เอกสารประกอบการสอน

รายวชา การวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา

วรรณลดา กนตโฉม

คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏวไลยอลงกรณ ในพระบรมราชปถมภ

2558

เอกสารประกอบการสอน

รายวชา การวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา

วรรณลดา กนตโฉม ศศ.ม. (พฒนาสงคม)

คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร

มหาวทยาลยราชภฏวไลยอลงกรณ ในพระบรมราชปถมภ 2558

(1)

ค ำน ำ

เอกสารประกอบการสอน รายวชา การวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา รหสวชา 2583108 ใชในการเรยนการสอนในภาคการเรยนท 2 ปการศกษา 2558 ไดแบงเนอหาการเรยนการสอนออกเปน 5 บท

รายวชาน มงเนนใหผเรยนมความรความสามารถในการศกษาหลกการ วธการวเคราะหปญหาชมชน การวเคราะหจากเอกสารและภาคสนาม พรอมทงฝกปฏบตการวเคราะหสภาพปญหาชมชน ปจจยทเปนสาเหตวธการแกไขปญหาในชมชน

เอกสารประกอบการสอนน คงอ านวยประโยชนตอการเรยนการสอนในรายวชาการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา ตามสมควร หากทานทน าเอกสารประกอบการสอนนไปใช และ มขอเสนอแนะประการใด ผเขยนยนดรบฟงและขอขอบคณในความอนเคราะหนนมา ณ โอกาสนดวย

วรรณลดา กนตโฉม 30 พฤศจกายน 2558

(2)

(3)

สำรบญ

หนำ ค าน า (1)

สารบญ (3)

สารบญภาพ (7)

แผนบรหารการสอนประจ ารายวชา (9)

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 1 1

บทท 1 ความรทวไปเกยวกบชมชน ความหมายของ “ชมชน” ความเปนมาของชมชน แนวคดเกยวกบชมชนรปแบบใหม ลกษณะและองคประกอบของชมชน โครงสรางทางสงคมของชมชน หนาทของชมชน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

3 3 4 6 9

11 12 14 14 15

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 2 17

บทท 2 การวเคราะหปญหาชมชน ความหมายของการวเคราะหชมชน แนวความคดในการศกษาวเคราะหปญหาชมชน วตถประสงคของการศกษาวเคราะหชมชน ความส าคญและความจ าเปนในการศกษาวเคราะหชมชน ประเภทของการศกษาวเคราะหชมชน หลกการวเคราะหชมชน บคคลทเกยวของกบการวเคราะหชมชน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

19 19 20 22 23 24 26 28 30 30 31

(4)

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 3 33

บทท 3 เทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชน การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม การวจยปฏบตการแบบมสวนรวม การสรางอนาคตรวมกน กระบวนการวางแผนอยางมสวนรวม การศกษาวเคราะหระบบชนบท การวเคราะหจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

35 35 43 45 48 50 52 54 57 57 58

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 4 59

บทท 4 วธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชน วธการวเคราะหจากเอกสาร

การใชขอมลเอกสาร วธการวเคราะหภาคสนาม

1. การสงเกต 2. การสมภาษณ 3. การสนทนากลม 4. ส ารวจชมชน 5. แบบผสมผสาน

สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

61 61 61 64 64 67 70 73 74 76 77 78

สำรบญ (ตอ)

หนำ

(5)

สำรบญ (ตอ)

หนำ

79 แผนบรหารการสอนประจ าบทท 5

บทท 5 การวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนาอยางยงยน แผนแมบทชมชน: ทาขาม การเกษตรแบบผสมผสาน: แวงใหญ กลมออมทรพย: หนองกลางดง ต าราลดหน: ฉบบบานสามขา น าปลา: ของบานบางกลวยนอก บทสรปของการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนาอยางยงยน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

81 81 85 88 91 95 97 99 99

100

บรรณานกรม 103

(6)

(7)

สำรบญภำพ

ภำพท หนำ

1.1 แสดงโครงสรางทางสงคมของชมชน 12

2.1 แสดงขนตอนและวธการศกษาวเคราะหชมชน 28

5.1 การประชมอาสาสมครต าบลทาขาม 83

(8)

(9)

แผนบรหำรกำรสอนประจ ำวชำ รหสวชำ 2583108 รำยวชำ การวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา 3 (2-2-5) หนวยกต Community Problem Analysis and Guidelines Development ค ำอธบำยรำยวชำ

ศกษาหลกการ วธการวเคราะหปญหาชมชน การวเคราะหจากเอกสาร และการวเคราะหภาคสนาม ฝกปฏบตการวเคราะหสภาพปญหาชมชน ปจจยทเปนสาเหตวธการแกไขปญหาในชมชน วตถประสงคทวไป

1. เพอใหผเรยนมความรความเขาใจถงหลกการวเคราะหปญหาชมชน 2. เพอใหผเรยนมความรความเขาใจถงการวเคราะหขอมลจากเอกสาร และการวเคราะห

ภาคสนาม 3. เพอใหผเรยนมความรความเขาใจถงเทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชน พรอม

ประยกตใช 4. เพอใหผเรยนไดน าเทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชน ประยกตใชในการวเคราะห

ชมชน 5. เพอใหผเรยนฝกปฏบตการวเคราะหสภาพปญหาชมชน เขาใจถงปจจยทเปนสาเหต

วธการแกไขปญหาในชมชน

เนอหำวชำ บทท 1 ความรทวไปเกยวกบชมชน

ความหมายของ “ชมชน” ความเปนมาของชมชน แนวคดเกยวกบชมชนรปแบบใหม (Virtual Community) ลกษณะและองคประกอบของชมชน โครงสรางทางสงคมของชมชน หนาทของชมชน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

8 ชวโมง

(10)

บทท 2 การวเคราะหปญหาชมชน ความหมายของการวเคราะหชมชน แนวความคดในการศกษาวเคราะหปญหาชมชน วตถประสงคของการศกษาวเคราะหชมชน ความส าคญและความจ าเปนในการศกษาวเคราะหชมชน ประเภทของการศกษาวเคราะหชมชน หลกการวเคราะหชมชน บคคลทเกยวของกบการวเคราะหชมชน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

8 ชวโมง

บทท 3 เทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชน การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม การวจยปฏบตการแบบมสวนรวม การสรางอนาคตรวมกน กระบวนการวางแผนอยางมสวนรวม การศกษาวเคราะหระบบชนบท การวเคราะหจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

16 ชวโมง

บทท 4 วธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชน วธการวเคราะหจากเอกสาร

การใชขอมลเอกสาร วธการวเคราะหภาคสนาม

1. การสงเกต 2. การสมภาษณ 3. การสนทนากลม 4. ส ารวจชมชน 5. แบบผสมผสาน

16 ชวโมง

(11)

สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

บทท 5 การวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนาอยางยงยน แผนแมบทชมชน: ทาขาม การเกษตรแบบผสมผสาน: แวงใหญ กลมออมทรพย: หนองกลางดง ต าราลดหน: ฉบบบานสามขา น าปลา: ของบานบางกลวยนอก บทสรปของการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนาอยางยงยน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

12 ชวโมง

วธสอนและกจกรรม 1. ผสอนบรรยายผานโปรแกรมน าเสนองาน 2. ใหผเรยนอภปรายรวมกนในประเดนเทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชนพรอมทง

ยกตวอยางกรณศกษา และใหผเรยนชวยกนวเคราะหและใหเหตผลในแตละประเดนทศกษา 3. มอบหมายงานผานใบงาน และศกษาคนควากรณศกษา คนควาเพมเตม 4. มอบหมายใหผเรยนคนควาเพมเตมจากเอกสารประกอบการสอนวเคราะหปญหา

ชมชนและแนวทางการพฒนา และหนงสอทเกยวของกบชมชน เมอศกษาแลวผสอนจะใหนกศกษาท าแบบฝกหดทายบทในตอนทายชวโมง

สอกำรเรยนกำรสอน

1. เอกสารประกอบการสอนวชาการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา 2. ต ารา หนงสอการวเคราะหปญหาชมชน, การศกษาชมชน 3. ชดแบบฝกหด 4. สอการเรยนการสอนผานโปรแกรมน าเสนองาน (Power Point) 5. กรณศกษา 6. ใบงานหรอใบกจกรรม

(12)

กำรวดผลและกำรประเมนผล 1. กำรวดผล

1.1 คะแนนระหวางภาคเรยน รวม 60% 1.1.1 คะแนนเขาชนเรยน 10% 1.1.2 คะแนนรายงาน 10% 1.1.3 คะแนนสอบกลางภาค 30% 1.1.4 คะแนนแบบฝกหดทายบท 10%

1.2 คะแนนสอบปลายภาค 40% 2. กำรประเมนผล

คะแนนระหวาง 80 – 100 ไดระดบคะแนน A คะแนนระหวาง 75 – 79 ไดระดบคะแนน B+ คะแนนระหวาง 70 – 74 ไดระดบคะแนน B คะแนนระหวาง 65 – 69 ไดระดบคะแนน C+ คะแนนระหวาง 60 – 64 ไดระดบคะแนน C คะแนนระหวาง 55 – 59 ไดระดบคะแนน D+ คะแนนระหวาง 50 – 54 ไดระดบคะแนน D คะแนนระหวาง 0 – 49 ไดระดบคะแนน F

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 1 หวขอเนอหาประจ าบท

บทท 1 ความรทวไปเกยวกบชมชน ความหมายของ “ชมชน” ความเปนมาของชมชน แนวคดเกยวกบชมชนรปแบบใหม ลกษณะและองคประกอบของชมชน โครงสรางทางสงคมของชมชน หนาทของชมชน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

วตถประสงคเชงพฤตกรรม

1. เพอใหผเรยนอธบายถงความหมายและทมาของชมชนได 2. เพอใหผเรยนเขาใจและอธบายแนวคดและหลกการ ลกษณะและองคประกอบของ

ชมชนได วธสอนและกจกรรมการเรยนการสอนประจ าบท

1. ผสอนบรรยายและอภปรายประเดนผานโปรแกรมน าเสนองาน 2. ใหผเรยนอภปรายรวมในประเดนของความหมาย ทมา แนวคด ลกษณะ และ

องคประกอบของชมชน 3. ใหผเรยนท าแบบฝกหด 4. มอบหมายใหผเรยนคนควาเพมเตมจากเอกสารประกอบการสอนวเคราะหปญหาชมชน

และแนวทางการพฒนา และหนงสอทเกยวของกบชมชน สอการเรยนการสอน

1. เอกสารประกอบการสอนวชาการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา 2. ต ารา หนงสอการวเคราะหปญหาชมชน และการศกษาชมชน 3. ชดแบบฝกหด 4. สอการเรยนการสอนผานโปรแกรมน าเสนองาน (Power Point)

2

การวดผลและการประเมนผล 1. การวดผล

1.1 ความสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 1.2 การอภปรายถงความหมายและลกษณะของชมชน 1.3 การท าแบบฝกหด

2. การประเมนผล 2.1 การประเมนผลจากความสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 2.2 ประเมนผลจากการอภปรายถงความหมายและลกษณะของชมชน 2.3 การประเมนผลจากการท าแบบฝกหด

3

บทท 1 ความรทวไปเกยวกบชมชน

“ชมชน” เปนค าทมนยและความหมายทหลากหลาย ในฐานะหนวยทางสงคมทตอบสนอง

ตอความตองการขนพนฐานของความเปนมนษย ดวยเหตทวามนษยไมสามารถด ารงอยโดยล าพง คนเดยว หรออยอยางโดดเดยวเฉพาะตนเองหรอเฉพาะครอบครวของตนได ดงนน มนษยจงจ าเปน ตองมการอยรวมกนเปนกลม เปนหมคณะ เปนชมชนเพอชวยเหลอพงพา และการจดการชวตรวมกน

ในการวเคราะหชมชนนนจ าเปนตองท าความเขาใจเกยวกบค าวา “ชมชน” และ “ความเปนชมชน” กอนเปนอนดบแรก ดงนน บทนจะกลาวถงความรเบองตนทเกยวกบชมชน ไดแก ความหมายของค าวาชมชน ความเปนมาของชมชน แนวคดเกยวกบชมชนรปแบบใหม ลกษณะและองคประกอบของชมชน

ความหมายของค าวา “ชมชน” ประเวศ วะส (2540: 33) ไดใหความหมายของชมชนวา หมายถง “การทคนจ านวนหนง

เทาใดกได มวตถประสงครวมกน มการตดตอสอสารหรอรวมกลมกน มความเอออาทรตอกน มการเรยนรรวมกนในการกระท า มการจดการ เพอใหเกดความส าเรจตามวตถประสงครวมกน”

กาญจนา แกวเทพ (2538: 14) กลาวถงชมชนวา “ชมชน หมายถง กลมคนทอาศยอยในอาณาเขตบรเวณเดยวกน มความสมพนธใกลชด มฐานะและอาชพทคลายคลงกน มลกษณะของการใชชวตรวมกน มความเปนอนหนงอนเดยวกน ตงแตระดบครอบครวไปสระดบเครอญาต จนถงระดบหมบาน และระดบเกนหมบาน และผทอาศยอยในชมชนมความรสกวาเปนคนชมชนเดยวกน นอกจากน ยงมการด ารงรกษาคณคา มรดกทางวฒนธรรมและศาสนา และมการถายทอดไปยงลกหลานอกดวย”

