คํี้าช แจง เฉทที่ สมเด ๒็จพระมหาสมณเจ า · จํานวน ๒ จัดเข าหมวดทุกะ มีจํ

คาชแจง หนงสอธรรมวภาค ปรเฉทท ๒ น สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ทรงรบรจนาใหแลวเสรจทนใชเปนหลก สตรนกธรรมชนโท เปดสอนในปแรก พ. ศ. ๒๔๖๐ ตอมาทรง รจนาหมวดอตเรกทสกะเพมเตม แตยงไมทนเสรจ กประชวรสน พระชนมเสยกอน เพราะฉะนน เมอพมพครงท ๕ พ.ศ. ๒๔๖๗ จงไดพมพเทาททรงรจนาไว. ในเวลาทรงจรนาหนงสอน สมเดจพระพทธโฆษาจารย เปนผ ชวยคดเลอกประเภทธรรมบาง เปนทปรกษาบาง ตอมาเมอพมพ ครงท ๖ พ.ศ. ๒๔๖๘ ทานไดจดลาดบขอธรรมบางแหงซงไดสอบสวน เหนสมควรใหยตตตองตามพระบาลอกครงหนง สวนในการพมพ ครง ๑๑ น คณะกรรมการไดชวยกนแกไขเพมเตม ดงตอไปน :- ๑. ระเบยบอกษร ไดอนโลมตามปทานกรมและหลกบาลหรอ สสกฤต ตามทเหนสมควรในคราวน สวนวรรคตอนตงขอยอหนานน ไดจดขนใหมหลายแหง เพอใหกาหนดและจางาย. ๒. ชนเดมหนงสอนไมไดบอกคมภรทมาแหงขอธรรมนน ๆ ไว จงเปนทลาบากแกผใครจะคนดบาลและอรรถกถา เพราะฉะนน คณะ กรรมการตรวจชาระแบบเรยน กองตาราแหงมหามกฏราชวทยาลย จงไดมอบใหพระสพจนมน ผน สวโจ ป. ๖ วดบวรนเวศวหาร กรรมการแผนกนเปนผคนควาคมภรทมาลงไวในทนน ๆ ดวยอกษรยอ และเลขหนา. ๓. ธรรมบางอยางมทางทพงเขาใจไดหลายนย แตมคาอธบาย เพยงนยเดยว หรอมขอความทจะเขาใจตามไดยาก กไดทาบนทก ไวเพอนาใหผศกษากาวขนสภมธรรมวจารณตอไป สวนทปรากฏวา ผดพลาดเพราะการพมพเปนตนนน ไดแกไขใหถกตองตามเนอความ แหงธรรมนน ๆ

๔. ขอความตอนหนงในคาอธบายพทธคณบทท ๓ วชชาจรณ- สมปนโน วา "จรณะจกกลาวในอตเรกทสกะ ผปรารถนาจงดใน หมวดทระบไวนน" ดงน แตสมเดจพระมหาสมณเจา ทรงรจนา ยงไมถงจรณะหมวด ๑๕ กประชวรสนพระชนมเสยกอนตามทกลาว แลว ธรรมหมวดนยงคางอย ผปรารถนาด จงหาดในอตเรกทสกะ ไมได เพราะฉะนน ในการพมพครงน ขาพเจาจงคดพระธรรมเทศนา ของสมเดจพระมหาสมณเจา ฯ ตอนทวาดวยจรณะ นามาลงไวโดยนย และทาคาอธบายเพมเตมตามขอความในนทเทสแหงเสขปฏปทาสตร เพอบรณะขอธรรมทกลาวถงใหบรบรณ ขาพเจาหวงวา นกธรรมทงหลาย คงขอบใจพระสพจนมน ผชวยคนควาบอกคมภรทมาแหงขอธรรม ในหนงสอธรรมวภาค ปรเฉทท ๒ นโดยทวกน พระมหาทองสบ จารวณโณ มหามกฏราชวทยาลย ๒๔ มถนายน ๒๔๗๙ คานา ธรรมเปนสวนหนงแหงพระศาสนา ทเรยกรวมกนวาพระธรรม- วนย. สวนน หมายเอาคณและโทษกบความประพฤตดและเสยบาง หมายเอาคตแหงธรรมดาบาง หมายเอาอยางอน ๆ อกบาง แสดง โดยบคคลาธษฐานกม โดยธรรมาธษฐานกม พระคนถรจนาจารย จดไวเปนหมวดเปนพวกโดยระเบยบตางอๆ เพอสะดวกแกการศกษา อยางหนง ทานจดเขาหมวดตามจานวนแหงขอธรรม เชนธรรมม จานวน ๒ จดเขาหมวดทกะ มจานวน ๓ ในหมวดตกะ อกอยางหนง ทานจดเขาประเภทกนตามคณลกษณะ ธรรมขอหนง ๆ เปนตนวา

สทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา มคณสมบตหลายอยางกม เชน เปนอนทรยคอเปนใหญ เปนพละคอเปนกาลง ในอนกาจดธรรมอน เปนขาศกแกตน และในอนตงตนไวโดยชอบ เปนอรยทรพยคอคณ- สมบตอยางประเสรฐ หรอคณสมบตของพระอรยเจา และเปน สปปรสธรรมคอธรรมของสตบรษ ทานจงจดไวในหมวดนน ใน ประเภทนนบาง ในหมวดโนน ในประเภทโนนบาง. ผศกษาเขาใจ หวขอกบทงคณลกษณะแลวศกษาไปตามหมวดตามประเภท ยอม เขาในไดงาย แมอาจคมหมวดคมประเภทขนไดเองในการเทศนาโดย ปฏภาณ เหมอนผเรยนสรรพคณแหงวตถอนใชเปนเครองประกอบยา เขาใจแลว เรยนตามตารายายอมไมยาก แมจะปรงขนใหมใหเหมาะ แกใครกได. ธรรมวภาคแบบเรยนธรรมทขาพเจารจนา ไดจดตามวธน ตาม ความนยมกนสบมาของผศกษาธรรม และเปนวธทศกษาไดสะดวก ใน ปรเฉทตนทเรยงไวเปนภาคหนง แหงนวโกวาทสาหรบภกษสามเณร ใหมศกษา และในบดนใชเปนหลกสตรแหงนกธรรมชนตร ขาพเจา ไดจดสรรหมวดธรรมเฉพาะทเกอกลแกความปฏบต และทควรรใน ชนแรก. ในปรเฉทท ๒ น ขาพเจาจดสรรหมวดธรรมทพนจากนน ขนมา ทกลาวถงในปกรณทงหลาย ไมเฉพาะเพอเกอกลความปฏบต นแลว พบขอธรรมในปกรณนน ๆ อาจเขาใจไดดขน สมเปน นกธรรมชนมชฌมะ. ในการเรยงลาดบธรรม ในหมวดหนง ๆ ไดเรยงไวตามลาดบ อกษรเปนพน เวนแตทเนองถงกน เชนมรรค ๔ ผล ๔ จาตองเรยง มรรคไวกอนและเรยงผลในลาดบกนไป แมอยางนน เพอความ ทรงจาสะดวก ในบญชเรองไดเรยงไวตามลาดบอกษร และเพอความ ทรงจาสะดวก เมอหนงสอนแตงเสรจบรบรณแลว จกเรยกชอธรรม ทกประเภทเขาในลาดบอกษร และบอกหนาไวเปนบญชชอธรรมอก

แผนกหนง. อนง ประเภทธรรมทจดสรรไวในปรเฉทน ไมเฉพาะทมาใน บาล ทมาในอรรถกถาและรกนดน กสงเคราะหเขาไวเหมอนกน หนงสอน รบจะใหแลวเสรจทนใชเปนหลกสตรสาหรบประโยค นกธรรมชนมชฌมะในศกน จะรอรจนาสาเรจบรบรณแลวจงพมพ เกรงจะชาไป พมพในคราวนจงงดอตเรกทสกะไวพลาง จกพมพ เฉพาะตอนนนเมอภายหลง เมอถงคราวพมพฉบบครงท ๒ จงจก รวมเขาในเลมเดยวกน. ขาพเจาขอขอบใจพระธรรมไตรโลกาจารย๑ [าณวร] เจาวด เทพศรนทราวาส และพระราชสธ๒ [อตตม] เจาวดราชาธวาส ผชวยคดเลอกประเภทธรรมบาง เปนทปรกษาบาง. ขาพเจาขออทศนาพกนาแรงแหงการจนาธรรมวภาคเลมน บชา ทานบรพาจารย ผบรหารพระพทธศาสนาสบกนมา ตลอดถงพระ อปชฌายะพระอาจารยของขาพเจา. กรม-วชรญาณวโรรส วดบวรนเวศวหาร วนท ๑๘ กนยายน พ.ศ. ๒๔๖๐ ๑. คอสมเดจพระพทธโฆษาจารย กรรมการมหามกฏราชวทยาลย. ๒. คอพระธรรมวโรดม กรรมการมหามกฏราชวทยาลย.

นกธรรมโท - ธรรมวภาคปรเฉทท ๒ - หนาท 1

ธรรมวภาค ปรเฉทท ๒ ทกะ หมวด ๒ อรยบคคล ๒ อรยบคคล ๒ พระเสขะ พระผยงตองศกษา พระอเสขะ พระผไมตองศกษา อง. ทก. ๒๐/๘๐. อธบาย : พระอรยบคคล ๗ เบองตน ชอวาพระเสขะ เพราะ เปนผยงตองปฏบตเพอมรรคผลเบองสงขนไป. พระอรยบคคลผตง อยในพระอรหตตผล ชอวาพระอเสขะ เพราะเสรจกจอนจะตองทา แลว [จงดอรยบคคล ๘]. กมมฏฐาน ๒ สมถกมมฏฐาน กมมฏฐานเปนอบายสงบใจ วปสสนากมมฏฐาน กมมฏฐานเปนอบายเรองปญญา. อง. ทก. ๒๐/๗๗. อธบาย : กมมฏฐานเนองดวยบรกรรม ไมเกยวกบปญญา จดเปนสมถกมมฏฐาน. กมมฏฐานเนองดวยทสสนะทางใจ ในคต


ของธรรมดา ปรารภสภาวธรรมและสามญญลกษณะ จดเปนวปสสนา กมมฏฐาน. ภาวนา ๒ กเรยก. กาม ๒ กเลสกาม กเลสเปนเหตใคร วตถกาม พสดอนนาใคร. ข. มหา. ๒๙/๑. อธบาย : กเลสกาม ไดแกกเลสใหใคร คอ ราคะ โลภะ อจฉา คอความอยากได อสสา คอความรษยาหรอความหง อรต ความไมยนดดวย อสนตฏฐ ความไมสนโดษ เปนอาท. วตถกาม ไดแกกามคณ ๕ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนเปนทนา ปรารถนารกใครชอบใจ. ทฏฐ ๒ สสสตทฏฐ ความเหนวาเทยง อจเฉททฏฐ ความเหนวาขาดศนย. ส. ขนธ. ๑๗/๑๒๐. อธบาย: ทฏฐ แปลวา ความเหน ใชเปนคากลางกม จะให รวาดหรอชว เตมคาหมายตางเขา เชน "สมมาทฏ " ความเหน ชอบ "มจฉาทฏ " ความเหนผด "ทฏ สมปนโน" ถงพรอม ดวยทฏฐ "ทฏ วปนโน" วบตดวยทฏฐ. แตโดยมากใชหมายความ ชางเหนผด เชนทฏฐ ๒ น. ความเหนวาในโลกนไมมอะไรศนย แม


คนและสตวตายแลว รางกายเทานนทรดโทรมไป สวนมนสทเรยก ในภาษาสสกฤตวา "อาตมน" เรยกในภาษมคธวา "อตตา" กม "ชโว" กม เรยกในภาษาไทยวา "เจตภต" เปนธรรมชาตไมศนย ยอมถอปฏสนธในกาเนดอนสบไป จดเปนสสสตทฏฐ. ความเหน ปฏเสธภาวะอยางนน ถอวาคนและสตวจตจากอตภาพนนแลวเปน ขาดศนย จดเปนอจเฉททฏฐ. เทสนา ๒ ปคคลาธฏฐานา มบคคลเปนทตง ธมมาธฏฐานา มธรรมเปนทตง. สท. ปฏ. ๗๗. อธบาย: เทสนาแสดงโดยสมมต กลาวถงบคคลเปนตวอยาง เรยกปคคลาธฏฐานา. เทสนาแสดงโดยสภาวะ ยกธรรมเปนทตง เรยกธมมาธฏฐานา. อทาหรณ แสดงวา บคคลมศรทธา มเพยร มสต ไดสมาธ มปญญา เปนเชนนน ๆ นปคคลาธฏฐานา. แสดงวา ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา เปนเชนนน ๆ น ธมมาธฏฐานา. ธรรม ๒ รปธรรม สภาวะเปนรป อรปธรรม สภาวะมใชรป. อภ. สง. ๒.


ธรรม ๒ โลกยธรรม ธรรมอนเปนวสยของโลก โลกตตรธรรม ธรรมอนพนวสยของโลก. อภ. สง. ๒. อธบาย: มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑ รวมเปน ๙ จดเปน โลกตตรธรรม เหลอจากนนเปนโลกยธรรม. ธรรม ๒ สงขตธรรม ธรรมอนปจจยปรง อสงขตธรรม ธรรมอนปจจยไมไดปรง. อง. จตกก. ๒๐ ๔๔. อธบาย: สงหรอสภาพมเกดในเบองตน มแปรไปในทามกลาง มดบในทสด เปนสงขตธรรม. อกอยางหนง สภาพเกดแตเหตทงปวง จดเปนสงขตธรรม. พระนพพานจดเปนอสงขตธรรม. นพพาน ๒ โดยบรรยาย สอปาทเสสนพพาน ดบกเลสยงมเบญจขนธเหลอ อนปาทเสสนพพาน ดบกเลสไมมเบญจขนธเหลอ. ข. อต. ๒๕/๒๕๘. อง. นวก. ๒๓/๓๙๔. อธบาย: โดยบคคลาธฏฐาน พระอรยเจาผละกเลสไดสนเชง ดวยพระอรหตตมรรคแลว ไดบรรลพระอรหตตผล เปนพระอรหนต


ยงทรงชพอย จดวาไดบรรลสอปาทเสสนพพาน ครนสนชพแลว จดวาไดบรรลอนปาทเสสนพพาน*. บชา ๒ อามสบชา บชาดวยอามส (คอสงของ) ปฏปตตบชา บชาดวยปฏบตตาม. อง. ทก. ๒๐/๑๑๗. ปฏสนถาร ๒ อามสปฏสนถาร ปฏสนถารดวยอามส (คอสงของ) ธมมปฏสนถาร ปฏสนถารโดยธรรม. อง. ทก. ๒๐/๑๑๖. อธบาย: ปฏสนถาร ไดแก การตอนรบแขกผมาถงถน. อามสปฏสนถาร ไดแก ตอนรบดวยใหสงของ เชนใหนารอนหมากพล อาหารเปนตน. ธมมปฏสนถาร แกกนมาวา กลาวธรรมใหฟง หรอแนะนากนในทางธรรม. ขาพเจาเหนไมใชอาการรบแขก มตของ * อธบายตามสตรท ๗ แหงทตยวรรค ทกนบาต อตวตตก. ๒๕/๒๕๘. แตในพระบาลแหงสตรนน หนา ๒๕๘-๙ แสดงวา นพพานของพระอรหนตผยงรสก อารมณนาชอบใจ และรสกสขทกข เรยกสอปาทเสสนพพาน นพพานของพระอรหนตผไมยนด เวทนาทงปวง (เขาสญญาเวทยตนโรธ) เรยกอนปาทเสสนพพาน. ในนวกนบาต องคตตรนกาย ๒๓/๓๙๔. แสดงวา สอปาทเสสนพพาน ไดแกนพพาน ของพระเสขะ คอดบสงโยชนไดตามชน อนปาทเสสนพพาน ไดแกพระนพพานของพระอเสขะ คอดบสงโยชนไดสนเชง.


ขาพเจา ไดแกตอนรบโดยควรแกฐานะของแขกผมา ควรลกรบ กราบไหวกทา ไมควรทาอยางนน กทาความเออเฟอดวยประการอน. แมเจาถนมปรารถนาด แตทาไมควรแกฐานะของแขก การปฏสนถาร นนอาจเสย เชนแขกเปนคนชนสง เจาถนทาการตอนรบอยางคนสามญ ดเปนไมสาคญในแขกผนนเลย. อกฝายหนง แขกเปนคนสามญ เจาถนตอนรบแขงแรง อยางทาแกแขกชนสง ดเปนตนหรอเซอะไป. ธมมปฏสนถาร หมายเอาการตอนรบททาพอดสมแกฐานะของแขก. ปรเยสนา ๒ อรยปรเยสนา แสวงหาอยางประเสรฐ อนรยปรเยสนา แสวงหาอยางไมประเสรฐ. ม. ม. ๑๒/๓๑๔. อธบาย : สมมาอาชวะ เปนอรยปรเยสนา. มจฉาอาชวะ เปนอนรยปรเยสนา. ในพระสตรแสดงวา แสวงหาสภาพอนมใชของ มชรา พยาธ มรณะ เปนธรรม คอคณธรรมมพระนพพานเปน อยางสง เปนอรยปรเยสนา แสวงหาของมชรา พยาธ มรณะ เปนธรรม เชนหาของเลน เปนอนรยปรเยสนา. ปาพจน ๒ ธรรม และ วนย. ท. มหา. ๑๐/๑๗๘.


อธบาย: ความปฏบตไมไดเนองดวยระเบยบอนทรงตงไวดวย พทธอาณา เปนสกขาบทหรออภสมาจาร เปนทางนาความประพฤต และอธยาศยใหประณตขน จดเปนธรรม. ความปฏบตเนองดวย ระเบยบอยางนน เปนทางนาความประพฤตใหสมาเสมอกน หรอเปน เครองบรหารคณะ จดเปนวนย. รป ๒ มหาภตรป รปใหญ อปาทายรป รปอาศย. ข. ปฏ. ๓๑/๒๗๕. ม. อป. ๑๔/๗๕. อธบาย: สงอนเปนวสยแหงอายตนะภายใน ๕ ขางตน จด เปนรปในเบญจขนธ. สงอนเปนวสยของจกษเทานน จดเปนรปใน อายตนะภายนอก. ธาต ๔ คอ ปฐว อาโป เตโช วาโย จดเปน มหาภตรป. อาการของมหาภตรป จดเปนอปาทายรป. ประเภท แหงอปาทายรป แสดงไวในพระอภธมมตถสงคหะ คอประสาท ๕ สงทใหสาเรจการเหน เรยกจกขปสาท ๑, สงทใหสาเรจการฟง เรยกโสตปสาท ๑, สงทใหสาเรจการดม เรยกฆานปสาท ๑, สงทให สาเรจการลม เรยกชวหาปสาท ๑, สงทใหสาเรจการรสกผสสะ เรยกกายปสาท ๑, หรอเรยกสนเพยง จกข โสต ฆาน ชวหา กาย โคจร (คออารมณ) ๕ รปอนเปนวสยแหงจกข ๑, เสยง ๑, กลน ๑, รส ๑, โผฏฐพพะ (ยกอาโปนบแต ๓) ๑. ภาวะ ๒ อตถภาวะ


ความเปนหญง ๑, ปรสภาวะ ความเปนชาย ๑. หทย หมายเอาสง ทใหสาเรจความคด ๑. ชวตนทรย หมายเอาความเปนอยแหงรป หรอสงทรกษารปใหเปนอย ๑. อาหารหมายเอาโอชา ๑. อากาสธาต หมายเอาสงทขงอยในชองวาง เรยกปรจเฉทรป ๑. วญญตต ๒ คอ กายวญญตต กรยาทไหวกายได ๑, วจวญญตต กรยาทไหววาจา คอพดได ๑. วการ คออาการตาง ๓ ลหตา ความเบา อธบายวา รปของคนยงเปน ไมหนกดจรปของคนตายแลว ๑, มทตา ความ ออนสลวย อธบายวา รปยงปกตมขอลาอาจคหรอเหยยดคลองแคลว ไมแขงกระดางดจรปของคนเจบคนตายแลว ๑, กมมญญตา ความ ควรแกการงาน คอความคลองแคลว ๑. ลกขณะ ๔ คอ อจจยะ ความรจกเตบขน ๑, สนคต ความสบเนองกน เชนขนเกาหลดรวงไป ใหมเกดแทนกน ๑, ชรตา ความรจกทรดโทรม ๑, อนจจตา ความไมยงยน ๑. สรเปน ๒๕ รวมทง ๒ ประเภทเปน ๒๙ แตใน ปกรณนบเปน ๒๘. ในทบางแหงนบโคจรเพยง ๔ ยกโผฏฐพพะทเปน ประเภทเดยวกบรป จงลง ๒๘ พอด. วมตต ๒ เจโตวมตต ความหลดพนดวยอานาจแหงใจ ปญญาวมตต ความหลดพนดวยอานาจแหงปญญา. อง. ทก. ๒๐/๗๘.,๑๐๔. อง. นวก. ๒๓/๔๗๓. อธบาย : ความทาจตใหหลดพนจากกเลสาสวะถงความบรสทธ


โดยนปปรยาย เรยกวมตต๑. วมตตมสมาธเปนปทฏฐาน คอ ทาน ผบรรลไดฌานมากอนแลว จงบาเพญวปสสนาตอ จดเปนเจโตวมตต. วมตตทไดบรรลดวยลาพงบาเพญวปสสนาลวน จดเปนปญญาวมตต. อยางตน ไดแกวมตตของพระอรหนตผไดบรรลวชชา ๓ และผได อภญญา ๖. อยางหลง ไดแกวมตตของพระอรหนตสขวปสสก๒. อกอยางหนง ทานแสดไวโดยไมตาง๓ ทง ๒ ชอหมายเอา พระอรหนต เรยกเจโตวมตต เพราะพนจากราคะ เรยกปญญาวมตต เพราะพนจากอวชชา. สงขาร ๒ อปาทนนกสงขาร สงขารมใจครอง อนปาทนนกสงขาร สงขารไมมใจครอง. ว. ขนธ. ตตย. ๒๐. อธบาย: สงทธรรมดาคมเขาจากธาต เชนรางกายและตนไม กด สงทคนคมเขาจากสมภาระ เชนรถและเรอนกด ชอวาสงขาร. เทวดามนษยอมนษยและดรจฉานตางประเภท เปนอปาทนนกสงขาร. ๑. โดยโลกตตรนย. ๒. ทรงไวในธรรมวจารณวา "ขาพเจาเขาใจไมพอจะอนโมทนา หรอคาน แตเทยบกนเขาไมสมกบวสทธ อนจะกลาวในลาดบ" ๓. พระบาลสตตนตปฎก ทกนบาต องคตตรนกาย ๒๐/๗๘. ๔. ในพระบาลนวกนบาต องคตตรนกาย ๒๓/๔๗๓. แสดงปญญาวมตตโดยปคคลาธฏฐาน มใจความวา ผเขารปฌานอรปฌานและรดวยปญญา จดเปนปญญาวมตตโดยปรยาย ผเขาสญญเวทยตนโรธและสนอาสวะดวยปญญา จดเปนปญญา วมตตโดยปรยาย. ในเมตตานสงสสตร พระสตตนตปฎก เอกาทสกนบาต องคตตรนกาย ๒๔/๓๗๐. แสดงการทาจตใหหลดพนดวยเมตตาวา เมตตาเจโตวมตต.


ภเขา ตนไม รถ เรอน เปนตน เปนอนปาทนนกสงขาร. สมาธ ๒ อปจารสมาธ สมาธเปนแตเฉยด ๆ อปปนาสมาธ สมาธอนแนแนว. ว. สมาธ. ทตย. ๑๙๔. ม. ม. ๑๒/๓๘๑. (โดยความ) อธบาย: การทาใจใหนง คอมอารมณเดยว จดเปนสมาธ สมาธอนยงไมดงลงไปแท เปนแตจวน ๆ จดเปนอปจารสมาธ. สมาธ องดงลงไป สขมกวาอปจารสมาธ จดเปนอปปนาสมาธ. สข ๒ กายกสข สขทางกาย เจตสกสข สขทางใจ. สข ๒ สามสสข สของอามส (คอกามคณ) นรามสสข สขไมองอามส (คอองเนกขมมะ). อง. ทก. ๒๐/๑๐๑. ทกขอยางละ ๒ พงรโดยปฏปกขนยตอสข. สทธ ๒ ปรยายสทธ หมดจดโดยเอกเทส นปปรยายสทธ หมดจดโดยสนเชง. มโน. ป. ทตย. ๔.


อธบาย : ปฏบตกาย วาจา ใจ บรสทธเปนอยาง ๆ ยงม การละและการบาเพญเปนกจอยอก จดเปนปรยายสทธ. ความ บรสทธของพระอรหนตผเสรจกจในการละและการบาเพญแลว จดเปน นปปรยายสทธ.


ตกะ หมวด ๓ อกศลวตก ๓ กามวตก ความตรในทางกาม พยาบาทวตก ความตรในทางพยาบาท วหงสาวตก ความตรในทางเบยดเบยน. อง. ฉกก. ๒๒/๔๙๖. อธบาย: ความตรประกอบดวยอธรรมราคะ เชนคดแสไปใน การทากาเมสมจฉาจาร และทาทราจารผดประเพณ และปรกอบ ดวยอภชฌา เชนคดแสไปในทางหาลาภอนไมชอบธรรม จดเปน กามวตก. ความตรประกอบดวยพยาบาท มโทสะเปนมล คอคด ทาลายหรอตดรอนผอน จดเปนพยาบาทวตก. ความตรประกอบดวย เจตนาเปนเหตทาความลาบากใหแกผอน มโมหะเปนมล เชนให คนหรอสตวพาหนะเกนพอด ไมปรานไมคดถงความลาบากของเขา ของมน หรอแสวงหาความสกเพอตนเองในทางลาบากของผอน จด เปนวหงสาวตก. กศลวตก ๓ เนกขมมวตก ความตรในทางพรากจากกาม อพยาบาทวตก ความตรในทางไมพยาบาท อวหงสาวตก ความตรในทางไมเบยดเบยน.


อธบาย: ความตรเปนไปเพอทาใจไมใหลอานาจแกกเลสกาม และไมตดอยในวตถกาม จดเปนเนกขมมวตก แตเนกขมมศพทน ทานหมายเอาออกบวช เพราะความมงหมายของผบวช ยอมเปน ไปในทางนน. ความตรเปนดวยอานาจเมตตาในผอน ปรารถนา ความดความงามเพอเขา จดเปนอพยาบาทวตก. ความตรเปนไป ดวยอานาจกรณาในผอน จะทาอะไร ๆ เนองดวยผอน เปนตนวา จะใชคนหรอสตว มปรานคดถงความลาบากของเขาของมน ไมใช ตรากตรา ไมทาความลาบากใหแกเขาแกมนโดยไมจาเปน จดเปน อวหงสาวตก. อคค [ไฟ ๓] ราคคค ไฟคอราคะ โทสคค ไฟคอโทสะ โมหคค ไฟคอโมหะ. ข. อ. ๒๕/๓๐๑. อธบาย: กเลส ๓ ประเภทน จดเปนอคค เพราะเปนสภาพ เผาลนสนดานใหรอน. อตถะ หรอ ประโยชน ๓ ทฏฐธมมกตถะ ประโยชนในภพน สมปรายกตถะ ประโยชนในภพเจา ปรมตถะ ประโยชนอยางยอด (คอพระนพพาน).


อธปเตยยะ ๓ อตตาธปเตยยะ ความมตนเปนใหญ โลกาธปเตยยะ ความมโลกเปนใหญ ธมมาธปเตยยะ ความมธรรมเปนใหญ. อง. ตก. ๒๐/๑๘๖. อธบาย: อตตาธปเตยยะนน พงเหนเชนคนจะทาบญ ปรารภ ภาวะของตนผเปนอสระ ทาดวยมงใหสมภาวะของตน ผทามงผล อนจะไดแกตน หรอมงความสะดวกแหงตนกเชนนน. โลกาธปเตยยะ นน พงเหนเชนผนนทาบญ ดวยมงจะใหผอนสรรเสรญ หรอไมทา เกรงเขาจะนนทา หรอทาตามความนยมของเขาทงหลาย. ธมมา- ธปเตยยะนน พงเหนเชนผทาไมมงอยางอน เปนแตเหนสมควรเหน วาถกกทา หรอทาดวยอานาจเมตตากรณาเปนอาท. อนตตรยะ ๓ ทสสนานตตรยะ ความเหนอนเยยม ปฏปทานตตรยะ ความปฏบตอนเยยม วมตตานตตรยะ ความพนอนเยยม. ท. ปาฏ. ๑๑/๒๓๑. อธบาย: ความเหนธรรมดวยญาณ ไดในพทธภาษตวา "ผใด เหนธรรม ผนนชอวาเหนเรา" ดงน จดเปนทสสนานตตรยะ. ความ ปฏบตธรรมทไดเหนแลวนน ทงในสวนปหานะ ทงในสวนภาวนา


จดเปนปฏปทานตตรยะ. ความพนจากกเลสาสวะเปนอกปปธรรม เพราะปฏปทานน จดเปนวมตตานตตรยะ. อภสงขาร ๓ ปญญาภสงขาร อภสงขารคอบญ อปญญาภสงขาร อภสงขารคอบาป อเนญชาภสงขาร อภสงขารคออเนญชา. ข. ปฏ. ๓๑/๑๘๑. อธบาย: สภาพผตกแตง ไดชอวาอภสงขาร. บญกด บาปกด เปนผแตงสตวใหดบางเลวบางตาง ๆ กน จงไดชอวาอภสงขาร ละอยาง ๆ. อเนญชา แปลวาความไมหวนไหว ไดแกความมน หรอธรรมชาตหาความหวนไหวมได ไดแกมน แสดงภมธรรมเพยง ชนสมาบตกม ถงโลกดรกด ในทนทานแกวาไดแกอรปสมาบต ๔ และสงเคราะหรปสมาบตเขาในปญญาภสงขาร เหมอนบญอนเปน กามาพจร. อเนญชาภสงขาร ความยงไมชด ขาพเจาขอฝากนกธรรม ไวพจารณาดวย*. อภสงขารน มาในนทเทสแหงสงขารศพทใน อทเทสแหงปฏจจสมปบาท โดยนยน เปนอนวา ทานหมายความ เปนอนเดยวกน. * ในกนทรกสตร ม. ม. ๑๓/๑๕. และในเทวธาวตกกสตร ม. ม. ๑๒/๒๓๖-๗. คาวา "อเนญชา" หมายเอาจตตถฌาน โดยนยน นาจะหมายความวา ปญญาภสงขาร ไดแก กศลวตก อปญญาภสงขาร ไดแกอกศลวตก.


