทร ผเคยน าทพปองกนราชอาณาจกรจากพมา และเคยทรงวาการกรมทา ตดตอกบบรรดาพอคาตางชาตอยางใกลชด ดวยความสนพระทยในกจการคามาตงแตกอนเสวยราชสมบต อนเปนบคลกภาพและพระบารมอนโดดเดน ทราชวงศชนผใหญกบบรรดามขอ ามาตยเหนพองทจะอญเชญพระองคขนครองราชยสมบต สภาพสงคมโดยทวไปอาจมองวามความเปลยนแปลงเพยงเลกนอย แตการอพยพเขามาพงพระบรมโพธสมภารของชาวจน ทอาจสงถง 250000 คน สะทอนใหเหนความเปลยนแปลงในดานความจ าเปนของการใชระบบเศรษฐกจแบบเงนตรา เพอการจางงานแรงงานชาวจน แทนการจาย คาแรงดวยขาวสารหรอสงของ การททรงเปนองคศาสนปถมภกทเครงคดยง คอการอทศเงนทองมากมายเพอท านบ ารงพระบวรพทธศาสนา แตสมยพระองคกเปนสมยทรฐบาลมรายไดเปนเงนตรามากกวารชกาลกอน จากการคา และการเกบภาษทเชอวามาจากภาจน (บซ หมายถง ภาษ ในภาษาจนกวางตง) เปนรายไดสวนใหญจากการคาขายกบตางประเทศ ซงเปนเงอนไขทน าไปสการท าสนธสญญา 2 ฉบบ กบองกฤษและอเมรกา รฐบาลสยามในสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาฯ ใหความส าคญกบการตดตอทางการคากบจน ควบคกบการสงเครองราชบรรณาการไปจมกองพระเจากรงจนรวม 13 ครง ตลอดรชกาล ดวยเพราะจนถอวาสยามมฐานะเปนเมองขนตงแตครสตศตวรรษท 131 เพอไมตรจตและความสะดวกในทางกาคา เชน สยามไดรบอนญาตใหคาขายกบเมองกวางตงโดยไมตองเสยภาษอากร ซงเคยมการคะเนวาในป พศ2363 ปรมาณสนคาทขายใหจนอาจมากกวา 35000 ตน จากสนคาทสงไปขายทางเรอส าเภาจ านวน 63000 ตน2 ในดานการเมองระหวางดนแดนรอบดานสยามกยงทรงด าเนนตามความมงหมายในการรวบรวมพระราชอาณาจกร ใหกลบคนมาอยในอ านาจของสยามอกครงภายหลงการเสยกรงศรอยธยา โดยมนครศรธรรมราชเปนศนยกลางหวเมองทางใต ควบคมและดแลรฐทเปนเมองขนทางมาลาย อนเปนดนแดน 1 วอลเตอร เอฟ เวลลา นจ ทองโสภต แปล แผนดนพระนงเกลาฯ (กรงเทพฯ กรมศลปากร 2530) หนา 207 2 วอลเตอร เอฟ เวลลา นจ ทองโสภต แปล (2530) หนา 210

62


ทองกฤษพยายามเขามาแสวงหาผลประโยชน โดยทางกรงเทพฯจะเปนผเลอกสลตานใหปกครองแตละรฐ และจะตองสงเครองราชบรรณาการมายงกรงเทพฯทก 3 ป สวนความสมพนธระหวางเมองขนทางฝงลาวและเขมรเปนไปดวยดกวาทางฝงมาลาย จากการมความใกลชดระหวางศาสนา ภาษา วฒนธรรม มโคราชเปนหวเมองส าคญ โดยทางกรงเทพฯจะเปนผแตงตงเจาลาวเปนประมข และสงตนไมเงนตนไมทองเปนเครองราชบรรณาการเชนเดยวกน นอกจากนยงมการสงราชบตรของเจาลาวมาอยกรงเทพฯ ในฐานะองคประกน กอนเกดเหตการณส าคญทน าไปสการท าลายเมองเวยงจนทร ทรจกกนในชอเหตการณ ldquoกบฏเจาอนวงศrdquo เมอป พศ 2372 หรอการทพระมหากษตรยเขมรทรงใหพระมหากษตรยไทยประกอบพธราชาภเษกและพระราชทานพระนามให สวนศกทางขางญวนนนมาจากพยายามแทรกแซงการปกครองของและกดดนใหลาวและเขมรเปนเมองขนทางฝงญวน สวนภยคกคามสยามฝงตะวนตกไดหมดไป หลงจากทพมาไดตกเปนขององกฤษเมอป พศ 2369 ขอความในพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 3 ทถกน ามาอางมากทสดเพอสะทอนชวงเวลาการเปลยนแปลงอยางส าคญทเกดขนในชวงปลายรชกาล

ldquoการศกสงครามขางญวณขางพะมากเหนจะไมมแลว จะมอยกแตขางพวกฝรง ใหระวงใหดอยาใหเสยทแกเขาได การงานสงใดของเขาทคดควรจะเรยนเอาไว กใหเอาอยางเขา แตอยาใหนบถอเลอมใสไปเสยทเดยว ทกวนนคดสละหวงใยไดหมด อาลยอยแตวด สรางไวใหญโตหลายวด ทคางอยกม ถาช ารดทรดโทรมไป จะไมมผชวยท านบ ารงrdquo

เนอความน ามากลาวสะทอนความหวงใยในกจการบ ารงพระพทธศาสนาในสมยพระองค ทมการสรางและบรณปฏสงขรณ รวมถงการบอกบญสนบสนนใหเชอพระวงศ ขนนางและเศรษฐไดท าบญสรางวดขนเปนจ านวนมากกวาในรชกาลกอนหนา จนมค ากลาวตดปากวา ldquoใครใจบญสรางวดกจะเปนคนโปรดrdquo