จตต มงคลชยอรญญา (2540: 3 อางองจาก ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 7) กลาวถงชมชนโดยสรปวา “ประกอบไปดวย ระบบความสมพนธของคน ความเชอ ศาสนา ประเพณวฒนธรรม ระบบเศรษฐกจ อาชพ ระบบการเมอง ระบบการปกครอง โครงสรางอ านาจ รวมถงระบบนเวศ สงแวดลอม และเทคโนโลยตาง ๆ ซงระบบเหลานมความสมพนธตอกน และระหวางกน หรอเรยกอกอยางหนงวามความเชอมโยงกนชนดทไมสามารถแยกจากกนได”

ชยนต วรรธนะภต (2536: 32 อางองจาก ธระภทรา เอกผาชยสวสด, 2554: 5) กลาวถง “ชมชน” ในความหมายวา การอยรวมกนของกลมคนจ านวนหนง ในพนทแหงหนง เพออาศ ยทรพยากรธรรมชาตในบรเวณนนในการด ารงชวต โดยเหตทมคนกลมดงกลาวอาศยอยรวมกน ใ ชทรพยากรเพอการผลต จงมการก าหนดรปแบบความสมพนธซงกนและกนขน มองคกร หรอสถาบนของชมชน และกฎเกณฑตาง ๆ

4

สนธยา พลศร (2545: 22) ค าวา“ชมชน” หมายถง กลมทางสงคมทอาศยอยรวมกนในอาณาบรเวณเดยวกน เชน ครอบครวละแวกบาน หมบาน ต าบล ฯลฯ มความเกยวของสมพนธกน มการตดตอสอสารและเรยนรรวมกน มความผกพนเอออาทรกนภายใตบรรทดฐานและวฒนธรรมเดยวกน รวมมอและพงพาอาศยกน เพอบรรลวตถประสงคและเปาหมายรวมกน

จากความหมายทผเขยนไดศกษามาสามารถสรปใจความส าคญของความหมายของค าวา “ชมชน” วาหมายถง กลมทางสงคมทอาศยอยรวมกนในอาณาบรเวณเดยวกน มความสมพนธใกลชด มฐานะและอาชพทคลายคลงกน มลกษณะของการใชชวตรวมกน มความเปนอนหนงอนเดยวกน ตงแตระดบครอบครวไปสระดบชมชน เพออาศยทรพยากรธรรมชาตในบรเวณนนในการด ารงชวต ภายในชมชน จงไดมการก าหนดรปแบบความสมพนธซงกนและกนโดยมองคกรหรอสถาบนของชมชน อาท ครอบครว การศกษา ศาสนา การเมอง เปนตน เปนแนวทางในการก าหนดกฎเกณฑตาง ๆ ของชมชน

ความเปนมาของชมชน การกอตงชมชนนน เกดขนมาจากการเคลอนยายตามทลมเพอหาพนทอนอดมสมบรณมาก

ขนกวาเดม เพอเปนประโยชนตอการด ารงชวต ตอมาไดววฒนาการเขาสระบอบศกดนา โดยมกษตรยเปนเจาของทดนในราชอาณาจกรแตเพยงผเดยว การอางสทธถอครองทดนดงกลาว เปนการอางสทธทบลงไปบนการถอครองของชมชนอกทหนง และกษตรยไดน าทดนมาแบงใหเจานาย และขนนางครอบครอง สวนชาวบานตองท าหนาทเสยภาษอากรทดนทกป (ธระภทรา เอกผาชยสวสด, 2553: 94-95)

อยางไรกตาม การแบงทดนใหขนนางถอครองน เปนเพยงชวงทขนนางเหลานนด ารงต าแหนงอยเทานน ระบบกรรมสทธการถอครองทดนอยางแทจรง จงไมมในสงคมไทยโบราณหรอสงคมไทยศกดนา ลกษณะการถอครองทดนดงกลาวนใชมาตลอดสมยสโขทยและอยธยา

ชมชนทเกดขนมาในสมยโบราณ จะชกชวนญาต หรอเพอนบานจากหมบานเดมไปตงหลกแหลงในทอดมสมบรณ แตบางทการเกดชมชนกมาจากการบงคบจากรฐ เชน เกดจากการกวาดตอนหรอการอพยพผคนภายหลงสงคราม ชมชนเหลานกเชนเดยวกน จะยงคงรกษาความสมพนธภายในอยางเกาะกลม ซงท าใหมผลเพยงเปนการยายชมชนเทานน รฐไมไดเขาไปจดการภายในชมชนกบรฐ หรอระหวางชนชนชาวนากบชนชนขนนางของรฐเทานน ไมใชระหวางเจาของทดนกบชาวนาแตละคน รฐไดรบสวย และเกณฑแรงงานไปจากหมบาน

จนกระทงถงสมยของรชกาลท 4 แหงกรงรตนโกสนทร จงมการเปลยนแปลงรปแบบไป กลาวคอ ภายหลงจากการท าสนธสญญาเบาวรงในป ค.ศ. 1855 ท าใหมการสงขาวออกเปนจ านวนมาก และไดมการขยายการผลตขาวในภาคกลางเพอการสงออกเพมมากขน ในการนไดมการขยายเนอทเพาะปลกออกไป และไดมการกอตงชมชนใหม ๆ ขนตามมาดวยการขยายการผลตดงกลาวเกดขนใน

5

ภาคกลางเปนส าคญ แตเทคนคการผลตยงคงลาหลงเหมอนเดม ท าใหประสทธภาพในการผลตไมไดเพมขนตามไปดวย ตอมาจงมการใหสมปทานแกบรษทขดคลองและคนาสยาม ในทศวรรษ 1890 เพอขดคลองเปดเนอทในการปลกขาว ท าใหมชาวนาอพยพเขามารวมกบพวกทาสทไดรบการปลดปลอยจากเจานาย เขาไปตงหลกแหลงท านากนเปนจ านวนมาก หลงจากรชกาลท 5 ไดประกาศเลกทาส นอกจากนนยงมการปลดปลอยพลเมองไทยจากระบบการเกณฑแรงงาน โดยเปลยนไปใชระบบเสยเงนคาราชการแทน ท าใหการอพยพไปท ามาหากนในแหลงใหมท าไดสะดวกขน

ในขณะเดยวกน ระบบทรฐเปนเจาของทดนแตเพยงผเดยวเรมผอนคลายลง ทดนท พระมหากษตรยประทานใหแกขนนางกไมมการเรยกคน และมระบบทรฐตองจายเงนทดแทน ถารฐตองการทดนทมผครอบครองอย ซงใชมาตงแตสมยรชกาลท 4 ท าใหมการอพยพขยายทท ากนไปตามทราบลมใกลปากแมน า มการกอตงหมบานใหมทประกอบไปดวยคนจากหลายถน การถอครองทดนโดยตองเปนสมาชกของหมบานเรมผอนคลายลง ระบบกรรมสทธของเอกชนเรมเขมแขงขน และเขาแทนทระบบกรรมสทธรวม ในชวงครงหลงของศตวรรษท 19 ไดเรมเกดชาวนาขนาดเลกอสระขนอนเนองมาจากการจบจองทดนใหม ซงขณะนนยงมอยอยางเหลอเฟอ สวนเจาของและขนนางมกจะไดรบมอบทดนจากพระมหากษตรยตามรมแมน าหรอทดนซงมการขดคลองใหม อนเปนทดนขนาดใหญและมความอดมสมบรณ

การพฒนาโครงสรางพนฐาน โดยเฉพาะการขดคลองไดสงผลโดยตรงตอการขยายตวของการผลตและการสงออกขาว ท าใหพอคาชาวจนเรมเดนทางเขาไปคาขายตามหมบาน และเรมตงรกรากตามหมบานตาง ๆ เพอท าการคา เชน ขายของช าสนคาจ าพวกทน าเอาไปจากกรงเทพฯ หรอออกไปซอขาวมาขายเรอทแวะซออกอยางหนง เนองจากขาวจะตองขนทางล าน าเพอสงเขาโรงสในกรงเทพฯ หรอบรเวณโดยรอบ เปนทนาสงเกตวา ชาวบานไทยไมท าการคาหรอขนขาวมาขายเอง หรอมยงฉางเพอเกบขาวไวขายในตอนราคาดแตอยางใด จงเปนโอกาสทดของพอคาคนจน ซงกลายเปนกลมคนทท าหนาทหลกในการเชอมตอเศรษฐกจของหมบานกบภายนอก ตอมาพวกพอคาคนจนทรบซอขาวไปขายเหลาน ไดลงทนจดตงโรงสขาว สวนพวกพอคาของช ากลายไปเปนนายทนเงนกแกชาวนาทยากจน และควบคมเศรษฐกจหมบาน ดวยการควบคมการคา ปจจยการผลต และผลผลตไปดวยในตว โดยเกบดอกเบยในราคาสง ใชเงอนไขเงนกใหซอของจากรานของตวเองในราคาสง และดวยเงอนไขเดยวกนใหขายผลผลตแกตวในราคาต า

สงทตามมาคอ การเกดชนชนเจาของทดนทเกดขนในหมบานไปพรอมกบระบบทรฐเปนเจาของทดนแตเพยงผเดยวนน แบงออกเปน 2 พวกใหญ ๆ คอ พวกหนงเปนพวกนายทนเงนกนอกหมบาน สวนอกพวกหนงเปนพอคาของช าทสะสมทดนขนจากการยดทดนของชาวบานทไมสามารถสงคนเงนกได นอกจากนยงมชาวบานทใชจายเกนตว เลนการพนน และประสบภยทางธรรมชาต ท าใหตองสญเสยทดนไปเปนจ านวนมาก และท าใหชาวจนเหลาน มโอกาสสะสมทนกลายเปนนายทนท

6

ส าคญของสงคมไทยไปในทสด เหลานลวนเปนสาเหตทท าใหชาวบานสวนใหญยากจนลง และมหนสนเพมพนขน ขณะเดยวกนเศรษฐกจของหมบานกตองพงพาอยกบภายนอกอยางไมมทางหลดพน และหลกเลยงได สงผลใหการขยายตวทางเศรษฐกจของหมบานเขาสวงจรแหงการพงพานนเอง

ระบบทชาวบานผลตทกอยางทจ าเปนเพอใชเองเรมเสอมคลายลง การทอผาเพอใชเองในภาคกลางคอย ๆ ลดลงตามล าดบ แตวธการหาเลยงชพแบบงาย ๆ จากธรรมชาตยงคงยดถอปฏบตกนอยตอมา เชน จบปลา ลาสตว หาผกผลไม สวนแรงงานกมกจะใชเครอญาตในครอบครว และถาตองการใชแรงงานมากกจะใชการลงแขกเวลาด านา และเกยวขาว เปนตน

กลาวโดยสรป จากทกลาวมาผอานจะเหนภาพปรากฏการณขอเทจจรงของชมชนไทยอยางชดเจน โดยชมชนไทยในอดตมระบบเศรษฐกจทผลตเพอยงชพ อยไดดวยตนเอง ไมตองพงพาจากภายนอก มความผกพนภายในสง และครอบครองทดนผานการเปนสมาชกของชมชน ชวยเหลอเกอกลซงกนและกน ท าทกอยางขนใชเองในครวเรอน มความเชอรวมกน ไมมการแบงแยกชนชน แตชมชนดงกลาวเปนชมชนทลาหลง ไมมการพฒนาทางดานเทคนค การท าการผลตแตเพยงยงชพ แทบไมมเหลอเปนสวนเกน และถาเกดฝนแลงหรอน าทวมกจะไมพอกน ตอมาลกษณะของชมชนดงกลาวไดเปลยนแปลงไป การเปลยนแปลงเกดขนในภาคกลางเปนจดแรกแลวคอยขยายไปสภาคอน ๆ การเปลยนแปลงดงกลาว ท าใหชมชนในชนบทเขาสวงจรแหงการพงพาภายนอกอยางชดเจนแบบไมรจบ

แนวคดเกยวกบชมชนรปแบบใหม แนวคดเกยวกบชมชนในรปแบบใหม (Virtual Community) หรอชมชนเสมอนจรง เกดขน

พรอมกบการพฒนาเทคโนโลย และปญหาของสงคมสมยใหมททวความซบซอนและรนแรงขน การพจารณาปญหา และแนวทางแกไขปญหาไมอาจจ ากดอยในปรมณฑลของชมชนทมอาณาเขตภมศาสตรเลก ๆ ได เพยงล าพงอกตอไป เพราะบางปญหากเกดจากอทธพลภายนอก ซงบางครงการแกไขตองการการรวมพลง ความรวมมอ และทรพยากรจากภายนอกชมชน ชมชนอาจจะอยบนพนฐาน หรออยในรปแบบขององคกรรฐ รฐบาลทองถน และองคกรเอกชน ทสามารถสรางและสงเสรมโดยการวางแผนรวมกน มเครอขายเทคโนโลยสารสนเทศและคอมพวเตอรเปนพนฐาน การพฒนาจะอยในลกษณะของกจกรรมความรวมมอทางเทคนคและการมสวนรวมของคนในทองถน

Schuler (1996: 9 อางองจาก ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 17-20) กลาวถงคณลกษณะทส าคญของชมชนในรปแบบใหม คอ มจตส านกรวม (consciousness) หลกการ (principle) และมจดมงหมาย (purpose)