อาสวะ ๓ กามาสวะ อาสวะเปนเหตอยากได ภวาสวะ อาสวะเปนเหตอยากเปน อวชชาสวะ อาสวะคออวชชาความเขลา. ท. มหา. ๑๐/๙๖. อธบาย: ศพทวา อาสวะนน อยางหนงใชเรยกเมรย เชน "ปปผาสโว" นาดองดอกไม "ผลาสโว" นาดองผลไม. อก อยางหนง ใชเรยกเจตสกอนเศราหมอง เชนอาสวะ ๓ น. อาสวะ กบกเลสตางกนหรอเปนแววจนะของกนและกน ควรไดรบความ พจารณา. เพงพยญชนะแหงศพท นาจะเหนวา กเลสทแปลวาสภาพ ทเศราหมองหรอเครองเศราหมอง ใชเรยกเจตสกประเภทนนทวไป อาสวะทแปลวา สภาพดองหรอหมกหมม ใชเรยกเจตสกประเภทนน เฉพาะทแกกลานบวาเปนเจาเรอน อทาหรณคนสามญยงมอยากได ยงมโกรธ แตเขาไมเรยกวาเปนคนมกได เปนคนมกโกรธ ทกคนไป เขาเรยกเฉพาะบางคน เชนน เขาหมายเอาความอยากไดบาง ความ โกรธบาง อนเปนไปกลา หรออนเปนอาจณในสนดานของบคคลนน. แตอนทแทดเหมอนเปนแววจนะของกนและกนเรยกในตางคราว. ใน บางคราวแบงเรยกบางอยางวาอาสวะ บางอยางวาอนสย บางอยางวา สงโยชน บางอยางวาคนถะ บางอยางวาอกศลจตตปบาท และอน ๆ อก ในบางคราวรวมเรยกวากเลส. คนอยากไดเพราะอาสวะประเภทใด เปนเหต อาสวะนน จดเปนกามาสวะ. คนอยางเปนอย อยากเกด


เพราะอาสวะประเภทใดเปนเหต อาสวะนน จดเปนภวาสวะ. คนเขลา ไมแจงการณอนควรจะรได อยางเรยกวา เสนผมบงภเขา เพราะ อาสวะใดเปนเหต อาสวะนนจดเปนอวชชาสวะ. กรรม ๓ กายกรรม กรรมทาดวยกาย วจกรรม กรรมทาดวยวาจา มโนกรรม กรรมทาดวยใจ. ม. ม. ๑๓/๕๖. ทวาร ๓ กายทวาร ทวารคอกาย วจทวาร ทวารคอวาจา มโนทวาร ทวารคอใจ. มง. ท. วนย. ๑/๒๓๗. อธบาย: ปาณาตบาตกด อทนนาทานกด จดเปนกายกรรม ทาเอง จดเปนทางกายทวาร ใชใหเขาทา จดเปนทางวจทวาร. มสาวาท จดเปนวจกรรม พดทางปาก จดเปนทางวจทวาร. ทา กายวการ เชนจะรบ พยกหนา จะปฏเสธ สนศรษะ จดเปนทาง กายทวาร. อภชฌา เปนมโนกรรม จบลบคลาพสดทอยากได แต ไมไดมไถยจต จดเปนทางกายทวาร บนวา ทาอยางไรดหนอ จกได พสดนน จดเปนทางวจทวาร เปนแตราพงในใจ จดเปนทางมโนทวาร ในฝายกศลพงรโดยนยน.


ญาณ ๓ อตตงสญาณ ญาณในสวนอดต อนาคตงสญาณ ญาณในสวนอนาคต ปจจปปนนงสญาณ ญาณในปจจบน. ท. ปาฏ. ๑๑/๒๙๒. อธบาย: ปญญาอนรจกสาวหาเหตการณในหนหลงอนบนดาล ใหเกดขนในปจจบน จดเปนอตตงสญาณ. ปญญาอนรจกคาดเหนผล ในอนาคตอนจกบนดาลเกด เพราะเหตการณในปจจบนหรอในอนาคต ดวยกน จดเปนอนาคตงสญาณ. ปญญาอนรจกวาควรทาอยางไร ในเมอเหตหรอผลเกดในทนใด จดเปนปจจปปนนงสญาณ. ญาณ ๓ สจจญาณ ปรชาหยงรอรยสจ กจจญาณ ปรชาหยงรกจอนควรทา กตญาณ ปรชาหยงรกจอนทาแลว. ส. มหา. ๑๙/๕๓๐. อธบาย: ปรชาหยงรวา นทกข นทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา จดเปนสจจญาณ. ปรชาหยงรวา ทกข เปนธรรมชาตทควรกาหนดร ทกขสมทย เปนสภาพทควรละเสย ทกขนโรธ เปนสภาพทควรทาใหแจง ทกขนโรธคามนปฏปทา เปน ธรรมชาตทควรทาใหเกด จดเปนกจจญาณ. ปรชาหยงรกจ ๔ อยาง


นนวาทาสาเรจแลว จดเปนกตญาณ. ญาณ ๓ น เปนไปในสจจะ ละ ๓ ๆ ๔ สจจะ จงเปน ๑๒ เรยกวามวนรอบ ๓ ใน ๔ อรยสจ มอาการ ๑๒. ตณหา ๓ กามตณหา ตณหาในกาม ภวตณหา ตณหาในภพ วภวตณหา ตณหาในปราศจากภพ. อง. ฉกก. ๒๒/๔๙๔. อธบาย: ความอยากไดอยากพนอยางแรง ทเรยกวาทะยาน วาดนรน จดวาเปนตณหา. ความอยากไดวตถกามอนยงไมได และ ความหมกมนอยในวตถกามอนไดแลว จดเปนกามตณหา. ความ อยากเปนอยในภพทเกดดวยอานาจความอาลย และความอยากเกด ในภพทปรารถนาตอไป จดเปนภวตณหา. ความอยากเปนนนเปนน สงเคราะหเขาในประเภทนดวย. ความอยากไมเปนอยในภพทเกด คอ ความอยากตามเสย ดวยอานาจความเบอหนายและความอยากดบศนย ไมเกดในภพนน ๆ อก จดเปนวภวตณหา. ความไมอยากเปนนน เปนน สงเคราะหเขาในประเภทนดวย. ทฏฐ ๓ อกรยทฏฐ ความเหนวาไมเปนอนทา อเหตกทฏฐ ความเหนวาหาเหตมได


นตถกทฏฐ ความเหนวาไมม. ม. ม. ๑๓/๑๑๑. อธบาย: ความเหนของบางคนวา ทาการอยางใดอยางหนง ซงจดวาเปนชว ไมมคนร ไมมคนจบได ไมมคนลงโทษ กเปลา ทงนน ตอมคนรจบไดและลงโทษตางหาก จงใหโทษ สวนซงจดวา เปนด ไมมคนร ไมมคนชม ไมมคนใหบาเหนจบานาญ กเปลา ทงนนเหมอนกน ตอมคนรแลวชมและใหบาเหนจบานาญตางหาก จงใหคณ นจดเปนอกรยทฏฐ. ความเหนของบางคนวา อนคนเรา ไดดหรอไดรายตามคราวทเคราะหดหรอเคราะหราย ถงคราวเคราะหด กไดดเอง ทาอะไรมคนชม ชวยสนบสนนชบเลยง ลาภยศเกดขน ตามกน ถงคราวเคราะหรายส ทาอะไรมคนต เขาขดขวาง ตดรอนขาดลาภยศลงตามกน นจดเปนอเหตกทฏฐ. ความเหนของ บางคนวา สตวบคคลไมม ตางเปนแตธาตประชมกน เกอกลกน หรอทารายกน ไมเปนบญไมเปนบาป ธาตอยางหนงถงกนเขา กบธาตอกอยางหนงตางหาก เชนฝนตกเชยตนไมใหตาย จดวาไฟ ไดบาปหรอ นจดเปนนตถกทฏฐ. อกรยทฏฐ ปฏเสธลาพงการทา ถอปจจยภายนอกคอบคคลเปนผอานวย ผดคตแหงพระพทธศาสนา ทถอวาการทานนเองเปนเหต เชนคนปลนเอาทรพยของเขา แมเขา ยงจบไมได กไดความรอนใจและเทยวหนซกซอน คนบรจาคทรพย ของตนชวยเกอกลคนอน แมไมไดผลภายนอก กยงไดความ


เบกบานใจตนเอง และการทานนยอมใหผลในคราวตางกน ดวย อานาจแหงประโยคสมบต. อเหตกทฏฐ ปฏเสธเหตอนไมปรากฏ ถอปจจยภายนอกคอคราวเปนผอานวย ผดคตแหงพระพทธศาสนา ทถอวาสงเขตธรรมทงปวงเกดแตเหต แมไมปรากฏวาอะไรเปนเหต แหงธรรมชอนน แมอยางนน ธรรมชอนนกคงเกดแตเหตอยนนเอง เปนแตเหตนนยงไมปรากฏ ททานจบตนเคา เรยกวาอวชชา. นตถก- ทฏฐ ปฏเสธดวยประการทงปวง ซงสมมตสจจะและคตแหงธรรมดา อนเนองดวยเหตและผล ยนเรยกวากมมสสกตา ผดคตแหงพระ พทธศาสนา ทรบสมมตสจจะและคตแหงธรรมดา คอกมมสสกตา แมรบอยสตวบคคลโดยสมมตนนเปนแตธาตประชมกนกจรง แต ตกอยในคตแหงธรรมดาคอ กมมสสกตา ทฏฐ ๓ น จดเปน มจฉาทฏฐ ความเหนผด จดเปนนยตทฏฐ ความเหนอนดงลง ยากทจะถอนออก รวมเรยกวา นยตมจฉาทฏฐ. เทพ ๓ สมมตเทพ เทวดาโดยสมมต อปปตตเทพ เทวดาโดยกาเนด วสทธเทพ เทวดาโดยความบรสทธ. ข. จฬ. ๓๐/๑๑๒. อธบาย: พระราชา พระเทว แลพระราชกมาร จดเปน สมมตเทพ. ภมมเทวดาสงอย ณ ภพน ทตนไมบาง และทวตถอน ๆ บาง ซงเรยกวาพระภมบาง วตถเทวดาบาง และอากาสฏฐกเทวดา


สงอยในอากาศ ตางโดยเปนเทวดาบาง เปนพรหมบาง จดเปน อปปตตเทพ. พระอรหนต จดเปนวสทธเทพ. ธรรมนยาม ๓ สงขารทงปวง ไมเทยง สงขารทงปวง เปนทกข ธรรมทงปวง เปนอนตตา. อง. ตก. ๒๐/๓๖๘. อธบาย: สภาพอนไดชอวาสงขารใน ๒ บทขางตนนน เพราะ ประกอบดวยสงขตลกษณะ ตกอยในคตแหงธรรมดา คอตอง แปรผน ทเปนอปาทนนกะตองเสวยทกข. สภาพอนไดชอวาธรรมใน บทหลงนน หมายเอาสภาพทงเปนสงขาร ทงเปนวสงขาร เพราะ พระนพพานกจดวาเปนอนตตา แตจดวาเปนธรรมไมแปรผน และไม ประกอบดวยทกข ไมไดใน ๒ บทขางตน จงใชศพทธรรมในบท หลง. โดยนยน สงขารอนไมเทยงและเปนทกข ตองเปนอนตตาดวย. ๓ บทน ธรรมฐต กเรยก. นมตต ๓ ปรกมมนมตต นมตในบรกรรม อคคหนมตต นมตตดตา ปฏภาคนมตต นมตเทยบเคยง. อภ. สง. ๕๑.


อธบาย: ภกษผเจรญกมมฏฐาน เพงดวตถอยางในอยางหนง เปนอารมณ คอกสณ ๑๐ หรออสภ ๑๐ วตถนนทภกษเพงดและ นกเปนอารมณ ซงเรยกวาบรกรรม จดเปนปรกมมนมตต. ภกษ เพงดวตถนนจนตดตา หลบตาเหน จดเปนอคคหนมตต. ในลาดบ นน ภกษอาจนกขยายสวน หรอยนสวนแหงอคคหนมตตนนได สมรปสมสณฐาน จดเปนปฏภาคนมตต. ภาวนา ๓ ปรกมมภาวนา ภาวนาในบรกรรม อปจารภาวนา ภาวนาเปนอปจาร อปปนาภาวนา ภาวนาเปนอปปนา. อภ. สง ๕๑. อธบาย: กรยาททาบรกรรมในขณะเจรญกมมฏฐานอยางใด อยางหนง ทงทเพงดวตถดงกลาวแลวในนมตต ๓ กด ทงเปนแต ลาพงนก เชนเจรญอนสสตกด จดวาปรกมมภาวนา ภาวนาในขณะ อคคหนมตตปรากฏ ในการเจรญกมมฏฐานเพงดวตถ หรอในขณะ นวรณสงบ ในการเจรญกมมฏฐานเปนแตลาพงนก จดวาอปจาร- ภาวนา แปลวาภาวนาเฉยด หรอภาวนาใกลเขาไป. ภาวนาในขณะ ปฏภาคนมตตปรากฏ ในการเจรญกมมฏฐานเพงดวตถ จดเปน อปปนาภาวนา แปลวาภาวนาแนแนว ในการเจรญกมมฏฐานเปนแต ลาพงนก ทานวาไมถงอปปนา.


ปรญญา ๓ ญาตปรญญา กาหนดรดวยการร ตรณปรญญา กาหนดรดวยการพจารณา ปหานปรญญา กาหนดรดวยการละเสย. ข. มหา. ๒๙/๖๐. อธบาย: ญาตปรญญา กาหนดรปญจขนธเปนตนโดยวภาค ไดแกรจกแยกออกจากสงขาร คอสงทคมกนอย. ตรณปรญญา กาหนดพจารณาเหนโดยไตรลกษณ. ปหานปรญญา กาหนดละ ฉนทราคะในปญจขนธเปนตนนนเสย. ปหาน ๓ ตทงคปหาน การละชวคราว วกขนภนปหาน การละดวยการสะกดไว สมจเฉทปหาน การละดวยตดขาด. ว. าณทสสน. ตตย. ๓๔๙. อธบาย: ตทงคปหาน ไดแกการละกเลส และบาปธรรม ของสามญชน. วกขมภนปหาน ไดแกการละของชนผไดฌาน. สมจเฉทปหาน ไดแกการละดวยอรยมรรคของพระอรยบคคล. ปาฏหารยะ ๓ อทธปาฏหารยะ ฤทธเปนอศจรรย อาเทสนาปาฏหารยะ ดกใจเปนอศจรรย อนสาสนปาฏหารยะ คาสอนเปนอศจรรย. ท. ส. ๙/๒๗๓. อง. ตก. ๒๐/๒๑๗.


อธบาย: การแสดงฤทธไดพนของสามญมนษย เชนนรมตตว ไดตาง ๆ ลองหนได ดาดนได เดนนาได เหาะได ทานจดเปน ปาฏหารยะอยางหนง แตหมายอาการแสดงฤทธโตง ๆ อยางน หรอ หมายเอาการแสดงฤทธเปนธรรมาธษฐาน เปรยบดวยบคคลาธษฐาน ขอฝากปราชญไวเพอสนนษฐาน. การดกใจทายใจคนได ทานจดเปน ปาฏหารยะอยางหนง. คาสงสอนอนอาจจงใจคนใหนยมไปตาม ทาน จดเปนปาฏหารยะอยางหนง. ปาฏหารยะ ๓ น ทานวามในสมเดจ พระผมพระภาคเจา. และยกยองอนสาสนปาฏหารยะวา เปนอศจรรย ยงกวา ๒ อยางขางตน. ปฎก ๓ พระวนยปฎก หมวดพระวนย พระสตตนตปฎก หมวดพระสตตนตะ [หรอพระสตร] พระอภธรรมปฎก หมวดพระอภธรรม. ว. ปรวาร. ๘/๑๒๔. อธบาย: ศพทวาปฎก เปนชอแหงกระจาดหรอตระกรา เอามา ใชในทน ดวยหมายเอาความวาเปนหมวดทรวบรวม ดจกระจาดเปน ทรวมสงของตาง ๆ มผกตาง ๆ ทซอมาจากตลาดเปนตน. ปาพจน ในทนทานแบงเปน ๓ พระวนยคงท พระธรรมแบงออกเปน ๒ หมวด ทแสดงโดยบคคลาธษฐาน หรอเจอดวยบคคลาธษฐาน จดเปนพระสต- ตนตะ ๑. หมวดทแสดงโดยธรรมาธษฐานลวน จดเปนพระอภธรรม ๑. ทง ๓ น เปนหมวดหนง ๆ ทรวบรวมปกรณมประเภทเดยวกน จง


จดเปนปฎกหนง ๆ. พทธจรยา ๓ โลกตถจรยา ทรงประพฤตเปนประโยชนแกโลก ญาตตถจรยา ทรงประพฤตเปนประโยชนแกพระญาต หรอโดยฐานเปนพระญาต พทธตถจรยา ทรงประพฤตประโยชน โดยฐานเปน พระพทธเจา. มโน. ป. ปม. ๑๐๔. อธบาย: โลกตถจรยานน ไดแกทรงประพฤตเปนประโยชน แกมหาชนทนบวาสตวโลกทวไป เชนทรงแผพระญาณเลงดสตวโลก ทกเชาคา ผใดปรากฏในขายพระญาณ เสดจไปโปรดผนน กลาวสน ทรงสงเคราะหคนทงหลายโดยฐานเปนเพอมนษยดวยกน นบเขา ในขอน. ญาตตถจรยา ไดแกทรงสงเคราะหพระญาตโดยฐานเปน พระญาต เชนทรงพระอนญาตใหพวกศากยะผเปนพระญาตและเปน เดยรถย จะเขามาอปสมบทในพระพทธศาสนา ไมตองอยตตถย- ปรวาส ๔ เดอนกอน เหมอนพวกเดยรถยอน นเปนญาตตถจรยา โดยเฉพาะ. เมอเพงถงพระพทธจรยาอนเปนไปเพอสงเคราะหพระญาต การเสดจไปเทศนาโปรดพระญาต ณ นครกบลพสดกด การเสดจไปหาม พระญาตฝายศากยะและโกลยะผววาทกนดวยแยงนาเขานากด จดเขา ในขอนกได. พทธตถจรยานน ไดแกพระพทธกจททรงบาเพญใหเปน ประโยชนแกมหาชนโดยฐานเปนพระพทธเจา เชนทรงบญญตสกขาบท


อน เปนอาทพรหมจรรยบาง อนเปนอภสมาจารบาง เพอนคคหะ พวกภกษหนาดานไมละอาย ซงเรยกวาทมมงกผเกอยาก คอผไมคอย รจกอายบาง เรยกวาอลชช ผไมมยางอายบาง และเพอวางระเบยบ นาความประพฤตแหงพวกภกษผรกดรกงาม ซงเรยกวาเปสละบาง ผมอายเรยกวาลชชบาง และทรงแสดงธรรมประกาศพระศาสนา ให บรษททงคฤหสถบรรพชตรทวถงธรรม ประดษฐานพระพทธศาสนา ใหยงยนสบมา. กลาวสน ทรงทาหนาทของพระพทธเจา นบเขาในขอน. ภพ ๓ กามภพ ไดแกภพเปนกามาวจร รปภพ ไดแกภพเปนรปาวจร อรปภพ ไดแกภพเปนอรปาวจร. ม. ม. ๑๒ ๕๓๙. อธบาย: ภพเปนภามาวจรนน หมายเอาโลกเปนทอยของหม สตวผเสพกาม คอ นรก มนษยโลก สวรรค ๖ ชน ตงแตชน จาตมมหาราชถงชนปรนมมตวสวตต. ภพเปนรปาวจรนน หมายเอา ชนพรหมมรป ๑๖ ชน ตงแตชนพรหมปารสชชะ ถงชนเอกนฏฐะ. ภพ เปนอรปาวจรนน หมายเอาชนพรหมไมมรป ๔ ชน ตงแตชน อากาสานญจายตนะ ถงชนเนวสญญานาสญญายตนะ.


โลก ๓ สงขารโลก โลกคอสงขาร สตวโลก โลกคอหมสตว โอกาสโลก โลกคอแผนดน. ว. ฉอนสสต. ปม. ๒๖๒. อธบาย: สงขารโลก ทานหมายเอาสภาวธรรมอนเปนไปตาม คตแหงธรรมดา มเบญจขนธเปนตวอยาง. สตวโลก ไดแกสงขารม วญญาณ สงเคราะหทงมนษยทงดรจฉาน. โอกาสโลก ไดแกแผนดน อนเปนทอาศยแหงหมสตว. ขาพเจายงไมปลงใจในสงขารโลก. ศพท วาสงขารในทอน หมายเอาทงสตวทงพสดอน ไมไดหมายเอาสภาว- ธรรมทแยกกระจายออกแลว เมอแยกสตวออกเปนโลกชนดหนง แลว สงขารโลก นาจะไดแกพวกกระบลไมทเรยกในภาษามคธวา ภตคาม อนเปนอนปาทนนกสงขาร แปลกจากสตวโดยอาการไมม ใจครอง แปลกจากโอกาสโลกโดยอาการรจกเปนรจกตาย. เมอถอ เอาความอยางน โอกาสโลกกเปนทอาศยของสงขารคอพวกกระบลไม นนดวย. อกอยางหนง ศพทวาสงขาร หมายเอาสภาพผปรงแตง กลาวคอกรรมกม ไดในคาวา สงขารปจจยา วาณ วญญาณ ยอมมเพราะสงขารเปนปจจย โดยนยน สงขารโลก กนาจะไดแก กรรมอนปรงแตงสตวโลกกบโอกาสโลก อนเปนทอาศยใหเจรญหรอ ทราม. ขอนกธรรมพจารณาดเถด.


โลก ๓ มนษยโลก ไดแกโลกทเราอาศยอยน เทวโลก ไดแกสวรรคกามาพจร ๖ ชน พรหมโลก ไดแกสวรรคชนรปพรหม ๑๖ ชน. ป. ส. ทตย. ๒๖๙. วฏฏะ [วน] ๓ กเลสวฏฏะ วนคอกเลส กมมวฏฏะ วนคอกรรม วปากวฏฏะ วนคอวบาก. อภ. สง. ๔๖. อธบาย: สภาพ ๓ น ไดชอวา วน เพราะหมนเวยนกนไป คอ กเลสเกดขนแลวใหทากรรม ครงทากรรมแลว ยอมไดรบวบากแหง กรรม เมอไดรบวบาก กเลสเกดขนอก วนกนไปอยางน กวาพระ อรหตตมรรคจะตดใหขาดลง เรยกบวกประเภทวา ไตรวฏฏะ. วชชา ๓ ปพเพนวาสานสสตญาณ รจกระลกชาตได จตปปาตญาณ รจกกาหนดจตและเกด อาสวกขยญาณ รจดทาอาสวะใหสน. อง. ทสก. ๒๔/๒๒๖.


อธบาย: นทเทสแหงปพเพนวาสานสสตญาณวา ระลกชาต ถอยหลงเขาไปไดตงแตชาตหนงสองชาตจนตงหลาย ๆ กลป วาใน ชาตทเทานนไดมชอ มโคตร มผวพรรณ มอาหารอยางนน ๆ ได เสวยสข ไดสวยทกขอยางนน ๆ มอายเทานน จตจากนนแลว ไดเกดในชาตทเทาโนน ไดเปนอยางนน ๆ แลวมาเกดในชาตน. นทเทสแหงจตปปาตญาณวา มจกษทพยบรสทธลวงจกษ สามญมนษย เหนเหลาสตวทกาลงจตกม กาลงเกดกม เลวกม ด กม มผวพรรณงามกม มผวพรรณไมงามกม ไดดกม ตกยาก กม รชดวาเหลาสตวเปนตามกรรม. วชชาท ๒ นเรยกวา ทพพ- จกขญาณกม. นทเทสแหงอาสวกขยญาณวา รชดตามจรงวา นทกข น ทกขสมทย นทกขนโรธ นทกขนโรธคามนปฏปทา เหลานอาสวะ นเหตเกดอาสวะ นความดบอาสวะ นทางไปถงความดบอาสวะ เมอ รเหนอยางน จตพนแลวจากกามาสวะ ภาวสวะ อวชชาสวะ รชดวาชาตสนแลว พรหมจรรยไดอยจบแลว กรณยะทาเสรจแลว กจอนอนจะตองทาเชนนไมมอก. วชชา ๓ น ญาณ ๓ กเรยก. วชชา ๓ น ทานกลาววา เปนองคแหงพระสมมาสมโพธญาณ อนสมเดจพระผมพระภาคเจา ไดทรงบรรลมาโดยลาดบในยามสามแหงราตร. ความระลกชาตได ดงแสดงไวในนทเทส เปนองคแหงพระสมมาสมโพธญาณไดอยางไร นาพจารณาด หรอวาระลกชาตไดเชนนนแลว หายตนหายหวาดใน


ความเวยนเกดเวยนตาย เหนเปนคตแหงธรรมดา เกดอนตตาน- ปสสนาขนเอง เชนนชอบกลอย. ญาณนทานกลาววากาจดโมหะ กาบงขนธสนดาน สอวาเปนอนตตานปสสนา สมเปนองคแหงพระ สมมาสมโพธญาณ. จตปปาตญาณ ปรารภเหลาสตวอนผเวยนเกด เวยนตาย ดจเดยวกบบพเพนวาสานสสตญาณ ปรารภตนตามนทเทส เตมปรารภคตแหงสตวนนดวย ดเหมอนแสดงวาไมใชแตเวยน เกดเวยนตายเทานนเปนคตแหงธรรมดา ความเปนไปตามอานาจ กรรม กเปนคตแหงธรรมดาอกเหมอนกน. ญาณน ทานกลาววากาจด โมหะกาบงกมมสสกตา จะกลาววากาจดโมหะเปนเหตชอถอไรเหต เชนสลพพตปรามาสและมจฉาทฏฐกได จดเปนองคแหงพระสมมา- สมโพธญาณชอบอย. อาสวกขยญาณไมทากจเพยงรเทานน รจกนอม ความรนนมาเปนอปการะทาอาสวะใหสนไดดวย จดเปนพระสมมา- สมโพธญาณชอบแท. ในความแหงวชชา ๓ นมอยเพยงไร ขอนกธรรม จงสอดสองถอเอาเอง. วโมกข ๓ สญญตวโมกข อนมตตวโมกข อปปณหตวโมกข. ข. ปฏ. ๓๑/๒๙๘.


สมาธ ๓ สญญตสมาธ อนมตตสมาธ อปปณหตสมาธ. อง. ตก. ๒๐/๓๘๕. อธบาย: ศพทวา วโมกข นนแปลวา พน หมายความวา พนจากกเลส ไดแกพระอรหต. พระอรรถกถาจารยแกวา ชนดท ไดชอวา สญญตวโมกขนน เพราะวางจากราคะ โทสะ โมหะ. ชนดท ไดชอวา อนมตตวโมกขนน เพราะหาราคะ โทสะ โมหะ เปน นมต คอเครองหมาย มได. ชนดทไดชอวา อปปณหตวโมกขนน เพราะหาราคะ โทสะ โมหะ เปนปณธ คอทตง มได. แกอยางน ความยงไมตางจากกนออกไป โดยความ ทง ๓ ชนดนนไมสมปยต ดวยราคะ โทสะ โมหะ จดวาเปนประเภทเดยวกน. ขาพเจา เขาในวาทง ๓ ชนดนน คงมลกษณะหรออารมณตางกน ไมเชนนน แยกประเภทไวทาอะไร เรยกวาวโมกขเทานนกพอ. ความเหนยอ ของขาพเจาวา ไดแกโลกตตรธรรมสมปยตดวยสมาบต มอารมณ ชนดนน สวนสมาธนน ไดแกตวสมาบตชนดนน. จกออกมต มากไปกจกเปนคาดคะเน ขอยกตไวเพยงเทาน.*

* ในปฏสมภทามรรค ขททกนกาย ๓๑/๒๙๘ แสดงวา วโมกข ๓ น เกดจากปญญาพจารณา เหนไตรลกษณ คอหลดพนเพราะพจารณาเหน อนตตา เปนสญญตวโมกข, เหน อนจจ เปน อนมตตวโมกข, เหน ทกข เปน อปปณหตวโมกข, แมสมาธกอยางเดยวกน.