ถงแมจะเปนปรากฏการณทเกดขนในชวงเวลาราวปท 50 ป ของกรงรตนโกสนทร หากแตหลงฐานทยงหลงเหลอมาจนปจจบนเปนจ านวนมาก ท าใหมการศกษาและคนควาเปนองคความรมากมาย อกทงยงเปนชวงเวลาทไดรบการยกยองวาเปนชวงของการฟนฟศลปะและวทยาการอยางแทจรง จากการสละพระราชทรพยสวนพระองคสราง 5 วด โปรดเกลาฯใหเชอพระวงศและขนนางสราง 4 วด ทรงปฏสงขรณ 35 วด และโปรดเกลาฯ ใหเชอพระวงศ ขนนางและขาราชบรพารปฏสงขรณอก 25 วด3

เนองจากชวงระหวางรชกาลท 1 ถงรชกาลท 2 เปนระยะเวลาแหงการสรางบานแปงเมองและยงอยในภาวะสงคราม ครนพอมาถงชวงสมยรชกาลท 3 บานเมองเรมกลบสสภาพความเรยบรอย บวกกบภาวะเศรษฐกจดขนตามมา โดยเฉพาะดานการคาขายกบจน แตพทธสถานทสรางมาแลวตงแตสมยรชกาลท 1 จนมาถงรชสมยน เปนเวลารวม 50 ป กลบยงไมแลวเสรจ และเรมมสภาพช ารดทรดโทรมจนถงเวลาทตองบรณปฏสงขรณ จงเปนชวงเวลาท ไดด าเนนการจนแลวเสรจสมบรณในรชกาลของพระองค เชน วดสทศนเทพวราราม วดอรณราชวราราม วดพระเชตพนวมลมงคลาราม เปนตน

3 วอลเตอร เอฟ เวลลา นจ ทองโสภต แปล (2530) หนา 85

63


ภาพประกอบ 83 วดราชโอรสาราม สรางขนในป พศ2364 ครงยงด ารงพระอสรยยศ กรมหมนเจษฎาบดนทร

ทมา ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

ศลปกรรมทสรางขนในสมยรชกาลท 3 หรอชวงเวลาทสรางกอนขนครองราชย เปนศลปกรรมทมความโดดเดนในการรบอทธพลทางศลปะจน จนเกดเปนรปแบบท เรยกวา ldquoแบบพระราชนยมrdquo อนเปนลกษณะรวมของสงกอสรางและงานประดบตกแตงทเกดขนในสมยนและหมดไปหลงสนรชกาล โดยมมลเหตทไดสรปไวในหนงสอ งานชางสมยพระนงเกลาฯ 3 ประการ คอ

ประการท 1 ทรงเหนวา อาคารเครองไมทสรางกนมาตามแบบประเพณมาแตโบราณ นนช ารดทรดโทรมเรว ไมกปตองซอมแซมใหม โดยเฉพาะเครองหลงคา เชน ชอฟา หนาบน จงทรงเหนวาถาเปลยนเปนการกอสรางแบบกออฐถอปนคงจะอยไดนานกวา ซงเปนดงททรงคาดไวจากหลกฐานอาคารทยงหลงเหลอมาจนปจจบน

ประการท 2 ในรชสมยนมการบรณปฏสงขรณและสรางวดขนใหมเปนจ านวนมาก แตไมอาจจะระดมชางฝมอไดเพยงพอตอความตองการ โดยเฉพาะการสรางในรปแบบประเพณนยม ทตองแกะสลกชอฟา หนาบน ถาตองรอชางเหลานคงตองใชเวลานาน จงมการเกณฑชางจนมาชวยสรางงาน ดงนนรปแบบของอาคารจงตองเปลยนแปลงไปตามความสามารถของชางจน เปนการแกปญหาเรองระยะเวลาการกอสราง และความมนคงแขงแรง

ประการท 3 เนองจากในรชสมยของพระองคมการตดตอคาขายกบจน มการสงเรอส าเภาไปท าการคา และมการน างานศลปกรรมจนกลบมาประดบตกแตงวดวาอารามเปนจ านวนมาก รวมทงกลมผสรางวดซงเปนผมฐานะและมบทบาทในทางการคา จงเปรยบเสมอนแฟชนอยางใหมทแพรหลายเขามาในชวงระยะเวลานน4

4 ศลปะจนเขามามบทบาทระคนคลกเคลากบศลปะไทยตงแตสมยสโขทย และอทธพลของอยางชดเจนในจตรกรรมฝาผนงสมยอยธยาตอนปลาย ในลกษณะการผสมผสานกบศลปะไทย หรอใหอทธพลเกยวกบระบบการจดภาพแบบมองจากเบอง

64


ภาพประกอบ 84 กรอบหนาตางและยกษเฝาประต อทธพลศลปะจน วดราชโอรสาราม


กรอบหนาตางทเปนทรงกรอบซม หรอซมทรงฝรงอยางเทศมโครงกรอบทรงสเหลยมผนผา ขอบชองเปดปนปนเปนรปกรอบเชดหนาเดนควบว แลวประดบลายดอกและใบอยางจนและเทศลอมกรอบเชดหนาเปนแบบเรอนซม สวนยอดท าเปนรปกรวยแหลม ประดบกระจกสซบเปนพนลาย เปนรปแบบกรอบหนาตางทเกดขนในสมยรชกาลท 3 กอนถกน าไปพฒนาดวยการน ารปแบบพระเพณนยมมาใชและผสมจนเกดเปนรปแบบอนในสมยรชกาลท 4