ดงนน ชมชนในรปแบบใหม จงอาจมลกษณะเปน “ชมชนทางอากาศ” หรอผสนใจจะมสวนรวมในรายการวทยชมชน หรอบนเครอขายอนเตอรเนต เปนตน อาจกลาวไดวาเปนชมชนท ไมจ าเปนตองมพนททางกายภาพ ไมจ าเปนวาสมาชกตองพบปะหนาตากนโดยตรง แตเปนชมชนท

7

อาศยเทคโนโลยสารสนเทศและการสอสาร เปนเครองสานความสมพนธ และจตส านกรวมกนของสมาชกในชมชน คอ สายใย (web) ของความสมพนธทางสงคม มความเปนเอกภาพ มพลงความยดโยง (cohesive) การสนบสนนเกอกลซงกนและกน ในท านองเดยวกน เทคโนโลยกคอ สายใย (web) ทเชอมโยงความสมพนธ และการสอสารของผคนผานเครอขายคอมพวเตอร วทย โทรทศน และโทรศพท เทคโนโลยเหลานลวนมบทบาทในการสรางชมชนในรปแบบใหม โดยสมาชกไมจ ากดเชอชาต เผาพนธ เพศ วย ศาสนา และฐานะทางเศรษฐกจ เปนตน

ชมชนในรปแบบใหมน อาจเรยกไดวาเปน “ชมชนเสมอนจรง” (Virtual Community) เปนชมชนทกลมคนอาจจะไดพบกนโดยตรงหรอไมกตาม แตมโอกาสสอสารกนดวยถอยค าภาษา และความคดผานเครอขายคอมพวเตอร ชมชนแบบนมขอดกวาชมชนแบบอนตรงทวาไมมอคตเกยวกบเพศ อาย เชอชาต สผว เผาพนธ รปรางหนาตา เสยงพด อากปกรยาของสมาชก V.C หรอ Virtual Community คอ เครองมอทเชอมโยงผทมความสนใจรวมกนเขาดวยกน ในชมชนแบบเดมเราจะรจกผคนกตอเมอไดพบปะเหนหนาคาตากน และตองคบหาสมาคมกบผคนจ านวนไมนอยกวาทจะพบผทมความสนใจในเรองบางเรองเหมอนกบเรา แตในชมชนประเภทน เราสามารถเขาถงแหลงทเราสนใจไดอยางทนท นอกจากนยงมขอดคอชวยคดสรรกลนกรองขอมลทเปนประโยชน และทนสมย โดยไมตองเกบรวบรวมไวมากมายเชนแตกอน

อยางไรกด ชมชนในรปแบบใหมน ยงคงตองมการอาศยความเปนชมชนเดมคอพนทหมบาน แตลกษณะความสมพนธมความเปลยนแปลง เนองจากผทเกยวของไมมพนธะผกพนใด ๆ กบชมชน มอสระทจะเลอกเขารวมเมอใดกได อกทงขอมลขาวสารทสอถงกนกไมสามารถทจะเชอถอไดทงหมด สงตาง ๆ ทเกดขนในสงคมทซบซอน โดยผานเทคโนโลยสารสนเทศทมรปแบบกวางขวางขน ทงในระดบชาต และระดบโลก กลาวคอ สงตาง ๆ ทเกดขน ถาเปนปญหา ปญหาหรอสงนน ๆ กจะเชอมโยงไปในระดบทกวางขนได และในทางตรงกนขามกจะเปนประโยชน หรอมผลตอความรบผดชอบรวมกนในฐานะเปนชมชนในรปแบบใหมทมจตส านกรวมกน มหลกการและจดมงหมายรวมกน

นอกจากน Schuler กลาวถงปจจยและทศทางของชมชนในรปแบบใหม คอ ความเปนปจเจกบคคลแตละบคคล ระบบเศรษฐกจ และการแพรกระจายของเทคโนโลยสารสนเทศอนไรขอบเขตทจะสรางวฒนธรรมมวลชนแบบใหม

ลกษณะของชมชนในรปแบบใหมทอาศยเทคโนโลยสารสนเทศน ถามองถงในดานของพนทแลว จะเหนวาเปนชมชนทไรพรมแดน จะอาศยเพยงจตวญญาณ หรอความสมพนธอยางงาย ทผเขามาหรอผานมาไดมความรสกผกพนกนอยางมหลกการและเปาหมายเทานน แตถาไดยอนถงการสรางความเปนชมชนของนกพฒนา เรมจากการเนน “ชมชน” ขนาดเลก หรอวฒนธรรมชมชน ซงมความสมพนธทางสงคมแบบสวนตว รจกกน ชวยเหลอกนภายในกลมเลก ๆ มาสการขยายเปน “เครอขาย” การชวยเหลอทเปนความสมพนธทกวางขน และมาสชมชนในรปแบบใหม ซง Tonies (2000) กลาววาเปนความสมพนธแบบปจเจก มการแขงขน มความคดค านวณบนฐานของประโยชน

8

และอยบนพนธะทางกฎหมาย ซงพบไดในสงคมเมอง หรออตสาหกรรมสมยใหมทอาศยเทคโนโลย ความสมพนธแบบนอาจสญเสยความเปนธรรมชาตสมพนธของความเปนมนษย และการเกอหนน จนเจอของสมาชก การสรางความเปนชมชนใหมจงไมใชการรอฟนวฒนธรรมชมชนแบบดงเดม แตใหเปนแบบผสมผสานความเชอแบบเกา และการพฒนาระบบใหมใหกาวตอไปอยางไมหยดยง

อรยา เศวตามร (2542: 205) กลาวถง ชมชนในรปแบบใหมวาส าหรบผน าชมชน และนกพฒนาความเปนชมชน หมายถง ความเปนอนหนงอนเดยวกนในชมชนและเครอขายทกวางขวาง กจกรรมทสรางขนเปนการสรางความเปนชมชนในรปแบบใหม เพอสรางความสมพนธทางสงคมทยตธรรม และเครอขายทกวางขวางมากกวาในอดต เพอสอดคลองกบกระแสการพฒนาในปจจบนทสงเสรมความเขมแขงของชมชนและเครอขาย หรอเพอรเทาทนการเชอมโยงเครอขายของเทคโนโลยสมยใหมทมขอบเขตอนไรพรมแดน

ชมชนรปแบบใหมสามารถสรางความเชอมโยงระหวางบคคล กลม องคกร ประเทศตาง ๆ ไดทวโลก โดยสมาชกไมจ าเปนตองพบหนากนกได เชน การสรางชมชนบนอนเตอรเนตทมการเชอมโยงเครอขายทวโลก เปน “ชมชนไรพรมแดน” โดยอาศยความกาวหนาของเทคโนโลยสารสนเทศและการสอสารเปนส าคญ

แนวคดชมชนเสมอนจรงนน มความหมายใกลเคยงกบความหมายของชมชนประชาสงคม ซง อนชาต พวงส าล และวรบรณ วสารทสกล (2541: 9-10) ใหความหมายของชมชนประชาสงคมวาหมายถง ชมชนแหงส านก (conscious community) ทสมาชกตางกเปนสวนหนงของระบบโดยรวมทมความสมพนธกนอยางแนบแนน อาจจะดวยพนฐานของระบบคณคาเกาหรอเปาประสงคใหมของการท างานรวมกน

ประชาคม หรอชมชนทองถน ในแนวคดน จงอาจจะมขนาดและลกษณะทแตกตางกนไปและมความเปนพลวตในประเดนทบคคลหรอกลมคนตางมสวนรวมในการท ากจกรรมทสนใจรวมกน โดยมพนธะเชอมโยงระบบใหญบนพนฐานแหงความเปนอยทดรวมกน โดยลกษณะชมชนทเป นประชาสงคม – ประชาคม เปนชมชนทมลกษณะความเคลอนไหว (movement) เปนกระบวนการกลม ทมการประสานกลมคนตงแตกลมขนาดเลกไปจนถงกลมขนาดใหญในระดบประเทศ เพ อด าเนนงานหรอมกจกรรมรวมกนในการผลกดนเชงนโยบายทจะรวมกนพฒนาชมชน หรอประชาคมใหมความเขมแขง โดยมความเอออาทรและการเรยนรรวมกน ซงมลกษณะเดน คอ

1. มความหลากหลายในเรองของการรวมตว พนท รปแบบของกจกรรม ประเดน ความสนใจ หรอปญหา และกลมคนทมารวมกน

2. มความเปนชมชนทอาจจะมอาณาบรเวณ หรอบรบทใหญทเชอมโยงตดตอกนทางใดทางหนง หรอความเปนชมชนขนาดเลกทรวมกนดวยความรก ความผกพน ความเอออาทร ความสนใจหรอผลประโยชน

9

3. มจตส านกสาธารณะ จตส านกของความเปนพลเมอง (public consciousness) ของสงคมแหงการเรยนร (learning society)

4. มกจกรรมและความตอเนอง บนพนฐานของกระบวนการกลม และดวยพนฐานแหงการเรยนรจากการปฏบตรวมกน ทมความตอเนองและยงยน

5. มเครอขายและการตดตอสอสาร (communication and network) ดวยการแลกเปลยนเรยนรเพอใหกลมประชาคมมความยงยน

ดงนน การศกษาชมชนในมตน จะชวยใหเหนความเปลยนแปลงและเขาใจสภาพทเกดขนในสงคมสมยใหมได และชวยใหเหนรปแบบของชมชนทมความหลากหลาย โดยอาศยเทคโนโลยสารสนเทศทจะเชอมโยงเครอขายของผคนใหเขากน ดวยความทมวตถประสงคและความสนใจรวมกนหรอเปนศนยการสอสารทท าใหผคนทผานเขามาในเครอขายไดมโอกาสแลกเปลยน และแบงปนความร ประสบการณรวมกน โดยรวมมอทางเทคโนโลยทเชอมโยงในระดบตาง ๆ ตงแตระดบภมภาค จนถงระดบโลก แตในขณะเดยวกนความเปนศนยการสอสารหรอเครอขายชมชนในรปแบบน สมาชกในเครอขายมขอดอย คอ ไมมขอภาระผกพน ขอตอรองหรอมความพรอมในเรองของขอเทจจรงรวมกน แตถามวตถประสงคและความสนใจรวมกนมากขน ความพรอมในเรองของขอเทจจรง จะมปรากฏเพมขน จากนนจะน าไปสการประสานงาน และการท ากจกรรมรวมกน

ลกษณะและองคประกอบของชมชน จากความหมายแนวคดเกยวกบชมชนพอทจะท าใหมองเหนลกษณะและองคประกอบท

ส าคญของชมชน หลายประการ ดงน (ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 25-28) 1. กลมคน (group of people) คอ เปนการรวมตวกนของบคคลตงแต 2 คนขนไป

ซงเปนประชากรหรอพลเมองของชมชน ทมความหลากหลายในดานของกลมคน เชน โครงสรางของประชากร นบตงแตเพศ อาย สถานภาพ การเปลยนแปลงของประชากร เชอชาต ศาสนา การศกษา อาจมความแตกตางกนออกไปตามระดบความพรอมหรอลกษณะของกจการทสนใจในกจกรรมของสวนรวมไดโดยไมมอปสรรค ชมชนทองถนตองมโครงสรางไมใหญโตเกนกวาทคนทเปนสมาชกจะมความรสกเปนเจาของ และมอ านาจควบคมความเปนไปของชมชนได ซงในความเปนจรงเราไมสามารถระบตวเลขเฉพาะเจาะจงลงไปไดวาจะตองมจ านวนคนเทาไร บางครงกอาจจะเปนเพยงกลมคนจ านวนไมกคน ไปจนถงเปนพนเปนหมน หรอจ านวนมากในระดบประเทศกได

2. ความเปนตวตนและความเปนเจาของ ในความเปนชมชนโดยทวไปมกมสาระเกยวกบความรสกเปนเจาของแฝงอย หรอไมกมความยอมรบและเหนคณคารวมกนภายในกลม อนเปนทมาของค าวา “เปนสมาชกของชมชน” ทมความหมายครอบคลมค าวา ความเปนเจาของ การยอมรบจากคนอน ๆ ความจงรกภกด และการยอมรบในความมงหมายตาง ๆ ของกลมดวยความเตมใจ ซงความรสกเปนเจาของ หรอเปนสมาชกของชมชนนนแยกไมไดจากความรสกในเรองความมตวตน

10

ความเปนชมชนมนจะแทรกเขาไปเปนสวนหนงของความเปนตวตนในปจเจกบคคลทสรางความรสกวาเขาเปนใคร อยทไหน ซงมความส าคญมากในสงคมโลกปจจบน เนองจากสถาบนชมชนทเคยเออตอการแสดงตวตนของคนในอดตไดคลายความส าคญลงไปมาก ไมวาจะเปนตระกล เผา หมบาน โบสถ หรอวด ทเคยสรางความรสกรวมกน ในขณะเดยวกนสถานทท างาน โรงงาน สถาบนการศกษา ลกษณะการศกษา ลกษณะอาชพ ก าลงมความส าคญมากขน ในฐานะแหลงก าหนดสถานภาพและบทบาทของบคคลอยางเปนทางการ