วเวก ๓ กายวเวก สงดกาย จตตวเวก สงดจต อปธวเวก สงดกเลส. ข. มหา. ๒๙/๒๙. ๑๗๐. อธบาย: อยในทสงด จดเปนกายวเวก. ทาจตใหสงบ ดวยสมถภาวนา จดเปนจตตวเวก. ทาใจใหบรสทธจากกเลสดวย วปสสนาภาวนา จดเปนอปธวเวก. สงขตลกษณะ ๓ ความเกดขน ปรากฏ ความดบ ปรากฏ เมอยงตงอย ความแปร ปรากฏ. อง. ตก. ๒๐/๑๙๒. อธบาย: สองบทขางตนชดแลว. อทาหรณบทหลง คนเปน เดกแลวแปรเปนหนม แลวแปรเปนแก. สงขาร ๓ กายสงขาร สภาพอนแตงกาย วจสงขาร สภาพอนแตงวาจา จตตสงขาร สภาพอนแตงจต. ม. ม. ๑๒/๙๙.


อธบาย: ลมอสสาสะปสสาสะ ไดชอวากายสงขาร เพราะ ปรนปรอกายใหเปนอย วตก กบ วจาร ไดชอวาวจสงขาร เพราะ ตรแลวตรองแลวจงพด ไมเชนนนวาจานนจกไมเปนภาษา เชนคา ของคนละเมอหรอของคนเพอ. สญญากบเวทนา ไดชอวาจตตสงขาร เพราะยอมจตใหมประการตาง ๆ ดจนายอมอนจบผา. สทธรรม ๓ ปรยตตสทธรรม ไดแกคาสงสอน ปฏปตตสทธรรม ไดแกความปฏบต ปฏเวธสทธรรม ไดแกมรรค ผล นพพาน. ป. ส. ตตย. ๕๒๓. สมบต ๓ มนษยสมบต สมบตในมนษย สวรรคสมบต สมบตในสวรรค นพพานสมบต สมบตคอพระนพพาน. ข. อ. ๒๕/๑๒. สกขา ๓ อธสลสกขา สกขาคอศลยง อธจตตสกขา สกขาคอจตยง อธปญญาสกขา สกขาคอปญญายง อง. ตก. ๒๐/๒๙๔.


อธบาย: ปฏปทาทตงไวเพอศกษา คอฝกหดไตรทวารไปตาม ชอวาสกขา. ในเบองตน ควรหตปฏบตรกษามารยาทกายวาจาให เรยบรอยปราศจากโทษสมควรแกหมกอน นจดเปนสลสกขา. ใน ลาดบนน ควรหตรกษาจตใหอยในอานาจ อาจทาใหแนแนวควร แกการงานในคราวตองการ นจดเปนจตตสกขา. ในทสด ควรหด ใชปญญา ใหรอบรสภาวธรรมอนเปนไปดวยความเปนเหตและผลแหง กนและกน จดเปนปญญาสกขา. เพงธรรมอนอกฤษฏ เรยกวา อธสลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา. โสดาบน ๓ เอกพช โกลงโกละ สตตกขตตปรมะ. อง. ทสก. ๒๔/๑๒๙. อธบาย: พระอรยบคคลผไดบรรลอรยผลทแรก เรยกวา พระ โสดาบน แปลวา ผแรกถงกระแสพระนพพาน มความไมตกตา เปนธรรมดา เปนผแนวาจะไดตรสรในขางหนา มประเภทเปน ๓ ทาน ผเยยมในชนน มคตในมนษยโลก หรอในเทวโลกอกเพยงคราวเดยว จกบรรลพระอรหตตผลในภพทเกดนน เรยกวาเอกพช แปลวา มพช คอภพอนเดยว. พระโสดาบนเอกพชน ออกจะดกวาพระสกทาคาม ผจะตองไปเกดในเทวโลกหนหนงกอน จตจากนนแลว จงจกมายง มนษยโลกน และไดบรรลพระอรหต. ทานผทองเทยวเกดอยในภพ ๒-๓ ภพแลว จงไดบรรลพระอรหต เรยกวาโกลงโกละ แปลวา


ไปสกละจากกละ. กละนหมายเอาภพ. ทานผทองเทยวเกดอยชา กวาน แตอยางนานเพยง ๗ ชาต และไดบรรลพระอรหตเรยกวา สตตกขตตปรมะ แปลวา ม ๗ ครงเปนอยางยง.


จตกกะ หมวด ๔ อบาย ๔ นรยะ นรก ตรจฉานโยน กาเนดรจฉาน ปตตวสย ภมแหงเปรต อสรกาย พวกอสระ. ข. อต. ๒๕/๓๐๑. อธบาย: ภม กาเนดหรอพวก อนหาความเจรญมได จด เปนอบาย. นรยะ ทานวาเปนภมทลงโทษคนผทาบาปตายแลวไปเกด ขน ณ ทนน มนายนรยบาลเปนผทากรรมกรณตาง ๆ ใหไดความ เดอดรอน แสดงโดยบคคลาธษฐานดวยถกไฟลวกและถกประหาร ดจความเขาใจของพวกพราหมณครงเวทกสมย คอยคถอลทธตาม พระเวทวา คนทาบาปตายไปแลวถกพระยมชาระแลวลงโทษใหตก นรก และตองเสวยกรรมกรณตาง ๆ แตในปนหลงกลาวเพยงนรก และคนทาบาปไปเกดเองในภมนน การถกเพลงลวกหรอถกประหาร กเปนอยในภมนนเอง ไมกลาวถงนายนรยบาล เปนกลเมดอย. กาเนด ดรจฉานทไมมภมเปนทอยตางหาก ตองอาศยมนษยโลก ปรากฏ แลว นอกจากน ทานวายงมนาคและครฑมพภพเปนทอย มพระราชา ในพวกกนเอง เปนสตวผบรบรณ แมอยางนน ทานกจดเปนอบาย เพราะไมเปนภพพบคคลเหมอนมนษย. ศพทวา เปรต แปลวา ผละ


ไปแลว หมายเอาผผเคยเปนมนษยมากอน ยงไมไดไปถอกาเนดอน ไดในศพท สมภเวส ผแสวงหาทเกดในเมตตสตร ภายหลงหมาย เอาเฉพาะจาพวกทาบาปมโทษไมถงตกนรก แตมรปรางซวดทรงไม สมประกอบ ตกยาก ไดความอดอยากเปนลนเหลอ เดอดรอน ไปในทางเปนอยของตนเอง. พวกเปรตน ดเหมอนอาศยมนษยโลก กม พงเหนอยางพวกเปรตพระญาตเกาของพระเจาพมพสาร ซง กลาวถงในตโรกฑฑสตร และในอรรถกถาแหงสตรนน ดเหมอนม ภมสาหรบกม พงเหนอยางพวกเปรตซงกลาวถงในชาณสโสณสตร นอกจากน ยงมเปรตอกจานวนหนง อยปลกตามลาพงในมนษยโลก ไดเสวยสขเสวยทกขปนกน มวมานอย มสมบต ไดเสวยสขในวมาน ในวน ครนคาลง ตองออกจากวมานไปรบกรรมการณเหมอนสตว นรกในคน พอสวางกกลบวมานไดอก. อสรกาย เปนจาพวกท มว ในบาลไมกลาวถงเลย ในอรรถกถากไดพบเพยงสกวาชอ ใน ปทานกรมสสกฤต แกอสรศพทวาผเปนอย อธบายวา ไดแกผเปน อทสสมานกาย ประเภททชว ตรงกบผไมมชอผเทยวหลอกมนษย ใหตกใจกลว. ผแปลกจากเปรตเพราะเทยวหลอก เปรตไมหลอก เปนแตคนไปพบเขาเอง หรอเมอจะรองทกขแกคน กแสดงตวใหเหน เปนอทสสมานกายหรอไม ๆ ชด กลาวถงทง ๒ อยาง. อาหารของ สตวนรก ทานกลาววากรรม. อาหารของสตวดรจฉาน เปนตาม ประเภทของมน ทเปนสวนใหญ ของเกดในสรระแหงสตวดวยกน เปนตนวาเนอและเลอดกม ของนบเขาในภตคาม เปนตนวาหญาและ


ใบไมกม. อาหารของเปรต ทานกลาววากรรมดวย ผลทานอนญาต มตรผยงเปนอยในมนษยโลกบรจาคแลวอทศไปถงดวย. อาหารของ อสรกายไมไดระบไวชด เทยบอาหารของยกษเลว ๆ ของเกดใน สรระแหงสตวดวยกนไมเลอกวาดหรอเสย สกปรกหรอไม. ขาพเจา จกเปรยบสตวนรก เปรต อสรกาย เพอเปนทางสนนษฐาน สตว นรก เชนคนโทษถกรบอาญาแผนดน ตองเสวยกรรมกรณอยใน พนธนาคาร แตรฐบาลใหอาหารกนไมอดอยากมากนก. เปรต เชน คนตกทกขไดยาก อดอยาก หาเลยงปากเลยงทองไดโดยฝด เคอง หากนในทางเทยวขอทาน. อสรกาย เชนคนอดอยากอยาง นนแลว เทยวลอบทาโจรกรรมในคาคน ตลอดถงการหลอกลวงเอา ทรพยของผอน. อปสเสนธรรม ๔ พจารณาแลวเสพของอยางหนง พจารณาแลวอดกลนขงอยางหนง พจารณาแลวเวนของอยางหนง พจารณาแลวบรรเทาของอยางหนง. ท. ปาฏ. ๑๑/๒๓๖. อธบาย: ขอตนเสพของอนสบาย ตางโดยเปนจวร บณฑบาต เสนาสนะ คลานเภสช บคคลและธรรมเปนตน ทเสพเขากศลเกดขน และเจรญขน อกศลไมเกด ทเกดขนแลวเสอมสนไป. ขอท ๒ อด


กลนอารมณอนไมเปนทเจรญใจ ตางโดยหนาว รอน หว ระหาย ถอยคาเสยดแทง และทกขเวทนาอนแรงกลา. ขอท ๓ เวนของไม สบาย ตางโดยประเภทอยางนน ทเสพเขา อกศลเกดขนและเจรญ ขน กศลไมเกด ทเกดแลวเสอมสนไป. ขอท ๔ บรรเทาอกศลวตก อนสมปยตดวยกาม ดวยพยาบาท ดวยวหงสา. อปปมญญา ๔ เมตตา กรณา มทตา อเบกขา. ท. ส. ๙/๓๑๐. อธบาย: เมตตา โดยพยญชนะ ไดแกความสนทสนม คอ รกใคร เวนจากราคะ โดยอรรถ ไดแกปรารถนาความสขความเจรญ เพอผอน. กรณา โดยพยญชนะ ไดแกความหวนใจ เมอเหนผอน ไดทกขรอน โดยอรรถ ไดแกความปรารถนาเพอจะปลดเปลองทกข ของเขา. มทตา โดยพยญชนะ ไดแกความชนบาน โดยอรรถ ได แกความพลอยยนดดวย ในเมอเหนผอนไดด. อเบกขา โดยพยญชนะ ไดแกความวางเฉย โดยอรรถ ไดแกความวางคนเปนกลาง ในเมอ จะแผเมตตากรณาไปไมบงควร เชนเอาใจชวยโจรเปนตวอยาง หรอ ในเมอจะพลอยยนดดวยสมบตของอกฝายหนง จาจะยนดดวยวบตของ อกฝายหนง เชน ๒ ฝายเปนความกน จะพลอยยนดดวยฝายชานะ กจาจะยนดดวยความแพของอกฝายหนง. ธรรม ๔ อยางน ทแผโดย เจาะตวกด โดยไมเจาะตวแตยงไมจากดมงเอาหมนหมนนกด จดเปน


พรหมวหาร แปลวา ธรรมเปนเครองอยของพรหม โดยอธบายวา พรหมโดยอปบตกด พรหมโดยสมมต คอ ผใหญกด ยอมอยดวย ธรรมเหลาน. ทแผโดยไมเจาะตวไมมจากด จดเปนอปปมญญา แปลวา ภาวนามสตวหาประมาณมไดเปนอารมณ เปนปฏปทาของ ภกษในพระธรรมวนยน. พระอรหนต ๔ สกขวปสสโก ผเจรญวปสสนาลวน เตวชโช ผไดวชชาสาม ฉฬภโ ผไดอภญญาหก ปฏสมภทปปตโต ผถงปฏสมภทา. อธบาย: สกขวปสสก แปลตามพยญชนะวา ผเหนแจงอยาง แหงแลง โดยอรรถ ไดแกทานผเจรญวปสสนาลวน ไดสาเรจพระ อรหต มไดทรงคณอยางอนอก. คณ ๓ ประเภทเปนเครองแปลก แหงพระอรหตอก ๓ องค พงดตามหมวด. พระอรยบคคล ๔ พระโสดาบน พระสกทาคาม พระอนาคาม พระอรหนต. ท. ส. ๙/๑๙๙.


หมายเอาทานผไดบรรลอรยผลซงจกแสดงขางหนา. อรยวงศ ๔ ปฏปทาของพระอรยบคคลผเปนสมณะ เรยกวาอรยวงศ แจก ออกเปน ๔ คอ สนโดษดวยจวร บณฑบาต เสนาสนะ ตามม ตามเกดนบเปน ๓ ยนดในการเจรญกศลและในการละอกศล ๑. อง. จตกก. ๒๑/๓๕. อธบาย: เนองจากผสนโดษนน ยอมสรรเสรญคณแหงสนโดษ อยางนน ไมทาอเนสนา คอแสวงหาไมควร เพราะเหตปจจย ๓ น ไมไดกไมทรนทราย ไดกบรโภค ไมตดใจในปจจย ๓ นน ไมยกตน ขมผอน เพราะสนโดษและยนดในภาวนาและปหานะนน. อรป ๔ อากาสานญจายตนะ วญญาณญจายตนะ อากญจญญายตนะ เนวสญญานาสญญายตนะ. ส. สฬ. ๑๘/๓๒๖. อธบาย: ศพทวา อรป น นยหนงเปนชอแหงฌานมวภาค ดงน: พระโยคาวจรไดบรรลรปฌานท ๔ แลว พจารณาเหนปฏภาค- นมตแหงกสณ จนเปนอากาศคอของวางเปลา เรยกวาเพกกสณ แลวคานงเปนอารมณวาอากาศหาทสดมได นาจะไดแกไมทาในใจ


ถงปฏภาคนมตต หรอไมเหนยวรปเปนอารมณ นเปนอากาสา- นญจาญตนะ เปนอรปฌานท ๑. ในลาดบนน ลวงอากาศเสย ถอเอาวญญาณเปนอารมณวาวญญาณหาทสดมได นาจะไดแกคานง ถงวญญาณเปนอารมณ นเปนวญญาณญจายตนะ เปนอรปฌาน ท ๒. ในลาดบนน ลวงวญญาณเสย ถอเอาความไมมอะไรเหลอ สกนอยหนงเปนอารมณ คอ เกอบไมมอะไรเปนอารมณเลย นเปน อากญจญญายตนะ เปนอรปฌานท ๓. ในลาดบนน ลวงอารมณ เกอบไมมอะไรเหลอนนเสย จนเปนผมสญญาคอความรสกตวกมใช เปนผหาสญญามไดกมใช นจดเปนเนวสญญานาสญญายตนะ เปน อรปฌานท ๔. อกนยหนง เปนชอแหงภพ มอธบายดงน: ผไดอรปฌานนน ลวนเปนสวนโลกยะ จตจากอตตภาพนนแลว ไปเกดในพรหมภพม ประเภทเปน ๔ มชอเหมอนอยางนนตามกาลงฌานของตน. อวชชา ๔ ไมรในทกข ไมรในทกขสมทย ไมรในทกขนโรธ ไมรในทกขนโรธคามนปฏปทา. ส. สฬ. ๑๘/๓๑๕.


อาหาร ๔ กวฬงการาหาร อาหารคอคาขาว ผสสาหาร อาหารคอผสสะ มโนสญเจตนาหาร อาหารคอมโนสญเจตนา วญญาณาหาร อาหารคอวญญาณ. ม. ม. ๑๒/๘๙. อธบาย: ธรรมอนไดชอวาอาหารนน เพราะเปนปจจยนาผล มา. อาหารชนดทกลนกนนน ยอมเลยงรางกายใหเปนไป. ผสสะ นน หมายเอาความประจวบกนแหงอายตนะภายในภายนอก และ วญญาณ เปนปจจยแหงเจตสกอนจะพงเกดโดยวถ มเวทนาเปนตน. มโนสญเจตนานน หมายเอาความจงใจ เปนปจจยแหงการทา การพด การคด ซงจดเปนกรรม. วญญาณ มวภาคเปน ๒ วถวญญาณ ไดแกจตในแถว เกดทางทวาร ๖ ปฏสนธวญญาณ ไดแกวญญาณในปฏสนธแรกเกด. วถวญญาณ เปนอนกลาวถง ในผสสาหารแลว โดยเอกเสสนย นาจะไดแกปฏสนธวญญาณอน เปนปจจยแหงนามรป กลาวโดยสมมต คอ อตตภาพขางหนาอน จะเจรญขนโดยลาดบ ไดในองคแหงปฏจจสมปบาท วาณปจจยา นามรป ซงแปลวา นามรยอมเกดมเพราะวญญาณเปนปจจย.


อปาทาน ๔ กามปาทาน ถอมนกาม ทฏปาทาน ถอมนทฏฐ สลพพตปาทาน ถอมนศลพรต ลตตวาทปาทาน ถอมนวาทะวาตน. ม. ม. ๑๒/๑๓๒. อธบาย: ถอมนขางเลว ไดแกถอรน จดเปนอปาทาน. ถอ มนวตถกามดวยอานาจกามตณหา หมกมนอยวานนของเรา จนเปน เหตอสสาหรอหง จดเปนกามปาทาน. ถอมนความเหนผดดวยอานาจ หวดอ จนเปนเหตเถยงกนทะเลาะกน จดเปนทฏปาทาน. ถอมน ศลพรต คอ ธรรมเนยมทเคยประพฤตมาจนชน ดวยอานาจความ เชอวาขลง จนเปนเหตหวดองมงาย จดเปนสลพพตปาทาน. ถอเรา ถอเขาดวยอานาจมานะ จนเปนเหตถอพวก จดเปนอตตวาทปาทาน. โอฆะ ๔ กาโมฆะ โอฆะคอกาม ภโวฆะ โอฆะคอภพ ทฏโฐฆะ โอฆะคอทฏฐ อวชโชฆะ โอฆะคออวชชา. ส. มหา. ๑๙/๘๘. โยค ๔ อาสวะ ๔ เหมอนกน. อง. จตกก. ๒๑/๑๓.


อธบาย: กาม ภพ อวชชา พงรโดยนยอนกลาวแลวใน อาสวะ ๓. ทฏฐ หมายเอามจฉาทฏฐ. สภาพ ๔ น ไดชอวาโอฆะ*

เพราะเปนดจกระแสนาอนทวมใจสตว. ไดชอวาโยคะ เพราะประกอบ สตวไดในภพ. ไดชอวาอาสวะ เพราะเปนสภาพหมกหมมอยในสนดาน. กจในอรยสจ ๔ ปรญญา กาหนดรทกขสจ ปหานะ ละสมทยสจ สจฉกรณะ ทาใหแจงนโรธสจ ภาวนา ทามคคสจใหเกด. ส. มหา. ๑๙/๕๓๙. อธบาย: อธยมรรคเมอเกดขนยอมทากจ ๔ นในขณะเดยวกน. ฌาน ๔ ปฐมฌาน ฌานท ๑ ทตยฌาน ฌานท ๒ ตตยฌาน ฌานท ๓ จตตถฌาน ฌานท ๔ ม. ม. ๑๒/๗๓. อธบาย: การเพงอารมณจนใจแนแนวเปนอปปนาสมาธ เรยก * โอฆะ ไดแกกระแสนาทหลากไหลทวม ไดในคาวา "สตต คาม มโหโฆว มจจ อาทาย คจฉต" ความตายดจกระแสนาทวมใหญ ยอมพดพาชาวบานหลบไป.


วาฌาน. ฌานนนจดเปน ๔ ชน เรยกชอตามลาดบปรณสงขยา ประณตขนไปกวากนโดยลาดบ. ปฐมฌานมองค ๕ คอ ยงมตรก ซงเรยกวาวตก และยงมตรองซงเรยกวาวจาร เหมอนอารมณแหง จตของคนสามญ แตไมประกอบดวยกเลสกามและอกศลธรรม ซา มปตคอความอมใจ และสขคอความสบายใจเกดแตวเวกคอความสงบ กบประกอบดวยจตมอารมณเปนหนงลงไป ซงเรยกวาเอกคคตา. ทตยฌานมองค ๓ ละวตกวจารเสยได คงอยแตปตและสขอนเกดแต สมาธกบเอกคคตา. ตตยฌานมองค ๒ ละปตเสยได คงอยแตสข กบเอกคคตา. จตตถฌานมองค ๒ เหมอนกน ละสขเสยไดกลายเปน อเบกขา คอเฉย ๆ กบเอกคคตา. ฌาน ๔ น จดเปนรปฌาน เปน รปสมาบต มรปธรรมเปนอารมณ สงเคราะหเขาในรปาวจรภม. ทกขฌาวสทธ ๔ ทกขฌาบางอยาง บรสทธฝายทายก มใชฝายปฏคาหก ทกขณาบางอยาง บรสทธปฏคาหก มใชฝายทกยก ทกขณาบางอยาง ไมบรสทธทงฝายทายก ทงฝายปฏคาหก ทกขณาบางอยาง บรสทธทงฝายทายก ทงฝายปฏคาหก. อง. จตกก. ๒๑/๑๐๔. อธบาย: ของทาบญ เรยกวาทกขณา. ทายกเปนผมศล ม กลยาณธรรม บรจาคทกขณาใดแกปฏคาหกผทศล มบาปธรรม


ทกขณานน จดวาบรสทธฝายทายก มใชฝายปฏคาหก. ทายกเปนผ ทศล มบาปธรรม บรจาคทกขณาใดแกปฏคาหกผมศล มกลยาณ- ธรรม ทกขณานน จดวาบรสทธฝายปฏคาหก มใชฝายทายก. ทง ทายกทงปฏคาหกเปนผทศล มบาปธรรม ทกขณาอนทายกบรจาค แกปฏคาหกนน ยอมไมบรสทธเลย. ทงสองฝายเปนผมศล ม กลยาณธรรม ทกขณาอนทายกบรจาคแกปฏคาหกนน ยอมบรสทธ พรอมทงสองฝาย. ธรรมสมาทาน ๔ ธรรมสมาทานบางอยาง ใหทกขในปจจบน และมทกขเปนวบาก ตอไป. ธรรมสมาทานบางอยาง ใหทกขในปจจบน แตมสขเปนวบาก ตอไป. ธรรมสมาทานบางอยาง ใหสขในปจจบน แตมทกขเปนวบาก ตอไป. ธรรมสมาทานบางอยาง ใหสขในปจจบน และมสขเปนวบาก ตอไป. ม. ม. ๑๒/๕๕๖. อธบาย: ธรรมสมาทาน ไดแกการทากรรม อทาหรณมา ในบางพระสตร อยางตน ประพฤตอกศลกรรมบถฝนใจไดเสวย ทกขโทมนส. อยางท ๒ ประพฤตกศลกรรมบถไดดวยความยากลาบาก


อยางท ๓ ประพฤตอกศลกรรมบถดวยความพอใจ ไดเสวยสขโสมนส. อยางท ๔ ประพฤตกศลกรรมบถดวยความพอใจ ไดเสวยสขโสมนส. ขยายความอยางท ๑ เชนคนคบคนพาล ถกคนพาลลอพาตวไปปลนเอา ทรพยของคนอน ผนนไมสมครทาเลย แตหลวมตวเขาไปเสยแลว ถาไมทากบมน กลวมนจะฆาเสย ตองจาใจทา. อยางท ๒ คนชวย ชวตแหงผอน ดวยฝายอนตราย เชนชวยคนตกนา. อยางท ๓ คน หากนโดยทางมจฉาอาชวะ หาทรพยไดคลอง ๆ เชนรบของโจรหรอ รบสนบน. อยางท ๔ คนมทรพย จายทรพยของตนเพอเกอกลผอน ไดรบความเบกบานใจ. คนผทาบาป ตายแลวยอมไปสทคต. คนผทา บญ ตายแลวยอมไปสสคต. บรษท ๔ ภกษ ภกษณ อบาสก อบาสกา. อง. จตกก. ๒๑/๑๗๘. บรษท ๔ กษตรย พราหมณ คฤหบด สมณะ. อง. จตกก. ๒๑/๑๗๙. บคคล ๔ อคฆตตญ ผอาจรธรรมพอทานยกหวขอขนแสดง. วปจตญ ผอาจรธรรมตอเมอทานอธบายความแหงหวขอนน.


เนยยะ ผพอแนะนาได. ปทปรมะ ผมบทเปนอยางยง. อง. จตกก. ๒๑/๑๘๓. อธบาย: บคคลท ๑ เปนผมปฏภาณเปนอยางด ทานผเทศนา ยกเพยงหวขอขนแสดง กเขาใจแลว ตวอยางเชนพระอสสชแสดง แกพระสารบตรครงยงเปนปรพาชกวา ความเกดและดบแหงธรรม ทงหลายเพราะเหต พระสารบตรเขาในดวา หวใจพระพทธศาสนา คอถอวาสงนน ๆ สารพดทกอยางเปนเหตและผลแหงกนและกน เกด ขนกเพราะเหต ดงกเพราะสนเหต. บคคลท ๒ มปฏญาณไมถงอยาง นน ตอไดฟงอธบายความจงเขาใจได ตวอยาง พระปญจวคคย ไดฟงพระศาสดาตรสวา ปญจขนธเปนอนตตา แลวทรงอธบายวา ถาปญจขนธเปนอตตาแลวไซร ปญจขนธนนกจะไมพงเปนไปเพอ ความลาบาก และจะพงปรารถนาไดตามใจวา ขอจงเปนอยางนเถด อยาไดเปนอยางนนเลย ทานเขาใจแลว. บคคลท ๓ ไดแกผพอจะ ฝกสอนอบรมไดตอไป อยางคนสามญ. บคคลท ๔ ไดแกบคคล ผสกวาฟง ไมยงประโยชนใหสาเรจเพราะการฟง. ปฏปทา ๔ ทกขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตลาบาก ทงรไดชา ทกขา ปฏปทา ขปปาภ า ปฏบตลาบาก แตรไดเรว สขา ปฏปทา ทนธาภา ปฏบตสะดวก แตรไดชา


สขา ปฏปทา ขปปาภา ปฏบตสะดวก ทงรไดเรว. อง. จตกก. ๒๑/๒๐๐. อธบาย: นหมายเอาความปฏบตของภกษผไดบรรลธรรมพเศษ. ปฏปทาท ๑ พงเหนเชนของพระจกขปาลเถระ ทานถอเนสชชกธดงค ไมนอนตลอดพรรษาจนจกษบอด ไดความลาบาก ไดบรรลธรรมพเศษ กชากวาพวกสหาย. ปฏปทาท ๒ พงเหนเชนของภกษผอาพาธ ได เสวยทกขเวทนากลาคอเอาเปนอารมณ พอไดบรรลธรรมพเศษแลวก ดบจต ทเรยกวาชวตสมสส. ปฏปทาท ๓ พงเหนเชนของภกษเรยน กมมฏฐานไมถกแกจรต ไมไดบรรลธรรมพเศษมานาน กวาจะไดเรยน กมมฏฐานถกแกจรต. ปฏปทาท ๔ พงเหนเชนของพระพาหยะ ผได ฟงธรรมเทศนาของพระศาสดาในระหวางทางกไดบรรลธรรมพเศษ. ปฏสมภทา ๔ อตถปฏสมภทา ปญญาอนแตกฉานในอรรถ ธมมปฏสมภทา ปญญาอนแตกฉานในธรรม นรตตปฏสมภทา ปญญาอนแตกฉานในนรกต ปฏภาณปฏสมภทา ปญญาอนแตกฉานในปฏภาณ. ข. ปฏ. ๓๑/๑๗๕. อง. ปจก. ๒๒/๑๓๕. อธบาย: อรรถอยางหนง หมายเอาความอธบายแหงภาษต ความเขาใจอธบายอรรถแหงภาษตยอใหพสดาร ดจพระมหากจจายนะ


ไดรบยกยองแหงพระศาสดา จดเปนอตถปฏสมภทา. อกอยาง หนงหมายเอาผล ความเขาใจคาดหนาถงผลอนจกม ดวยอานาจ อนาคตตงสญาณ จดเปนอตถปฏสมภทา. ธรรมอยางหนง หมาย เอาภาษตอนเปนกระทซงเรยกวาอทเทส ความเขาใจถอเอาใจความ แหงอรรถาธบายนน ๆ ตงเปนกระทขนได จดเปนธมมปฏสมภทา. อกอยางหนง หมายเอาเหต ความเขาใจสาวหาเหตในหนหลงดวย อานาจอตตงสญาณ จดเปนธมมปฏสมภทา. นรกต ไดแกภาษา ความเขาใจภาษา รจกใชถอยคาใหคนเขาใจตลอดถงรภาษาตาง ประเทศ อาจชดนาคนใหนยมตามคาพด กลาวสนวาเขาใจพด จด เปนนรตตปฏสมภทา. ปฏภาณ ไดแกความไหวพรบ ความเขาใจ ทาใหสบเหมาะในทนท ในเมอเหตเกดขนโดยฉกเฉน จดเปน ปฏภาณปฏสมภทา. ภม ๔ กามาจรภม ชนทองเทยวอยในกาม รปาวจรภม ชนทองเทยวอยในรป อรปาวจรภม ชนทองเทยวอยในอรป โอกตตรภม ชนพนจากโลก. ข. ปฏ. ๓๑/๑๒๒. อธบาย: ภาวะอนประณตขนไปเปนชน ๆ แหงจตและเจตสก เรยกวาภมในทน แปลวาชนหรอพนแพ ชนแหงจตและเจตสกอน