สงในงานจตรกรรมฝาผนง และปรากฏรปเกงจน กบศลปะจนแทรกอยตามสวนตางๆ ตลอดจนศลปวตถจากจนทเขามาแพรอยางเชน เครองลายคราม ทขนนางไทยนยมสะสมในสมยสมเดจพระนารายณ ด ldquoศลปะจนทเขามาสมพนธกบศลปะไทยrdquo ใน น ณ ปากน า ศลปะโบราณในสยาม กรงเทพฯ เมองโบราณ 2537

65


ภาพประกอบ 85 เสาพาไล เปนแทงสเหลยมขนาดใหญ พระอโบสถวดนางนอง กรงเทพมหานคร


ลกษณะส าคญของพระอโบสถและพระวหารคอ อาคารทมขนาดใหญ หนาบนสวนหนงเปนแบบกออฐถอปน และทส าคญคอการมเสาพาไลแทงสเหลยมขนาดใหญ อนเปนตวรองรบน าหนกทส าคญ เปนเหตผลทท าใหสามารถสรางอาคารขนาดใหญ ทงกวาง สงและมความมนคงแขงแรงได ลวดลายประดบหนาบนทไมนยมใชไมแกะสลก แตจะเปนปนปนลายพรรณพฤกษา เชน ดอกโบตน อยางทปรากฏทวหารพระพทธไสยาสน พระอโบสถวดราชนดดารามฯ หรอลวดลายซงเปนอทธพลจากจน โดยเฉพาะวดทสรางตามแบบพระราชนยมจะไมม คนทวย ชอฟา ใบระกา หางหงส และไขราหนาจว เปนเครองหลงคาตามอยางวดทสรางแบบประเพณ ยกตวอยางเชนท วดราชโอรสาราม วดเทพธดาราม วดนางนอง ยกเวน วดเฉลมพระเกยรต ทมการพยายามน ารปแบบเกามาปรบใช คอประดบชอฟา ใบระกา หางหงส แตไดปรบใหหวนาคมปากเปนนกทเรยกวา ldquoนกเจาrdquo5 ในสวนชอฟากบหางหงส

5 ศกดชย สายสงค งานชางสมยพระนงเกลาฯ (กรงเทพฯ มตชน 2551) หนา 91

66


ภาพประกอบ 86 หนาบนพระอโบสถ วดราชโอรสาราม


หนาบนพระอโบสถแบบพระราชนยม วดราชโอรสาราม เปนลายเครองบชา และสญลกษณมงคล ประกอบกบมงกรและหงสค กอนเมฆ ลกทอ น าเตา ผเสอ ดอกไมมงคลตางๆ ในกรอบหนาบนชนบน สวนกรอบหนาบนชนลางเปนภาพทวทศน ตรงกลางเปนบาน ภายในมผอาศย ดานขางประดบดวยเขามา ตนไม และสตวตางๆ สวนกรอบหนาบนประดบเครองกระเบองเคลอบทเปนเครองถวยจน ทงน ศกดชย สายสงค ไดตงขอสงเกตถงการแบงกรอบหนาบนออกเปน 2 ชน กบหนาบนแบบไมมการแบงกรอบ อาจเกยวของกบการแสดงฐานนดรศกดของผสราง6 ยกตวอยางเชน หนาบนพระอโบสถ วดพชยญาตการาม ทสรางโดย สมเดจเจาพระยาบรมมหาพชยญาต (ทต บนนาค) เสนาบดคนส าคญเชอสายตระกลบนนาค ทมความใกลชดกบพระมหากษตรยมาตงแตรชกาลท 1

6 ศกดชย สายสงค (2551) หนา 94-99

67


ภาพประกอบ 87 หนาบนพระอโบสถ วดพชยญาตการาม กรงเทพมหานคร


ภาพประกอบ 88 ถะ หรอเจดยแบบจน กบ ซมสมา วดราชโอรสาราม


68


การท าซมสมาไดพบหลกฐานในสมยอยธยาตอนปลายทนยมเรยกวา ldquoสมานงแทนrdquo7 ทคงเปนเครองไมมงกระเบอง และสมาทรงกบ กอนทจะพฒนาไปเปนสมาทรงเรอน หรอ ldquoทรงคฤหrdquo โดยน าเอารปแบบของอาคารอยางไทย ผสมอทธพลอยางจน และอทธพลตะวนตก ถอเปนซมสมาแบบใหมทสรางดวยหนแกรนตหรอหนชนวนมฐานสง และมความเกยวของกบรปแบบโดยรวมของวดเพอใหงานศลปกรรมไมขดกน เชน ซมสมาวดราชโอสราราม เรอนธาตอยบนฐานสง เจาะชองสดานประดษฐานใบสมา หลงคาทรงกรวยเหลยมมหวเมดประดบทมมและยอด เปนการเลอกใชวสดเพอสรางความกลมกลนกบสงกอสรางอน เชน ถะ หรอเจดยแบบจน ตามทปรากฏในภาพ ถะ หรอ เจดยแบบจน ปรากฏในวดทสรางหรอบรณปฏสงขรณในสมยรชกาลท 3 เชนท วดราชโอรสาราม หรอ วดสทศนเทพวราราม เปนรปแบบการแทรกและประดบตกแตง ซงอาจจะขดแยงกบงานสถาปตยกรรมไทยทสรางตามแบบประเพณในสวนอน เกดเปนแบบตามพระราชนยมททรงตองการใหเปนของงามอยางแปลก มใชสรางแตพอเปนกรยาบญ จงทรงสรางตามพระราชหฤทยไมเกรงใครจะตเตยน8