3. พนธะหนาท สมาชกของชมชนตองมพนธกจหรอภาระหนาททชดเจนทตองกระท าใหกบชมชนทสงกด โดยเขาไปมสวนรวมในกจกรรมอยางใดอยางหนง หรอทกอยางของชมชน เพอสรางและด ารงวถชวตของชมชน

4. ความใกลชดสนทสนมแบบสงคมชนบท ชมชนตองมโครงสรางทกอใหเกดความใกลชดสนทสนมของหมสมาชก สมาชกสามารถมสมพนธภาพตอกนและกนไดในหลาย ๆ บทบาทในสภาพทเปดกวางส าหรบทกคน ไมมเงอนไขทสอไปในทางขดวงจ ากดเฉพาะกลมหรอเฉพาะพวก ซงเปนเรองจ าเปนส าหรบการเสรมสรางศกยภาพของบคคล ในการทจะแสดงความสามารถในเรองตาง ๆ ทจะกอใหเกดประโยชนแกคนหมมาก และเปนคณแกชมชนโดยตรง

5. วฒนธรรม ชมชนเปนแหลงก าเนดของระบบคณคา การสรางสรรค และการแสดงออกวถวฒนธรรมของชมชนทองถนใดทองถนหนงทตางกมคณลกษณะเฉพาะตวทแนบแนนกบชมชนนน ๆ ซงเปนกลไกเสรมสรางใหสมาชกของชมชนเปนผผลตวฒนธรรมเพอใชเองมากกวาเปนเพยงผบรโภควฒนธรรมทหยบยมมาจากชมชนอน และมสวนส าคญในการสนบสนนใหเกดความแตกตางหลากหลายระหวางชมชนตาง ๆ และเกดภาวะการมสวนรวมทกวางขวางมากขน

โดย Jim ife (1999: 90-91 อางองจาก ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 29) ไดแบงชมชนออกเปน 2 ประเภทใหญ ๆ ประกอบดวย 1) ชมชนเชงพนท และ 2) ชมชนเชงหนาท ซงชมชนทงสองประเภทตางกมคณสมบตทง 5 ประการครบถวน แตคณลกษณะอาจเกยวของกบมตทางดานประสบการณ และความรสกนกคดสวนตนทอาจจะวดหรอค านวณไดลงตวแนนอนดวยเครองมอทางวทยาศาสตรกายภาพ ดงนน ผทจะรสกถงความเปนชมชนไดดมากนอยเพยงใด กคอคนทเปนสมาชกของชมชนนนนนเอง

ดงนน ลกษณะองคประกอบของชมชน ความมการรวมตวของกลมคน และมความสามารถในการพงพาตนเอง คนในชมชนนนตองมหนาทในการมสวนรวมควบคมและการจดการทรพยากร มความรกและหวงแหนชมชน สรางความผกพน ชวยกนตอสกบความขดแยงภายนอก เพราะความขดแยงนนจะน าไปสการแสวงหา หรอสรางกฎเกณฑ เพอควบคมและจดความสมพนธในชมชนขนมาใหม ใหเกดวตถประสงคและเปาหมายทดงามของชมชนตอไป

11

โครงสรางทางสงคมของชมชน โครงสรางทางสงคมของชมชน (social structure of community) ชมชนมโครงสราง

ทางสงคมทส าคญ 2 สวน คอ องคการทางสงคม (social organization) และสถาบนทางสงคม (social institution) ดงน

1. องคการทางสงคมในชมชน 1.1 องคการทางสงคมในชมชน เปนกระบวนการจดระเบยบทางสงคมของสมาชกใน

ชมชน (process of social organization) และกลมสมาชกของชมชนทไดจดระเบยบทางสงคมแลว (organization group)

1.2 กระบวนการจดระเบยบทางสงคมของสมาชกในชมชน เปนทงการสรางและการสอนระเบยบของสงคมใหกบสมาชกในชมชน โดยการสรางความเชอ (belief) ความร (wisdom) คานยม (value) อดมการณ (ideology) บรรทดฐาน (norms) คณธรรม (virtue) การก าหนดสถานภาพ (status) และบทบาท (role) ผานการขดเกลาทางสงคม (socialization) หรอการฝกอบรมใหรระเบยบของสงคม เพอใหสมาชกยอมรบและปฏบตตามระเบยบทางสงคม และสถานภาพบทบาททด ารงอย

1.3 กลมสมาชกของชมชนทไดจดระเบยบทางสงคมแลว เปนกลมสมาชกทไดผานกระบวนการจดระเบยบทางสงคมในขอ 1 กลมคนเหลาน มหลายขนาดตามจ านวนของสมาชก มความซบซอนของโครงสรางแตกตางกน แตมองคประกอบพนฐานรวมกน คอ ความสมพนธทางสงคมแบบแผนพฤตกรรม (pattern of behavior) และภาระหนาท (function) เชน กลมสงคม (social group) ครอบครว (family) สมาคมหรอสหจร (association) ชนชน (class) และสงคมมนษย (society) (สนธยา พลศร, 2545: 23-24)

2. สถาบนทางสงคมในชมชน สถาบนทางสงคมในชมชน เปนแบบอยางในการคดของสมาชกในชมชน ไดแก ความเชอ

คานยม อดมการณ คณธรรม และแบบอยางในการกระท าสงตาง ๆ ของสมาชก ไดแก บรรทดฐานทางสงคม ซงมความจ าเปนในการด ารงอยของชมชนไดสรางสรรค สะสม ถายทอดสบตอกนมา สถาบนทางสงคมมองคประกอบทส าคญคอ ต าแหนงทางสงคม (social position) ของบคคลซงแตกตางกนไป ภาระหนาทหรอความรบผดชอบของบคคล ซงเปนไปตามสถานภาพและบทบาททบคคลด ารงต าแหนง แบบแผนพฤตกรรมหรอกรอบมาตรฐานในการประพฤตปฏบตของบคคล และองควตถ (material component) คอ สวนทมลกษณะเปนรปธรรม มองเหนไดและจบตองได สถาบนทางสงคมในชมชนทส าคญมหลายสถาบน เชน สถาบนครอบครว สถาบนการศกษา สถาบนศาสนา สถาบนการเมอง สถาบนเศรษฐกจ สถาบนศลปะและนนทนาการ สถาบนภาษาและการสอสาร สถาบนการคมนาคมขนสง สถาบนอนามยและสาธารณสข สถาบนวทยาศาสตรและเทคโนโลย เปนตน

12

สรางกฎระเบยบ เชน ความเชอ คานยม บรรทดฐาน สรางสถานภาพและบทบาทของบคคล ฝกฝนอบรมใหบคคลรเขาใจและมความช านาญในกฎระเบยบบทบาทตามสถานภาพ

องคการทางสงคมกบสถาบนทางสงคม เปนโครงสรางทางสงคมทส าคญของชมชน และมความเกยวของสมพนธกนอยางมาก สถาบนทางสงคมตาง ๆ จงมลกษณะเปนองคการทางสงคมองคการหนงดวย (สญญา สญญาววฒน, 2532: 149–181) ซงโครงสรางทางสงคมของชมชนอาจสรปไดดงภาพท 2.1

จากภาพสามารถอธบายไดวาโครงสรางทางสงคมจะประกอบไปดวยองคการทางสงคมและสถาบนทางสงคม ซงทง 2 มความสมพนธกนอยางใกลชด เพราะการวเคราะหชมชนนนจะมองโครงสรางของชมชนเปนหนวยสงคม โดยไมไดแยกองคการทางสงคมและสถาบนทางสงคมออกจากกน เนองจากหนวยทางสงคมมลกษณะของการมเปาหมาย และมเครองมอในการพฒนาชมชน ถาหากองคการทางสงคมมความออนแอ ยอมสงผลตอสถาบนทางสงคม ดงนน จงตองใหความส าคญกบองคประกอบโครงสรางทางสงคมของชมชนทง 2

หนาทของชมชน ชมชนเกดจากการรวมกลมกนของคน เพอประโยชนอยางใดอยางหนงหรอหลายอยาง แต

ทส าคญคอ เพอโอกาสในการอยรอด การด ารงไวและเพอความเจรญกาวหนาทสงขนของผคนทมามความสมพนธกน ซงเมอผคนมาอยรวมกนเปนชมชน เพอความเปนอยอยางสะดวกสบาย เพอความอยรอดและความเจรญของชมชนแลว จงจ าเปนทจะสรางวฒนธรรมทงในดานวฒนธรรมทางวตถและ

ภาพท 1.1 แสดงโครงสรางทางสงคมของชมชน ทมา (สญญา สญญาววฒร, 2532: 163)

ครอบครว การศกษา ศาสนา การเมอง เศรษฐกจ ศลปะและนนทนาการ ภาษาและการสอสาร การคมนาคมขนสง อนามยและสาธารณสข วทยาศาสตรและเทคโนโลย

โครงสรางทางสงคมของชมชน

องคการทางสงคม สถาบนสงคม

กระบวนการจดระเบยบ กลมคนทจดระเบยบแลว

กลมสงคม ครอบครว ชมชน ชนชน สหจรหรอสมาคม สงคมมนษย

13

วฒนธรรมทไมใชวตถ ดงนน ภาระหนาทชมชนจะตองด ารงชวตอยไดอยางสนตสข และชมชนสามารถด ารงอยไดนนเปนสงส าคญ ภาระหนาทส าคญๆ ททกชมชนจะตองมโดยทวไปอาจจ าแนกออกได ดงน (สนธยา พลศร, 2542: 39-40 )

1. หนาททางชวภาพหรอการจดการสมาชกใหมแกชมชน (reproduction) เพอสบทอดไมใหขาดสาย เพราะชมชนจะตองมอายยนยาวเกนกวาอายของสมาชกคนหนง ๆ ซงสวนใหญไดจากสถาบนครอบครว โดยการสบพนธตามธรรมชาตหรอบางสวนมาจากการอพยพโยกยายจากชมชนอน

2. หนาทการตดตอสอสาร (communication) จดใหมภาษาพด หรอภาษาเขยนเพอใหสมาชกสามารถตดตอสอสารความหมายได รวมทงแสดงออกซงความคดและความรสกตางๆ

3. หนาทอบรมขดเกลาทางสงคม (socialization or enculturation) ใหสมาชกรจกกฎเกณฑ กตกา และระเบยบตาง ๆ ของชมชน เปนการปลกฝงและถายทอดวฒนธรรมใหสมาชกรจกบทบาทหนาทของตนเองและผอนใหเขาใจ ตลอดจนแนวทางของพฤตกรรมทางสงคมทคนในชมชนใชปฏบตหรอรบรรวมกน เพอทจะสามารถตดตอสมพนธกนได และด าเนนชวตบนพนฐานกฎเกณฑทมอย

4. หนาทการใหบรการขนตน (primary services) เปนการตอบสนองความตองการขนพนฐาน ดวยการจดใหมการผลตสนคาและบรการตาง ๆ ไวส าหรบ ซอขายและแลกเปลยนทงในดานอาหาร ทอยอาศย และทรพยสนอน ๆ ทชวยอ านวยความสะดวกในการด ารงชพ

5. หนาทการจดระเบยบและรกษาความสงบเรยบรอย (order function) เปนการควบคมสมาชกใหประพฤตปฏบต อยในกรอบของประเพณหรอกฎหมาย เมอมการกระทบกระทงกนของสมาชกตองมการระงบหรอตดสนขอพพาทดวยความยตธรรม หากมการละเมด ฝาฝนระเบยบประเพณ กจะถกลงโทษดวยวธการตางๆตามทชมชนก าหนด

6. หนาทการบ ารงขวญ และก าลงใจ (morality and psychological aspect) ในการพฒนาปฏบตภารกจของสมาชก เพอไมใหเกดความเบอหนายในบทบาทหนาทของตนเอง ดวยการแสวงหาเอกลกษณ หรอเปาหมายรวมกนมการปลกผง และชกจงใหสมาชกเกดความภาคภมใจทเปนแรงจงใจทจะปฏบตในสงทเปนประโยชนตอสวนรวม

7. การตดตอสมพนธกบชมชนอน เพอใหสมาชกในชมชนสามารถขยายกจกรรมตาง ๆ และไดรบประโยชนมากขน เชน การคาขาย การนนทนาการ การแลกเปลยนความรและประสบการณในดานตาง ๆ เปนตน

8. การเตรยมชมชนใหมความพรอมทจะพฒนา เชน จดระบบการใหการศกษา การจดการฝกอบรม การสรรหาและพฒนาผน า สงเสรมใหสมาชกด าเนนกจกรรมตางๆ ในรปของกลมและองคกร การไปศกษาดงานชมชนอนๆทประสบความส าเรจ เปนตน

14

9. การจดใหเกดการมสวนรวมในสงคม (social participation) การแสดงออกถงความคงอยของชมชน คอ การมกจกรรมตาง ๆ เกดขนในชมชน เพอตอบสนองความตองการของสมาชกในชมชน การเขาไปมสวนรวมในกจกรรมตาง ๆ จะเกดเมอสมาชกมความตองการ หนาทของชมชนกคอการกระตนใหสมาชกมความตองการและจดโอกาสใหสมาชกไดรวมในกจกรรมมากทสด