ยงปรารภกามเปนอารมณ จดเปนกามาวจรภม ไดแกจตและ เจตสกของสามญมนษยเปนตวอยาง. ชนแหงจตและเจตสกอนลวง กามไดแลว แตยงปรารภรปธรรมเปนอารมณ จดเปนรปาวจรภม ไดแกจตและเจตสกของพระโยคาวจรผไดฌานมกสณ หรอรปอยางอน เปนอารมณ เรยกวารปฌาน. ชนแตงจตและเจตสกอนลวงรปธรรม ไดแลว ปรารภอรปธรรมเปนอารมณ จดเปนอรปาวจรภม ไดแก จตและเจตสกของพระโยคาวจรผไดฌานมอรปธรรม อยางละเอยด เปนอารมณ ทเรยกวาอรปฌาน. ชนแหงจตและเจตสกอนลวงโลกย- ธรรมไดแลว ไมกลบกลายมาขางตา จดเปนโลกตตรภม ไดแกจต และเจตสกแหงพระอรยเจา. มรรค ๔ โสดาปตตมรรค สกทาคามมรรค อนาคามมรรค อรหตตมรรค. ว. าณทสสน. ตตย. ๓๑๙. อธบาย: ญาณคอความรเปนเหตละสงโยชนไดเดดขาด เรยก วามรรค. มรรคนนจาแนกเปน ๔ ดวยอานาจกาจดสงโยชนแตเพยง เอกเทศบาง สนเชงบาง. พงรสงโยชน ๑๐ [จงดในทสกะหมวด ๑๐] กอนแลว รวภาคแหงมรรคดงน:


๑. โสดาปตตมรรค เปนเหตละสงโยชนได ๓ คอสกกายทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส. ๒. สกทาคามมรรค เปนเหตละสงโยชนได ๓ เหมอนโสดา- ปตตมรรค กบทาราคะ โทสะ โมหะ ให เบาลง. ๓. อนาคามมรรค เปนเหตละโอรมภาคยสงโยชนไดทง ๕. ๔. อรหตตมรรค เปนเหตละสงโยชนไดทง ๑๐. ตามนยทกลาวมาน สกทาคามมรรค ไมชดเหมอนมรรคอน แฝงอยในระหวางโสดาปตตมรรคกบอนาคามมรรค. และคาวาทา ราคะโทสะใหเบาลงนน กไมชดวาเพยงไร. สนนษฐานไดเพยงวา ราคะโทสะทแรงกลา เปนเหตไปอบาย เชนกาเมสมจฉาจารและ พยาบาท สงบมาแตครงโสดาปตตมรรคแลว แปลวา ทานผเปน โสดาบนน ไมทากาเมสมจฉาจาร และไมจองเวรแกผอน แตยงม ภรรยาสามตามประเพณโลก และยงโกรธผอน. ฝายอนาคามมรรค กาจดราคะ โทสะ นนสนเชง แปลวาทานผเปนพระอนาคามเปนโสด ไมมค ไมมสมครรกใครในทางกาม ไมโกรธขงใคร. ราคะ โทสะ อนสกทาคามมรรคทาใหเบาลงนน แปลวายงม แตไมใชอยางแรง ราย จะอธบายวา มหาง ๆ หรอมอยางสขม กไมปรากฏวา เพยงไรอก และโมหะนนจะขาดเดดเพราะอรหตตมรรค สกทาคาม- มรรคทาใหเบาลงไดเพยงไร ไมชดเหมอนกน จงยงเปนมรรคทมว มทางสนนษฐานอกอยางหนงวา คนยงมรก มโกรธ มหลง แตเขา


ไมเรยกวาผรกงาย ผโกรธงาย ผหลงงาย ทกคนไป เขาเรยก เฉพาะคนทมกเลสเชนนนเปนเจาเรอน พระสกทาคามไมใชผรกงาย ผโกรธงาย ผหลงงายกระมง แตกไมพนมว. ผล ๔ โสดาปตตผล สกทาคามผล อนาคามผล อรหตตผล. ท. ปาฏ. ๑๑/๒๔๐. อธบาย: ธรรมารมณอนเกดสบเนองมาแตมรรค เสวยกาไร ทมรรคไดทาไวนน เรยกวาผล. ผลนนกมชอเปน ๔ ตามมรรค. จก แสดงขออปมาเปรยบมรรคกบผลพอเลงเหน. สงโยชนเหมอนโรคใน กาย มรรคเหมอนการรกษาโรคใหหาย ผลเหมอนความสขสบาย อนเกดแตความสนโรค. อกอปมาหนง สงโยชนเหมอนโจรในปา มรรคเหมอนกรยาปราบโจร ผลเหมอนความสงบราบคาบเกดม เพราะหมดโจร. โยน ๔ ชลาพชะ เกดในครรภ อณฑชะ เกดในไข


สงเสทชะ เกดในเถาไคล โอปปาตกะ เกดผดขน. ม. ม. ๑๒/๑๔๗. อธบาย: กาเนดเรยกวาโยนในทน. กาเนดชลาพชะนน ไดแก กาเนดมนษยและกาเนดดรจฉานทคลอดออกเปนตวแลดดนม เชนโค กระบอ สนข แมวเปนตน. กาเนดอณฑชะนน ไดแกกาเนดดรจฉาน ทเกดในไขกอนแลวจงฟกออกเปนตว เชน ไก เปด นก เปนตน. กาเนดสงเสทชะ ทานหมายเอากาเนดดรจฉานทเกดในของโสมม เชน หมนอน. ถาแยกใหชดจากกาเนดอณฑชะ ควรแบงดงน จาพวก เกดในไขฟกแลวเปนตวเตบขน นบเขาในจาพวกสตว จดเปนอณฑชะ. จาพวกเกดในไข หรอไมปรากฏวาเกดจากอะไร เปนชนดหนอนและ แมลงตาง ๆ จดเปนสงเสทชะ. อกอยางหนง นากาหนดวา จาพวก มเลอดแดง จดเปนอณฑชะ จาพวกมเลอดเหลอง จดเปนสงเสทชะ โดยเคาเงอนกสมกน. กาเนดโอปปาตกะ ทานวาไดแกกาเนดเทวดา และสตวนรกเปนตน เทวากด สตวนรกกด ไมไดเกดดวยกาเนด ๓ ขางตน เกดผดขนในทนใด โตใหญเปนวญชนทเดยว หาไดเปน ทารกมากอนไม เมอจตกหายวบไป ไมทอดทงซากไว ยงไม แลเหนอทาหรณ. วรรณะ ๔ กษตรย พราหมณ แพศย [พาณช] ศทร [คนงาน]. ม. ม. ๑๓/๕๒๐.


วบต ๔ สลวบต วบตแหงศล อาจารวบต วบตแหงอาจาระ ทฏฐวบต วบตแหงทฏฐ อาชววบต วบตแหงอาชวะ. จลลวคค. ปม. ๓๓๖. อธบาย: การประพฤตตนเปนคนทศล ไมมสงวร จดเปน สลวบต. การไมรกษามรรยาท ทอดธระเสย จดเปนอาจารวบต. มจฉาทฏฐ อนนาใหประพฤตผด จดเปนทฏฐวบต. มจฉาอาชวะ จดเปนอาชววบต. เวสารชชญาณ ๔ พระตถาคตเจาไมเหนวาใคร ๆ จกทองพระองคไดโดยธรรมใน ฐานะ ๔ คอ ๑. ทานปฏญญาวาเปนสมมาสมพทธะ ธรรมเหลาน ทานยง ไมรแลว ๒. ทานปฏญญาวาเปนขณาสพ อาสวะเหลานของทาน ยง ไมสนแลว ๓. ทานกลาวธรรมเหลาใดวาทาอนตราย ธรรมเหลานน ไมอาจ ทาอนตรายแกผสองเสพไดจรง ๔. ทานแสดงธรรมเพอประโยชนอยางใด ประโยชนอยางนน


ไมเปนทางสนทกขโดยชอบแหงคนผทาตาม. อง. จตกก. ๒๑/๑๐. ม. ม. ๑๒/๑๔๔. จงไมทรงครนคราม ปฏญญาฐานของผเปนโจก เปลงพระ สรสงหนาทในบรษท ประกาศพระพรหมจกร.


ปญจกะ หมวด ๕ อนปพพกถา ๕ ทานกถา กลาวถงทาน สลกถา กลาวถงศล สคคกถา กลาวถงสวรรค กามาทนวกถา กลาวถงโทษแหงกาม เนกขมมานสงสกถา กลาวถงอานสงสแหงความ ออกจากกาม. มหาวคค. ปม. ๔/๓๐. อธบาย: เทศนาทแสดงไปโดยลาดบ เพอฟอกอธยาศยของ เวไนยใหหมดจดเปนชน ๆ เรยกอนปพพกถา มนยมเปนพเศษวา ๕ อยางน ทานกลาววา เปนพระธรรมเทศนาทพระศาสดาทรงแสดงใน คราวทผฟงมอปนสยสามารถจะบรรลธรรมพเศษ กอนแตทรงแสดง อรยสจ. มอรรถาธบายวา ในเบองตน ทรงแสดงประโยชนแหง การให เพอละความเหนแกตนและความตระหนเสยแลว มใจเผอแผ สงเคราะหผอนดวยกาลงทรพยของตนเอง. ในลาดบนน ทรงแสดง ประโยชนแหงศล คอความประพฤตเรยบรอย เพอเวนจากเบยดเบยน ผอน ไมทาภยอนตรายใหเกดขนในหมทตนเขาอยดวย แลเพอ รจกนบถอเขา. ในลาดบนน ทรงแสดงสมบตคอความดความงาม อนคนผใหและคนผมศลจะพงไดพงถงในมนษยโลก ตลอดขนไปถง


สวรรค เปนอสสาทะ คอ รสอรอยแหงกาม เพอเหนอานสงสแหง ทานและศลยงขน. ในลาดบนน ทรงแสดงอาทนพแหงกามวา แม ใหสขโดยประการ แตกยงเจอดวยทกขตาง ๆ ไมควรเพลดเพลนโดย สวนเดยว ควรเบอหนายดวยเหมอนกน. ในทสดทรงแสดงอานสงส แหงความออกจากกาม คอทาจตไมใหหมกมนอยในกาม เพอยง ฉนทะใหเกด. คนผไมเหนแกตว ใหทรพยของตนเกอกลผอน มศล ประพฤตเรยบรอย ไมทารายเขา และไมเยอหยง ตงตนไดในกาม- สมบตแลว ไมเพลดเพลนหมกมนอยในนน ยงแลเหนโทษและเบอ หนาย มงสขอนสงบ ยงขนไปกวานนอก เปนผควรรบเทศนาอยางสง คออรยสจ เหมอนผาอนฟอกหมดจดแลว ควรรบนายอมมประการ ตาง ๆ สดแตผยอมจะนอมไปฉะนน. กามคณ ๕ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ. ม. ม. ๑๒/๓๓๓. จกข ๕ มงสจกข จกษคอดวงตา ทพพจกข จกษทพย ปญญาจกข จกษคอปญญา พทธจกข จกษแหงพระพทธเจา สมนตจกข จกษรอบคอบ. ข. มหา. ๒๙/๕๒.


อธบาย: จกษ ๕ น กลาววาเปนสมบตของสมเดจพระผมพระ ภาคเจา. พระองคยอมทรงทอดพระเนตรเหนแจมใส เหนไดไกล เหน ไดไว ดวยมงสจกข. พระองคยอมทรงเลงเหนหมสตวผเปนตาง ๆ กนดวยอานาจกรรม ดวยทพพจกข. พระองคยอมทรงพจารณาเหน ไญยธรรม มอรยสจเปนอาท ดวยปญญาจกข. พระองคยอมทรง พจารณาเหนอปนสยของเวไนยสตว ดวยพทธจกข. พระองคยอม ทรงทราบธรรมทงปวง ดวยสมนตจกข คอพระสพพญตญาณ. ธรรมขนธ ๕ สลขนธ หมวดศล สมาธขนธ หมวดสมาธ ปญญาขนธ หมวดปญญา วมตตขนธ หมวดวมตต วมตตญาณทสสนขนธ หมวดวมตตญาณทสสนะ. อง. ปจก. ๒๒/๑๕๒. อธบาย: ความทาจตใหหลดพนจากอาสวะ ชอวาวมตต. ความร ความเหนวา จตหลดพนแลว สบมาจากวมตต ชอวา ญาณทสสนะ. ธรรมอนจะพงสงเคราะหเขาหมวดกนได จดเขาเปน ขนธหนง ๆ เชนอนทรยสงวร โภชเนมญตา จดเขาในสลขนธ. ชาครยานโยค และกายคตาสต จกเขาในสมาธธนธ. ธมมวจยะและ กมมสสกตาญาณ จดเขาในปญญาขนธ. ปหานะ และสจฉกรยา จด


เขาในวมตตขนธ. ญาณทสสนะสวนโลกดร จดเขาในวมตตญาณ- ทสสนขนธ. สาระ ๕ กเรยก. ปต ๕ ขททกาปต ปตอยางนอย ขณกาปต ปตชวขณะ โอกกนตกาปต ปตเปนพก ๆ อพเพงคาปต ปตอยางโลกโผน ผรณาปต ปตซาซาน. ว. ปว. ปม. ๑๘๒. อธบาย: ความอมใจ เรยกปต. ชนดหนง เมอเกดขน ทาให ขนชน ทาใหนาตาไหล จดเปนขททกาปต. อกชนดหนง เมอเกดขน ทาใหรสกเสยวแปลบ ๆ เปรยบเหมอนฟาแลบ จดเปนขณกาปต. อกชนดหนง เมอเกดขน ทาใหซซาแรงกวาเสยวแปลบ ๆ เปรยบ เหมอนคลนกระทบฝง จดเปนโอกกนตกาปต. อกชนดหนง เมอ เกดขน ทาใจใหฟ นาใหทาการอนเวนจากเจตนา เชนเปลงคาอทาน เปนตน จดเปนอพเพงคาปต. ปตชนดนทานกลาววา บางททากายให ลอยไปหรอโลดขนกได. อกชนดหนง เมอเกดขน ทาใหรสกซาบซาน ทวสรรพางค จดเปนผรณาปต. ถายกเอาการทาใหขนชนมาเปน ลกษณะแหงผรณาปต ความจกแจมขนมาก.


มจฉรยะ ๕ อาวาสมจฉรยะ ตระหนทอย กลมจฉรยะ ตระหนสกล ลาภมจฉรยะ ตระหนลาภ วณณมจฉรยะ ตระหนวรรณะ ธมมจฉรยะ ตระหนธรรม. อง. นวก. ๒๓/๔๘๑. อธบาย: ความหวงถน ไมพอใจใหคนตางดาว ตางชาต ตางนกาย เขามาอยแทรกแซง จดเปนอาวาสมจฉรยะ. ความหวงสกล ไมยอมใหสกลอนเขามาเกยวดองดวย จดเปนกลมจฉรยะ. ความหวงสกล อปฏฐากของภกษ ไมพอใจใหบารงภกษอน คอยเกยดกนเสย จดเปน กลมจฉรยะในฝายบรรพชต. ค วามหวงทรพยพสดไมใหผอน จดเปน ลาภมจฉรยะ. ความหวงคณความด ไมปรารถนาใหคนอนสได จด เปนวณณมจฉรยะ. อกอยางหนง วณณะแปลวา สกาย ความหวง สวยหวงงามอนเปนกเลสของหญงสาว กนบเขาในวณณมจฉรยะ. ความ หวงธรรม หวงศลปวทยา ไมปรารถนาจะแสดงจะบอกแกคนอน เกรงวาเขาจะรเทยมตน จดเปนธมมมจฉรยะ. มาร ๔ ขนธมาร มารคอปญจขนธ กเลสมาร มารคอกเลส


อภสงขารมาร มารคออภสงขาร มจจมาร มารคอมรณะ เทวปตตมาร มารคอเทวบตร. ว. ฉอนสสต. ปม. ๒๗๐. อธบาย: ปญจขนธ ไดชอวามาร เพราะบางททาความลาบาก ให อนเปนเหตเบอหนาย จนถงฆาตวตายเสยเองกม. กเลสไดชอ วามาร เพราะตกอยในอานาจแหงมนแลว มนยอมผกรดไวบาง ยอมทาใหเสยคนบาง. อภสงขารคอกรรมฝายอกศล ไดชอวามาร เพราะทาใหเปนผทรพล. มจจ คอมรณะ ไดชอวามาร เพราะตดชวต เสย. เทวบตรผมงราย ไดชอวามาร เพราะเปนบคคลาธษฐานแหง สภาวะอนทาลายลาง. ขนชอวาเทวบตรไมใชเปนมารทกองค เปน เฉพาะผมงราย โดยนยน ปญจขนธกด กเลสกด อภสงขารกด นาจะหมายเอาเฉพาะสวนอนใหราย มจจ นาจะหมายเอาในเวลาท ชวตกาลงเปนประโยชนตนประโยชนทาน เชนถายงเปนอยตอไปจะ ไดบรรลธรรมพเศษ เชนพระศาสดาทรงปรารภถงอาฬารดาบส และ อททกดาบส เมอครงทรงพระดารหาผสมควรรบปฐมเทสนา หรอ จกไดสงสอนมหาชน เชนพระศาสดาทรงอธษฐานพระชนมายเมอแรก จะทรงบาเพญพทธกจ ขาพเจาจงแกไวอยางน. วญญาณ ๕ จกขวญญาณ วญญาณทางดวงตา โสตวญญาณ วญญาณทางห


ฆานวญญาณ วญญาณทางจมก ชวหาวญญาณ วญญาณทางลน กายวญญาณ วญญาณทางกาย. ท. มหา. ๑๐/๓๔๔. อธบาย: อาศยตากบรป เกดความรสกขน นเปนจกขวญญาณ. อาศยหกบเสยง เกดความรสกขน นเปนโสตวญญาณ. อาศยจมก กบกลน เกดความรสกขน นเปนฆานวญญาณ. อาศยลนกบรส เกดความรสกขน นเปนชวหาวญญาณ. อาศยกายกบโผฏฐพพะ เกดความรสกขน นเปนกายวญญาณ. วญญาณ ๕ น ในพระ อภธรรมแยกเปนประเภทหนงตางหากจากมโนวญญาณ. และแยก เปนประเภทนอยออกไป เปนกศลวบาก ๑ อกศลวบาก ๑ เรยก ทวปญจวญญาณ จดเขาในจาพวกอเหตกจต คอจตอนมใชเหต. สวนในพระสตรรวมเขากบมโนวญญาณ เปนวญญาณ ๖. วมตต ๕ ตทงควมตต พนชวคราว วกขนภนวมตต พนดวยสะกดไว สมจเฉทวมตต พนดวยเดดขาด ปฏปสสทธวมตต พนดวยสงบ นสสรณวมตต พนดวยออกไป. ว. อภา. ทตย. ๒๔๙.


อธบาย: ความพนจากกเลสไดชวคราว เชนเกดเหตเปนทตง แหงสงเวชขน หายกาหนดในกาม เกดเมตตาขน หายโกรธ แต ความกาหนดและความโกรธนนไมหายทเดยว ทาในใจถออารมณงาม ความกาหนดกลบเกดขนอก ทาในใจถงวตถแหงอาฆาต ความ โกรธกลบเกดขนอก อยางนจดเปนตทงควมตต แปลวาพนดวย องคนน ๆ. ความพนจากกเลสไดดวยกาลงฌาน อาจสะกดไวได นาน ๆ กวาตทงควมตต แตเมอฌานเสอมหายแลว กเลสอาจเกด ขนอก อยางนจดเปนวกขมภนวมตต. ความพนจากกเลสดวยอานาจ อรยมรรค กเลสเหลานนขาดเดดไป ไมกลบเกดอก อยางนจดเปน สมจเฉทวมตต. ความพนจากกเลสเนองมาจากอรยมรรคถงอรยผล ไมตองขวนขวายเพอละอก เพราะกเลสนนสงบไปแลว อยางนจด เปนปฏปสสทธวมตต. ความพนจากกเลสนนยงยนมาตลอดถงเวลา สนชพ อยางนจดเปนนสสรณวมตต*. เวทนา ๕ สข ทกข โสมนส โทมนส อเบกขา. ส. สฬ. ๑๘/๒๘๗. อธบาย: สขไมมาเปนคกบโสมนส เชนสขมาในเวทนา ๓ หมายเอาทงสขกายสขใจ สขมาเปนคกบโสมนส เชนสขในเวทนา ๕ น หมายเอาเฉพาะสขกาย. ทกขไมมาเปนคกบโทมนส หมายเอา * วมตต ๕ นในปฏสมภทามรรค เรยกวา วเวก ๕.


ทงทกขกายทงทกขใจ ทกขมาคกบโทมนส หมายเอาเฉพาะทกข กาย. โสมนสหมายเอาสขใจ โทมนสหมายเอาทกขใจ. อเบกขา หมายเอาคามเฉยแหงใจ เพราะอเบกขาทางกายไมม กายเปน ปกตอยจดวาเปนสข. สงวร ๕ สลสงวร สารวมในศล สตสงวร สารวมดวยสต ญาณสงวร สารวมดวยญาณ ขนตสงวร สารวมดวยขนต วรยสงวร สารวมดวยความเพยร. ว. สล. ปม. ๘. สท ปฏ. ๑๖. สทธาวาส ๕ อวหา อตปปา สทสสา สทสส อกนฏฐา. ม. ม. ๑๒/๕๒๖. อธบาย: ภพ ๕ น อยในพรหมโลก ๑๖ ขางชนสง วา เปนทเกดแหงพระอนาคาม ผจตจากภพนแลว ไดบรรลพระอรหต แลวนพพานในภพทเกดนนบาง เลอนไปเกดในภพทสงขนไปกวา แลว จงเปนอยางนนบาง จงเรยกวา สทธาวาส แปลวา ทอย แหงทานผบรสทธ เรยกเปนชอตางออกไปเปน ๕ อยางน ตามชอ เทพในชนนน.


พระอนาคาม ๕ อนตราปรนพพาย ทานผจะปรนพพานในระหวางอายยงไม ทนถงกง. อปหจจปรนพพานย ทานผจะปรพพานตอเมออายพนกง แลว จวนถงทสด. สสงขารปรนพพาย ทานผจะปรนพพานดวยตองใชความ เพยร เรยวแรง. อสงขารปรนพพาย ทานผจะปรนพพานดวยไมตองใชความ เพยรนก. อทธงโสโตอกนฏฐคาม ทานผมกระแสในเบองบนไปสอกนฏฐ- ภพ. อง. ทสก. ๒๔/๑๒๙. อธบาย: ๔ องคขางตน ปรนพพานในภพทเกดนนเอง, ๒ องค ขางตน กาหนดดวยอาย. ๒ องคขางปลาย กาหนดดวยความ เพยร, องคขางทาย ตองเลอนขนไปเกดในภพสงขนไป กวาจะ ถงชนอกนฏฐะ แลวจงปรนพพานในภพนน. อะไรเปนเหตปนพระ อนาคามใหไปเกดในภพตาหรอสงกวากน และอะไรเปนเหตปน ทานใหปรนพพานเรวชาและยากงายกวากน ขาพเจายงไมพบทาน กลาวไว.


ฉกกะ หมวด ๖ อภญญา ๖ อทธวธ แสดงฤทธได ทพพโสต หทพย เจโตปรยญาณ รจดกาหนดใจผอน ปพเพนวาสานสสต ระลกชาตได ทพพจกข ตาทพย อาสวกขยญาณ รจดทาอาสวะใหสน. อง. ฉกก. ๒๒/๓๑๑. อธบาย: อทธวธ กลาวไวในนทเทสวา แสดงฤทธไดตาง ๆ คนเดยวนรมตเปนคนมากกได กลบเปนคนเดยวอกกได ลองหน คอผานไปในวตถกนขวางอย เชน ฝา กาแพง ภเขา ดจไปใน ทแจงกได. ดาดน คอไปใตดนแลวผดขนในทปรารถนาดจดาในนา กได. เดนนา คอไปไดบนพนนาอนไมแตกดจเดนบนพนดนกได. เหาะ คอนงไปในอากาศดจนกบนกได ลบคลาพระจนทรพระอาทตย ดวยมอกได. ใชอานาจดวยกายไปตลอดพรหมโลกกได. ทพพโสต มนทเทสวา มหทพยหมดจดลวงหของสามญมนษย ฟงเสยง ๒ อยาง ได คอทงเสยงทพย ทงเสยมนษย ทงเสยงไกล เสยใกล. เจโตปรยญาณ มนทเทสวา กาหนดดวยใจของตนแลวรไดซงใจ ของบคคลอนอนบรสทธหรอเศราหมองอยางไร. อก ๓ อยางอธบาย


ไวแลวในวชชา ๓. อภญญา ๕ ขางตนนน ตามนทเทสดเปนพน ธรรมดาของมนษย แตกยงมกจการของมนษยเทยบไดเปนหลาย อยาง คนเดยวเปนคนมาก มคนเดยวทาการไดหลายหนาท เทยบ ตวอยางพระราชาองคเดยวครองไดหลายอาณาจกร. คนมากเปนคน เดยว มการรวมสามคคของเอกชนเขาเปนคณะเทยบ ตวอยาง พระสงฆนเอง. ลองหนและดาดนมการขดอโมงคเทยบ. เดนนามการ เดนบนนาแขงคนในประเทศหนาวจดเทยบ. เหาะมการใชอากาศ- ยานเทยบ ลบคลาพระจนทรพระอาทตยดวยมอได มการรจกคานวณ คตของพระจนทรพระอาทตยตลอดถงจนทรปราคา และสรยปราคา ไดแมนยาเทยบ. ใชอานาจดวยกายไปตลอดพรหมโลก มรจก คานวณคตของดาวเคราะหและฐานะของดาวฤกษไดเทยบ ฟงเสยง ทพยได มรจกสงเกตอาการแหงฐานทกบทงคนและพสดแลว อาจ สนนษฐานไววาเปนอยางไร ดจวาไดรบบอกเทยบ ฟงเสยงไกลได มไดยนขาวในถนไกลทเรยกวาหไวเทยบ ในบดน มฟงโทรศพท เทยบดวย. เจโตปรยญาณ มการทายใจและกาหนดรอธยาศยเทยบ. ระลกชาตได มการรพงศาวดารแหงตนเทยบ. ทพพจกข มรจก ตานานแหงคนอนเทยบ. ใจความแหงอภญญา ๖ นมอยเพยงไร ขอ นกธรรมจงสอดสองแลวลงสนนษฐานเอาเอง. อภฐาน [ฐานะอยางหนก] ๖ มาตฆาต ฆามารดา ปตฆาต ฆาบดา


อรหนตฆาต ฆาพระอรหนต โลหตปบาท ทารายพระพทธเจา จนถงยงพระ โลหตใหหอขน สงฆเภท ยงสงฆใหแตกจากกน อญญสตถทเทส ถอศาสดาอน. อง. ฉกก. ๒๒/๔๘๖. อธบาย: ชนผฆามารดาบดาของตนเองไดแลว จกไมฆาคนอน ในเมอตนขดใจขนมาเปนอนไมม และชอวาลางผลาญสกลของตน ดวย. คนฆาพระอรหนตผประพฤตกาย วาจา ใจ บรสทธ ไมไดคดราย ทารายผใดผหนงเลย และเปนทนบถอของมหาชน จดไมฆาคนอนผ ยงไมสงบถงนน ผไมเปนทนบถอถงนน เปนอนไมม และชอวา ลางผลาญทนบถอของมหาชนดวย. คนผทารายพระศาสดาของตน เองไดแลว เปนหมดหลกในทางพระสาสนา ดจเดยวกบคนคดกบฏ ทารายพระเจาแผนดนของตน. ภกษผทาลายสงฆใหแตกเปนพรรค- พวก แตคณะของตนยงทาลายไดแลว จกไมคดทาลายคณะอนเปนอน ไมม เชนเดยวกบคนยแหยทาความแตกสามคคในชาตของตน. ๕ น เรยกอนนตรยกรรม แปลวากรรมใหผลในลาดบไป จดเปนครกรรม คอกรรมหนกในฝายบาป. บทหลงขาพเจาเขาใจวาหมายภกษผไป เขารตเดยรถยทงยงเปนภกษ ทเรยกวา "ตตถยปกกนตโก" ทหาม อปสมบทอก. ภกษเหนปานน เปนผแตกจากคณะของตนไปเขา


คณะอน แตไมไดทาลายคณะเดมของตน เหมอนภกษผทาสงฆเภท ดจเดยวกบคนโจทกเจา ทเขาเรยกวา "ภกดตอไทตางดาวทาวตาง แดน" เพราะอยางน ฐานะ ๖ น แตละอยาง ๆ จงจดเปนอภฐาน ทแปลวาฐานะอนหนก ผถอพระศาสนาอยางเครงครดเพยงพระโสดาบน ยอมไมทาเลย. จรต ๖ ๑. ราคจรต มราคะเปนปกต ๒. โทสจรต มโทสะเปนปกต ๓. โมหจรต มโมหะเปนปกต ๔. วตกกจรต มวตกเปนปกต ๕. สทธาจรต มศรทธาเปนปกต ๖. พทธจรต มความรเปนปกต. ว. กมมฏานคคห. ปม. ๑๒๗. อธบาย: คนท ๑ มปกตรกสวนรกงาม จะพงแกดวยพจารณา กายคตาสต หรออสภกมมฏฐาน. คนท ๒ มปกตหงดหงดโกรธ งาย จะพงแกดวยเจรญเมตตา. คนท ๓ มปกตเขลางมงาย จะ พงแกดวยเรยนและถาม ดวยการฟงธรรมและสนทนาธรรมโดยกาล ดวยอยกบคร. คนท ๔ มปกตนกพลาน จะพงแกดวยสะกดอารมณ เชนเพงกสณหรอเจรญอานาปานสสตกมมฏฐาน. คนท ๕ มปกต เชองาย จะพงนาไปดวยกถาเปนทตงแหงความเลอมใส เชนกลาว


ถงคณพระพทธ พระธรรม พระสงฆ. คนท ๖ เรยกวาญาณจรต กม มปกตใชความคด จะพงนาไปดวยแนะใหใชความคดในทาง ทชอบ เชนใหคานงถงไตรลกษณ. ธรรมคณ ๖ ๑. สวากขาโต ภควตา ธมโม พระธรรมอนพระผมพระภาค เจาตรสดแลว ๒. สนทฏ โก อนผไดบรรลจะพงเหนเอง ๓. อกาลโก ไมประกอบดวยกาล ๔. เอหปสสโก ควรเรยกใหมาด ๕. โอปนยโก ควรนอมเขามา ๖. ปจจตต เวทตพโพ วห อนวญพงรเฉพาะตน. อง. ตก. ๒๐/๒๖๖. อธบาย: บทวา สวากขาโต หมายความกวาง ทานพรรณนา วา ไดใน ๒ สทธรรม คอ ปรยต กบ ปฏเวธ. ปรยต ไดชออยางนน เพราะตรสไมวปรต คอตรสไดจรง เพราะแสดงขอปฏบตโดยลาดบกน ททานเรยกวา ไพเราในเบองตน ทามกลาง ทสด มทงอรรถทง พยญชนะบรสทธบรบรณสนเชง และเพราะประกาศพรหมจรรยอยาง นน. ปฏเวธ ไดชอยางนน เพราะปฏปทากบพระนพพานยอมสมควร แกกนและกน. ตงแตบทวา สนทฏ โก เปนตนไป ไดในปฏเวธ อยางเดยว.