(ซาย) ภาพประกอบ 89 พทธปรางค (ขวา) ภาพประกอบ 90 ซมสมา พระอโบสถ วดพชยญาตการาม


เจดยทรงปรางคทถอวาเปนศลปะการกอสรางทไดพฒนามาถงจดสงสดในรชกาลน9 มววฒนาการมาจากปราสาทอนเปนทสถตของเทพเจา โดยถอเปนการจ าลองเขาพระสเมร ตามความเชอของศาสนา

7 ศกดชย สายสงค (2551) หนา 100 8 นรศรานวดตวงศ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยา สาสนสมเดจ เลม 25 (พระนคร องคการคาของครสภา 2505) หนา 2 9 วอลเตอร เอฟ เวลลา นจ ทองโสภต แปล (2530) หนา 87

69


พราหมณ ทมมาแลวตงแตสมยอนเดยผานมาทางขอมตงแตสมยลพบร นยมสรางในสมยอยธยาตอนตน และกลบมานยมอกครงในสมยอยธยาตอนปลาย เชน เจดยทรงปรางคท วดไชยวฒนาราม อยธยา และใชแทนความหมายของเจดยทบรรจพระบรมสารรกธาตดวย เปนรปแบบเจดยทไดรบการสบทอดมาถงสมยรตนโกสนทรตอนตน

(ซาย) ภาพประกอบ 91 ปรางคค วดราชโอรสาราม (ขวา) ภาพประกอบ 92 ปรางคมมพระอโบสถ วดพระเชตพนฯ


ภาพประกอบ 93 วหารพระโตและพระปรางควดอรณราชวรารามฯ


70


ลกษณะส าคญของเจดยทรงปรางคในสมยอยธยาตอนปลายคอพฒนาการทางรปทรง ทเกดจากการเพมความสงของฐาน สวนเรอนธาตมขนาดเลกลง ท าใหชองคหาเหลอเพยงซมจระน า และท าใหยอดปรางคเกดรปทรงเพรยวลง เปนแบบทปรากฏในเจดยทรงปรางคทสรางในสมยรชกาลท 3 เชน ปรางคคหนาพระอโบสถ วดราชโอรสาราม ทยงเปนการสบทอดความนยมจากสมยอยธยาตอนปลายในการสรางเจดยขนาดเลกไวหนาพระอโบสถ หรอเจดยประจ ามมท งสของพระอโบสถ วดพระเชตพนฯ ทบรณปฏสงขรณและเสรมใหสงขน 3 ศอก ในสมยรชกาลท 310 ภายในซมจระน าประดษฐานเทวดาถอพระขรรค เชนเดยวกบพระปรางค วดราชบรณะ ทประดบดวยเครองกระเบองเคลอบจน ทเปนวสดทใชประดบตามวดทสรางตามแบบพระราชนยม ทภายในซมจระน าประดบยกษถอกระบอง เหนอขนไปของสวนเรอนธาตประดบยกษแบกอยทชนเชงบาตร ยอกปรางคประดบนภศล ซง ศกดชย สายสงค ไดสนนษฐานไววา

ทงยกษและเทวดาทเรอนธาตนาจะใชสญลกษณของเทพผพทกษดแลหรอทาวจตโลกบาล และตวองคปรางคเปรยบเปนเจดยทบรรจพระบรมสารรกธาตของพระพทธเจา ดงนนในความหมายทยกษและเทวดาอยทอยทเรอนธาต และมยกษแบกอยทชนเชงบาตร แสดงวาสวนบนนนเปนเรองของสวรรค และใชในความหมายของเจดยจฬามณอนเปนทบรรจพระบรมสารรกธาตของพระพทธเจาบนสวรรค ดวยเหตนจงอาจกลาวไดวาเปนความนยมทเกดขนอยางใหมในสมยรชกาลท 311

พระปรางควดอรณราชวรารามฯ และวหารวดกลยาณมตร เปนสถาปตยกรรมทโดดเดนดวยขนาดทใหญโต เปนเอกลกษณของสงกอสรางในสมยรชกาลท 3 เพอตองการใหเปนพระมหาธาตประจ าพระนคร และใหชาวตางชาตทเดนทางเขามาตดตอแลเหนความยงใหญของกรงเทพฯ คลายวหารวดพนญเชง รมแมน าเจาพระยา ทอยธยา โดยเรมสรางมาแตสมยรชกาลท 2 ทงนไดทรงขยายความสงจากเดม 8 วา เปน 35 วา ประดบดวยกระเบองเครองถวยชามเบญจรงค ทอาจกลาวไดวาเปนอตลกษณอยางหนงของศลปกรรมสมยรชกาลท 312

คตในการสรางปรางคในฐานะแกนจกรวาล คอเขาพระสเมร เจดยบรวารประจ ามมหมายถงทวปทงส ตามคตการสรางของฮนด แตไดน ามาปรบเปลยนเปนแกนกลางของจกรวาลในความเชอเรองสวรรคของพระพทธศาสนา เปนเจดยจฬามณทอยบนสวรรคชนดาวดงส เหนไดจากการประดษฐานพระอนทรในซมจระน า ซงท าใหสวนเรอนธาตของปรางคหมายถงสวรรคของพระอนทร อนเปนทประดษฐานเจดยจฬามณทพระอนทรสรางเพอบรรจพระเขยวแกว และพระเกศาของพระพทธเจา

10 สนต เลกสขม ขอมลกบมมมอง ศลปะรตนโกสนทร (กรงเทพฯ วรยะธรกจ 2548) หนา 103 11 ศกดชย สายสงค (2551) หนา 142 12 ศรศกร วลลโภดม ldquoท าไม ร๓ ไมสวมมงกฎrdquo ใน เมองโบราณ ปท 33 ฉบบท 3 (กรกฎาคม-กนยายน 2550) หนา 8