10. การจดใหมการชวยเหลอเกอกลระหวางกน (mutual support) ความสามารถของสมาชกในชมชนมความแตกตางกน ขอจ ากดของแตละคนท าใหไมสามารถปฏบตกจกรรมในการด ารงชพไดหากไมไดรบการชวยเหลอจากผอน ดงนน การสนบสนนชวยเหลอจงเปนสงจ าเปนทจะท าใหชมชนด ารงอยตอไปได การจดบรการขนพนฐานตาง ๆ เพอลดความเดอดรอนหรอตอบสนองความตองการของสมาชกเปนหนาทของชมชนทตองจดใหมขน

สรปหนาทของชมชนไดวา การทชมชนมสมาชกมาอยรวมกน สมาชกตองมปฏสมพนธ หรอการกระท าตอกนเพอใหชมชนสามารถด ารงอยได ชมชนตองท าหนาทของตนในดานตาง ๆ เพอตอบสนองสมาชกในชมชน เชน การใหบรการขนตนแกสมาชก สงอ านวยความสะดวกเบองตน น า ไฟฟา สถานทพกผอนหยอนใจ ปลกฝงใหสมาชกมทศนคตทด และศรทธาตอชมชนของตน และ สงส าคญ คอ การรกษาคมครองสวสดภาพของสมาชกทงทรพยสนและรางกาย

สรป

ชมชนเปนกลมคนซงอาจมขนาดเลกหรอใหญกได โดยอาศยอยในเขตพนทหนง ซงสมาชกของกลม ตางมความสมพนธกน มการเรยนร และการตดตอ สอสารระหวางกน โดยมวตถประสงคหรอเปาหมายรวมกน ในการด าเนนชวตภายใตระเบยบทางสงคมทคอยควบคมพฤตกรรม หร อความสมพนธของสมาชกในกลม แตอยางไรกตาม ความสมพนธทเกดขนในชมชนอาจเปนมตของการแบงปน รวมมอรวมใจกน หรออาจเปนมตของความขดแยงและไมเทาเทยมกนกได ขนอยกบสมาชกในชมชน ซงมสทธในการก าหนดโครงสราง ระเบยบ กตกา และควบคมทรพยากรของตนเอง ดงนน หากเราจะเขาใจชมชนใหถกตองไดนน จ าเปนทจะตองรจกกอนวา ชมชนทเราตองการเรยนรวถชมชนในดานตาง ๆ นน ชมชนมลกษณะอยางไร มโครงสรางชมชนอยางไร ถงจะท าใหเราเขาใจชมชนไดมากขน

แบบฝกหด

1. จงอธบายความหมายของค าวาชมชน 2. จงอธบายถงความเปนมาของชมชน 3. จงอธบายถงแนวคดเกยวกบชมชนรปแบบใหม (virtual community) 4. จงอธบายถงลกษณะและองคประกอบของชมชน

15

เอกสารอางอง

กาญจนา แกวเทพ. (2538). การพฒนาแนววฒนธรรมชมชน. กรงเทพฯ: สภาคาทอลค แหงประเทศไทยเพอการพฒนา.

ด ารงศกด แกวเพง. (2556). ชมชน. สงขลา: ศนยหนงสอมหาวทยาลยทกษณ. ธระภทรา เอกผาชยสวสด. (2554). ชมชนศกษา Community Study. (พมพครงท 2).

กรงเทพฯ: ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. ประเวศ วะส. (2540). ศกดศรแหงความเปนคน ศกยภาพแหงความสรางสรรค. กรงเทพฯ:

หมอชาวบาน. ไพสฐ พรหมรกษา. (2542). การศกษากบการพฒนาชมชน. อตรดตถ: มหาวทยาลยราชภฏ

อตรดตถ. สนธยา พลศร. (2545). ทฤษฎและหลกการพฒนาชมชน. (พมพครงท 4). กรงเทพฯ:

โอเดยนสโตร. สญญา สญญาววฒน. (2532). สงคมวทยาการเมอง. (พมพครงท 2). กรงเทพฯ: เจาพระยา

การพมพ. อนชาต พวงส าล และวรบรณ วสารทสกล. (2541). ประชาสงคม: ค า ความคดและความหมาย.

(พมพครงท 2). กรงเทพฯ : สถาบนชมชนทองถนพฒนา. อรยา เศวมาตร. (2542). นกพฒนากบบทบาทในการสรางความหมายใหมของชมชน. ใน ณรงค

เพชรประเสรฐ, บรรณาธการ. เศรษฐศาสตรการเมอง เอนจโอ 2000. (หนา 205). กรงเทพฯ: ศนยเศรษฐศาสตรการเมอง คณะเศรษฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

16

17

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 2

หวขอเนอหาประจ าบท บทท 2 การวเคราะหปญหาชมชน

ความหมายของการวเคราะหชมชน แนวความคดในการศกษาวเคราะหปญหาชมชน วตถประสงคของการศกษาวเคราะหชมชน ความส าคญและความจ าเปนในการการศกษาวเคราะหชมชน ประเภทของการศกษาวเคราะหชมชน หลกการวเคราะหชมชน บคคลทเกยวของกบการวเคราะหชมชน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. เพอใหผเรยนมความรความเขาใจถงหลกการวเคราะหปญหาชมชน 2. เพอใหผเรยนมความร ความเขาใจถงการวเคราะหขอมลจากเอกสาร และการวเคราะห

ภาคสนาม

วธสอนและกจกรรมการเรยนการสอนประจ าบท 1. ผสอนบรรยายผานโปรแกรมน าเสนองาน 2. ใหผเรยนอภปรายรวมกนในประเดนของการวเคราะหปญหาชมชนพรอมทงยกตวอยาง

กรณศกษา และใหผเรยนชวยกนวเคราะหและใหเหตผลในแตละประเดนทศกษา 2. มอบหมายงานผานใบงาน และศกษาคนควากรณศกษา คนควาเพมเตม 3. มอบหมายใหผเรยนคนควาเพมเตมจากเอกสารประกอบการสอนวเคราะหปญหาชมชน

และแนวทางการพฒนา และหนงสอทเกยวของกบชมชน เมอศกษาแลวผสอนจะใหนกศกษาท าแบบฝกหดทายบทในตอนทายชวโมง

18

สอการเรยนการสอน 1. เอกสารประกอบการสอนวชาการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา 2. ต ารา หนงสอการวเคราะหปญหาชมชน, การศกษาชมชน 3. ชดแบบฝกหด 4. สอการเรยนการสอนผานโปรแกรมน าเสนองาน (Power Point) 5. กรณศกษา 6. ใบงานหรอใบกจกรรม

การวดผลและการประเมนผล 1. การวดผล

1.1 สงเกตจากการอภปรายซกถาม ความสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 1.2 ใบงานทมอบหมายใหท ารายงานศกษาคนควา กรณศกษา 1.3 การท าแบบฝกหด

2. การประเมนผล 2.1 การประเมนผลจากการสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 2.2 ประเมนผลจากรายงานทสงตามใบงาน และน าเสนองาน 2.3 การประเมนผลจากคะแนนการตอบค าถามแบบฝกหดรายบคคล

19

บทท 2 การวเคราะหปญหาชมชน

การวเคราะหปญหาชมชนไดเปนอยางดนน นกพฒนามความจ าเปนอยางยงทจะตองเขาใจถงแนวคดของการการวเคราะหปญหาชมชน เพอเปนการคนหาค าตอบทตรงตามปญหา สภาพการณทศกษา หรอการคนหาปรากฏการณทอยเบองหลงขอเทจจรงเหลานน ท าใหเกดความเขาใจถงระบบคดของชมชน เขาใจวถชวต ทงนเพอใหการท างานของนกพฒนามเปาหมายทสอดคลองกบชมชน ดงนน บทนจะกลาวการวเคราะหปญหาชมชน ไดแก ความหมายของการวเคราะหปญหาชมชน แนวคดในการศกษาวเคราะหปญหาชมชน วตถประสงคของการศกษาวเคราะหชมชน ความส าคญและความจ าเปนในการศกษาวเคราะหชมชน ประเภทของการศกษาวเคราะหชมชน หลกการวเคราะหชมชน และบคคลทเกยวของกบการวเคราะหชมชน

ความหมายของการวเคราะหปญหาชมชน จตต มงคลชยอรญญา (2540: 4) ไดกลาวถง การศกษาวเคราะหชมชน หมายถง การท

นกพฒนาซงเปนคนภายนอกชมชน หรอผมอาชพอน เขาไปเรยนรเรองราวของชมชนใดชมชนหนง เพอใหเกดความเขาใจวาชมชนมองคประกอบใดบาง มโครงสราง มคณลกษณะทงทางดานกายภาพ ชวภาพ เศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม การเมอง การเรยนรอยางไร มสถานการณใดเกดขนในชมชนบาง มประวตความเปนมาอยางไร คนในชมชนมความเปนอยอยางไร มความคดเหนตอเรองทเกยวของกบพวกเขาอยางไร มปญหาความเดอนรอนอยางไร มความตองการทจะแกไขปรบปรงหรอไม มศกยภาพในชมชนอะไรบาง เชน ผน า กลมหรอการรวมตวทเขมแขง เปนตน สรปคอ การศกษาวเคราะหชมชนทมประสทธภาพวาตองน ามาซงความรเกยวกบสถานการณและสงแวดลอมภายในชมชนกบความเขาใจเรองของคนในชมชนวาเขามแบบแผนในการด าเนนชวตและการตดสนใจในเรองตาง ๆ อยางไร เพอท าใหสามารถระบปญหา และกลมผไดรบผลกระทบจากปญหานนไดอยางถกตอง รวมทงประเมนศกยภาพตาง ๆ ของชมชนได อนจะน ามาซงการก าหนดโครงการ กจกรรมเพอการพฒนา หรอการแกไขปญหาโดยทงทชมชนเสนอเองและจากการวเคราะหของผศกษา

ม.ร.ว. อคน รพพฒน (2536: 56) ไดกลาวถง การวเคราะหชมชนวา เปนการวเคราะหในดานโครงสรางและหนาท คอ ความสมพนธระหวางสมาชกของชมชน และความแนนแฟนในการรวมตวของสงคมและหนาทของสงคม หรอสถาบนทเปนแบบแผนพฤตกรรมของสงคม

ธนพรรณ ธาน (2540: 14) กลาวถงความหมายของการศกษาวเคราะหชมชนวาหมายถง กระบวนการทจะท าใหนกพฒนาสามารถวเคราะหชมชนในงานพฒนาได ซงการศกษาวเคราะหชมชนจะมความหมายตรงกนนน นกพฒนาจะตองยอมรบในแงทชมชนแตละชมชนมความแตกตางในดานสงคม วฒนธรรม เศรษฐกจ และการเมอง เพอใหเขาใจลกษณะของแตชมชนอยางแทจรง

20

ชยนต วรรธนะภต (2536: 170 อางองจาก ธระภทรา เอกผาชยสวสด, 2554: 401) กลาวถงการศกษาการวเคราะหชมชน คอ การพยายามมงทจะศกษาศกยภาพของชมชน องคกรชาวบาน และบทบาทของผน าในการแกไขปญหาของชาวบาน โดยการวเคราะหชมชนมหลกเกณฑทคลายคลงกน คอ เปนการวเคราะหแยกยอยใหเหนองคประกอบตาง ๆ ของชมชน และการเปลยนแปลงทเกดขนโดยพจารณาจากปจจยทมาจากภายนอก เชน การเขามาของรฐ และปจจยภายในซงอาจหมายถงบทบาทของผน า องคกรชาวบาน กลมชาวบานชนชน และทส าคญ คอ พลงเหลานซงมกลมตาง ๆ เปนตวผลกดนภายใตกรอบและเงอนไขทางวฒนธรรม ด าเนนไปอยางไร และมผลออกมาอยางไร ผศกษาวจยตองอาศยแนวคด ทฤษฎ ในฐานะเครองมอน าทางในการศกษา

กาญจนา แกวเทพ (2538: 175) กลาวถง การศกษาวเคราะหชมชนวาหมายถง การคนหาสาเหตทอยเบองหลงเหตการณหรอปรากฏการณตาง ๆ เชน ท าไมคนไทยปลกขาว แตกลบไมมขาวกน เปนตน เพอดเบองหลงสงทอยเบองหลงของเหตการณ ซงอาจจะเปนมลเหตจงใจ ความหมาย

ตาง ๆ หมายถง การแยกแยะองคประกอบของสงตาง ๆ ออกมาเปนชนสวนยอย ๆ แลวคนหาโครงสรางดงกลาว ส าหรบการพฒนาแนววฒนธรรมชมชนเสนอการวเคราะหชมชน สงคม วาเปนการวเคราะหประวต ความเปนมาของชมชน ชวตของคนในชมชน ลกษณะทางกายภาพโครงสรางปจจบนดานตาง ๆ ของชมชน เปนตน วเคราะหปญหาและสาเหตของปญหา พลงของการแกไขปญหา การวเคราะหทบทวนอดตและปจจบน การด ารงชวตความเปนอย รวมถงการทบทวนตนเองของนกพฒนาและชาวบาน และกจกรรม กระบวนการท างานทไดลงมอไป ทงน จะชวยใหบคคลภายนอก นกพฒนามความเขาใจชมชนอยางรอบดานและลมลก เพอใหเกดจตส านกทถกตองตอชมชนและสงคมตนเอง