บทวา สนทฏ โก หมายความวา ผใดไดบรรล ผนนยอมเหน เอง รเอง ไมตองเชอตามคาผอน. บทวา อกาลโก หมายความวา ใหผลในลาดบแหงการบรรล ไมเหมอนผลไมอนใหผลตามฤด. บทวา เอหปสสโก หมายความวา เปนคณอศจรรยดจของ ประหลาด ทควรปาวรองกนมาดมาชม. บทวา โอปนยโก หมายความวา ความนอมเขาไวในใจของ ตน หรอควรนอมใจเขาไปหา. บทวา ปจจตต เวทตพโพ ว ห หมายความวา ผใด ไดบรรล ผนนยอมรแจงเฉพาะตน อนผอนไมพลอยมาตามรตามเหน ดวยได. มตของขาพเจาวา พระธรรมในทนดเหมอนทานผแสดงไมได หมายจะแยกโดยวภาค กลาวรวมปนกนไป แตเมอจะกลาวแยก บทวา สวากขาโต นาจะไดในปรยตอยางเดยว และไดชออยาง นน เพราะตรสองเหตและเพราะตรสแตพอดเปนกลาง ๆ ไมหยอน ไมตงดวยกได. ขอวาไดในปฏเวธนน ความอธบายอยขางมว แม พรรณนามากไปอยางไรกไมพนมว และคาวาปฏปทากบพระนพพาน สมควรแกกนและกนนน ปฏปทากไดแกปฏบตนนเอง แกไปขาง ปฏบตกอนนนแลจงจะกระจาง เพราะปฏบตนบเขาในบทนกได เพราะ เปนมชฌมาปฏปทาและอนบพพปฏปทา เมอปฏบตดแลว ผลแหง


ปฏบตจงจกปรากฏวาดตามกน. บทวา สนทฏ โก อาจไดในธรรมอนจากปฏเวธดวยกได เพราะปรยตกตองการความเขาใจทไดแกเหนเอง ปฏบตกตองการ ความรจดทางทไดแกเหนเอง ในลาดบนนปฏเวธจงเกด ทใหเจาตว รวาทาใหแจงแลว. บทวา อกาลโก กเหมอนกน เพราะผฟงปรยตยอมไดปสาทะ และศรทธาเปนตนในขณะฟงนนเองกม ปฏบตยอมเปนทนยมในกาล ทกเมอ ไมเปนไปในบางคราว และไดอานสงสแหงความปฏบตใน ทนทกม. บทวา เอหปสสโก เปรยบดวยการดดวยมงสจกษ นาจะได ในปรยตและปฏบตดวย เพราะปรยตเปนคณทควรจะชวนกนมาฟง แลเพราะปฏบตเปนคณทควรจะชวนกนใหทาตาม เพอจะไดชมปฏเวธ ดวยนาใจ. บทวา โอปนยโก นาจะไดในปฏบตดวย เพราะแมปฏบต กควรนอมเขามาดวยทาตามหรอทาใหเกดขน. บทวา ปจจตต เวทตพโพ ว ห กเหมอนกน เพราะ การปฏบตอนจะใหไดผลด อนผปฏบตตองรจกทาใหสมควรแกฐานะ ของตน. เพราะอยางน ขาพเจาจงเหนวา พระธรรมในทน ทานผ กลาวไมไดหมายจะแยกโดยวภาค กลาวรวมกนไป. ไมกลาวถง


ปฏบตธรรมบางเลย ไมเปนอบายใหเกดอตสาหะ เมอไมปฏบต ปฏเวธจะเกดขนไฉน ปรยตอนแสดงเพอชกนาใหปฏบต กหา ประโยชนมได. ปยรป สาตรป หมวดละหก ๑ๆ หมวด ๑. จกข โสต ฆาน ชวหา กาย มโน. ๒. รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรม. ๓. จกขวญญาณ กายวญญาณ ฆานวญญาณ ชวหาวญญาณ กายวญญาณ มโนวญญาณ. ๔. จกขสมผส โสตสมผส ฆานสมผส ชวหาสมผส กายสมผส มโนสมผส. ๕. จกขสมผสสชา เวทนา, โสตสมผสสชา เวทนา, ฆานสมผสสชา เวทนา, ชวหาสมผสสชา เวทนา, กายสมผสสชา เวทนา, มโนสมผสสชา เวทนา. ๖. รปสญญา สททสญญา คนธสญญา รสสญญา โผฏฐพพสญญา ธมมสญญา. ๗. รปสญเจตนา สททสญเจตนา คมธสญเจตนา รสสญเจตนา โผฏฐพพสญเจตนา ธมมสญเจตนา. ๘. รปตณหา สททตณหา คนธตณหา รสตณหา โผฏฐพพตณหา ธมมตณหา. ๙. รปวตก สททวตก คนธวตก


รสวตก โผฏฐพพวตก ธมมวตก. ๑๐. รปวจาร สททวจาร คนธวจาร รสวจาร โผฏฐพพวจาร ธมมวจาร. ท. มหา. ๑๐/๓๔๓. อธบาย: หมวดท ๑ อายตนะภายใน หมวดท ๒ อายตนะภาย นอก หมวดท ๓ วญญาณ คอความรสกอาศยอายตนะภายใน เกด เพราะอายตนะ ๒ ประเภทนนพรอมกนเขา หมวดท ๔ สมผส คอ ความประจวบอาศยอายตนะภายใน เกดเพราะการประจวบกนเขา แหงอายตนะ ๒ ประเภทนนกบวญญาณ หมวดท ๕ เวทนา คอความ เสวยอารมณ เปนสขเปนทกข หรอไมทกขไมสข เกดเพราะสมผส หมวดท ๖ สญญา คอความหมายรองอายตนะภายนอก เกดใน ลาดบแหงเวทนา หมวดท ๗ สญเจตนา คอความคดอานองอายตนะ ภายนอก เกดในลาดบสญญา หมวดท ๘ ตณหา องอายตนะภาย นอก เกดในลาดบแหงสญเจตนา หมวดท ๙ วตก คอความตร องอายตนะภายนอก เกดในลาดบแหงตณหา หมวดท ๑๐ วจาร คอ ความตรององอายตนะภายนอก เกดในลาดบแหงวตก. ในธรรมเหลาน วญญาณและสมผสมกจตางกนอยางไร อย ขางมว. ในปฏจจสมปบาทสวนอภธรรมยนวา "สฬายตนปจจยา ผสโส" แปลวาผสสะ ยอมเกดมเพราะอายตนะ ๖ เปนปจจย ในพระ สตรกลาวถงวญญาณ ในระหวางอายตนะ ๖ และผสสะ "จกขจ ปฏจจ รเป จ อปปชชต จกขวาณ, ตณณ สงคต ผสโส"


แปลวา อาศยจกขและรปเกดจกขวญญาณ ประจวบกนแหงธรรม ๓ ประการเปนผสสะ. ขาพเจาสนนษฐานวา ความรสกสกวาเหนหรอ ไดยนเปนตน เปนวญญาณ ความรสกพอใจไมพอใจหรอพอเปน กลาง ๆ อนเปนปจจยใหเกดเวทนาตามประเภทเปนผสสะ. ยกตเปน อยางไร ขอนกธรรมสนใจดเถด. ธรรมเหลาน ไดชอวา เปน ปยรป สาตรป โดยอรรถวา เปนสภาวะทรกทชนใจ ดวยเพง อฏฐารมณเปนทตง เปนบอเกดแหงตณหา ตณหาเมอเกดยอม เกดในธรรมเหลาน เมอดบยอมดบในธรรมเหลาน. สวรรค ๖ ชน ชนจาตมหาราชก ชนดาวดงส ชนยาม ชนดสต ชนนมมานรด ชนปรนมมตวสวดด. ส. มหา. ๑๙/๕๓๑. อธบาย: สวรรค ๖ ชนน ถดกนขนไปโดยลาดบ. ชนจาตมหาราชก เปนตาทสด มทาวมหาราช ๔ องคเปนผ ปกครอง, ๑. ทาวธตรฐ มพวกคนธรรพเปนบรวาร ครองในทศบรณ ๒. ทาววรฬหก มพวกกมภณฑเปนบรวาร ครองในทศทกษณ ๓. ทาววรปกข มพวกนาคเปนบรวาร ครองในทศปศจม ๔. ทาว กเวร มพวกยกษเปนบรวาร ครองในทศอดร. ในอาฏานาฏยสตร กลาวถงทาวมหาราช ๔ องคน โดยอาการ ทรวมกนวา รจกอภรมณอยดวยฟอนขบ มโอรสองคละมาก ๆ ทรง


นามวาอนทรเหมอนกนทงนน เปนผนบถอพระพทธศาสนา พรรณนา ไวโดยเฉพาะถงดานของทาวกเวรวา มราชธานและนครตาง ๆ ม แมนา มสภาทประชมยกษ มรกขชาตและสกณชาตตาง ๆ ทาวกเวร นนมปราสาทเปนทอย มชาง มมา เปนราชพาหนะ มวอหรอเสลยง เปนราชยาน ปกครองตลอดลงมาถงอตตรกรทวป ทอยของมนษย ผไมตองทาไรไถนา บรโภคขาวสาลไมตองหงดวยฟน หงในหมอ ทไมตองเอาขนตงไฟหรอเอาขนวางบนศลาเพลง ใชโคบาง ปศสตว อนบาง แทนมา ใชหญงบาง ชายบางแทนพาหนะ. สนนษฐาน ตามรฐปสาสโนบาย ชนจาตมหาราชก นาจะไดแกอาณาจกรท รวม ๔ ชนบทเขากนในสมพนธไมตร กลาวโดยเฉพาะ นาไดแก ชมพทวปนเองในสมยหนง และทาวมหาราช ๔ องคนน นาเปนวงศ เดยวกนเปนอนทรวงศ เพราะอยางนจงวาโอรสเปนอนมากทรงนาม วาอนทรเหมอนกนทงนน. ชนดาวดงส เดมทเปนทอยแหงพวกอสร ทาวเวปจตตเปน ผครอง ยงไมไดยนวามอะไรนอกจากเปนปา. ตอมา ทาวสกก- เทวราช คอพระอนทรกบเทพผสหจรรวม ๓๓ องคเกดขน ณ ทนน จงเปนสถานทรงเรอง มเวชยนตปราสาท มสธมมสภาทประชม เทวดา มสวนนนทวน มสวนจตรลดา มโปกขรณสนนทา เกดขน เพราะบญญานภาพของทาวสกกเทวราชและพระราชเทว. สถานทน ตงเปนเมองสวรรคชอเทพนคร มกาแพงลอม มเชงเทนและหอรบ


พรอมสรรพ. ทาวเธอมพระเทว ๔ องค พระนางสธมมา พระนาง สจตรา พระนางสนนทา พระนางสชาดา โปรดพระนางสชาดามาก เสดจไปขางไหนเอาไปดวย. ทาวเธอมชางเอราวณ ๓ เศยรเปนพระ คชาธาร แตมคากลาววา ไมใชชางจรง ๆ เปนชางเทวบตรจาแลง ขน เพราะในสวรรคชนนน ไมมสตวดรจฉาน แตในแหงอนวาม ครฑ นอกจากน ยงมเวชยนตราชรถสาหรบทรง พระมาตลเปน สารถ มาทเทยมเปนมาจรงหรอมาเนรมตไมไดกลาวไว. พวกเทวดา กบพวกอสรไมปรองดองกน ทาสงครามกนทกป ถงหนาดอกจตต- ปาตลของพวกอสรบาน พวกอสรยกพลมาทาสงครามกบเทวดา ตาง รกไดบาง ตองลาบาง ในทสดพวกอสรแพ ถกพวกเทวดาขบตก สมทรลงไป ทาวสกกเทวราชตงความเปนเอกราชขนได ปกครอง ตลอดทวไป. ทาวสกกเทวราชนน เสดจออกในเทวสนนบาต ณ พระ แทนบณฑกมพลสลา ภายใตตนปารฉตตกะ. พระแทนนน มคา พรรณนาวา มสเหลองและนมดจผากาพล เวลาประทบนงฟบลงได เวลาเสดจลกขนกลบฟขนไดอยางเดม เชนเดยวกบเกาอสปรง. ในพทธปบาทกาล มคาเลาวา สมเดจพระบรมศาสดา เสดจ ขนไปทรงจาพรรษาในชนดาวดงสนพรรษาหนง ประทบ ณ พระแทน บณฑกมพลสลานน ทรงแสดงพระอภธรรมปฎกแกพระพทธมารดา ผเสดจลงมาจากชนดสตในเทวสนนบาต พอออกพรรษาแลว เสดจ ลงจากชนดาวดงสโดยทางบนไดแกว ทอง เงน ทเทวดานรมต ลงท เมองสงกสแควนโกศล.


เรองเทวาสรสงครามไดเคาเงอนวา หมายเอาสงครามใน ระหวางพวกอรยกะผยกมาจากเหนอ เขาตงอยในชมพทวป และ พวกมลกขะผอย ณ ทนนมาเดม เชนนสองใหเหนความตลอดวา สวรรคชนน ไดแกชมพทวปนเองในโบราณสมย. ชนยาม ม ทาวสยามเปนผปกครอง ยงไมพบคาพรรณนาถงสวรรคชนน. ชน ดสต มทาวสนดสตเปนผครอง ดเปนชนศกดสทธ กลาววา เปนท เกดและเปนทอยแหงพระโพธสตว แหงพระพทธบดา พระพทธมาดา และแหงทานผวเศษอน สมเดจพระบรมศาสดาของเรากวาไดอบตใน ชนน เทวดาทงหลาย เชญเสดจใหจตลงมาถอปฏสนธในมนษย- โลก เพอตรสเปนพระพทธเจาแลวโปรดเวไนยนกร แตไมพลคา พรรณนาถงฐานท นอกจากมวมาน. ชนนมมานรด มทาว สนมมตเปนผครอง มพรรณนาวา เทวดาชนนเปนจาพวกบรบรณ ปรารถนาสงใดสงหนงนรมตเอาเองได. ชนปรนมมตวสวดด มทาว นมมตวสวดดเปนผครอง มพรรณนาวา เทวดาชนน ปรารถนา สงใดสงหนง ไดตองนรมตเองเหมอนพวกเทวดานมมานรด มเทวดา อนนรมตใหอกท แตเปนอยางนนทงชน เทวดาพวกไหนนรมตให หาไดกลาวชดไม นาจะไดแกเทวดาชนนมมานรดกระมง. เมอเปน เชนน ชนนนยอมมอานาจเหนอชนนมมานรด. สวรรค ๖ ชนน ไมไดเกยวดวยธรรมเลย แตกลาวถงในบาล พระสตรและอรรถกถา ผเชองาย ๆ ยอมเชอดายไป ผเชอยากยอม ไมสนใจเสยเลย ผคดปรศนาธรรมยอมตความไปตาง ๆ จงนามาแสดง ไวในทนดวยพอรเคาเงอน เพอนาความเขาใจใหถกทาง.


สตตะ หมวด ๗ อนสย ๗ กามราคะ ปฏฆะ ทฏฐ วจกจฉา มานะ ภวราคะ อวชชา. อง. สตตก. ๒๓/๘. อธบาย: กเลสอยางละเอยด นอนอยในสนดาน บางทไม ปรากฏ แตเมอมอารมณมายว ยอมเกดขนในทนใด เรยกวาอนสย กามราคะ ไดแกความกาหนดในกาม. ปฏฆะ ไดแกความหงดหงด กลาวโดยความไดแกโทสะ. ทฏฐ ไดแกความเหนผด. วจกจฉา ไดแก ความลงเล. มานะ ไดแกความถอตว. ภวราคะ ไดแกความกาหนดใน ภพหรอความอยากเปน. อวชชา ไดแกความเขลาไมรจรง กลาวโดย ความ ไดแกโมหะ. กเลส ๗ น บางอยางเปนอนสยของบางคน สงโยชน ๗ กเรยก. เมถนสงโยค ๗ สมณะกด พราหมณกด บางคนปฏญญาตนวา เปนพรหมจาร จรง ๆ หาไดเสพเมถนกบดวยมาตคามไมเลย แตยงยนด ปลมใจ ชอใจดวยเมถนสงโยค คออาการแหงเมถน ๗ อยางใดอยางหนง คอ ๑. ยนดการลบไล การประคบ การใหอาบนา การนวดแหง มาตะคา ปลมใจดวยการบาเรอนน. ๒. ไมถงอยางนน แตซกซเลนหวสพยอกกบมาตคาม ปลมใจ ดวยการเสสรวลนน. ๓. ไมถงอยางนน แตเพงดจองดจกษแหงมาตคามดวยจกษ


ของตน ปลมใจดวยการเลงแลนน. ๔. ไมถงอยางนน แตฟงเสยงแหงมาตคามหวเราะอยกด พด อยกด ขบรองอยกด รองใหอยกด ขางนอกฝากด ขาง นอกกาแพงกด ปลมใจดวยเสยงนน. ๕. ไมถงอยางนน แตตามนกถงการเกาทไดเคยหวเราะพดเลน กบมาตคาม แลวปลมใจ. ๖. ไมถงอยางนน แตเหนคฤหบดกด บตรคฤหบดกด ผอมเอบ พรงพรอมดวยกามคณ ๕ บาเรอตนอย แลวปลมใจ. ๗. ไมถงอยางนน แตประพฤตพรหมจรรย ตงปรารถนาเพอ จะไดเปนเทพเจาหรอเทพองคใดองคหนง แลวปลมใจ. อง. สตตก. ๒๓/๕๖ พรหมจรรยของผนน ชอวาขาด ชอวาทะล ชอวาดาง ชอวา พรอย. ผนนประพฤตพรหมจรรยไมบรสทธ ประกอบดวยเมถน- สงโยค ยอมไมพนไปจากทกขได. วญญาณฐต ๗ ภมเปนทตงแหงวญญาณ เรยกวาวญญาณฐต แจกเปน ๗ ดงน: ๑. สตวเหลาหนง มกายตางกน มสญญาตางกน เชนพวก มนษย พวกเทพบางหม พวกวนปาตกะ [เปรต] บางหม. ๒. สตวเหลาหนง มกายตางกน มสญญาอยางเดยวกน เชน พวกเทพผอยในจาพวกพรหม ผเกดในภมปฐมฌาน [?].


๓. สตวเหลาหนง มกายอยางเดยวกน มสญญาตางกน เชน พวกเทพอาภสสระ. ๔. สตวเหลาหนง มกายอยางเดยวกน มสญญาอยางเดยวกน เชนพวกเทพสภกณหะ. ๕. สตวเหลาหนง ผเขาถงชนอากาสานญจายตนะ. ๖. สตวเหลาหนง ผเขาถงชนวญญาณญจายตนะ. ๗. สตวเหลาหนง ผเขาถงชนอากญจญญาญตนะ. อง. สตตก. ๒๓/๔๑. วสทธ ๗ ๑. สลวสทธ ความหมดจดแหงศล. ๒. จตตวสทธ ความหมดจดแหงจต. ๓. ทฏฐวสทธ ความหมดจดแหงทฏฐ. ๔. กงขาวตรณวสทธ ความหมดจดแหงญาณเปน เครองขามพนความสงสย. ๕. มคคามคคญาณทสสนวสทธ ความหมดจดแหงญาณเปน เครองเหนวาทางหรอมใชทาง. ๖. ปฏปทาญาณทสสนวสทธ ความหมดจดแหงญาณเปน เครองเหนทางปฏบต. ๗. ญาณทสสนวสทธ ความหมดจดแหงญาณทสสนะ. ม. ม. ๑๒/๒๙๐


อธบาย: การรกษาศลตามภมของตนใหบรสทธ จดเปน สลวสทธ. สมาธ ทงทเปนอปจาร ทงทเปนอปปนา โดยทสด ขณกสมาธ คอสมาธชวขณะพอเปนบทฐานแหงวปสสนา จดเปน จตตวสทธ. การพจารณาเหนนามรปโดยสภาวะอยางไร รจกแยกออก เปนสวน ๆ โดยปจจตตลกษณะ และยกขนสไตรลกษณะคอ อนจจตา ทกขตา อนตตตา โดยสามญญลกษณะ จดเปนทฏฐวสทธ. การ กาหนดจบปจจยแหงนามรปนนวา เพราะอะไรเกดขน นามรปจงเกด ขน เพราะอะไรดบ นามรปจงดบ จนเปนเหตสนสงสยในนามรป ทงทเปนมาแลวในอดต ทงทกาลงเปนอยในปจจบน ทงจกเปนใน อนาคต จดเปนกงขาวตรณวสทธ. ทานกลาววา อวชชา ตณหา อปาทาน กรรม เปนสามญญปจจยแหงนามรป อาหารเปนวสามญญ- ปจจยแหงรป อายตนะภายใน ๖ ภายนอก ๖ เปนวสามญญปจจย แหงวญญาณอนเปนสวนจต ผสสะอนเกดเพราะวญญาณ เปน วสามญญปจจยโดยตรงและโดยออมแหงเวทนา สญญา สงขาร อน เปนสวนเจตสกทรวมกนเขาเปนนาม. ญาณอนรจกหยงลงวา นทาง นมใชทาง แหงธรรมพเศษ จดเปนมคคามคคญาณทสสนวสทธ. พรรณนาตามมตของพระคนถรจนาจารยวา พระโยคาวจรเจรญ วปสสนามาถงชนกงขาวตรณวสทธแลว อปกเลสแหงวปสสนา ๑๐ อยางใดอยางหนงเกดขน ไมหลงไปวาไดบรรลมรรคผล หยงรวา นนเปนอปกเลสแหงวปสสนา คอมวพะวงอย วปสสนาจกไมเจรญ ขนไปอก ประคองวปสสนาจตไวในวถ จดเปนมคคามคคญาณ-


ทสสนวสทธ. อปกเลสแหงวปสสนา ๑๐ นน คอ โอภาส แสงสวาง ๑ ญาณ ๑ ปต ความอมใจ ๑ ปสสทธ ความสงบ ๑ สข ๑ อธโมกข ความนอมใจเชอ ๑ ปคคาหะ ความเพยร ๑ อปฏฐาน คอ สต ๑ อเบกขา ความวางจตเปนกลาง ๑ นกนต ความพอใจ ๑ อนเปน ธรรมประณตกวาในเวลาปกต. วปสสนาญาณ ๙ คอ อทยพยาน- ปสสนาญาณ ปรชาคานงเหนความดบ ๑ ภงคานปสสนาญาณ ปรชา คานงเหนความดบ ๑ ภยตปฏฐานญาณ ปรชาคานงเหนสงขารปรากฏ เปนของนากลว ๑ อาทนวานปสสนาญาณ ปรชาคานงเหนโทษ ๑ นพพทานปสสนาญาณ ปรชาคานงถงดวยความเบอหนาย ๑ มญจต- กมยตาญาณ ปรชาคานงดวยใครจะพนไปเสย ๑ ปฏสงขานปสสนาญาณ ปรชาคานงดวยพจารณาหาทาง ๑ สงขารเปกขาญาณ ปรชาคานงดวย วางเฉยเสย ๑ สจจานโลมกญาณ ปรชาเปนไปโดยสมควรแกกาหนด รอรยสจ ๑ จดเปนปฏปทาญาณทสสนวสทธ [จงดอธบายในนวกะ]. ญาณในอรยมรรค ๔ จดเปนญาณทสสนวสทธ. วสทธ ๗ น เปน ปจจยสงตอกนขนไปเพอบรรลพระนพพาน เหมอนรถ ๗ ผลดตางสง ตอซงคนผไปใหถงสถานทปรารถนา.


อฏฐกะ หมวด ๘ อรยบคคล ๘ พระผตงอยในโสดาปตตมรรค และพระผตงอยในโสดาปตตผล เปนคท ๑. พระผตงอยในสกทาคามมรรค และพระผตงอยในสกทาคามผล เปนคท ๒. พระผตงอยในอนาคามมรรค และพระผตงอยในอนาคามผล เปนคท ๓. พระผตงอยในอรหตตมรรค แลพระผตงอยในอรหตตผล เปนคท ๔. นบเรยงองคเปน ๘. อง. อฏก. ๒๓/๓๐๑. จงดอธบายในมรรค ๔ และผล ๔ ในจตกกะ. พระผตงอยในมรรคนน เปนชวขณะมรรคจตเทานน พนจาก นนเปนพระผตงอยในผล มชอเรยกอกอยางหนง จงดอรยบคคล ๔ ในจตกกะ. อวชชา ๘ ๑. ไมรจกทกข. ๒. ไมรจกเหตเกดแหงทกข. ๓. ไมรจกความดบทกข.


๔. ไมรจกทางถงความดบทกข. ๕. ไมรจกอดต. ๖. ไมรจกอนาคต. ๗. ไมรจกทงอดตทงอนาคต. ๘. ไมรจกปฏจจสมปบาท. ข. จฬ. ๓๐/๙. ธมมสงคณ ๓๔/๑๘๐. อธบาย : ๔ อยางขางตน ไดแกไมรแจงอรยสจ ๔. ไมรจก อดตนน คอไมรจกสาวหลง เมอพบเหนผลในปจจบน ไมรจกสาว หาตนเคาวาอะไรเปนเหตใหเกดมขน. ไมรจกอนาคตนน คอไม รจกคาดหนา ไมอาจปรารภการททา หรอเหตอนเกดขนในปจจบน แลวและคาดหนาวาจกมผลเปนอยางนน ๆ. ไมรจดทงอดตทงอนาคต นน คอไมรจกโยงเหตในอดต และผลในอนาคตใหเนองถงกน. ไม รจกปฏจจสมปบาทนน คอไมรจกกาหนดสภาวะนน ๆ โดยความ เปนเหตเปนผลแหงกนและกนเนองกนไป ดจลกโซเกยวกนเปนสาย ฉะนน. วชชา ๘ ๑. วปสสนาญาณ ญาณอนนบเขาในวปสสนา. ๒. มโนมยทธ ฤทธทางใจ. ๓. อทธวธ แสดงฤทธได. ๔. ทพพโสต หทพย.


๕. เจโตปรยญาณ รจกกาหนดใจผอน. ๖. ปพเพนวาสานสสต ระลกชาตได. ๗. ทพพจกข ตาทพย. ๘. อาสวกขยญาณ รจกทาอาสวะใหสน. ท. ส. ๙/๑๐๑. อธบาย: วปสสนาญาณนน ญาณทสสนะกเรยก ไดแกปญญา พจารณาเหนรปและนามแยกเปนสวน ตางอาศยกนเปนไป [ผใคร จะรพสดาร จงดวสทธ ๗ ในสตตกะ]. มโนมยทธนน มนทเทศ วา นรมตไดซงกายอนออกจากกายน ดจชกดาบออกจากฝก ม การคดทาอะไรตาง ๆ สาเรจเทยบ. อทธวธ ทพพโสต และ เจโตปรยญาณ อธบายไวแลวในอภญญา ๖ ในฉนกะ. ปพเพ- นวาสานสสต ทพพจกข และอาสวกขยญาณ อธบายไวแลวใน วชชา ๓ ในตกะ. สมาบต ๘ รปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ ส. สฬา. ๑๘/๓๒๓ พงดอธบายรปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ ในจตกกะ.