71


ภาพประกอบ 94 พระปรางค วดอรณราชวราราม

ทมา ลกษณะไทย ภมหลง (2551)

การใชพระอนทรเปนสญลกษณเพอแทนความหมายพนทสรวงสวรรค ยงปรากฏทหนาบนพระวหารวดสทศนทเรมสรางมาตงแตสมยรชกาลท 1 โดยไดมพธสมโภชฉลองพระอารามในป พศ2390 รวมเวลาสรางถง 40 ป ภาพรวมของสถาปตยกรรมภายในวดสามารถจดวาเปนสถาปตยกรรมในสมยรชกาลท 3 ไมวาจะเปนเรองการใชโครงสราง เสาพาไล การใชถะแทนเจดยแบบพระเพณ รวมถงงานประดบแบบจน

การใชพระอนทรทรงชางเอราวณประดบกรอบหนาบนชนบน เปนคตทปรบเปลยนขนใหมในสมยรชกาลท 3 เชนเดยวกบการประดบพระอนทรในซมจระน าของปรางควดอรณฯ ซงสอดคลองกบคตและเรองราวของงานจตรกรรมทแสดงภายในพระวหารวดสทศนฯ ทเปนไตรภมโลกสณฐานและภพภมทเกยวของกบสวรรคชนดาวดงส อนเปนทสถตของพระอนทร จงจะตความเชงสญลกษณไดวา วหารแหงนคอปราสาทของพระพทธเจา สถานททพระพทธเจาเสดจขนไปเทศนาโปรดพทธมารดาทอยบนสวรรคชนดาวดงส13

13 ศกดชย สายสงค ldquoศนยกลางจกรวาลกบสถาปตยกรรมวดสทศนเทพวรารามrdquo งานวนพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ประจ าป ๒๕๕๒ ldquoพระนงเกลาฯ กบความเปนศนยกลางจกรวาลของวดสทศนฯrdquo (กรงเทพฯ มหาวทยาลยศลปากร 2552) หนา 41

72


ภาพประกอบ 95 พระอนทรทรงชาง กรอบหนาบนบน วดสทศนฯ


ความงามของสดสวนกบการแกปญหาในเชงความรสกตองานสถาปตยกรรมทควรกลาว คอการแบงสดสวนจากหลงคาพระวหารวดสทศนฯ ซงเปนหลงคาทรงจวคลมพนทขนาดใหญ ท าใหหลงคามขนาดทกวางใหญมาก ทอาจสงผลใหเกดความรสกทบตนจากปรมาตรของอาคาร การแกปญหาเชง ชางจงพยายามแบงยอยผนหลงคาทกวางใหญนนออกเปนพนทเลกลงดวยการซอนชนหลงคาเพมขนหนงชน พรอมกบแบงยอยผนหลงคาของแตละชนออกเปนตบจ านวน 4 ตบ โดยไลขนาดจากหลงคาประธานซงมผนหลงคากวางทสด แลวจงลดขนาดของปกนกแตละตบใหเลกลงตามล าดบ14 ท าใหเกดการสรางจงหวะของรปทรงภายในปรมาตรเดยวกน

14

ศกดชย สายสงค (2552) หนา 23

73


ภาพประกอบ 96 ซอนชนหลงคา พระวหาร วดสทศน


ภาพประกอบ 97 เจดยทรงเครอง วดพระเชตพนวมลมงคลาราม


74


เจดยทรงเครอง เปนอกรปแบบของเจดยทสรางมาแตสมยอยธยา ถกน ามาสรางโดยสามารถก าหนดไดอยางแนชดวานยมสรางในสมย รชกาลท 1-3 เทานน15 เชน พระเจดยทอง ทเคยอยหนาพระอโบสถในสมยรชกาลท 1 ทวดพระศรรตนศาสดาราม การสรางมหาเจดยทเปนเจดยทรงเครองไวเคยง พระมหาเจดยศรสรรเพชญดาญาณ สรางขนในสมยรชกาลท 1 เพออทศถวายรชกาลท 2 องคหนง เฉลมพระนามวา มหาเจดยดลกธรรมกรกนทาน และอทศเปนสวนพระองคอกองคหนง เฉลมพระนามวา มหาเจดยมนปตตปรกขาร เมอคราวบรณปฏสงขรณในสมยรชกาลท 3 โดยมการประดบเครองกระเบองเคลอบจน ทเปนเอกลกษณของวสดทใชประดบตามวดทสรางและปฏสงขรณในสมยรชกาลท 3

นอกจากอาคารและสงกอสรางทใชความใหญโตเปนการแสดงความส าคญของสถานทนนๆแลว ยงมการสรางพระพทธรปขนาดใหญขนในรชกาลคอการสราง พระพทธไสยาสน ยาว 90 ศอก ทวหารพระนอน วดพระเชตพนฯ เพอใหมพระพทธปฏมากรใหญประจ าพระนคร เพอเปนทสกการบชาแกเทพยดา มนษย สรรพสตวทงปวงทวสากลโลก16 เปนการสรางพระพทธรปขนาดใหญนอกเหนอจากการอญเชญพระพทธขนาดใหญจากเมองเกาตงแตรชกาลท 1 เชน พระศรศากยมน ทวดสทศนฯ

ภาพประกอบ 98 พระพทธไสยาสน วดพระเชตพนฯ

ทมา พระพทธรป คบานคเมอง (2547)