ธระภทรา เอกผาชยสวสด (2554: 402) กลาวถง การวเคราะหชมชน คอ การมองและท าความเขาใจชมชนโดยพจารณาแยกยอยองคประกอบของสงตาง ๆ ซงถาเปนชมชนกคอ การศกษาความสมพนธขององคประกอบหรอระบบยอย ๆ ของสงคมหรอองคประกอบยอย ๆ ของชมชน หรอโครงสรางและองคประกอบของชมชน ตลอดจนหนาทของชมชนนนเอง

สรป การวเคราะหปญหาชมชนคอ การทนกพฒนาพยามยามมองและท าความเขาใจ คนหาสาเหตทอยเบองหลงเหตการณ หรอปรากฏการณตาง ๆ เพอตองการทราบถงปญหาและความตองการทแทจรงของชมชนคออะไร สาเหตของปญหาและความตองการเปนอยางไร จงวางแผนด าเนนการแกไขปญหาในขนตอไป

แนวความคดในการศกษาวเคราะหปญหาชมชน แนวความคดพนฐานในการศกษาวเคราะหชมชนนน เปนการก าหนดกรอบในการศกษา

เพอใหเกดความรทเทาทนสภาพของชมชนทมการเปลยนแปลง (ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 72-74)ใหมความเขาใจในความหมายของชมชน รบรขอเทจจรงในการศกษาวเคราะหชมชน และมการศกษาการเปลยนแปลงทางสงคม และวฒนธรรมของชมชน เปนตน

21

กรอบแนวคดจงเปนพนฐานและเปนเครองมอของนกวเคราะหชมชนทศกษาการเปลยนแปลง นอกจากนยงตองอาศยปจจยและเงอนไขอนอกในการวเคราะหชมชน คอ มความคดพนฐานวา ปรากฏการณทางสงคมมความสลบซบซอนหลากหลาย และมความสมพนธทางสงคมในลกษณะเคลอนไหวและเปลยนแปลงอยตลอดเวลา การวเคราะหชมชนและการมองปรากฏการณทางสงคมเปนการมองขอมลชดหนงทเกดขนภายใตกรอบเวลาและสถานททบคคลผนนสนใจ โดยอาศยแนวคด ทฤษฎเปนเครองน าทางในการมองหาขอมล เพอใหไดมาซงขอมลทมความหมายและสามารถอธบายปรากฏการณทางสงคมนนได ดงนน การศกษาวเคราะหชมชน หรอปรากฏการณและการเปลยนแปลง

ทางสงคม เพอตองการทจะอธบายกระบวนการ เงอนไข กลไกในการเปลยนแปลงนน ซงนกวชาการไดพยายามพฒนาวธการศกษาขนมาศกษาเพมเตม นอกจากแนวคด ทฤษฎเกยวกบการเปลยนแปลง ไดก าหนดหลกการเบองตนในการวเคราะหปรากฏการณทางสงคม ไว 4 ประการดงน

1. ปรากฏการณทางสงคมและวฒนธรรมนน ม 2 ระดบ คอ 1) ปรากฏการณทอยในระดบผวหนา ซงเปนสงสงเกตเหน พรรณนา หรอจ าแนกปรากฏการณเหลานใหเหนเปนหมวดหมอยางมความหมายได โดยหลกการแลว การพรรณนาปรากฏการณอยางละเอยดจะชวยใหเขาใจสภาพการด ารงอยและกระบวนการเปลยนแปลงทเกดขน ตลอดจนความสมพนธของปรากฏการณ และ 2) ระดบปรากฏการณทอยเบองหลงของปรากฏการณระดบผวหนา คอ ความพยายามทจะศกษาปรากฏการณ คนหาสาเหตทอยเบองหลงหรอทลกลงไป เปนการมองหาสาเหตไมวาจะเปนทางดานชวภาพ หรอทางสงคมวฒนธรรม เพอเขาใจปรากฏการณเบองหลง และเพอหาความสมพนธของสงตาง ๆ ในเชงเหตผล หรอทมความเชอมโยงเกยวพนทางประวตศาสตร เบองหลงทมา เปนตน ซงเปนการศกษาหาความจรงทางสงคมในทกดาน

2. ปรากฏการณทางสงคมนน เปนปรากฏการณทมความสลบซบซอน มมตดานเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม และการเมองทเกยวของสมพนธซงกนและกน โดยการมองปรากฏการณทเกดขนอยางสมพนธกบปรากฏการณอน หรอเปนการมองอยางองครวม รอบดาน มองเพอทราบและเขาใจถงความสมพนธระหวางปรากฏการณนน ๆ กบปรากฏการณอน ๆ วามอยอยางไร

3. หากความหมายไดถกสงคมก าหนดขน และความหมายรกนเฉพาะในกลมนน ซงอยในสภาพแวดลอมและวฒนธรรมเดยวกน ดงนน นกมานษยวทยาจงตองตงค าถามวาความจรงทเหนเปนความจรงของใคร ความจรงในสายตาของคนในสงคมทถกศกษายอมจะแตกตางไป ดนนน การยอมรบความจรงทางสงคมถกสรางและก าหนดโดยคนในสงคม การแสวงหาความจรงและความหมายของสงคมยอมจะตองอาศยกฎเกณฑ หรอรหสของคนในสงคมนน เปนเครองตดสน และชวยอธบาย ทงนเพราะผศกษาชมชน หรอนกวจยยอมมฐานะทางชนนนทแตกตางออกไป และเปนคนนอกจากสงคมอนทมบรรทดฐานแตกตางกน ซงหากไมระวงแลว ผศกษามกจะใชเกณฑของตนเปนเครองตดสน หรออธบายปรากฏการณนน และยอมท าใหการศกษาแบบนไมสามารถสะทอนความจรงของสงคมนนได ดงนน จงตองมการศกษาชมชนในลกษณะของการมสวนรวมมากขน

22

4. การศกษาการเปลยนแปลงสงคมและวฒนธรรม ยอมตองอาศยการเปรยบเทยบ เพอใหเขาใจการเปลยนแปลงทเกดขนในสงคมนน ๆ แตกตางหรอเหมอนกนอยางไร มตของการเปรยบเทยบยอมชวยใหผศกษาสามารถหาขอสรปเชงสากลเกยวกบปรากฏการณนนได โดยการเปรยบเทยบสงคมมากกวาหนงแหง การเปรยบเทยบขอเหมอนหรอขอแตกตาง และการศกษาโดยการใหรายละเอยดเกยวกบบรบทหรอเงอนไขของสงคมนน จะชวยใหเขาใจปรากฏการณนนอยางชดเจนมากขน

ดงนน การทจะเขาใจชมชนเปนอยางด จ าเปนอยางยงทจะตองลงไปวเคราะหขอมลชมชนภาคสนาม โดยเรมตนตงแตการศกษาชมชน จนถงเทคนควธการการวเคราะหชมชน อยางนอยทสดควรจะตองมการวางแผน โดยการตดตอหาชมชนเพอทจะลงไปปฏบตงานภาคสนาม และสรปผลของการวเคราะหชมชนตามวตถประสงคทตงไว เพอหาแนวทางการแกไขปญหา และวางแผนโครงการแกไขปญหา ตลอดจนการเตรยมชมชนตอไป

วตถประสงคของการศกษาวเคราะหชมชน

สมศกด ศรสนตสข (2536: 105) กลาวถง วตถประสงคของการศกษาชมชนไว ดงน 1. การวเคราะหชมชนมวตถประสงคเพอหาขอเทจจรงตาง ๆ ทเกดขนในชมชน ขอมลของ

การวเคราะหชมชนประเภทน มกจะเปนการศกษาชมชนทตองการท าการเกบขอมล เพอการวเคราะหชมชนมลกษณะเปนการบรรยายมากกวาทจะเปนการอธบายหาเหตและผลในเรองของความสมพนธของขอมลตาง ๆ ในชมชน การวเคราะหชมชนในลกษณะน อาจจะตองใชระยะเวลายาวและขอมลทไดจากการวเคราะหชมชนสามารถทจะน าไปใชประโยชนในการวางแผนการพฒนาตอไป

2. การวเคราะหชมชนเพอทดสอบขอเทจจรงตาง ๆ คอ การทดสอบสมมตฐานทตงไววาเปนจรงหรอไม เกยวกบชมชนอยางไรบาง การวเคราะหชมชนในลกษณะน จงเปนการวเคราะหเฉพาะเรองทเกดขนภายในชมชนตามวตถประสงค หรอสมมตฐานทมอย เชน การวเคราะหชมชนเกยวกบความขดแยงในเรองผลประโยชนภายในชมชน หลงจากตงวตถประสงคเฉพาะเรองเกยวกบความขดแยง และน าไปทดสอบสมมตฐานตาง ๆ จงเปนการวเคราะหชมชนตามวตถประสงคทตองการขอเทจจรงมากยงขน

3. การวเคราะหชมชนเพอน าไปใชประโยชนในงานพฒนา ขอมลทไดจากการวเคราะหชมชนจะมลกษณะทพจารณาปญหาตาง ๆ มสาเหตมาจากอะไรบาง เพอน าขอมลตาง ๆ น าไปแกไขปญหาและใชประโยชนในการวางแผนในระดบนโยบายทกอใหเกดการพฒนาได การวเคราะหชมชนนยงใชทฤษฎชมชนประกอบการอธบายสาเหตและแนวทางในการแกไขปญหา เพอทจะแยกแยะประเภทขอมลตาง ๆ ในการทจะตอบปญหาตามวตถประสงคของการศกษาชมชน ซงอาจจะใชว ธการศกษาเชงปรมาณหรอคณภาพกได

23

4. การวเคราะหชมชนเพอแกไขปญหาในชมชน การวเคราะหชมชนในลกษณะนจะใชเวลาในการวเคราะหชมชนไมมากนก มกจะเปนการวเคราะหปญหาตาง ๆ เทาทสามารถจะท าได หลงจากนนจะเปนการจดล าดบความส าคญของปญหา เพอจะไดน าไปด าเนนการวางแผนแกไขปญหา และด าเนน การแกไขปญหา จนกระทงมการประเมนผลระยะแรกของโครงการทไดด าเนนไป

5. การวเคราะหชมชนรวมกนระหวางนกพฒนาและชาวบาน เพอแกไขปญหาของชมชน การวเคราะหในลกษณะเชนน เปนการคนหาปญหาตาง ๆ ของชมชน โดยความรวมมอกนระหวางนกพฒนาและชาวบาน เปนการแลกเปลยนความรและประสบการณในการวางแผนแกไขปญหารวมกน การวเคราะหชมชนในลกษณะเชนนเปนสวนหนงของการวนจฉยชมชนทเกดจากการตดตอสมพน ธและแลกเปลยนความรในเชงการวเคราะหระหวางนกพฒนากบชาวบาน เพอหาขอเทจจรงน าไปแกไขปญหาของชมชนตอไป

6. การวเคราะหชมชนโดยบคคลภายในชมชน การวเคราะหชมชนในลกษณะน เปนการวเคราะหปญหา และความตองการของชมชนโดยบคคลภายในชมชนเอง เชน ผใหญบาน พระสงฆ ครในชมชน และชาวบาน เปนการวเคราะหทนาเชอถอในแงทวาบคลภายในชมชนไดตระหนก และ มจตส านกทจะพฒนาชมชนดวยความรความสามารถของตน การวนจฉยปญหาความตองการจะมลกษณะทจะเปนความตองการของชมชนมากทสด อนงลกษณะการวเคราะหชมชนแบบน จะตองท าการวเคราะหโดยกลมบคคลหรอเปนคณะกรรมการ จะท าใหไดขอสรปในดานปญหาและความตองการของชมชนทแทจรงมากทสด จากทกลาวมาสรปไดวา วตถประสงคของการศกษาวเคราะหชมชน เปนกระบวนการศกษาวเคราะหชมชนทเนนการมสวนรวมระหวางนกพฒนาและชมชน ในการรวมหาขอเทจจรง พรอมพสจนสมมตฐานทตงไว น าไปสการวางแผนการด าเนนแกไขปญหา หรองานพฒนาชมชนดานอน ๆ เพอใหเกดความเขมแขงและยงยนตอไป

ความส าคญและความจ าเปนในการศกษาวเคราะหชมชน สานตย บญช (2525: 1-2 อางองจาก ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 81) ไดอธบายถงความส าคญ และความจ าเปนของการศกษาวเคราะหชมชนไว ดงน

1. เปนแนวทางพนฐานของผปฏบตงานพฒนาชมชน เพราะเปนการขยายความตองการทางการศกษา ไปสสงคมอนทราบความเปลยนแปลงทางสงคมและความบกพรองของสถาบนในสงคม

2. เปนการกระตนใหประชาชนในชมชนตระหนกถงปญหาความตองการทจ าเปน อนเปนพนฐานในการวางแผนพฒนาของตนเองรวมกบผปฏบตงานพฒนาชมชน

3. เปนแนวทางส าหรบการวางแผน ในการศกษาอบรมนอกโรงเรยนในดานความรตาง ๆใหเหมาะสมกบแนวทางในการด ารงชวตของคนในชมชนนน

24

4. เปนพนฐานการรวมกลมในชมชน เพอน าไปสการชวยเหลอกนเองในชมชนทางเศรษฐกจตามวธทางประชาธปไตย ประกอบกบชมชนมการเปลยนแปลงอยตลอดเวลา จงตองศกษาสภาพชมชนใหเปนปจจบนอยเสมอ