นวกะ หมวด ๙ อนบพพวหาร ๙ ธรรมเปนเครองอยโดยลาดบกน เรยกอนบพพวหาร ม ประการ ๙ คอ รปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ และสญญาเวทยตนโรธ คอสมาบตทดบสญญาและเวทนา เปนธรรมละเอยดกวาเนวสญญา- นาสญญายตนะขนไปอกชนหนง ทานผเขาไมมสญญาและเวทนาเลย. อยางหลงน นโรธสมาบตกเรยก. อง. นวก. ๒๓/๔๒๔. พทธคณ ๙ อตป โส ภควา แมเพราะอยางน ๆ พระผม- พระภาคเจานน ๑. อรห เปนพระอรหนต ๒. สมมาสมพทโธ เปนผตรสรชอบเอง ๓. วชชาจรณสมปนโน เปนผถงพรอมดวยวชชา และ จรณะ ๔. สคโต เปนผเสดจไปดแลว ๕. โลกวท เปนผรแจงโลก ๖. อนตตโร ปรสทมมสารถ เปนสารถแหงบรษพงฝกได ไม มบรษอนยงไปกวา


๗. สตถา เทวมนสสาน เปนศาสดาของเทวดาและมนษย ทงหลาย ๘. พทโธ เปนผตนแลวเปนผเบกบานแลว ๙. ภควา เปนผมโชค. อง. ตก. ๒๐/๒๖๕. อธบาย: พระคณ ๙ บทน ดเหมอนทานเลอกตงไว เพอ ตรตรองหาความเขาใจเอาเอง เปนพทธานสสต จกแสดงพอเปน ตวอยาง. บทวา อรห ทานพจารณาพยญชนะแกไวตาง ๆ อยางหนงวา ออกจากศพท อารา-ห แปลวาเปนผเวนไกล เปนผหกกาจกร อกอยางหนงวาออกจากธาต อรห แปลวาเปนผควร อกอยางหนง วา อ-รห แปลวาเปนผไมมขอลบ. ขอวาเปนเวนไกลนน อธบาย วา เปนผเวนไกลจากกเลสและบาปธรรม กลาวคอเปนผบรสทธ ขอ วา เปนผหกกาจกรนน อธบายวา เปนผหกกาแหงสงสารจกร ไดแก อวชชา ตณหา อปาทาน กรรม. ขอวา เปนผควรนน อธบายวา เปนผควรแนะนาสงสอนเขา เปนผควรรบความเคารพนบถอของเขา เปนอาท. ขอวา เปนผไมมขอลบนน อธบายวา ไมไดทาความ เสยหายอนจะพงซอนเพอมใหคนอนร. เทยบกบภาษาสกฤตเขาแลว จบหลกไดวาออกจากธาต อรห ทแปลวา ควร. โดยอรรถหมายความ วาเปนผบรสทธ บทนใชเปนคณของพระสาวกดวย แตมบทอนเขา ประกอบหมายความตาง สาหรบพระศาสดาใชวา อรห สมมา-


สมพทโธ พระอรหนตผตรสรชอบเอง สาหรบพระสาวกใชวา อรห ขณาสโว พระอรหนตอาสวะสนแลว. บทวา สมมาสมพทโธ หมายความวา เปนตนเดมแหงพระ พทธศาสนา อนเปนสวากขาตธรรม. บทวา วชชาจรณสมปนโน หมายความวา เปนผไดบรรล วชชาดวย เปนผแรกรจกทางเครองบรรลวชชานนดวย โดยใจความ กเหมอนบทวา สมมาสมพทโธ. ฝายพระสาวก เปนแตผไดบรรลวชชา แตมใชผแรกรจกทางเครองบรรลวชชานน เปนแตไดรจกจากพระ- ศาสดาอกตอหนง จงมบทเรยกตางวา เตวชโช ผมวชชา ๓ วชชา กลาวไวในตกะกม ในอฏฐกะกม. จรณะจกกลาวในอตเรกทสกะ ผ ปรารถนาจงดในหมวดทระบไวนน. บทวา สคโต ความกระจางแลวไมตองพจารณาศพท มอธบาย วา ประพฤตพระองครอดไปไดไมตองถอยหลง เสดจไปในทใด ยง ประโยชนใหสาเรจแกมหาชนในทนน เสดจมายงโลกน ประดษฐาน พระพทธศาสนาไวเพอประโยชนแกประชาชน จงเขาปรนพพาน. บทวา โลกวท พรรณนาใหเขากบโลก ๓ วา ทรงรจกถน- ฐานบานเมองตาง ๆ ปรงโปรง ทรงรจกอธยาศยของคนตางถนตางชน ทรงรจกหยงเหนเหตอนปรงแตงคนเหลานน พรอมทงถนฐานใหยง หรอหยอนอยางไร. อธบายอกอยางหนงวา ทรงหยงรความเปนไป ของคนทกชนวาเปนอยางไร เนองดวยสขทกขกด เนองดวยความ เจรญความเสอมกด ตกอยในคตแหงความเปลยนแปลงอยางไร จน


หายตนหายหลงหายอยากในอฏฐารมณ หายตกใจกลวตออนฏฐารมณ เปนทางนาพระองคใหเสดจไปด. บทวา ปรสทมมสารถ นน มอธบายวา ครงโบราณ พวก กษตรยชอบเลนมา เพราะมาเปนพาหนะทใชในสงครามถง ๒ หมวด แหงกองทพ ใชใหทหารข จดเปนอสสานก [หมวดมา] ใชเทยม รถ จดเปนรถานก [หมวดรถ] ความเปนสารถฝกมาขบรถ ยอม นยมกนวาด ในการขนรถรบกน การชนะหรอแพ นอกจากตวผรบ เนองดวยสารถ ตองใชคนสาคญทเดยว ดงจะเหนไดในเรองนน ๆ เชนพระมาตลเปนสารถของพระอนทร ทฑาวกมารตวโปรดเปนสารถ ของพระเจาพรหมทตต ดวยเหตนแล จงใชศพทวาสารถในบทน เพอแสดงความเปนผฝกคน เปนคกบผฝกมาขบรถ. ศพทวา ปรส- ทมโม บรษพงฝกไดนน หมายเอาคนมนสยทอาจฝกใหดได และ ตงใจจะเขาใจพระธรรมเทศนา แมฟงดวยตงใจจะจบขอบกพรองขน ยกโทษเชนเดยวถยกตามท. ฝายคนผโงทบเทยบดวยคนปาคนดอยไม สามารถจะฝกได และคนผไมตงใจฟงพระธรรมเทศนา เพอหา ความเขาใจ ชอวา ปรสาทมโม บรษผฝกไมได แมพระพทธเจา กไมอาจทรงฝก. บทวา อนตตโร แปลตดความวาเปนเยยม หมายความวาทรง ฝกดกวาสารถฝกมา ดวยไมไดใชอาชญาหกหาญ และรจกใชอบาย ใหเหมาะแกบคคล และคนผททรงฝกแลว ยอมดยงกวามาทฝกดแลว. บทวา สตถา เทวมนสสาน ตามพยญชนะ ดงจะเชดชวา


เปนครของบคคลทงชนสงทงชนตา, ตามอรรถ นาจะพรรณนาถงพระ คณสมบตทสมควรเปนคร แลไดทรงทากรณยะของคร จงไดผล เปนอยางนน. บทวา พทโธ ทวาเปนผตน มอธบายวา เปนผไมหลงงมงาย ทเปรยบดวยนอนหลบ เปนกาลญ รจกกาลสมย รจกฐานะและ อฐานะ, ทวาเปนผเบกบานแลว มอธบายวา เปนผทรงพระคณ เตมท และไดทรงทาพทธกจสาเรจแลว. บทวา ภควา ดเหมอนพระคมถรจนาจารยไมแนใจวาออกจาก ศพทอะไร หรอธาตอะไร ทานพจารณาแกไวตาง ๆ อยางหนงวา ออก จาก ภช ธาต ทแปลวาแจกวาแบง อธบายวา แจกพระธรรม รตนะ สาเรจรปเปน ภาค หรอ ภค แปลวาสวน วาสมบต อธบาย วา มสวนแหงธรรม มคณสมบต. อกอยางหนงวาออกจาก ภช ธาต ทแปลวาคบ เสพ อธบายวา เสพเสนาสนะสงด หรอจะอธบายวา เสพสนตวหารธรรมกเขารป สาเรจรปเปน ภค แปลวามอาการนาคบ อธบายวา ทรงนาผเขาไปคบใหไดประโยชนตามสมควร. อกอยาง หนงวาออกจาก ภช แปลวาหก อธบายวา หกคอกาจดกเลสและ บาปธรรมทงปวง. ขาพเจาหาความเขาใจบทนมานามแลว ไดพบ ในพราหมณสมย เปนคาทเรยกฤษทวไปกได เรยกเทวดาบางกได. ทใชเรยกฤษหลงเหลออยในปกรณของเรากม แหงหนงพวกภทท- วคคยกมาร ๓๐ คน เทยวตามหาหญงคนหนงผลกของหนไป พบ พระศาสดาเสดจประทบอยใตรมไมตาบลไรฝาย ไมรจกพระองค


ถามวา อป ภความ อตถ ปสเสยย แปลวา ภควา เหนหญงบาง หรอ ? อกอยางหนง ในชาดก ราชอามาตยถามเกสดาบสผอนพรเจา พาราณสทรงบารงอยในพระนคร แตทลลาไปอยกบกปปดาบสผศษย ไดฉนแตของปาอนจดหารสเคมมได ไมเหมอนอยในพระนครทไดฉน ของอรอยตาง ๆ วา กถนน ภควา เกส กปปสส รมส อสสเม แปลวา ภควา เกส ยนดอยไดในอาศรมแหงกปปดาบสดวยอยาง ไร ? และไดรบตอบวา ความคนเคยนนและเปนรสอนเยยม. สวนใน พระพทธศาสนาใชเปนบทเรยกพระศาสดา และพระพทธเจาทงหลาย อนเทานน ไมใชเรยกพระสาวก. ขาพเจาลงมตวา ออกจาก ภค ศพท อนสาเรจมาแต ภช ธาต ทแปลวาแจกวาแบง มคเทยบวา โสภคย โทภคย ใชตามลาพบศพทเปนขางด แปลวา โชคด มคาด คารายประกอบ เปนแตคากลาง ๆ แปลวา เคราะห เชนเคราะหด เคราะหราย. โดยนยน แปลวา ผมโชค วาผมเคราะหด อธบาย วา ครงยงไมไดออกทรงผนวช กไดรบทานบารงเปนอยางด ตงแตทรงพระเยาวจนทรงพระเจรญ ออกทรงผนวชแลวทรงแสวงหา ทางตรสรอยถง ๖ ป นากลวไมสาเรจ มาสาเรจเขาได แตนนทรง ประกาศพระศาสนา สามารถยงผอนใหบรรลธรรมพเศษเปนพระสงฆ ขนได และอาจยงเวไนยนอกจากนนใหไดศรทธาเลอมใสยอมนบถอ ประดษฐานพระพทธศาสนาขนไว จดวาเปนผมโชคด มเคราะหดทก คราวมา ในเวลาสอนพระศาสนา ปรากฏวาพวกเดยรถยคดราย แต กไมอาจทา สอนโจรและยกษผรายกาจ กไมถกทาราย และไมถก


ผครองนครทเสดจไปสอนพระศาสนาระแวงวาเปนผบญ และกาจดเสย จดวาเปนผมโชคมเคราะหดเหมอนกน. ควรจะเรยกวาพระผมพระภต แตเรยกวาพระผมพระภาค ชะรอยจะเหนใกลตอเสยงวาพระพกตร ซงแปลวาหนา เกรงจะนาความเขาใจแฉไปกระมง จงเรยกตามท ทานสนนษฐานไวโดยประการหนง. พทธคณ ๙ น เรยกนวหรคณกม โดยทแทควรจะเรยก นวหคณ หรอนวารหคณ จงจะแปลวาคณของพระอรหนต ๙. มานะ ๙ ๑. เปนผเลศกวาเขา สาคญตววาเลศกวาเขา. ๒. " สาคญตววาเสมอเขา. ๓. " สาคญตววาเลวกวาเขา. ๔. เปนผเสมอเขา สาคญตววาเลศกวาเขา. ๕. " สาคญตววาเสมอเขา. ๖. " สาคญตววาเลวกวาเขา. ๗. เปนผเลวกวาเขา สาคญตววาเลศกวาเขา. ๘. " สาคญตววาเสมอเขา. ๙. " สาคญตววาเลวกวาเขา. อธบาย: ความเปนผเลศ เปนผเสมอ เปนผเลวกวาเขานน กาหนดโดยชาต โคตร สกล รปสมบต ทรพย ศลปะ วทยา การงาน ความฉลาดเฉลยว และอน ๆ อนเทยบดวยของคนอนโดยมาก


ดวยกน. มานะ ขอ ๑ ขอ ๔ และขอ ๗ เขาลกษณะทะนง, ขอ ๒ ขอ ๕ และขอ ๘ เขาลกษณะตเสมอ, ขอ ๓ ขอ ๖ และขอ ๙ เขาลกษณะ ถอมตว. มานะลกษณะท ๑ ท ๒ ตรงตอจองหองและถอตวโดย ลาดบกน จดเปนมานะชอบอย มานะลกษณะท ๓ ไมนาจดเปนมานะ บางททานจะหมายคนหมนตนอยางนนแลว อสสาและคดแขงขนคนอน กระมง หรอเพยงสกวายงสาคญตนอยดวยประการไร กจดวาเปนมานะ ได เชนมานะมาในอทธมภาคยสงโยชน ขอนบธรรมพจารณาดเถด. โลกตตรธรรม ๙ มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑. ข. ปฏ. ๓๑/๓๖๒. อธบาย: นพพานในทน หมายอนปาทเสสนพพาน. ผปรารถนา จงดตามหมวด. วปสสนาญาณ ๙ ๑. อทยพพยานปสสนาญาณ ปรชาคานงเหนทงความเกดทงความ ดบ. ๒. ภงคานปสสนาญาณ ปรชาคานงเหนความดบ. ๓. ภยตปฏฐานญาณ ปรชาคานงเหนสงขารปรากฏ เปน ของนากลว. ๔. อาทนวานปสสนาญาณ ปรชาคานงเหนโทษ. ๕. นพพทานปสสนาญาณ ปรชาคานงถงความเบอหนาย. ๖. มญจตกามยตาญาณ ปรชาคานงดวยใครจะพนไปเสย.


๗. ปฏสงขานปสสนาญาณ ปรชาคานงดวยพจารณาหาทาง. ๘. สงขารเปกขาญาณ ปรชาคานงดวยความวางเฉยเสย. ๙. สจจานโลมกญาณ ปรชาเปนไปโดยสมควรแกกาหนดร อรยสจ. ข. ปฏ. ๓๑/๑. อธบาย: ญาณท ๑ คานงเหนทงความเกดทงความดบแหง สงขาร. ญาณท ๒ ปลอยความเกดเสย คานงเอาเปนอารมณเฉพาะ ความดบแหงสงขารนน. ญาณท ๓ คานงเหนสงขารนนอนปรากฏ ดวยอานาจความดบ โดยอาการเปนของนากลว ดจสตวรายมสหะ เปนตน. ญาณท ๔ คานงเหนโทษแหงสงขารนน อนปรากฏดวย ประการนนวาเปนดจเรอนอนไฟไหมแลว. ญาณท ๕ คานงถงสงขาร นนอนมโทษไดเหนแลวดวยความเปนหนาย. ญาณท ๖ คานงดวย ใครจะพนไปเสยจากสงขารนนทเบอหนายแลว ดจสตวอนตดขาย ใครจะหลดไปจากขาย. ญาณท ๗ คานงดวยพจารณาเฟนสงขารนน เพอหาทางเปนเครองพนไปเสย ดจนางนกทเรยกวาสมทรสกณอน ลงเลนในทะเล. ญาณท ๘ คานงดวยความวางเฉยในสงขารนน ดจบรษผวางเฉยในภรรยาอนหยากนแลว. ญาณท ๙ เปนไปขณะ แหงจต อนไดชอวาอนโลมเกดขนในลาดบแหงมโนทวาราวชชนะ อนตดภวงคเกดขนในขณะอรยมรรคจกเกด ในทสดแหงสงขารเปกขา- ญาณ.


สงฆคณ ๙ ภควโต สาวกสงโฆ พระสงฆสาวกของพระผมพระภาค. ๑. สปฏปนโน เปนผปฏบตดแลว. ๒. อชปฏปนโน เปนผปฏบตตรงแลว. ๓. ายปฏปนโน เปนผปฏบตเปนธรรม. ๔. สามจปฏปนโน เปนผปฏบตสมควร. ยาทท นคอใคร จตตาร ปรสยคาน คแหงบรษ ๔ อฏ ปรสปคคลา บรษบคคล ๘ เอส ภควโต สาวกสงโฆ นพระสงฆสาวกของพระผมพระภาค. ๕. อาหเนยโย เปนผควรของคานบ. ๖. ปาหเนยโย เปนผควรของตอนรบ. ๗. ทกขเณยโย เปนผควรของทาบญ. ๘. อชลกรณโย เปนผควรทาอญชล [ประณมมอ ไหว]. ๙. อนตตร ปกเขตต เปนนาบญของโลก ไมมนาบญอน โลกสส ยงกวา. อง. ตก. ๒๐/๒๖๗. อธบาย: พระสงฆน หมายเอาจาพวกพระสาวกผไดบรรล ธรรมวเศษ.


บทวา สปฏปนโน หมายความกวาง นอกจากทระบไวใน ๓ บทเปนลาดบไป เชนปฏบตไปตามมชฌมาปฏปทา ไมหยอนนก ไม ตงเครยดนก ปฏบตไมถอยหลง ปฏบตกลมเกลยวกบพระศาสดา ไมปฏบตเปนปฏปกขกน. บทวา อชปฏปนโน หมายวาไมปฏบตลวงโลก ไมมมายา สาไถย ประพฤตตรง ๆ ตอพระศาสดาและเพอสาวกดวยกน ไม อาพรางความในใจ ไมมแงมงอน. บทวา ายปฏปนโน ทานสนนษฐานวา อยางหนงออกจาก า ธาต ทแปลวา ร จงอธบายวา เปนผปฏบตปฏปทาเปนเครอง ร คอปฏบตในทางอนจะใหเกดความร เปนผปฏบตเพอธรรมทควร ร คอปฏบตเพอไดความรธรรม อกอยางหนงทานแปลวา เปนผ ปฏบตเพอออกไป ทอธบายวา เพออกไปจากทกข เพอออกไป จากภพ แตสนนษฐานวาออกจากธาตอะไรหาทราบไม. ศพทวา าย น เทยบกนไดกบศพทสสกฤตวา นยาย ทวาออกจาก อ ธาต มน อปสคนา แปลวา เขาไป เขาถง ขางภาษามคธ แปลง นย เปน โดยวธสนธ จงเปน าย. ศพทนขางสสกฤตแปลไวหลายนย อยาง หนงแปลวา ธรรม สมดวยบทบาลวา ายสส อธคมาย ทแปลวา เพอบรรลาย อนไดแกอธคมสทธรรม. ธรรมไดชอวา นยาย หรอ าย เพราะเปนคณอนจะพงเขาถง คอบรรล. ทานแปลศพทวา ออก อปสคตวนนในสสกฤตเปน นส เขากบสระ ส ตองแปลงเปน ร เชน นรปททโว นราสงโก ในทนเขากบ อ ธาต จะตองเปน นร


หรอ นรย, สาเรจรปเปน นยาม ไมได. น แปลวาเขา เชน นคจฉต แปลวาเขาถง นวสต แปลวาเขาตง. โดยนยน บทวา ายปฏปนโน แปลวา เปนผปฏบตเปนธรรม ทอธบายวา ปฏบตมงธรรมเปนใหญ ถอความถกเปนประมาณ. บทวา สามจปฏปนโน หมายวาปฏบตนานบถอ สมควรได รบสามจกรรม. คแหงบรษ ๔ บรษบคคล ๘ จงดอรยบคคล ๘ ใน อฏฐกะ. ขอคานบ ทเรยกวาอาหนะนน ไดแกเครองสกการะอนจะ พงนามาใหถงสานก เชนเครองสกการะถวายอปชฌายะอาจารยใน คราวเขาพรรษา และผารดนาใหทานผสงอายในคราวสงกรานตเปน ตวอยาง. ของตอนรบทเรยกวา ปาหนะ นน ไดแกของทสาหรบรบแขก อนจะพงใหตอเมอมาถงถน เชนนาชา หรอแมอาหารดวย เปนตวอยาง ของทาบญทเรยกวา ทกขณา นน ไดแกไทยธรรมวตถมอาหารและผา เปนตน อนจะพงบรจาคในพระศาสนาโดยฐานเปนการบญ. พระสงฆ เปนผควรของทง ๓ อยาง และอญชลกรรมนน อธบายวา ผใด ผหนง จะนาเครองสกการะไปถวายทานถงสานกของทาน ทานยอม อาจยงความเลอมใสใหเกด ไมตองเสยใจเมอภายหลงวา ไมพอท จะไปคานบผไมสมควร ทานมาถงถนยอมเปนแขกทนาตอนรบดวย ความยนด เพราะเปนผมาด ไมใชมาราย. และเปนผบรจาคทกขณา เปนการบญ จะถวายแกทาน ๆ กเปนปฏคาหกทสมควร ผใด ผหนงจะยกมอไหวทาน ทานกมความดพอจะไหวได ผไหว


ไมตองกระดาก. บทวา อนตตร ปกเขตต โลกสส มอธบายวา พระสงฆ เปนผบรสทธ ทกขณาทบรจาคแกทานยอมมผลานสงส ดจนามดนด และไถแลว พชทหวานทปลกลงไป ยอมเผลดผลไพบล จงเปนท บาเพญบญเปนอยางด. บทแสดงสงฆคณน เรยงแปลกอย ขางตนตอนหนง ๔ บท สรรเสรญความปฏบตตน มประเภทพระสงฆคนในระหวาง ขางทาย อกตอนหนง ๕ บท แสดงผลแหงความปฏบตอนจะพงไดรบแตคนอน ไมเหมอนบทแสดงพทธคณและแสดงธรรมคณ ทเรยงรวดเดยวจบ ขอนบธรรมพจารณาดเถด. สตตาวาส ๙ ภพเปนทอยแหงสตว เรยกสตตาวาส แจกเปน ๙ ๑. สตวเหลาหนง มกายตางกน มสญญาตางกน เชนพวก มนษย พวกเทวดาบางหม พวกวนปาตกะ เปรต บางหม. ๒. สตวเหลาหนง มกายตางกน มสญญาอยางเดยวกน เชน พวกเทพผอยในจาพวกพรหม ผเกดในภมปฐมฌาน (?). ๓. สตวเหลาหนง มกายอยางเดยวกน มสญญาตางกน เชน พวกเทพอาภสสระ. ๔. สตวเหลาหนง มกายอยางเดยวกน มสญญาอยางเดยวกน เชนพวกเทพสภกณหะ.


๕. สตวเหลาหนง ไมมสญญา ไมเสวยเวทนา เชนพวกเทพ ผเปนอสญญสตว. ๖. สตวเหลาหนง ผเขาถงชนอากาสานญจายตนะ. ๗. สตวเหลาหนง ผเขาถงชนวญญาญญจายตนะ. ๘. สตวเหลาหนง ผเขาถงชนอากญจญญายตนะ. ๙. สตวเหลาหนง ผเขาถงชนเนวสญญานาสญญายตนะ. อง. นวก. ๒๓/๔๑๓.


ทสกะ หมวด ๑๐ อนตคาหกทฏฐ ๑๐ ความเหนอนถอเอาทสด คอเลนเขาไปถงทสด ในอยางหนง ๆ เรยกอนตคาหกทฏฐ แจกออกไปเปน ๑๐ คอ ๑. โลกเทยง. ๒. โลกไมเทยง. ๓. โลกมทสด. ๔. โลกไมมทสด. ๕. ชพกอนนน สรระกอนนน. ๖. ชพเปนอน สรระกเปนอน. ๗. สตวเบองหนาแตตายแลว ยอมเปนอก เกดอก. ๘. สตวเบองหนาแตตายแลว ยอมไมเปนอก. ๙. สตวเบองหนาแตตายแลว ยอมเปนอกกม ยอมไมเปนอก กม. ๑๐. สตวเบองหนาแตตายแลว ยอมเปนอกหามได ยอม ไมเปนอก กหามได. ม. ม. ๑๓/๑๔๓. อธบาย: ทฏฐนอกพระพทธศาสนา พรคนถรจนาจารย ไม พอใจอธบาย ในเมอจาจะพดถง กพดอยางหวน ยากทจะเขาใจ เมอเปนเชนน ยากทจะลงความเหนวา พระพทธศาสนามงหมาย


อยางไร ทฏฐนทานกมไดพรรณนาไวชดเจน แตกลาววา เปนขอท พระศาสดาไมทรงพยากรณ คอ ไมตรสถง ดงมเรองเลาวา พระ มาลงกยะทลถามถงทฏฐ ๑๐ น และทลพอวา ถาไมทรงพยากรณจก ไมอยประพฤตพรหมจรรยตอไป พระองคตรสวา พระองคไมไดทรง สญญาไว เมอพระมาลงกยะจะมาประพฤตพรหมจรรยวา จกทรง แกทฏฐ ๑๐ ขอน พระมาลงกยะปรารถนาจะไปกจงไป จงเปนดจกรย อนผสอดสองธรรมในพระพทธศาสนา พงหลกหาง ดจกรยบอกนา ตนอนเรอไมพงแวะเขาไป เปนขอทนารอย. ในทน จกอธบายตาม มตของขาพเจา. โลกในทน นาจะไดแกหมสตว. ขอวา โลกเทยง นน นาจะหมายความดงกลาวแลว ในสสสตทฏฐ ในทกกะ. ขอ วา โลกไมเทยงนน นาจะหมายความดงกลาวแลว ในอจเฉททฏฐ ในทก. ขอวา โลกมทสด นาจะหมายความวา คนทาด ในทสด ยอมไปเกดในทพยกายทยงยน ไมแปรผน ดจความเขาใจของคนถอ ลทธตางบางพวก หรอดวยมรณะแลว ขาดศนยกน. ขอวา โลกไม มทสดนน นาจะหมายความวา เวยนเกดเวยนตายไปอยางน ไมม ขาดลง. ขอวา ชพกอนนน สรระกอนนน กบขอวา ชพเปนอน สรระกเปนอน ชพนนไดแก ชโว ไดกลาวแลว ในสสสตทฏฐ ใน ทกะ เปนแตในทนใชนปสกลงคเปน ชว. ในพระพรหมสมยบญญต วา เวลามรณะ ชพนออกจากสรระไปถอปฏสนธใหม สวนสรระยอม สลายไป. ทฏฐเนองดวยชพน ขางหนงเขาใจวา ชพกบสรระเปน อนเดยวกน เกดดบพรอมกน อกขางหนงเขาในวา ชพกบสรระตาง


กน เชนบญญตไวในพราหมณสมย. พระพทธศาสนากลาวอนตตา ไมใชอตตาไมใชตนนน แสดงนามธรรมคอจตเจตสกวา เกดขน เพราะอายตนะภายใน และอายตนะภายนอกสบกนเขาเปนตนไป เพอ คดคานชพดงทเขาเขาใจกนนน. ในขอปรารภความเกดอกเปนตน ของ สตวเบองหนาแตตายแลว บทบาลใชแปลกอย ใชบทวา ตถาคโต ทแกในอรรถกถาวา สตโต คอสตว. ตถาคตศพทนน นอกจากใน ทน พบแตทใชเรยกพระสมมาสมพทธเจา มกเรยกเปนพหพจนดวย โดยอธบายวา ผมาเหมอนอยางนน คอไดตรสเปนพระสมมาสม- พทธเจา และไดทรงบาเพญพทธกจถกตองตามธรรมเนยมของพระ สมมาสมพทธเจา พระองคกอน ๆ เชนเดยวกบพระราชาผเปนแทน สบกนมา. สอบกบภาษาสสกฤตไดความออกไปอกหนอยวา นอก จากใชเรยกพระพทธเจา ใชเรยกชนะ ทออกชอในปกรณขางพระ พทธศาสนาวา นครนถนาฏบตรบาง ใชเรยกเจาบาง ไมไดกลาววา ใชเรยกสามญสตว. ถาไมใชศพทใชเรยกสามญสตว ความเขาในก จะพงมอกทางหนงวา ทานผทมหาชนนบถอเปนศาสดา และเปนเอกอ ในลกทธของตน เบองหนาแตตายแลว เกดอกหรอไม หรอทเกดอกกม ทไมเกดอกกม หรอปฏเสธทงนน สมดวยปญหาปรารภเจาลทธเหน ปานน อนพระสภททะครงยงเปนปรพาชกยกขนทลถามพระศาสดา เมอใกลจะปรนพพาน แตทลถามในทางตรสรของเขา. เชนนไมแยงตอ การรบรองวา สตวผยงมกเลสานสย ตายแลวตองเกดอก. ขาพเจาได ความเขาใจไมพอเพออนโมทนาหรอคานคาแกในอรรถกถาทง ๒ อยาง


จงแปลวาสตวไวทตามอรรถกถา แมเปนศพทเรยกสามญสตว ก อาจอธบายใหเขารปไดวา เปนผมาเหมอนอยางนน คอเกดขนแลว เปนอยโดยธรรมดาแหงสตว และจกเปนผไป คอตายเหมอนสตว ในกาลกอน. ทฏฐ ๑๐ อยางน ไมจดเปนชวรายนก ไมถงหามสวรรค เปนแตหามอรยมรรค อธบายวา คนมทฏฐเหลานแตอยางใดอยาง หนง ถงไมไดทาบาปทจรตเพราะทฏฐน เบองหนาแตตายแลวไป เกดในสวรรคกได แตยงละเสยไมไดเพยงใด ยงเปนผอาภพ ไมอาจ บรรลอรยมรรคอยเพยงนน. ทสพลญาณ พระญาณเปนพระกาลงของพระตถาคตเจา ๑๐ เรยกทสพลญาณ มวภาคดงน :- ๑. ฐานาฐานญาณ ปรชากาหนดรานะ คอเหตทควร เปนได และอฐานะ คอมใชเหต ทควรเปนได. ๒. วปากญาณ ปรชากาหนดรผลแหงกรรม. ๓. สพพตถคามนปฏปทาญาณ ปรชากาหนดรทางไปสภม ทงปวง. ๔. นานาธาตญาณ ปรชากาหนดรธาตตาง ๆ. ๕. นานาธมตตกญาณ ปรชากาหนดรอธมตตคออธยาศยของ สตวทงหลายอนเปนตาง ๆ กน. ๖. อนทรยปโรปรยตตญาณ ปรชากาหนดรความหยอนและยง