พระพทธรปทสรางขนในสมยรชกาลท 3 สามารถแบงไดเปนสองลกษณะคอ พระพทธรปทรงเครอง ทสรางตามคตทไดรบความนยมสบเนองมาแตสมยอยธยาตอนปลาย กบพระพทธรปแบบหนทเปนพทธลกษณะใหมอนเปนลกษณะรวมของพระพทธรปทสรางขนในรชกาลน คอ นวพระหตถยาวเสมอกน พระวรกายแขงกระดาง เมอเทยบกบพระพทธรปสมยอน พระเนตรมองตรง พระนาสกคอนขางเลกและ 15 ศกดชย สายสงค (2551) หนา 169 16 ศกดชย สายสงค (2551) หนา 257

75


โดง พระโอษฐเลก เสนพระโอษฐเกอบเปนเสนตรงตวดปลายเพยงเลกนอย เสมอนแยมพระสรวลเพยงเลกนอยทกลาวกนวามพระพกตรอยางหน คอสพระพกตรแสดงอาการนงคลายหนละคร17 ตวอยางเชน ประธานวดราชโอรสาราม กรงเทพมหานคร

(ซาย) ภาพประกอบ 99 ประธานวดราชโอรสาราม

(ขวา) ภาพประกอบ 100 พระพทธรป วดพชยญาตการาม ทมา ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

พระพทธรปทรงเครองในสมยรตนโกสนทรมประวตการสรางมาตงแตสมยรชกาลท 1 คอ พระพทธจกรพรรด พระพทธเพชรตน และพระพทธเนาวรตน ตอมาในสมยรชกาลท 3 มการหลอพระพทธทรงเครององคส าคญในป พศ2392 คอ พระพทธยอดฟาจฬาโลก และ พระพทธเลศหลาสราลย (เปลยนเปน ldquoนภาลยrdquo ในสมยรชกาลท 4) ซงเปนทมาของการเรยกพระนามพระบาทสมเดจพระเจาอยหวรชกาลท 1 และ 2 ตามนามพระพทธรปทรงเครองแทน จากการทประชาชนในสมยดงกลาวมกจะพากนเรยกสมยรชกาลท 1 วา ldquoแผนดนตนrdquo และรชกาลท 2 วา ldquoแผนดนกลางrdquo เพอเปนการเลยงมใหประชาชนเรยกพระองควาแผนดนปลาย18 ทงน ลกษณะพระพทธรปประทบยนยกมอทงสองเสมอระดบอกนน ควรจดวาเปนพระพทธรปปางหามสมทร แตการทรงเครองของพระพทธรปจะเรยกตามคตทางประตมานวทยาวา พระพทธปางทรมานพญามหาชมพ ตามคมภรมหาชมพบดสตร จากต านานทกลาวถงพญามหาชมพทเชอวาตนเองนนเปนจกรพรรดทยงใหญกวาทกพระองค จงไมยอมฟงค าสงสอนของผใด พระพทธองคตองการจะสงสอนจงเนรมตพระองคทรงเครองอยางจกรพรรด เพอแสดงใหเหนอกวาพญามหาชมพ พญา 17 ศกดชย สายสงค (2551) หนา 221 18 ด ldquoพระพทธปฏมาในรชกาลพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวrdquo ใน สรยวฒ สขสวสด พระพทธปฏมาในพระบรมมหาราชวง กรงเทพฯ ส านกราชเลขาธการ 2535

76


มหาชมพจงทรงยอมรบและฟงพระธรรมของพระพทธเจา19 หรอในอกความหมายหนงคอ การถวายความเปนจกรพรรดของพระมหากษตรยผทรงสรางแดองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจานนเอง20

(ซาย) ภาพประกอบ 101 พระพทธรปพระพทธยอดฟาจฬาโลก (ขวา) ภาพประกอบ 102 พระพทธรปพระพทธเลศหลานภาลย

ทมา พระพทธปฏมาในพระบรมมหาราชวง (2535)

ในการงานจตรกรรมฝาผนง มความเปลยนแปลงทเกดขนอยางเหนไดชดสอดคลองกบความเปลยนแปลงในดานสถาปตยกรรมคออทธพลจากศลปะจน ทงทเปนงานทเขยนขนใหม เชน จตรกรรมเครองมงคลอยางจน หรอ เครองตง ในพระอโบสถวดราชโอรสาราม วดนาคปรก กบลกษณะงานทยงสบทอดแบบประเพณ เชน วดสวรรณาราม และงานเขยนเพมเตมจากการบรณะในสมยดงกลาว โดยหากไมนบจตรกรรมในรปแบบจนทเขยนโดยชางชาวจนแลว เรองราวทใชถายทอดในงานจตรกรรมยงคงสบทอดขนบนยมปรมปราคตดวยเรอง อดตพทธเจา นทานชาดก พทธประวต และเรองไตรภมโลกสณฐาน กบอกสวนทเปนปรมปราคตแนวใหมทเปนผลจากพฒนาการทางสงคมจากทงภายในและภายนอก จนเกดเปนเรองราวแนวใหมในจตรกรรมสมยนตามเนอหาทปรากฏในหนงสอ ldquoจตรกรรมสมยรชกาลท 3 ความคดเปลยนการแสดงออกกเปลยนตามrdquo คอ ชดประวตพระสาวก พระสาวกาเอตทคคะ อบาสก อบาสกาเอตทคคะ เรอง

19 ศกดชย สายสงค (2551) หนา 235 20 ศรศกร วลลโภดม (2550) หนา 10

77


ธดงควตร วรรณกรรมประชาชน และมหรสพประชาชน21ทเลยจากการใชคตปรมปราในอดต อนเปนการปรบเปลยนแนวเรองมาองสงทเปนความจรง กน าพาใหชางเขยนจตรกรรมฝาผนงตองเขยนภาพองความสมจรงขนตามไปดวย ไมวาจะเปนความหลากหลายของผคน เชอชาต และอาชพ ทเปนความเลยนแปลงทเกดขนจรงในสงคมขณะนน หรออาคารบานเรอนทงแบบจนและฝรงทเรมมการก าหนดแสงเงาและใชลกษณะการถายทอดแบบทศนวทยาผสมลงไป