5. เปนเครองมอในการวดความกาวหนาของความส าเรจความลมเหลวของการด าเนนงานพฒนาชมชน อาจกลาวไดวา การศกษาวเคราะหชมชนนน มความส าคญและความจ าเปนตอนกพฒนาอยางยง เพราะการศกษาวเคราะหชมชนจะชวยใหนกพฒนาเขาใจถงสภาวการณการเปลยนแปลงของสงคม ไมวาจะเปนดานเศรษฐกจ วฒนธรรม ความตองการ และปญหาของชมชนนน ๆ อนจะน าไปสการวางแผนโครงการพฒนาชมชนตอไป ซงโครงการดงกลาวจะเกดขน และด าเนนการอยางมประสทธภาพ สามารถตอบสนองความตองการของชมชนโดยแทจรง

ประเภทของการศกษาวเคราะหชมชน การศกษาวเคราะหชมชนมลกษณะทเกยวของโดยตรงกบสภาพชวตของคนในชมชน ซงอาจ

เนนถงพนทหรอชมชนใด ชมชนหนงโดยเฉพาะ และน าไปสมาตรการในการแกไขปรบปรงชมชนนน ๆ ใหดขน ดวยความถกตองของหลกการและวธปฏบตงานพฒนาชมชน ดงนน การแบงประเภทของการศกษาวเคราะหชมชนจงมหลายรปแบบหรอหลายประเภท ซงแตละประเภทนนตางกเปนเรองของการศกษาวเคราะหชมชนเพอใหมความหลากหลายและเหมาะสมตอชมชน ซงบางครงอาจท าใหเกดความสบสนได (สมศกด ศรสนตสข, 2536: 89) กลาวถงประเภทของการศกษาวเคราะหชมชน โดยจ าแนกตามลกษณะตาง ๆ ดงน

1. การจ าแนกตามวตถประสงคการน าไปใช 1.1. การศกษาวเคราะหชมชนแบบหาความรพนฐานทวไป เปนการหาขอเทจจรงหรอ

สภาพจรงทว ๆ ไปภายในชมชนเทานน ซงรายละเอยดของการศกษาอยางลกซงอาจจะตองท าการศกษาเพมเตมครงตอ ๆ ไป

1.2 การศกษาวเคราะหชมชนแบบทดสอบความรเดม เปนการทดสอบความรตาง ๆทเคยท าการศกษามาแลวใหเกดความรทนาเชอถอยงขน เนอหาของการศกษาอาจจะเปนเรองเฉพาะ เจาะจง หรอเรองทว ๆ ไป ทงน เพอจะไดน าไปพฒนาแนวคดและทฤษฎตอไป

1.3 การศกษาวเคราะหชมชนแบบน าความรไปใชในการพฒนา ทจะตองศกษาหาขอเทจจรงภายในชมชนในเรองตาง ๆ เพอไปใชในการวางแผนแกไขปญหาหรอพฒนาชมชนตอไป

2. จ าแนกตามเนอหาขอมลทน าไปใช 2.1 การศกษาวเคราะหชมชนแบบขอมลโดยละเอยดหรอโดยทวไป เปนการศกษาหา

ขอเทจจรงอยางละเอยดทก ๆ ดาน ไมวาจะเปนขอมลดานเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม การเมอง การปกครอง และสงแวดลอมของชมชนนน ๆ เพอการวางแผนในอนาคตทเหมาะสม

25

2.2 การศกษาวเคราะหชมชนแบบขอมลเฉพาะหรอขอมลคราว ๆ เปนการศกษาขอมลเฉพาะเรองใดเรองหนงโดยเฉพาะชมชนใดชมชนหนง เชน ดานสขภาพอนามย ดานการเกษตร ดานการศกษา เปนตน เพอการวางแผนและโครงการในการทจะปฏบตงานพฒนาไดทนท

3. จ าแนกตามวธการเกบรวบรวมขอมล 3.1 การศกษาวเคราะหชมชนแบบส ารวจ (surveys) เปนการศกษาเกบรวบรวมขอมล

โดยใชเครองมอส ารวจขอมลในเชงปรมาณ เชน การส ารวจขอมลประชากรโดยใชแบบสอบถาม ซงจะใชเวลาทไมมากนก

3.2 การศกษาวเคราะหชมชนแบบการมสวนรวมอยางใกลชด เปนการศกษาเกบรวบรวมขอมลโดยใชเครองมอในการศกษาหาขอมลในเชงคณภาพ เชน การมสวนรวมแบบเจาะลก (in – depth participation) ดวยการสมภาษณ และการสงเกตความสมพนธของคนในชมชน ซงอาจจะใชเวลาในการศกษาคอนขางมาก

3.3 การศกษาเอกสารตาง ๆ (documents) เปนการศกษาชมชนจากขอมลทไดมการบนทกไวเรยบรอยแลว เชน การศกษาลกษณะทางวฒนธรรมของชมชน จากหนงสอ งานวจยตาง ๆ

3.4 การศกษาวเคราะหชมชนแบบอน ๆ (other) เปนการศกษาชมชนโดยใชวธการเกบรวบรวมอน ๆ เชน การศกษาวเคราะหชนบทแบบเรงดวน การสนทนากลม เปนตน

4. การจ าแนกตามวธการวเคราะหขอมล 4.1 การศกษาวเคราะหชมชนแบบปรมาณ (quantitative) เปนการศกษาชมชนทเนน

ขอมลทเปนตวเลขทตองใชการวเคราะหขอมลทางสถต เชน การศกษาหาคารอยละอตราการเกดของประชากร การหาคาเฉลยรายไดของประชากร เปนตน

4.2 การศกษาวเคราะหชมชนแบบคณภาพ (qualitative) เปนการศกษาคนควาหาความจรงจากเหตการณในสงคมและสภาพแวดลอมทกแงทกมม และเสนอขอมลของการพรรณนาเนอหาสาระและรายละเอยดจากการศกษา เชน การศกษาถงความรสกนกคด คานยม และความสมพนธของคนในชมชน

5. การจ าแนกตามผกระท าการศกษา 5.1 การศกษาวเคราะหชมชนแบบกระท าคนเดยว เปนการศกษาชมชนในดานตาง ๆ

เพยงคนเดยว อาจจะเปนการศกษาในเชงปรมาณและหรอคณภาพกได เชน การศกษาลกษณะการเปลยนแปลงของชมชนโดยนกพฒนาหรอนกวจยคนเดยว

5.2 การศกษาวเคราะหชมชนแบบเปนกลม เปนการศกษาโดยคนหลายคน ซงแตละคนอาจมความเชยวชาญในดานตาง ๆ ทแตกตางกน หรอจากหลายหนวยงาน

26

6. การจ าแนกตามทศนะของผศกษา 6.1 การศกษาวเคราะหชมชน โดยคนภายนอกชมชน อาจจะเปนนกพฒนาทท างาน

ชมชน นกวจยหรอนกวชาการทศกษาชมชน เพอเขาใจปรากฏการณของชมชนทเกดจากแนวคดและทฤษฎของบคคลเหลานน

6.2 การศกษาวเคราะหชมชนโดยบคคลภายในชมชน เปนการศกษาของคนในชมชนเอง เพอตองการทราบปรากฏการณตาง ๆ และปญหาทเกดขน เพอน าไปสการแกไขตอไป โดยไมตองอาศยแนวคดทฤษฎทางวชาการไปศกษาชมชนมากนก

ดงนน จะเหนไดวาการศกษาวเคราะหชมชนนน มหลายประเภทและหลายรปแบบ แตการทจะใหเปนไปในลกษณะหรอประเภทใดนน ยอมขนอยกบนกพฒนาหรอผศกษาวามวตถประสงคของการศกษาวเคราะหชมชนครงนนอยางไร และเพออะไร ทงนเพอทจะเลอกใชประเภทของการศกษาชมชนใหเหมาะสมสอดคลองกบการพฒนาชมชนตอไป อยางไรกตาม การศกษาวเคราะหชมชนทจะใหไดขอมลอยางละเอยดลกซง เทยงตรง นาเชอถอ และเปนประโยชนสงสด ผศกษาอาจจะผสมผสานประเภทหรอรปแบบเขาดวยกนกได

หลกการวเคราะหชมชน การวเคราะหชมชน เพอตองการทราบวาปญหาและความตองการทแทจรงของชมชน คอ

อะไร สาเหตของปญหาและความตองการเปนอยางไร จงวางแผนด าเนนการแกไขปญหาในขนตอไปสงทส าคญทสดในการวเคราะหชมชน คอ ประชาชนจะตองมสวนรวมในการวเคราะหชมชน ถาหากประชาชนมสวนรวมมากเทาใด การทราบค าตอบของปญหาและแนวทางในการแกไขปญหากยอมจะมมากขนเทานน ธรพรรณ ธาน และสมศกด ศรสนตสข (2540: 50) กลาวถง ขนตอนของการวเคราะหชมชนวา มอย 4 ประการ ดงตอไปน

1. ศกษาสภาพปญหาและความตองการของชมชน ถาหากปญหาและความตองการมหลายอยางในขณะเดยวกน จะตองเรยงล าดบความส าคญของปญหาและความตองการ ซงจะตองส ารวจและจดล าดบความส าคญของปญหาและความตองการตาง ๆ ตามความตองการของประชาชนในชมชน

2. ศกษาสาเหตของปญหา เปนการคนหาเหตทท าใหเกดปญหาจ าเปนตองอาศยขอมลตาง ๆ เปนพนฐานประกอบการวเคราะห ซงวธการหาสาเหตของปญหาและความตองการในชมชนนนมหลายวธ ไดแก การสงเกตการศกษาประวตศาสตรภมหลงของชมชน การสมภาษณ เปนตน

3. ศกษาความสามารถในการแกไขปญหา เปนการมองศกยภาพของผศกษา วามความสามารถในการแกไขปญหาชมชน ไดมากนอยเพยงใด

27

4. ศกษาลทางในการแกไขปญหา มการวางแผนการด าเนนการตาง ๆ เพอหาลทางในการแกไขปญหาและความตองการของชมชน ซงมหลายวธ ดงน

4.1 การประชมวเคราะหและสรประหวางผส ารวจเกบขอมล ผปฏบตงานในชมชนและผเชยวชาญ เพอทจะด าเนนการวางแผนในการแกไขปญหาและความตองการของชมชน โดยวธการน ประชาชนไมไดมาเกยวของดวย

4.2 การประชมวเคราะหและสรประหวางผส ารวจเกบขอมล ผปฏบตงานในชมชนและผเชยวชาญ เพอทด าเนนการวางแผนในการแกไขปญหาและความตองการของชมชน โดยวธการน ประชาชนไมไดมาเกยวของดวย

4.3 การวางแผนประชมและสรปการวเคราะหชมชนระหวางฝายประชาชนกบฝายเจาหนาททเกยวของกบงานพฒนาไมวาจะเปนของรฐหรอองคกรเอกชน จะเปนประโยชนอยางมาก เพราะทกฝายไดแสดงความคดเหนและสรปแนวทางแกไขปญหาไดอยางเตมท หลงจากนนเมอตางฝายตางไดขอสรป แลวน ามาประชมพจารณาวเคราะหสรปรวมกนอกครงหนง กจะไดขอสรป ลทางการวางแผนแกไขปญหาและความตองการของชมชน

4.4 ผน าชมชน องคกรชมชน อาสาสมคร และกลมตาง ๆ ภายในชมชนรวมกนประชมพจารณาวเคราะหชมชน เพอวางแผนหาลทางแกไขปญหาและความตองการของชมชน โดยเจาหนาทของรฐหรอเอกชนทท างานดานพฒนาจะท าหนาทเปนทปรกษาเทานน วธการนเปนวธการทดทประชาชนภายในชมชนไดตระหนกถงความสามารถของตนเองไดรจกการวเคราะหชมชนของตน โดยมเจาหนาทเปนทปรกษาเทานน

4.5 การประชมและสรปการวเคราะหชมชนโดยชมชนเองปราศจากการชวยเหลอหรอมทปรกษาจากภายในชมชน วธการนเปนวธการทดทประชาชนชวยหาลทางการพฒนาดวยตนเอง ภายในชมชนของตน

28

จากภาพดงกลาว สรปไดวา การวเคราะหชมชนนกพฒนาจ าเปนตองเขาใจถงหลกการขนตอน และวธการศกษาการวเคราะหชมชน เพราะการเขาใจหลกการดงกลาวจะเปนการปพนฐานสการลงปฏบตวเคราะหชมชน ท าใหเกดกรอบในการลงวเคราะหชมชน เพอนกพฒนาไมใชความคดของตนเองในการมองชมชนเพยงอยางเดยว การวางแผนการพฒนาจงจะเปนไปตามความตองการของคนในชมขนอยางแทจรง บคคลทเกยวของกบการวเคราะหชมชน

หลกการเกยวกบการวเคราะหชมชนทส าคญอกประการกคอ ผศกษาจะตองพจารณาบคคลทเกยวของ ทงผมบทบาทในการวเคราะหและผทจะใหขอมลเพอการวเคราะหทถกตอง แบงออกเปน 2 ประเภทใหญ คอ

1. บคคลทมบทบาทในการศกษาและวเคราะหชมชน (วนรกษ มงมณนาคน, 2531: 93-95) กลาวถง บคคลผมบทบาทในการวเคราะหชมชนวา แบงไดเปน 3 กลม ไดแก