แหงอนทรยของสตวทงหลาย. ๗. ฌานาทสงกเลสาทญาณ ปรชากาหนดรอาการมความเศรา หมองเปนตนแหงธรรมมฌานเปนตน. ๘. ปพเพนวาสานสสตญาณ ปรชากาหนดระลกชาตหนหลงได. ๙. จตปปาตญาณ ปรชากาหนดรจต และอปบตของสตว ทงหลายผเปนตาง ๆ กนโดยกรรม. ๑๐. อาสวกขยญาณ ปรชารจกทาอาสวะใหสน. ม. ม. ๑๒/๑๔๑. อธบาย: ฐานะนน คอสงทมไดเปนไดโดยธรรมดา อฐานะ คอสงทมไมไดเปนไมไดโดยธรรมดา อทาหรณ สงใดมความเกดขน สงนนมความดบเปนธรรมดา เปนฐานะอยางหนง สงใดมความเกด ขน สงนนจกไมดบเลย เปนอฐานะอยางหนง กศลกรรม ใหผลด อกศลกรรม ใหผลชว เปนฐานะอกอยางหนง กศลกรรม ใหผลชว อกศลกรรม ใหผลด เปนอฐานะอกอยางหนง กศลกรรม ใหผลชว กาหนดฐานะและอฐานะ โดยนยน. พระญาณท ๒ กาหนดรผลแหง กรรมของสตวทงหลายผทากรรม ทงทเปนบญ ทงทเปนบาป ตาง ใหผลสบสนกน ไมหลงสนนษฐานไปในอฐานะ. พระญาณท ๓ กาหนดรกรรมอนจะนาไปสสคตทกคต และปฏบตอนจะนาใหบรรล พระนพพาน. พระญาณท ๔ รจกแยกสมมตออกเปนขนธอายตนะ และธาตตาง ๆ. พระญาณท ๕ และท ๖ มกจละมายกน แสดงตาม นทเทส การกาหนดรอธยาศยดเลว เปนกจแหงพระญาณท ๕ การ


กาหนดรอธยาศยอยางนนดวย การกาหนดรอนทรย ๕ มศรทธา เปนตน กบทงคณและโทษอยางอนวาเปนอยางไรดวย เปนกจ แหงพระญาณท ๖. พระญาณท ๗ กาหนดรความเศราหมอง ความ ผองแผว ความออกแหงฌาน วโมกข สมาธ สมาบต วา จกมเพราะ อยางไร. กจแหงพระญาณอก ๓ ตอไปอก กลาวไวแลวในวชชา ๓ ในตกะ. บารม ๑๐ ทาน ศล เนกขมมะ ปญญา วรยะ ขนต สจจะ อธฏฐาน เมตตา อเบกขา. ข. จรยา. ๓๓/๕๙๖. อธบาย: ศพทวา มารม สนนษฐานวาออกจากศพท ปรม แปลวา คณสมบตหรอปฏปทาอนยวดยง ทานพรรณนาวา พระ สมมาสมพทธเจาทกพระองค ไดทรงบาเพญมาแตครงยงเปนพระโพธ- สตว เมอบารมเหลานเตมแลวจงจะไดตรสร บารมเหลานกระจาง แลวโดยมาก จกแกเฉพาะบางประการ. เนกขมมะ ไดแกการออกบวช โดยอธบายวาออกจากกาม. สจจะ นาจะไดแกการซอตรง หรอ การตงใจทาจรง หรอการมงแสวงหาความจรง. แตในชาดกปกรณ จดเอาการยกเอาความเปนจรงอยอยางไร ขนตงอธษฐานเพอสาเรจ ผลทมงหมายเปนสจจบารม. อธฏฐาน ไดแกการตงใจมน. อเบกขา ไดแกความไมยนดยนราย. บารมเหลาน ทานแจกออกเปน ๓ หมวด คอ บารม อปบารม ปรมตถบารม สรเปนบารม ๓๐ ทศ บารม ๓


หมวดนตางกนอยางไร สนนษฐานยาก ความเขาใจของพระคนถ- รจนาจารย กไมแนลงเหมอนกน. ทานแกทานอยางหนงวา การให ไมไดระบพสด จดเปนทานบารม. การใหพสดภายนอก จดเปนทาน อปบารม. การใหอวยวะและชวต จดเปนทานปรมตถบารม. อก- อยางหนงวา การสละพสดภายนอก จดเปนทานบารม. การสละ อวยวะ จดเปนทานอปบาม, การสละชวต จดเปนทานปรมตถบารม อปบารม เปนศพททนาสนนษฐานกอน. ตามพยญชนะแปลวา บารม ใกลหรอบารมรอง เรยงไวในระหวางกลาง ลงสนนษฐานวา ปรมตถ- บารมเปนยอด รองลงมาอปบารม โดยนยนไดความวา เปนบารมท รองปรมตถบารมลงมา พเศษกวาบารมเฉย ๆ. แบงบารมอยางหนง ออกเปน ๓ จาอาศยเกณฑ ตามเกณฑททานตงมาแลว ชวต รางกาย และทรพยภายนอก สวนทานแบงงาย สละชวตเพอประโยชนแกคน มาก หรอเพอเปลองทกขคนอน จดเปนทานปรมตถบารม สละอวยวะ แหงรางกาย เชนพยายามเพอจะทาประโยชนหรอเปลองทกขเขา แต ตองเสยอวยวะของตนในการทาอยางนน จดเปนทานอปบารม สละ ทรพยเพอเกอกลหรอเพอเปลองทกขเขา จดเปนทานบารม. ศลทรกษา เพราะตองพราชวตรางกายและโภคทรพยอาจแบงเปน ๓ ไดเหมอนกน. สวนบารมอนเหลอยงจะตองหาเกณฑแบงอก ไมใชทางาย. แมทา ไดแลวยงไมพนฟนเฝอ. ขาพเจาสนนษฐานเหนเกณฑแบงอกทางหนง บารมทพรโพธสตวบาเพญในชาตหางไกล ตามทกลาววา ครงเสวย พระชาตเปนมนษยกม เปนดรจฉานกม สบสนกน จดเปนเพยงบารม


ทบาเพญในชาตใกลเขามา กอนหนาปจฉมชาตเพยง ๑๐ ชาต ตาม ทกลาววาครงเสวยพระชาตเปนมนษยเปนพน และเปนมนษยวสามญ มลกลนอยชาตเดยวทวา เปนพระยานาค จดเปนอปบารม ทพระมหา- บรษทรงบาเพญในปจฉมชาต กอนหนาตรสรพระโพธญาณ จดเปน ปรมตถบารม. จกพรรณนาเฉพาะปจฉนชาต. พระองคนอมพระชนม เพอประโยชนแกคนมาก ดวยพระเมตตา จดเปนพระทานบารมและ พระเมตตาบารม เสดจออกมหาภเนษกรมณ จดเปนพระเนกขมม- บารม ทรงสารวมในศล สมควรแกเปนบรรพชตจดเปนพระศลบารม ทรงบาเพญเพยรและทรงอดทนตอความลาบากอยากเขญ จดเปนพระ วรยบารมและพระขนตบารม ทรงตงพระหฤทยมนในปฏปทา ตงพระ หฤทยทาจรง ๆ เพอแสวงหาความจรง จดเปนพระอธษฐานบารมและ พระสจจบารม ทรงรกษาพระหฤทยคงท ไมใหวการเพราะยนดยนราย จดเปนพระอเบกขาบารม พระปรชาทาพระองคใหเปนผตน รเทาถง การณและอาจเลงเหนกาวหนาไมงมงาย นาพระองคใหหลกจากกรยาอน มใชทาง ดาเนนในปฏปทาอนเปนทาง ตลอดถงไดบรรลพระอนตตร- สมมาสมโพธญาณ จดเปนพระปญญาบารม. จดตามเกณฑน สม ดวยเคาเรองททานจดไวเปน ๓ กาล คอทเรนทาน เรองหางไกล ๑ อวทเรนทาน เรองไมไกลนก ๑ สนตเกนทาน เรองใกลชด ๑ แต แบงระยะกาลคลาดกนไป. ทเรนทาน ทานจดจาเดมแตตงปรารถนาเพอ เปนพระพทธเจา ณ สานกพระพทธทปงกร จนถงจตจารชาตเปน พระเวสสนดร อบตขนในดสตเทวโลก อวทเรนทาน ตงแตจตจาก


ดสตพภพ จนถงตรสรพระสพพญตญาณ ณ ควรไมพระมหาโพธ สนตเกนทาน ตงแตตรสรแลวจนปรนพพาน. สวนชาดก จดเรอง ตาง ๆ เปนอนมาก ทกลาวความเสวยพระชาตสบสนกน เปนสามย- นบาต อนไดแกทเรนทาน จด ๑๐ เรองทกลาวความเสวยพระชาต ไมสบสน เวนเรองหนง เปนมหานบาต อนไดแกอวทเรนทาน โดยนยน เรองในปจฉมชาตไดแกสนตเกนทาน. ขาพเจาเกณฑ ตามนยจดเรองชาดก. บารม ทานกลาววา พระปจเจกพทธะและพระ อรสาวกไดบาเพญมาเหมอนกน อยางเดยวกนกบของพระพทธเจา หรอตางกน ไมไดกลาวไวชด นาจะเปนอยางเดยวกน แตระยะกาล สนกวา มจฉตตะ ความเปนผด ๑๐ ๑. มจฉาทฏฐ เหนผด. ๒. มจฉาสงกปปะ ดารผด. ๓. มจฉาวาจา วาจาผด. ๔. มจฉากมมนตะ การงานผด. ๕. มจฉาอาชวะ เลยงชวตผด. ๖. มจฉาวายามะ พยายามผด. ๗. มจฉาสต ระลกผด. ๘. มจฉาสมาธ ตงจตผด. ๙. มจฉาญาณะ รผด.


๑๐. มจฉาวมตต พนผด. ยกขางปลาย ๒ ออกเสย เปนมจฉตตะ ๘. อง. ทสก. ๒๔/๒๒๖. อธบาย: มจฉาทฏฐ โดยพยญชนะ นาจะไดแกเหนผดจาก คลองธรรมทกประการ โดยอรรถ นาจะไดแกเหนผดทเปนอยางเลว เชน อกรยทฏฐ อเหตกทฏฐ และนตถกทฏฐ. มจฉาสงกปปะ ได แกดารแสหากามในทางผด ดารเนองดวยผกพยาบาท และดารในทาง ทาผอนใหลาบาก. มจฉาวาจา ไดแกวจทจรต ๔. มจฉากมมนตะ ไดแกกายทจรต ๓. มจฉาอาชวะ ไดแกเลยงชวตในทางทจรตและ ในทางผดธรรมเนยม. มจฉาวายามะ ไดแกพยายามในทางยงบาป- ธรรมใหเกดขนและใหเจรญ และในทางยงกศลธรรมไมใหเกดขนและ ใหเสอมสน. มจฉาสต ไดแกระลกถงการอนจะยวใหเกดราคะ โทสะ โมหะ. มจฉาสมาธ ไดแกภาวนาสะกดใจในทางหาลาภ ในทางใหราย ผอน และในทางนาใหหลง. มจฉาญาณะ อยขางมว นาจะไดแก ความรอบรเกดขนในจตของผถอลทธตาง และประกอบภาวนาตาม ลทธนน. ในขางพระพทธศาสนา เทยบดวยวปสสนาญาณ อนตกไป ในฝายวปสสนปกเลสเสย ไมขนถงมคคามคคญาณทสสนวสทธ แต จะจดเปนมจฉาญาณะ อยขางแรงเกนไป. มจฉาวมตต เขาใจยากอย เพราะวมตตในทอนเปนดทงนน นาจะไดแกวมตตทนยมในลทธอน หรอทระงบกเลสบาปธรรมไดชวคราว เรยกวาตทงควมตต ดวย อานาจกลวพระเจาผสราง การระงบกเลสบาปธรรมนนดอย แตการ


เชอวามพระเจาผสรางนอกจากธรรมดาแตงนนผด. สมมตตะ ความเปนถก ๑๐. พงรโดยปฏปกขนยตอมจฉตตะ มจฉา เปลยนเปน สมมา ดงน สมมาทฏฐ ฯลฯ สมมาญาณะ สมมาวมตต. ยกขางปลาย ๒ ออกเสย เปนสมมตตะ ๘. อเสขธรรม ๑๐ กเรยก. อง. ทสก. ๒๔/๒๒๖. อธบาย: องค ๘ ขางตน มอธบายแจงในมรรคมองค ๘ ใน ธรรมวภาคปรเฉทท ๑ ในนวโกวาท. สมมาญาณะ นาจะไดแก มรรคญาณ จะไดเนองกบสมมาวมตต แตมรรคญาณแกไวในบท สมมาทฏฐแลว ในทน จงไดแกผลญาณ และญาณอยางอนอนไม เนองดวยมรรคญาณ เชนปฏสมภทาญาณ. สมมาวมตตนน ไดแก สมจเฉทวมตต และปสสทธวมตต. สงโยชน ๑๐ กเลสอนผกใจสตวอย เรยกวาสงโยชน จาแนกออกเปน ๑๐ คอ ๑. สกกายทฏฐ ความเหนเปนเหตถอตวถอตน. ๒. วจกจฉา ความลงเลเปนเหตไมแนใจ ในปฏปทา เครองดาเนนของตน. ๓. สลพพตปรามาส ความเชอถอศกดสทธ ดวยเขาใจวา มไดดวยศลหรอพรตอยางนนอยางน.


๔. กามราคะ ความกาหนดดวยอานาจกเลสกาม เรยก แตเพยงราคะกม. ๕. ปฏฆะ ความกระทบกระทงแหงจต ไดแกความ หงดหงดดวยอานาจโทสะ เรยกโทสะ ตรงทเดยวกม. ๕ น เปนสงโยชนเบองตา คออยางหยาบ เรยกโอรมภาคยะ. ๖. รปราคะ ความตดใจอยในรปธรรม เชนชอบใจ ในบคคลบางคน หรอในพสดบางสงหรอ แมในวตถอนเปนอารมณแหงรปฌาน. ๗. อรปราคะ ความตดใจอยในอรปธรรม เชนพอใจ ในสขเทวนา. ๘. มานะ ความสาคญตววาเปนนนเปนน. ๙. อทธจจะ ความคดพลาน เชนนกอะไรกเพลนเกน ไปกวาเหต. ๑๐. อวชชา ความเขลาอนเปนเหตไมรจรง. อก ๕ น เปนสงโยชนเบองสง คออยางละเอยด เรยกอทธม- ภาคยะ. อง. ทสก. ๒๔/๑๘. อธบาย: กามราคะและปฏฆะ ในบาลเรยกวากามฉนทะและ พยาบาทดจในนวรณ. กามฉนทะเปนสงโยชนอยางออน อนอนาคาม- มรรคพงตดกพอสม สวนพยาบาท เปนสงโยชนแรงกลา เปน


อปายคาม หากวาอนอนาคามมรรค จะพงตดขาดแลวไซร แปลวา พระโสดาบน ยงมพยาบาท เชนน พระโสดาบนยงจกไปสอบาย ดอยางไรอย ไมอยางนน ศพทวาพยาบาท หมายเอาตงแตพยาบาท แทจรง ตลอดลงมาถงโทสะและโกรธ เรยกอยางนน จะนาความเขา ใจเขวไป พระอาจารยในชนหลง ชะรอยจะเหนอยางนเหมอนกน จงยกเรยกเสยวา กามราคะและปฏฆะ ตามสงโยชนอกบรรยายหนง ตอนไปขาพเจาเรยกตามทาน. สงโยชน ๑๐ กามราคะ ปฏฆะ มานะ ทฏฐ วจกจฉา สลพพตปรามาส ภวราคะ อสสา มจฉรยะ อวชชา. วภงค. ทสก. ๓๕/๕๒๘. โดยเคาเงอน สงโยชน ๗ กบเตมเขาอก ๓ คอสลพพปรามาส อสสา มจฉรยะ แตเรยกลาดบใหม. สงโยชน ๑๐ อยางแรกเรยง ลาดบตามอรยมรรคอนจะตด สวนอยางน เอาอะไรเปนเกณฑจด ลาดบ ยงสนนษฐานไมออก. สญญา ๑๐ ๑. อนจจสญญา กาหนดหมายความไมเทยงแหงสงขาร. ๒. อนตตสญญา กาหนดหมายความเปนอนตตาแหงธรรม. ๓. อสภสญญา กาหนดหมายความไมงามแหงกาย.


๔. อาทนวสญญา กาหนดหมายโทษแหงกาย คอมอาพาธ ตาง ๆ. ๕. ปหานสญญา กาหนดหมายเพอละอกศลวตกและ บาปธรรม. ๖. วราคสญญา กาหนดหมายวราคะคออรยมรรค วาเปน ธรรมอนละเอยด. ๗. นโรธสญญา กาหนดหมายนโรธความดบตณหา คอ อรยผล วาเปนธรรมอนละเอยด. ๘. สพพโลเก อนภรตสญญา กาหนดหมายความไมนาเพลด- เพลนในโลกทงปวง. ๙. สพพสงขาเรส อนฏฐสญญา กาหนดหมายความไมนา ปรารถนาในสงขารทงปวง. ๑๐. อานาปานสสต สตกาหนดลมหายใจเขาออก. อง. ทสก. ๒๔/๑๑๒. อธบาย: อยางนมาในครมานนทสตร มเรองเลาวา พระคร- มานนทอาพาธ พระศาสดาทรงแสดงสญญา ๑๐ นแกพระอานนท และตรสสงใหทานไปแสดงแกพระครมานนท ๆ ไดฟงแลว หายจาก อาพาธ, อนฏฐสญญาในบาลเปนอนจจสญญา สวนในนเทสวาเบอ หนายระอาและเกลยดชงในสงขาร. สญญา ๑๐ ในทสตตรสตร และ ในสตรอนอก เพยนไปจากนกม. มรณสญญา กาหนดหมายมรณะ. อาหาเร ปฏกลสญญา กาหนดหมายความปฏกลในอาหาร, อนจเจ


ทกขสญญา กาหนดหมายทกขในสงไมเทยง มาในสตรนน แทน อาทนวสญญา สพพสงขาเรส อนฏฐสญญา อานาปานสสต ในทน ทงเรยงลาดบสบสนกนดวย. สทธรรม ๑๐ โลกตตรธรรม ๙ กบปรยตธรรม. อภ. ว. ๖๕.


เอกาทสกะ หมวด ๑๑ ปจจยาการ ๑๑ = ปฏจจสมปบาท ๑. เพราะอวชชา เปนปจจย มสงขาร ๒. เพราะสงขาร " มวญญาณ ๓. เพราะวญญาณ " มนามรป ๔. เพราะนามรป " มสฬายตนะ ๕. เพราะสฬายตนะ " มผสสะ ๖. เพราะผสสะ " มเวทนา ๗. เพราะเวทนา " มตณหา ๘. เพราะตณหา " มอปาทาน ๙. เพราะอปาทาน " มภพ ๑๐. เพราะภพ " มชาต ๑๑. เพราะชาต " มชรามรณโสกปรเทว ทกข โทมนส อปายาส เปนอนวากองทกขทงมวลเกดขนดวยประการอยางน. ส. น. ๑๖/๑. อธบาย: อวชชา ทานแกวา ไดแกอวชชา ๘. โดยนยนเปนอน ยอมรบเงอนตนของอวชชาไมปรากฏ. ถาแปลอวชชาเปนกรรม- สาธนะวา ธรรมชาตทยงไมรได จกไดความชดออกไป. สงขารทาน แกวา ไดแกอภสงขาร ๓ เปนอนอนวตนตามเคานน. ถาไมยนตรง


ลงไป หมายความกวาง ๆ วา สภาพผแตงผปรงขน จกเขาใจงายขน. วญญาณทานแกพราไปถงวญญาณ ๖ ถาจากดลงเพยงปฏสนธวญญาณ ความจกแจม. นามรป เขาใจแยกตามแจกไว ชกใหฉงน เขาใจ รวมกน อปาทนนกสงขาร หรอโดยสมมตวา อตภาพไดความกระจาง, สฬายตนะ ไดแกอายตนะภายใน ๖. ผสสะ เวทนา ตณหา อปาทาน แกไวในหนหลงแลว. ภพ ทานแกเปน ๒ อยาง ภพไดแกกรรม ๑ ภพไดแกอปบตคอเกด ๑ แตอยางหลงซากบชาต นาความเขาใจวา ปฏสนธ. ตงแตชาตไป ความชดแลว. สาวออกไปหาผลขางหนา อยางน เรยกอนโลม. อาการคอองค อนเปนปจจยกลาวไวเพยง ๑๑ ทานนบทงชรามรณะ อนเปนผลขาดตอนเขาดวย จงกลาววา ปจจยาการ ๑๒. อกนยหนง ๑. ชรามรณะเปนตนมเพราะชาต. ๒. ชาตมเพราะภพ. ๓. ภพมเพราะอปาทาน. ๔. อปทานมเพราะตณหา. ๕. ตณหามเพราะเวทนา. ๖. เวทนามเพราะผสสะ. ๗. ผสสะมเพราะสฬายตนะ. ๘. สฬายตนะมเพราะนามรป. ๙. นามรปมเพราะวญญาณ.


๑๐. วญญาณมเพราะสงขาร. ๑๑. สงขารมเพราะอวชชา. สาวทวนเขาไปหาเหตขางหลงอยางน เรยกปฏโลม. อาการ อนเปนผลกได ๑๑ เหมอนกน นบอวชชาอนเปนมลเหตเขาดวย จง เปน ๑๒. อวชชาเทยบกนไดกบตณหาและอปาทาน โดยฐานเปนปจจย แหงกรรมดวยกน. สงขารเทยบกนไดกบกรรมภพ โดยฐานเปนหรรม ดวยกน. วญญาณเทยบกนไดกบอปปตตภพ โดยฐานเปนปฏสนธ ดวยกน. แตถาภพหมายเอาอปปตตภพอยางเดยว จกไมตองแยกเทยบ อยางน สงขารเปนอนเขากบหมวดอวชชา. นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา เทยบกนไดกบชาต โดยฐานเปนชาตดวยกน. จงได อดตเหต หมวด ๑ ปจจบนผล หมวด ๑ ปจจบนเหต หมวด ๑ อนาคตผล หมวด ๑, อวชชาและสงขารเปนอดตเหต วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา เปนปจจบนผล, ตณหาและอปาทาน เปนปจจบนเหต, ชาตและชรามรณะกบปกรณกทกขอน อนเนองดวย ชาตเปนอนาคตผล. ๔ หมวดนจดเปนสงเขป หรอสงคหะละอยาง ๆ. ยนเขาโดยกาลเปน ๓ อดตอทธา กาลหนหลง ๑ ปจจปปนนอทธา กาลยงเปนอย ๑ อนาคตอทธา กาลขางหนา ๑. มเงอนเรยกวา สนธ ๓. เงอนในระหวางอดตเหต และปจจบนผลเปนสนธ ๑ เรยก เหตผลสนธ ตอเหตเขากบผล. เงอนในระหวางปจจบนผล และ ปจจบนเหตเปนสนธ ๑ เรยกผลเหตสนธ ตอผลเขากบเหต. เงอน


ในระหวางปจจบนเหตกบอนาคตผล จดเปนสนธ ๑ เรยกเหตผลสนธ ตอเหตเขากบผล. และเหตแยกประเภทออกไปเปน ๒, สวนกเลส ๑ สวนกรร ๑, อวชชา ตณหา อปาทาน เปนสวนกเลส สงขารและ กรรมภพ เปนสวนกรรม. จงยนเขาอกนยหนง เปนไตรวฏฏ คอ วน ๓ กเลสวฏฏ ๑ กมมวฏฏ ๑ วปากวฏฏ คอสวนทเปนผล ๑. เหตไฉน ทานจงเรยงหมวดเหตและหมวดผลใน ๓ กาล หรอ ในสงเขป ๔ ตางชอกนไป เชนเรยงอดตเหต เปนอวชชาและสงขาร เรยงปจจบนเหต เปนตณหาอปาทานและกรรมภพ เรยงปจจบนผล เปนวญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา เรยงอนาคตผล เปนชาตและชรามรณะกบปกรณกทกข เปนขออนจะพงสนนษฐาน ไมเขาใจอธบายของทาน ยอมฉงนและเขาใจยาก. ในเบองตน ถา เทยบกบเขาดงกลาวแลว ทาความเขาใจเปนอนเดยวกนเสย โดยฐาน เปนเหตเปนผลเหมอนกน จกไดความกระจางออก. วบากในอนาคต จกม กเพราะกเลสและกรรมในปจจบนเปนเหต กเลสและกรรมใน ปจจบนมอยกเพราะวบากในปจจบน กลาวคอตององอปาทนนก- สงขาร วบากในปจจบนมขน กเพราะกเลสและกรรมในอดตเปนเหต สาวทวนเขาไปกวนอยอยางน เปนแตทานยอมรบวาสาวทวนเขาไป ไมถงเงอนตน มคาบาลรบสมวา อวชชาย ภกขเว ปทพาโกฏ น ปายต จงกลาวตงตนแตอวชชา ดงจะแสดงวา วบากคอชาตตน นนมขน เพราะปจจยอะไรทยงไมร. แตมสงขารอยในลาดบแหงอวชชา นาจะเขาใจวาสงขารนน หมายเอาสภาพอนแตงวบากคอชาตตนนน


ทลกทธถอวามผสราง อางวาพระเจา เขาจดเอาเปนตน ไมสาวเขาไป อก ฝายพทธศาสนาสาวเขาไปอกตอหนงถงอวชชา คอปจจยอะไร ทยงไมร หากจะสาวทวนเขาไปอก อวชชามาจากไหน กตอง ตอบวา มาจากอวชชาในลาดบเขาไป สาวทวนเขาไปเทาไรกลง อวชชานนเอง จงตงอวชชาเปนตน. ในหมวดปจจบนเหต จกกลาว ถงอวชชาและสงขารมได ทานจงเรยงตณหา อปาทาน และกรรม- ภพเขาไวแทน เพอแสดงเหตในระหวาง ๆ. ทานแสดงปจจบนผล คอ วญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ เวทนา เพอใหรจกความโยงกน แหงสภาวธรรม อนเปนลกษณะแหงปฏจจสมปบาท สวนในหมวด อนาคตผล ทานยงแสดงอปปตตภพและชาตไวแทนนน เพราะจะตด ตอนลง จงกลาวถงชรามรณะเปนเงอนปลาย คกบอวชชาเปนเงอน ตน เปนทางจะชวนใหปรารภเปนอารมณสาวทวนเขาไปหาเหต จาเปน อยเองทตองกลาวโดยสมมตไปตามกน จงไดเรยงอปปตตภพและชาต ไวแทน. แตเมอทายอมลงไปแลววาสาวทวนเขาไปไมถงเงอนตน จงนา ความเขาใจอวชชาเพยงชนโมหะ เขาในสงขารเพยงชนกรรม เพราะ อยางน ทานจงแนะใหเขาใจวา เมอกลาวถออดตเหต คออวชชา กบตณหา พงเขาใจตลอดถงตณหาอปาทานและกรรมภพดวย เพราะ สตวอนอวชชาครอบงา จาตองมตณหาและอปาทาน ทาอะไรเปน กรรม เมอกลาวถงปจจบนเหต คอตณหา อปาทาน กรรมภพ พง เขาใจตลอดถงอวชชาและสงขารดวย เพราะสตวยงมตณหาอปาทาน


ทากรรม กเพราะอวชชาครอบงาและสงขารแตง เมอกลาวถงวญญาณ นามรป สฬายตนะ ผสสะ พงเขาใจยนถอเอาโดยสมมตวาอปปตตภพ ชาตและชรามรณะ เพราะเกดแลวดบไป เมอกลาวถงอปปตตภพ ชาตและชรามรณะ พงเขาใจขยายออกเปนสภาวธรรมโดยปรมตถ เพราะเกดตายเปนอาการเดยวกบเกดดบ เชนนจงไดอาการครบ ๕ ทกหมวด เปนอาการ ๒๐ ถวน. นเปนภาคอนหนง เรยกสมทยวาร. อกภาคหนงแสดงความ ดบแหงผล เพราะดบแหงเหต เรยกนโรธวาร แสดงพอเปนนทสสนะ ดงน :- เพราะอวชชาดบ สงขารดบ ฯลฯ เพราะชาตดบ ชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนส อปายาส ดบ เปนอนวากองทกข ทงมวลดบ ดวยประการอยางน นเปนอนโลม. ชรา มรณะ ฯลฯ ดบ เพราะชาตดบ ฯลฯ สงขารดบ เพราะอวชชาดบ นเปนปฏโลม รวม ๒ ภาคนเปนปฏจจสมปบาท แปลวา สภาพอนอาศยกนเกดขน. ชอนดเหมอนเพงเพยงอทยวารเทานน เมอใชเรยกครอบมาถงนโรธ- วารดวย จดวาเปนชอเรยกโดยเอกเสสนย. ปฏจจสมปบาทนเปน ความรอยางลก และใหรจกกาหนดสภาพ อนเปนทงผลทงเหตเนอง เปนสายกนไปวนกนไป เหมอนลกโซอนเกยวคลองกนเปนสายผก วงเครองจกรฉะนน.