(ซาย) ภาพประกอบ 103 จตรกรรมฝาผนงลายเครองตง

(ขวา) ภาพประกอบ 104 จตรกรรมประดบเพดานอทธพลศลปะจน วดราชโอรสาราม ทมา ประทป สธาทองไทย ถายภาพ

เอกลกษณทเกดขนใหมในงานจตรกรรมสมยรชกาลท 3 คอลกษณะการใชสมดเปนสพน ทจะขบการใชคสระหวางสเขยวกบสแดงใหโดดเดนและเปนคสหลกกบการระบายพนดวนสมดเปนเอกลกษณ ทแทบไมพบมากอนในจตรกรรมรนแรกของสมยรตนโกสนทร22 รวมถงการแสดงความสมจรงของสวนประกอบในฉาก เชน ตนไม น าทะเล ในจตรกรรมฝาผนงวดสวรรณาราม ตลอดจนพฒนาการทางลวดลายทเกดจากการประยกตใชลวดลายจนและฝรงทเรยกวา ลายเทศ หรอแถบคดโคงคลายรวผาแบบภาพเขยนจนหรอทเรยกวา ลายฮอ ทนยมใชแทนเสนแบงฉากในภาพแบบเดมทเรยกวาเสนสนเทา ทเรมหมดความนยมจากการทชางไดใชฉากธรรมชาต เชน แนวไม ปาเขา ท าหนาทเปนตวแบงภาพแทน

21 สนต เลกสขม จตรกรรมสมยรชกาลท 3 ความคดเปลยนการแสดงออกกเปลยนตาม (กรงเทพฯ เมองโบราณ 2548) หนา 20 22 สนต เลกสขม (2548) หนา 92

78


ภาพประกอบ 105 คสจตรกรรมฝาผนง สมยรชกาลท 3

(ซาย) ภาพประกอบ 106 แถบคดโคงคลายรวผาแบบภาพเขยนจนหรอ ลายฮอ

(ขวา) ภาพประกอบ 107 ภาพมหาชนกชาดก ชางเขยนภาพทะเลแบบสมจรง วดสวรรณาราม กรงเทพมหานคร ทมา จตรกรรมสมยรชกาลท 3 ความคดเปลยนการแสดงออกกเปลยนตาม (2548)

79


คตการสรางอาคารในพทธสถานชวงรตนโกสนทรตอนตน สามารถมองไดวายงเปนการสบทอดรปแบบ คตการสรางจกรวาลทศนแบบไตรภมจากสมยอยธยาอยางชดเจน ไมวาจะเปนการวางผง การใชพระอโบสถหรอพระวหารเปนอาคารประธาน ยกเวนพระปรางควดอรณฯทตงใจใหเปนพระมหาธาตประจ าเมอง สะทอนความเชอเรองเขาพระสเมร สวนความแตกตางในรปแบบนนเปนเพยงเรองรายละเอยดทยงคงอยภายใตโลกทศนแบบเดม พจารณาไดจากววฒนาการของการสรางเจดยทรงปรางคในวดทเปนการสบทอดคตความเชอทเกดจากรบและผสมผสานความเชอตลอดระยะเวลากวา 500 ป หากนบแตสมยลพบร ความเปลยนแปลงทางคตความเชออยางส าคญทแตกตางจากการเปลยนแปลงคตความเชอทเคยเกดขน เปนการเปลยนแปลงทางความเชอจากโลกทศน ทเปนผลรวมของวถชวต ศาสนา การปกครองทคลายคลงกน กลาวคอ ความเปลยนแปลงทางความเชออยางส าคญเกดจากการปะทะระหวางโลกเกากบโลกใหมในชวงปลายรชกาลท 3 ซงมผลตอการส านกถงทตงและตวตนตองเปลยนไปอยางเปนวทยาศาสตร ศนยกลางของอ านาจในโลกเกาอยางจนก าลงหมดไป และการใชความใหญโตทหมายถงความเจรญรงเรองทางศาสนาเปนเครองชวดความเจรญของรฐ ตองเปลยนไปเมอสยามไดรจกแผนทโลกแบบตะวนตกในป พศ237623 อนเปนของทมาจากแดนไกลในฐานะความรใหมอนทรงพลง ทมาพรอมเทคโนโลยและอาวธรายแรงเกนกวาทดนแดนรอบๆสยามจะรเทาทนจนตกอยใตอ านาจของผทมาจากแดนไกลในทสด โลกทศนทเปลยนแปลงไปจงมผลตอการเปลยนแปลงทางส านกและมมมองทมตอโลกผานพทธศาสนา ซงเปนสถาบนส าคญทใหค าอธบายและสรางส านกทมตอโลกแกมนษยนบแตโบราณ ไปพรอมๆกบการประยกตใชความรใหมจากโลกตะวนตก โดยเฉพาะการเรยนรอดตอยางเปนวทยาศาสตรทเรยกวาประวตศาสตร ซงท าใหความหมายของการรอฟนอดตทก าลงจะเกดขนในรชกาลตอมามความส าคญตอการอธบายเรองชนชาต อารยธรรม ศาสนา ทลวนตองอาศยความรใหมดงกลาวเพอสรางตวตนในโลกสมยใหมขน

ค าถามหลงเรยนแบบฝกหดทายบทเรยน 1 เหตและปจจยทท าใหเกดพฒนาการทางศลปกรรมในสมยรชกาลท 3 2 ลกษณะอนโดดเดนของศลปะและสถาปตยกรรมในสมยรชกาลท 3 คออะไร 3 รปแบบทางศลปะทสบทอดมาแตโบราณทไดรบความนยมในสมยรชกาลท 3 มอะไรบาง 4 แบบอยางทเกดขนใหมในจตรกรรมฝาผนงสมยรชกาลท 3 มอะไรบาง

23 ชาตร ประกตนนทการ การเมองและสงคมในศลปะสถาปตยกรรม สยามสมย ไทยประยกต ชาตนยม (กรงเทพฯ มตชน 2547) หนา 50

62


ทองกฤษพยายามเขามาแสวงหาผลประโยชน โดยทางกรงเทพฯจะเปนผเลอกสลตานใหปกครองแตละรฐ และจะตองสงเครองราชบรรณาการมายงกรงเทพฯทก 3 ป สวนความสมพนธระหวางเมองขนทางฝงลาวและเขมรเปนไปดวยดกวาทางฝงมาลาย จากการมความใกลชดระหวางศาสนา ภาษา วฒนธรรม มโคราชเปนหวเมองส าคญ โดยทางกรงเทพฯจะเปนผแตงตงเจาลาวเปนประมข และสงตนไมเงนตนไมทองเปนเครองราชบรรณาการเชนเดยวกน นอกจากนยงมการสงราชบตรของเจาลาวมาอยกรงเทพฯ ในฐานะองคประกน กอนเกดเหตการณส าคญทน าไปสการท าลายเมองเวยงจนทร ทรจกกนในชอเหตการณ ldquoกบฏเจาอนวงศrdquo เมอป พศ 2372 หรอการทพระมหากษตรยเขมรทรงใหพระมหากษตรยไทยประกอบพธราชาภเษกและพระราชทานพระนามให สวนศกทางขางญวนนนมาจากพยายามแทรกแซงการปกครองของและกดดนใหลาวและเขมรเปนเมองขนทางฝงญวน สวนภยคกคามสยามฝงตะวนตกไดหมดไป หลงจากทพมาไดตกเปนขององกฤษเมอป พศ 2369 ขอความในพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 3 ทถกน ามาอางมากทสดเพอสะทอนชวงเวลาการเปลยนแปลงอยางส าคญทเกดขนในชวงปลายรชกาล

ldquoการศกสงครามขางญวณขางพะมากเหนจะไมมแลว จะมอยกแตขางพวกฝรง ใหระวงใหดอยาใหเสยทแกเขาได การงานสงใดของเขาทคดควรจะเรยนเอาไว กใหเอาอยางเขา แตอยาใหนบถอเลอมใสไปเสยทเดยว ทกวนนคดสละหวงใยไดหมด อาลยอยแตวด สรางไวใหญโตหลายวด ทคางอยกม ถาช ารดทรดโทรมไป จะไมมผชวยท านบ ารงrdquo

เนอความน ามากลาวสะทอนความหวงใยในกจการบ ารงพระพทธศาสนาในสมยพระองค ทมการสรางและบรณปฏสงขรณ รวมถงการบอกบญสนบสนนใหเชอพระวงศ ขนนางและเศรษฐไดท าบญสรางวดขนเปนจ านวนมากกวาในรชกาลกอนหนา จนมค ากลาวตดปากวา ldquoใครใจบญสรางวดกจะเปนคนโปรดrdquo

ถงแมจะเปนปรากฏการณทเกดขนในชวงเวลาราวปท 50 ป ของกรงรตนโกสนทร หากแตหลงฐานทยงหลงเหลอมาจนปจจบนเปนจ านวนมาก ท าใหมการศกษาและคนควาเปนองคความรมากมาย อกทงยงเปนชวงเวลาทไดรบการยกยองวาเปนชวงของการฟนฟศลปะและวทยาการอยางแทจรง จากการสละพระราชทรพยสวนพระองคสราง 5 วด โปรดเกลาฯใหเชอพระวงศและขนนางสราง 4 วด ทรงปฏสงขรณ 35 วด และโปรดเกลาฯ ใหเชอพระวงศ ขนนางและขาราชบรพารปฏสงขรณอก 25 วด3

เนองจากชวงระหวางรชกาลท 1 ถงรชกาลท 2 เปนระยะเวลาแหงการสรางบานแปงเมองและยงอยในภาวะสงคราม ครนพอมาถงชวงสมยรชกาลท 3 บานเมองเรมกลบสสภาพความเรยบรอย บวกกบภาวะเศรษฐกจดขนตามมา โดยเฉพาะดานการคาขายกบจน แตพทธสถานทสรางมาแลวตงแตสมยรชกาลท 1 จนมาถงรชสมยน เปนเวลารวม 50 ป กลบยงไมแลวเสรจ และเรมมสภาพช ารดทรดโทรมจนถงเวลาทตองบรณปฏสงขรณ จงเปนชวงเวลาท ไดด าเนนการจนแลวเสรจสมบรณในรชกาลของพระองค เชน วดสทศนเทพวราราม วดอรณราชวราราม วดพระเชตพนวมลมงคลาราม เปนตน

3 วอลเตอร เอฟ เวลลา นจ ทองโสภต แปล (2530) หนา 85

63









64






65






66






67






68







69







70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





63









64






65






66






67






68







69







70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





64






65






66






67






68







69







70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





65






66






67






68







69







70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





66






67






68







69







70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





67






68







69







70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





68







69







70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





69







70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





70







71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





71







72





14


73






74







75






76







77







78





79





72





14


73






74







75






76







77







78





79





73






74







75






76







77







78





79





74







75






76







77







78





79





75






76







77







78





79





76







77







78





79





77







78





79





78





79





79





Documents

บทที่ 5 ศิลปกรรมสมัย ......เอกสารประกอบการสอน รายว ชา 0605205 ประว ต ศาสตร ศ