ทวาทสกะ หมวด ๑๒ กรรม ๑๒ หมวดท ๑ ใหผลตามคราว ๑. ทฏฐธรรมเวทนยกรรม กรรมใหผลในภพน. ๒. อปปชชเวทนยกรรม กรรมใหผลตอเมอเกดแลวในภพหนา. ๓. อปราปเวทนยกรรม กรรมใหผลในภพสบ ๆ. ๔. อโหสกรรม กรรมใหผลสาเรจแลว. หมวดท ๒ ใหผลตามกจ ๕. ชนกกรรม กรรมแตงใหเกด. ๖. อปตถมภกกรรม กรรมสนบสนน. ๗. อปปฬกกรรม กรรมบบคน. ๘. อปฆาตกกรรม กรรมตดรอน. หมวดท ๓ ใหผลตามลาดบ ๙. ครกรรม กรรมหนก. ๑๐. พหลกรรม กรรมชน. ๑๑. อาสนนกรรม กรรมเมอจวนเจยน. ๑๒. กตตตากรรม กรรมสกวาทา. ว. กงขา. ตตย. ๒๒๓.


อธบาย: กรรมเหลาน ไดทงในฝายกศล ทงในฝายอกศล. กรรมท ๑ ทานวาเปนกรรมแรง จงใหผลทนตาเหน ผทาได เสวยผลในอตภาพนนเอง แตเมอผทาถงมรณะไปเสยกอนถงคราว ใหผล ยอมเปนอโหสกรรม. กรรมท ๒ เพลาลงมกวากรรมท ๑ จกใหผลไดตอเมอผทา เกดแลวในภพเปนลาดบ พนจากนนแลว เปนอโหสกรรม. กรรมท ๓ เพลาทสด จกอาจใหผลตอเมอพนภพหนาแลว ได ชองเมอใด ยอมใหผลเมอนน กวาจะเปนอโหสกรรม ทานเปรยบ ไวเหมอนสนขไลเนอ ไสตามเนอทนเขาในทใด ยอมเขากดในทนน. กรรมท ๔ เปนกรรมลวงคราวแลวเลกใหผล เปรยบเหมอนพช สนยางแลว เพราะไมขน. นจดตามคราวทใหผล. กรรมท ๕ สามารถยงผทาผเคลอนจากภพหนง แลวใหถอปฏ- สนธในภพอน ทานจงเรยกวาชนกกรรม เปรยบดวยบดาผยงบตรให เกด ไดแก "กมมโยน" กรรมเปนกาเนด ในทอน ตอนนไปสนหนาท. กรรมท ๖ ไมอาจแตงปฏสนธเอง ตอเมอชนกกรรมแตงปฏสนธ แลวจงเขาสนบสนนสงเสรม เปรยบเหมอนแมนมผเลยงทารกอนคนอน ใหเกดแลว ทานจงเรยกวาอปตถมภกกรรม ไดแก "กมมพนธ" กรรม เปนพวกพอง ในทอน. กรรมนเปนสภากบชนกกรรม ถาชนกกรรม เปนกศลแตงปฏสนธขางด อปตถมภกกรรมยอมเขาสนบสนนทารก ผเกดแลว ใหไดสขไดความเจรญรงเรองจนอวสาน ไดในลกษณะวา "โชต โชตปรายโน" รงเรองมาแลวมรงเรองไปภายหนา ถาชนกกรรม


เปนอกศลแตงปฏสนธขางเลว อปตถมภกกรรมยอมซาเตมเมอเกด แลวใหหายนะหนกลง เขาในลกษณะวา "ตโม ตมปรายโน" มดมา แลว มมอไปภายหนา. จะเขาใจอกอยางหนงวา ชนกกรรมไดแกกรรม ทเปนเดม อปตถมภพกรรม ไดแกกรรมทาเพมพนหรอซาเตม กไมผด. กรรมท ๗ เปนวสภาคแหงชนกกรรม เมอชนกกรรมแตงปฏ- สนธแลว เขาบบคนผลแหงชนกกรรมไมใหเผลดเตมท ถาชนกกรรม เปนกศลแตงปฏสนธขางด กรรมนกเขาบบคนใหทรพลลง เขาใน ลกษณะวา "โชต ตมปรายโน" รงเรอมาแลว มมดไปภายหนา ถา ชนกกรรมเปนอกศลแตงปฏสนธขางเลว กรรมนเขาเกยดกนใหทเลาขน เขาในลกษณะวา "ตโม โชตปรายโน" มดมาแลว มรงเรองไป ภายหนา ทานจงเรยกวา อปปฬกกรรม กรรมนบบคนผลแหงชนกกรรม ฉนใด พงเหนวาบบคนผลแหงอปตถมภกกรรมฉนนน. กรรมท ๘ เปนวสภาคแหงชนกกรรมและอปถมภกกรรม เหมอนกน เปนสภาคแหงอปปฬกกรรม แตรนแรงกวา ยอมตดรอน ผลแหงชนกกรรม และอปตถมภกกรรมใหขาดเสยทเดยว เขาใหผล แทนท ทานจงเรยกวา อปฆาตกกรรม. นจดตามกจทเปนหนกงาน. กรรมท ๙ เปนหนกทสดกวากรรมอยางอน จงเรยกวาครกรรม ในฝายอกศล ทานจดเอาอนนตรยกรรมเปนครกรรม ในฝายกศลทาน จดเอาสมาบต ๘. กรรมนมอยยอมใหชองใหผลกอน เปรยบเหมอนคน อยบนทสง เอาชนตาง ๆ เหลกบาง ศลาบาง กระเบองบาง ไมบาง กระดาษบาง ขนนกบาง สงอนบาง ทงลงมา สงไหนหนกทสด


สงนนยอมตกถงพนกอน สงอน ๆ ยอมตกถงพนตามลาดบนาหนก ของมน. กรรมท ๑๐ ไดแกกรรมอนเคยทามามากทามาจนชน ทานเรยกวา พหลกรรม. อกอยางหนง ทานเรยกวาอาจณณกรรม ดวยอรรถวา เคยประพฤตมา. กรรมนแลเปนอาเสวนปจจย คอการสองเสพ เปนเหตไดอยางหนง เมอครกรรมไมม ยอมใหผลกอนกรรมอยาง อน ทานเปรยบไวเหมอนคนมวยปลากน คนใดมแรงกวาวองไวกวา คนนนยอมชนะ. กลาวเพอเขาใจงาย เมอกรรมอนผาดโผนไมม ผทายอมปรากฏดวยกรรมอนตนทามามาก เชนผรายปลนทามาตฆาต หรอปตฆาต ยอมตองโทษเพราะกรรมอยางหลงอนรนแรงกอน ตอ ไมไดทากรรมอยางหลงนน จงตองโทษเพราะทากรรมอยางกอน. กรรมท ๑๑ ไดแกกรรมอนทาเมอจวนตาย ทานเรยกวาอาสนน- กรรม. เมอพหลกรรมไมม คอผทาไมไดทากรรมอยางใดอยางหนง ไวจนชน จนถงออกชอเลองลอวามกเปนอยางนน ๆ กรรมนแม ทรพลอยางไรกตามยอมใหผล ทานเปรยบไวเหมอนโคอนแออดอย ในคอก พอนายโคบาลเปดประตคอก โคใดอยรมประตคอก แมเปน โคแกทรพล ยอมออกไดกอนโคอยในเขาไปแมแขงแรงกวา, เปรยบ ใหเขาใจงาย อกอยางหนง จรรยาของผตายจากไปกอน ยอมจบใจ ของผอยขางหลงมากกวาจรรยาในคราวกอน ๆ ทไมผาดโผน ทไมชน ในเวลาน ทาด กไวอาลยมาก ทาเสย กทาวปฏสารมาก. กรรมท ๑๒ ไดแกกรรมอนทาดวยไมจงใจ ทานเรยกกตตตา-


กรรมบาง เรยกกตตตาวาปนกรรมบาง ตามบาลวา กตตตา วา ปน ฯ เป ฯ ทปรารภกลาวอกประการหนง, ตอกรรมอนไมม จง ถงวาระแหงกรรมนจะใหผล. และผลแหงกรรมนให เปนแตพอดพอ ราย ทานเปรยบไวเหมอนลกศรอนคนบายง. ตวอยาง โทษอนมแก คนผทาเขาตายดวยเลนเลอ. กรรมนผดหลกบาลพระสตร* วา เจตนาห ภกขเว กมม วทาม ซงแปลวา ภกษทงหลาย เรากลาวเจตนาวา เปนกรรม แตผลยอมอาจมไดจรงตามน ในพระอภธรรมทานจง บญญตขนไว. ในทางพระวนย ภกษไมจงใจ แตทาฝนสกขาบท ถกปรบอาบตกม. อาบตประเภทน เรยกอจตตกะ. ถาถอตามหลก บาลพระสตรนน ความเขาใจจะพงมวา กรรมนไดแกกรรมอนผทา มเจตนาไมถงนน แตทาเกนเจตนาไป ตวอยางเชน มเจตนาเพยงจะ เฆยนเขา แตเขถกเฆยนแลวตาย ในกฎหมายจดเปนฆาคนตายโดย ไมมเจตนา วางโทษเบากวาฆาโดยจงใจ แตในพระวนยไมปรบ เปนมนสสวคคหะ ปรบเพยงใหประหารเทานน. การบญญตกรรมนน เนองมาจากถอวา ผลยอมเผลดจาเหต และในพระสตร เพงเฉพาะเหตภายใน วางบาลไวเปนหลกอยางนน เขาใจวาเพอจะจากดลงใหพอวสยทจะระวงได เพราะผลอนจะพงเผลด จากเหตภายนอก เปนอนพนวสยทจะพงปองกนดวยประการทงปวง. และการจาแนกกรรมออกไปเปนตางอยางนนเลา เขาใจวาเพอจะหาม ความเหนสบปลบแหงกรรม เปนอนสนบสนนมตนน เปนฐานะอย * อง. จตกก. ๒๒/๔๖๔.


ทคนผหนงทากรรมไวทงเปนบญ ทงทเปนบาป กรรมตางอยางตาง ใหผลตามคราวทไดชอง หรอหลายคนทากรรมอยางเดยวกน ไดผล ยงหยอนกวากน หรอบางคนทากรรมอยางหนงไวแลว ยงไมปรากฏ วาไดเสวยผลแหงกรรมนนจะตายไปแลว หรอบางคนไดเสวยผลทไม ปรากฏวาเพราะไดทากรรมอะไรไว ไมคานงใหรอบคอบดวยสต อาจ เหนเปนสบปลบ ไมไดจรง แลนไปสอกรยทฏฐกได เมอเขาใจ กรรมวภาคอยางนแลว จะไดมนอยในกมมสสกตาสทธา ประพฤต อยในคลองธรรมทชอบ.


เตรสกะ หมวด ๑๓ ธดงค ๑๓ หมวดท ๑ ปฏสงยตดวยจวร ๑. ปงสกลกงคะ ถอทรงผาบงสกลเปนวตร. ๒. เตจวรกงคะ ถอทรงเพยงไตรจวรเปนวตร. หมวดท ๒ ปฏสงยตดวยบณฑบาต ๓. ปณฑปาตกงคะ ถอเทยวบณฑบาตเปนวตร. ๔. สปทานจารกกงคะ ถอเทยวบณฑบาตไปตามแถวเปนวตร. ๕. เอกาสนกงคะ ถอนงฉน ณ อาสนะเดยวเปนวตร. ๖. ปตตปณฑกงคะ ถอฉนเฉพาะในบาตรเปนวตร. ๗. ขลปจฉาภตตกงคะ ถอหามภตอนนามาถวายเมอภายหลง เปนวตร. หมวดท ๓ ปฏสงยตดวยเสนาสนะ ๘. อารญญกงคะ ถออยปาเปนวตร. ๙. รกขมลกงคะ ถออยโคนไมเปนวตร. ๑๐. อพโภกาสกงคะ ถออยในทแจง ๆ เปนวตร. ๑๑. โสสานกงคะ ถออยปาชาเปนวตร. ๑๒. ยถาสนถตกงคะ ถอการอยในเสนาสนะอนทานจดใหอยางไร.


หมวดท ๔ ปฏสงยตดวยวรยะ ๑๓. เนสชชกงคะ ถอการนงเปนวตร. ข. มหา. ๒๙/๕๘๔. ว. ธตงค. ปม. ๗๔ อธบาย: ธดงคน เปนวตตจรยาพเศษอยางหนง ตามแต ใครจะสมครถอ ไมใชกนจาเปน บญญตขนดวยหมายจะใหเปน อบายขดเกลากเลส และเปนไปเพอความมกนอยสนโดษ แจก เปน ๑๓ ประเภท และจดเปน ๔ หมวด ดจเรยงไวขางตน. ภกษผถอปงสกลกงคะ ยอมไมรบคหปตจวร เทยวแสวงหา เฉพาะผาบงสกล เอามาทาจวรใช. ภกษผถอเตจวรกงคะ ยอม ไมใชจวรผนท ๔ นงหมเฉพาะไตรจวรอนเปนผาอธษฐาน. ภกษ ผถอปณฑปาตกงคะ ยอมไมรบอตเรกลาภ ฉนเฉพาะอาหารอน เทยวบณฑบาตไดมา. ภกษผถอสปทานจารกงคะ ประพฤตวตร เหมอนภกษผถอปณฑปาตกงคะ แตอกฤษฏกวา รบตามแถว อนเดยว เชนขางขวามอหรอขางซายมอ ไมรบขามแถว หรอใน แถวเดยว ไมรบขามราย ฝายภกษผถอปณฑปาตกงคะ ยอมรบ ขามแถว. ภกษผถอเอกาสนกงคะ ยอมถอนงฉน ณ ทแหงเดยว ลกจากทแลว ไมฉนอาหารอกในวนนน โดยความกคอถอฉนอาหาร เพยงวนละหน. ภกษผถอปตตปณฑตกงคะ ไมใชภาชนะรองของ ฉนตงแต ๒ ใบขนไป ยอมฉนเฉพาะของในบาตรเทานน. ภกษ ผถอขลปจฉาภตตกงคะ เมอลงมอฉนแลว มผนาอาหารมาถวาย


ไมรบ (?) ถกเขาเชนนน ชอวาหามอาหารแลว เปนอนฉนไดแต มอเดยว. ภกษผถออารญญกงคะ ยอมไมอยแรมคนในบาน ยอม อยแรมคนในปา ทหางจากบานคน โดยกาหนดทสด ๕๐๐ ชวธน คอ ๒๕ เสนตามทางเดนโดยปกต. ภกษผถอรกขมลกงคะ เปน ประเภทของภกษผถออารญญกงคะนนเอง ไมทากฏอย ยอมอย ตามโคนไม. ภกษผถออพโภกาสกงคะ กเปนประเภทของภกษ ผถออารญญกงคะเหมอนกน แมตามโคนไมกไมอย ยอมอยในท แจง ๆ ทเขาใจวาเทยวหลบแดดอยตามเงาแหงภเขาและชายไมเปนตน. ๒ องคนคงถอไดเฉพาะกาล เพราะในพรรษาจาจะตองถอเสนาสนะ ตามวนยนยม. ภกษผถอโสสานกงคะ ยอมอยแรมคนในปาชา. ภกษผถอยถาสนถตกงคะ ยอมไมทาความอาลยในเสนาสนะทอย อนเปนทสบายถกใจ ไดเสนาสนะไมเปนทสบายไมถกใจ ไมแส หาเสนาสนะอน ภกษผเปนเสนาสนคาหาปกะ จดใหอย ณ เสนา- สนะใด ยอมอย ณ เสนาสนะนน แมถกยายเสนาสนะในอตกาล ยอมไมขดขน. ภกษผถอเนสชชกงคะ ยอมไมเอนหลงลงนอน สาเรจอรยาบถเพยง ๓ นงกบยนและเดนเทานน. องคนเปนอาการ ฝนธรรมดา สาเรจความสนนษฐานวา ถอไดชวเวลาเทานน, มเรองเลาในอรรถกถาธรรมบทวา พระจกขบาลถอตลอดพรรษา ถงเสยจกษ. การถอธดงคน สาเรจดวยการสมาทาน คอ ดวยอธษฐานใจ หรอแมดวยเปลงวาจา. คาสมาทานนนดงน :-


๑. สาหรบปงสกลกงคะวา "คหาปตจวร ปฏกขปาม, ปสกลกงค สมาทยาม." แปลวา "เราดคฤหบดจวรเสย สมาทานองคของ ผถอผาบงสกลเปนวตร." ๒. สาหรบเตจวรกงคะวา "จตตถจวร ปฏกขปาม, เตจวรกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดจวรผนท ๔ เสย สมาทานองคของ ผถอทรงไตรจวรเปนวตร." ๓. สาหรบปณฑปาตกงคะวา "อตเรกลาภ ปฏกขปาม, ปณฑปาตกงค สมาทยาม. " แปลวา "เรางดอตเรกลาภเสย สมาทานองคของผถอบณฑบาตเปนวตร." ๔. สาหรบสปทานจารกงคะวา "โลลปปจาร ปฏกขปาม, สปทานจารกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดการเทยวโลเลเสย สมาทานองคของผถอเทยวบณฑบาตไปตามแถวเปนวตร." ๕. สาหรบเอกาสนกงคะวา "นานาสนโภชน ปฏกขปาม, เอกาสนกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดการฉน ณ ตางอาสนะ เสย สมาทานองคของผถอนงฉน ณ อาสนะเดยวเปนวตร." ๖. สาหรบปตตปณฑกงคะวา "ทตยภาชน ปฏกขปาม, ปตตปณฑกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดภาชนะท ๒ เสย สมาทานองคของผถอการฉนเฉพาะในบาตเปนวตร." ๗. สาหรบขลปจฉาภตตกงคะวา "อตรตตโภชน ปฏกขปาม, ขลปจฉาภตตกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดโภชนะอนเหลอ


เพอเสย สมาทานองคแหงผหามภตอนนามาถวายเมอภายหลงเปน วตร." ๘. สาหรบอารญญกงคะวา "คามนตเสนาสน ปฏกขปาม, อาร กงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดเสนาสนะชายบานเสย สมาทานองคแหงผถอการอยปาเปนวตร." ๙. สาหรบรกขมลกงคะวา "ฉนน ปฏกขปาม, รกขมลกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดทมงทบงเสย สมาทานองคของผถอ การอยโคนไมเปนวตร." ๑๐. สาหรบอพโภกาสกงคะวา "ฉนนจ รกขมลจ ปฏก- ขปาม, อพโภกาสกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดทมง ทบงและโคนไมเสย สมาทานองคของผถอการอยในทแจง ๆ เปน วตร." ๑๑. สาหรบโสสานกงคะวา "อสสาน ปฏกขปาม, โสสานกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดทไมใชปาขาเสย สมาทานองคของผ ถอการอยปาชาเปนวตร." ๑๒. สาหรบยถาสนถตกงคะวา "เสนาสนโลลปป ปฏกขปาม, ยถาสนถตกงค สมาทยาม." แปลวา "เรางดความโลเลในเสนาสนะ เสย สมาทานองคของผอยในเสนาสนะอนทานจดใหอยางไร." ๑๓. สาหรบเนสชชกงคะวา "เสยย ปฏกขปาม, เนสชชกงค สมาทยาม" แปลวา "เรางดการนอนเสย สมาทานองคของผถอ การนงเปนวตร."


ทานผถอธดงคเหลาน ยอมประพฤตยงหยอนกวากนกม จง จดประเภทไดเปน ๓ อยางเครง อยางกลาง อยางเพลา. เรยก อกโวหารหนง อยางอกฤษฏ อยางมธยม อยางทราม. ภกษ ผถอปงสกลกงคะอยางเครง เทยวเลอกเกบผาบงสกลแท ๆ คอ ผาอนเขาทงเสยจรง ๆ สงเคราะหเขาในพวกหยากเยอมาทาจวรใช. ผถออยางกลาง ยอมเกบแกซงผาอนคนปรารถนาบญทอดไวเพอ ประโยชนแกภกษผถอธดงคน แตมไดนยมเฉพาะรป เชนผาปา และผาทอดไวทศพ. ผถออยาเพลา ยอมถอเอาผาเชนนน แมอน เขานยมเฉพาะตน แตมไดถวายดวยกายและมไดรบดวยกาย หรอ ดวยของเนองดวยกาย เชนผาปาและผาบงสกลอนเขานามาทอดไว เฉพาะหนา. มปจฉาสอดเขามาวา ภกษอปสมบท สมาทาน ปงสกลกธดงคในบดนน หรอจะตองรออยจนหาผาบงสกลมาทา ไตรจวรครบแลว. พระมตของสมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยา- ปวเรศวรยาลงกรณวา ไตรจวรของภกษอปสมบทนน ไมจด วาเปนคหบดจวร เปนของอนพระอปชฌายะมอบให จดเปน สมณจวร ตงแตเธอผอปสมบทแลว ไมรบคหบดจวร สมาทาน ปงสกลกธดงคได ตอไปจะเปลยนไตรจวร ตองแสวงหาผาบงสกล มาทา พระมตของทานไดรบความรบความรบรองของพระเถระฝาย ธรรมยตตกนกายทวไป และเมอพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลา เจาอยหวทรงอปสมบท และมกาหนดทรงอปสมบทเพยง ๑๕ วน ได ทรงสมาทานปงสกลกงคะกบเตจวรกงคะตามพระมตนดวย ภกษผ


ถอเตจวรกงคะอยาเครง ใชเฉพาะไตรจวรของตนเทานน โดยท สดจะซกหรอจะยอมอนตรวาสก ยอมใชอตตราสงคนงและใชสงฆาฏ หม, ผถออยางกลาง ยอมใชแมซงผาของสาธารณเชนนไวใน โรงยอมสาหรบภกษผลดยอมผา, ผถออยางเพลา ยอมยมของ ภกษอนมาใชบาง ทานกลาวความถอยงหรอหยอนซงธดงคนใน เวลายอมผา ขาพเจาเหนวา ภกษผถออยางกลางและอยางเพลา นาจะใชผาเชนนในเวลาอนดวย เปนแตไมใชผาผนท ๔ ในสทธ ของตนเทานน. มปจฉาสอดเขามาวา เมอไตรจวรนนเกาควร เปลยนใหม ภกษนจะพงปฏบตอยางไร. พระคนถรจนาจารยอธบาย ไววา ผาทยงมไดทาใหสาเรจเปนจวรจนถงยอมแลว ยงไมนบ เปนจวรท ๔ ในธดงคน. โดยนยน เธออาจทาจวรไดโดยสะดวกใจ ครงยอมแลวอยาเพกใช อยาเกบไวใหลวงวน พงปจจทธรณผา เดมและสละเสยกอน จงอธษฐานใหม พงคอยทาคอยผลดคราว ละผน. ภกษผถอปณฑปาตกงคะอยางเครง นงลงแลว คอปลงใจ เลกบณฑบาตแลว มผมาใสอก ยอมไมรบ, ผถออยางกลาง นง แลวยงรบอก, ผถออยางเพลา ยอมรบนมนตคอนดเพอรบบณฑบาต แมในวนพรง, อยางเครง กาหนดดวยไมรบในเวลากลบ, อยาง กลาง ในเวลากลบ ยงรบ, อยางเพลา รบนด แตไมรบนมนตเพอ ฉน อยางนความจกแจม. [ทรงไวเพยงเทาน]


ปณณรสกะ หมวด ๑๕ จรณะ ๑๕ หมวดท ๑ ๑. สลสมปทา ถงพรอมดวยศล. ๒. อนทรยสงวร สารวมอนทรย. ๓. โภชนมตตญตา รความพอดในการกนอาหาร. ๔. ชาครยานโยค ประกอบความเพยรของผตนอย. หมวดท ๒ [สทธรรม ๗] ๕. สทธา ความเชอ. ๖. หร ความละอายแกใจ. ๗. โอตตปปะ ความเกรงกลวผด. ๘. พาหสจจะ ความเปนผไดฟงมาก. คอไดรบศกษา ๙. วรยะ ความเพยร. ๑๐. สต ความระลกได. ๑๑. ปญญา ความรอบร. หมวดท ๓ [รปฌาน ๔] ๑๒. ปฐมฌาน ฌานทหนง. ๑๓. ทตยฌาน ฌานทสอง. ๑๔. ตตยฌาน ฌานทสาม. ๑๕. จตตถฌาน ฌานทส. ม. ม. ๑๓/๒๖.


อธบาย: สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ทรงอธบายไวในธรรมภาษตวา จรณะนน ไดแกปฏปทาคอทางเปน เครองบรรลวชชา เปนศพทแปลก เทยบดวยศพทจรณะทแปลวา อวยวะเปนเครองเดน ไดแกเทา ไมใชเรยกปฏปทาทวไป. มรรค มองค ๘ เปนจรณะแหงความรอรยสจ ๔ ฌาน ๔ เปนจรณะโดย ลาดบแหงวชชา ๓ วชชาเบองตน เปนจรณะแหงวชชาเบองปลาย ในเสขปฏปทาสตรแสดงจรณะเปนสาธารณะ โดยชอวาเสขปฏปทา คอทางดาเนนแหงพระเสขะ. ในเสขปฏปทาสตร แสดงไวโดยบคคลาธษฐาน ถอเอาความ ในนทเทสแหงสตร โดยธรรมาธษฐาน ดงน :- หมวดท ๑ ๑. สลสมปทา ไดแกการสารวมในปาฏโมกข ประกอบดวย อาจาระและโคจร เหนภยในความผดแมนอย สมาทานศกษาอยใน สกขาบททงหลาย. ๒. อนทรยสงวร ไดแกการสารวมอนทรย ๖ คอ ตา, ห, จมก, ลน, กาย, ใจ ไมใหความยนดยนรายครอบงา ในเมอตา เหนรปเปนตน. ๓. โภชนมตตญตา ไดแกความเปนผรจกประมาณในการกน อาหารแตพอสมควร ไมมากไมนอย พจารณาแลวจงกนอาหาร และเพงประโยชนอนจกเกดแตอาหารนน ไมบรโภคโดยสะเพราและ โดยอานาจความมกกนเปนตน.


๔. ชาครยานโรค ไดแกการประกอบความเพยร ไมเหนแก หลบนอนเกนไป หรอไมยอมใหความงวงเหงาซบเซาเขาครอบงา ทานแสดงไววา กลางวนชาระจตจากนวรณดวยเดนบาง นงบาง ตลอดวน. กลางคน แบงเปน ๓ ยาม ยามตน ชาระจตอยางนน, ยามกลาง พกผอน นอนตะแคงขางขวา ซอนเทาเหลอมกน ม สตสมปชญญะมนสกาสญญาวาจะลกขน, ยามทสด ลกขนทาความ เพยรอยางยามตน. ในบาลไมไดกาหนดไววา ยามละกโมง แตในอรรถกถา มโนรถปรณแสดงวา คนและวน แบงเปน ๖ สวน. ตนทาความเพยร ๕ สวน นอนหลบ ๑ สวน คอตน ๒๐ ชวโมง หลบ ๔ ชวโมง. พจารณาดวา เวลาทหลบนอยนก ไมนาจะพอ แตทานผทา ความสงบเชนนน ไมไดทากจการหยาบ หลบเทานนจะพอกระมง ? ขอนกปฏบตธรรมจงพจารณาดเถด. หมวดท ๒ [สทธรรม] ๕. สทธา ไดแกความเชอความตรสรของพระตถาคต ตามนย แหงบทพทธคณ นาจะหมายความวาเชอเหตผล สวนในอรรถกถา แจกสทธาเปน ๒ คอ กมมสทธา เชอกรรม ๑ วปากสทธา เชอ ผลแหงกรรม ๑ ยงไมพบวา แบงสทธาเปน ๓ หรอ ๔ ไวในคมภรไหน นาจะเกบรวบรวมขนโดยนยบาลและอรรถกถานน ๆ. ๖. หร ไดแกความละอายตอกายทจรต วจทจรต มโนทจรต.


ในอรรถกถาเปรยบดวยหญงสาวผมสกลไมอาจแตะตองของโสโครก นา จะถอเอาความวา สยะแสยงตอเหต คอบาปทจรต. ๗. โอตตปปะ ไดแกความเหรงกลวความผดและความชวโดย นยแหงหร. ในอรรถกถาเปรยบดวยคนขลาด ไมกลาเขาใกลอสรพษ นาจะถอเอาความวา กลวผลแหงบาปทจรต. ๘. พาหสจจะ ไดแกความเปนผไดยนไดฟงมาก คอไดฟงธรรม ซงไพเราะในเบองตน ไพเราะในทามกลาง ไพเราะในทสด ประกอบ ดวยอรรถ ประกอบดวยพยญชนะ ประกาศพรหมจรรยบรสทธ บรบรณสนเชง. พหสตมองค ๕ คอ :- [๑] พหสสตา ไดยนไดฟงมาก. [๒] ธตา ทรงจาได. [๓] วจสา ปรจตา ทองไวดวยวาจา. [๔] มนสานเปกขตา เอาใจจดจอ. [๕] ทฏ ยา สปฏวทธา ขบดวยทฏฐ. ๙. วรยะ ไดแกเพยรละอกศลธรรมและยงกศลธรรมใหเกด ใชกาลงบากบน ไมทอดธระในกศลธรรม. ๑๐. สต ไดแกสตรกษาตว และระลกถงกจททาและคาพด แลวแมนานได. ๑๑. ปญญา ไดแกอรยปญญาทรความเกดความดบแหงสงขาร สามารถชาแรกกเลสทาใหสนทกขได.


หมวดท ๓ [รปฌาน] ฌาน ๔ น มอธบายแลวในหมวด ๔ ผปรารถนาพงดใน หมวดนน.

Documents

คํี้าช แจง เฉทที่ สมเด ๒็จพระมหาสมณเจ า · จํานวน ๒ จัดเข าหมวดทุกะ มีจํ