1.1 การวเคราะหชมชนโดยฝายชาวบาน ซงถอวาเปนวธการทถกตองทสด เพราะชาวบานยอมรจก และมความเขาใจเกยวกบชมชนในแงมมตาง ๆ ไดดกวาบคคลภายนอก

กระบวนการศกษาวเคราะหชมชน

การบอกเลาเรองราวตางๆ

แลกเปลยนความคดเหนและทศนะ

เปรยบเทยบ สงเกตและจดหมวดหมขอมลเนอหา

แยกแยะ ตความ สรปความ ขยายความ และประเมนคาขอมลเนอหา

คนหาความสมพนธระหวางสงตางๆ และสรปเนอหา

สรางความรความเขาใจ

ภาพท 2.1 แสดงขนตอนและวธการศกษาวเคราะหชมชน ทมา (วนรกษ มงมณนาคน, 2531 : 232)

29

1.2 การวเคราะหชมชนโดยฝายชาวบานรวมกบนกพฒนา เปนการประนประนอมหรอเปนการพบกนครงทาง เพราะเหตทความสามารถในการวเคราะหของชาวบานเกดจากการเรยนรแสดงความคดเหน เพอน าไปสการตดสนใจ และลงมอปฏบตรวมกน

1.3 การวเคราะหชมชนโดยนกพฒนา เปนการทนกพฒนาจะสามารถด าเนนบทบาทในการกระตนใหชาวบานแสดงความคดเหนและมการแลกเปลยนความคดเหนอยางมเปาหมาย

2. บคคลผใหขอมลในการศกษาวเคราะหชมชน ในชมชนนนมทรพยากรบคคลมากมายทจะน าไปสการวเคราะห ซงจะท าใหนกพฒนาไดเขาใจชมชนเปนอยางด และน าไปสการอยรวมกนกบชาวบาน ในอนทจะรวมกนด าเนนการแกไขปญหาตาง ๆ และน าไปสเปาหมายของงานพฒนาไดอยางราบรน จะตองพจารณาวาบคคลกลมใดบางทจะเอออ านวยตอเนอหาของการวเคราะห มดงตอไปน

2.1 คนสงอาย คนเฒาคนแกในหมบาน จากการทผศกษารจกเขาไปพดคยกบคนรปนจะท าใหไดเหนและรบรสภาพของหมบานในอดต หรอประวตศาสตรของหมบานเปนอยางด ตลอดจนประเพณ พธกรรมตาง ๆ ทไมเคยไดพบเหนในปจจบน คนเฒาคนแกในชมชนจงเปนแหลงขอมลอยางดในการทจะคนควาถงสภาพชมชนในอดต และคณคาดงเดมของชมชนในแงมมของวถชวต ประเพณ วฒนธรรมทไดปรากฏและปฏบตอยในชมชน

2.2 คนหนมคนสาว จะท าใหผศกษาไดเรยนรสภาพปญหาตาง ๆ ในปจจบนไดจากการพดคยกบบคคลกลมน และจะไดรบรสภาพความรสกนกคดในปจจบน การดนรนตอสกบชวต วถการด ารงชวต ความทกขยากหรอความสมหวงของชวต โลกทศนของคนทด ารงอยและเปนวยหลกของการท ามาหาเลยงครอบครว ซงหลงจากพดคยกบคนสองวยน การวเคราะหโดยการท ารายละเอยดของเนอหาสาระจากสงทไดรบร ท าใหผศกษาสามารถจะเหนภาพการเคลอนตวของสงคม และสงทสญหายไปกบสงทเปนคณคาใหมอนเขามาแทน คณคาดงเดม ซงจะน าไปสความเขาใจสภาพสงคมและวถชวตโดยรวมของสงคมทด ารงอยปจจบน

2.3 กลมเดกวยเรยน เปนกลมบคคลอกกลมหนงทจะชใหเหนภาพของแนวโนมในอนาคตได อนจะเปนขอมลทจะเปนตวก าหนดในการปฏบตงานรวมกบบคคลตาง ๆ ในชมชนไดเปนอยางด

2.4 กลมผหญง แนวคดการใหความส าคญกบบทบาทผหญงในการพฒนา ในปจจบนไดรบความนยมเปนกรอบแนวคดการพฒนาแบบทางเลอกทไมควรอยในบนพนฐานอคต ทละเลยผหญง อนจะท าใหไดขอมลชมชนดานการท างาน เพศ วฒนธรรม ความรนแรง และดานนโยบายของรฐ การพจารณา สภาพชมชนในดานบทบาทหญง - ชาย เปนการวเคราะหถงสาเหตและโครงสรางทท าใหสตรมสภาพดอยกวา และการเลอกปฏบตเพอน าไปสการท าความเขาใจสภาพชมชน และการเปลยนแปลงสภาพดงกลาวใหเปนธรรมและเทาเทยมกนมากขน

30

2.5 ชนกลมนอย ในชมชนถามชนกลมนอยอยดวยกนหลายกลม จะเปนกลมพเศษทนาสนใจ เปนกลมทท าใหผศกษามมมมองปญหาชนกลมนอย สถานภาพทางกฎหมาย สทธของชนกลมนอยฯ ลฯ จากการศกษาในชนกลมนอยสามารถน าไปสขอคดและทางเลอกนโยบายของรฐตอไปได เชน ชนกลมนอยในจงหวดเพชรบร มอยหลายกลม จะท าใหผศกษาไดศกษาวเคราะหชมชนในดานตาง ๆ เชน วฒนธรรม ประเพณ วถชวต ตลอดจนการเคารพสทธมนษยชนซงกนและกน เปนตน

จากทกลาวมาขางตน จะเหนไดวาบคคลทเกยวของกบการวเคราะหชมชน นนมหลายกลม และแตละกลมมความส าคญอยางยงตอการวเคราะหชมชน เพราะการวเคราะหชมชน เพอใหทราบถงขอเทจจรงตามความตองการของชมชนไดนน ตองเกดจากการมสวนรวมในทกฝายไมวาจะเปนผทมบทบาทในการศกษา และบคคลทใหขอมล ยงมสวนรวมมากเทาใด การทราบถงปญหายอมมมากขนเทานน

สรป การทนกพฒนาจะสามารถเขาใจในชมชนไดอยางดนน จ าเปนอยางยงทจะตองลงไปศกษา

วเคราะหขอมลชมชนจากสนาม โดยเรมตงแตการศกษาชมชนจนถงเทคนควธการวเคราะหชมชน เพอดถงความเปลยนแปลงทเกดขนในชวงตาง ๆ ของชมชน และศกษาวามปจจยอะไรเปนตวก าหนด การเปลยนแปลง และแยกแยะ ท าความเขาใจกบปญหาการพฒนาทมความสลบซบซอน และ ความตองการผลกดนใหเกดการเปลยนแปลงโดยชมชน นอกจากนยงเปนการศกษาถงปรากฏการณและความสมพนธของกลมบคคล ความสมพนธทางาสงคมชนชน ปฏสมพนธระหวางปจจยภายในและภายนอกทมผลการเปลยนแปลงในดานตาง ๆ ทงเศรษฐกจ การเมอง วฒนธรรมของชมชนอกดวย และสงส าคญทสดในการวเคราะหชมชน คอ ประชาชนจะตองมสวนรวมในการวเคราะหชมชน ถาหากประชาชนมสวนรวมมากเทาใด การทราบค าตอบของปญหา และแนวทางในการแกไขปญหากยอมจะมมากขนเทานน

แบบฝกหด 1. ใหผเรยนอธบายถงความหมายของการวเคราะหชมชน 2. ใหผเรยนอธบายแนวความคดในการศกษาวเคราะหปญหาชมชน 3. วตถประสงคของการศกษาวเคราะหชมชน มกประการ อะไรบาง 4. ใหผเรยนอธบายความส าคญในการการศกษาวเคราะหชมชน 5. ใหผเรยนอธบายถงประเภทของการศกษาวเคราะหชมชน ทจ าแนกตามวธการเกบ

รวบรวมขอมล มกประเภท 6. ใหผเรยนอธบายถงหลกการวเคราะหชมชน 7. บคคลใดบางทมสวนเกยวของกบการวเคราะหชมชน

31

เอกสารอางอง กาญจนา แกวเทพ. (2538). การพฒนาแนววฒนธรรมชมชน. กรงเทพฯ: สภาคาทอลกแหง

ประเทศไทยเพอการพฒนา. _______. (2540). องคกรชมชน: กลไกเพอแกปญหาและพฒนาสงคม. กรงเทพฯ: ส านกงาน

กองทนสนบสนนการวจย. จตต มงคลชยอรญญา. (2540). การศกษาชมชนเพอการพฒนา. กรงเทพฯ: ภาควชาการพฒนา

ชมชน คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ด ารงศกด แกวเพง. (2556). ชมชน. สงขลา: ศนยหนงสอมหาวทยาลยทกษณ. ธนพรรณ ธาน. (2540). การศกษาชมชน. ขอนแกน: เพญพรนตง. ธระภทรา เอกผาชยสวสด. (2554). ชมชนศกษา Community Study. (พมพครงท 2).

กรงเทพฯ: ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. วนรกษ มงมณนาคน. (2531). การพฒนาชนบทไทย. กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร. สมศกด ศรสนตสข. (2536). สงคมวทยา: หลกการศกษา วเคราะหและปฏบตงานชมชน.

(พมพครงท 2). กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยขอนแกน. อคน รพพฒน, ม.ร.ว. (2536). การศกษาและวเคราะหชมชนในการวจยเชงคณภาพ. ใน อทย

ดลยเกษม, บรรณาธการ. คมอการวจยเชงคณภาพเพองานพฒนา. (หนา 56). ขอนแกน: สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยขอนแกน.

32

33

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 3

หวขอเนอหาประจ าบท บทท 3 เทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชน

การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม การวจยปฏบตการแบบมสวนรวม การสรางอนาคตรวมกน กระบวนการวางแผนอยางมสวนรวม การศกษาวเคราะหระบบชนบท การวเคราะหจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. เพอใหผเรยนมความรความเขาใจถงเทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชน 2. เพอใหผเรยนไดน าเทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชน ประยกตใชในการวเคราะห

ขอมลจากเอกสารและการวเคราะหภาคสนาม

วธสอนและกจกรรมการเรยนการสอนประจ าบท 1. ผสอนบรรยายผานโปรแกรมน าเสนองาน 2. ใหผเรยนอภปรายรวมกนในประเดนเทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชนพรอมทง

ยกตวอยางกรณศกษา และใหผเรยนชวยกนวเคราะหและใหเหตผลในแตละประเดนทศกษา 3. มอบหมายงานผานใบงาน และศกษาคนควากรณศกษา คนควาเพมเตม 4. มอบหมายใหผเรยนคนควาเพมเตมจากเอกสารประกอบการสอนวเคราะหปญหา

ชมชนและแนวทางการพฒนา และหนงสอทเกยวของกบชมชน เมอศกษาแลวผสอนจะใหนกศกษาท าแบบฝกหดทายบทในตอนทายชวโมง

34

สอการเรยนการสอน 1. เอกสารประกอบการสอนวชาการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา 2. ต ารา หนงสอการวเคราะหปญหาชมชน, การศกษาชมชน 3. ชดแบบฝกหด 4. สอการเรยนการสอนผานโปรแกรมน าเสนองาน (Power Point) 5. กรณศกษา 6. ใบงานหรอใบกจกรรม

การวดผลและการประเมนผล 1. การวดผล

1.1 สงเกตจากการอภปรายซกถาม ความสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 1.2 ใบงานทมอบหมายใหท ารายงานศกษาคนควา กรณศกษา 1.3 การท าแบบฝกหด

2. การประเมนผล 2.1 การประเมนผลจากการสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 2.2 ประเมนผลจากรายงานทสงตามใบงาน และน าเสนองาน 2.3 การประเมนผลจากคะแนนการตอบค าถามแบบฝกหดรายบคคล

35

บทท 3 เทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชน

เทคนค และวธการในการศกษาวเคราะหชมชน ถอไดวาเปนเรองทส าคญของการวเคราะห

ชมชน ทนกพฒนาตองศกษาใหเขาใจอยางลกซง และฝกฝนทกษะอยางตอเนอง ซงมเทคนคการวเคราะหชมชนหลายชนด เทคนคสวนใหญถกพฒนาเพอใชในงานพฒนาชมชน และบางเทคนคเปนวธการทใหโอกาสประชาชนมสวนรวมในการคด วเคราะห และคนปญหา เพอสรางเปาหมายใน การพฒนา และเทคนควธการศกษาชมชนตาง ๆ ไดมการปรบปรงเพอใชในการศกษา เกบรวบรวมขอมล และสามารถน ามาประยกตใชเพอการพฒนาไดมากขน ซงเทคนคการศกษาชมชน ในปจจบนมมากมายหลายเทคนค ทงนอยทผศกษาชมชนจะเลอกใชใหเหมาะสมกบผศกษา ชมชน สถานการณและเวลา จดประสงค หรอขอบเขตในการศกษาชมชน ในบทนจะขอกลาวถงเทคนคตาง ๆ ดงน

การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน (Rapid Rural Appraisal - RRA) เปนเทคนคท

นยมใชกนอยางแพรหลาย ในชวงกวาหนงทศวรรษทผานมา เนองจากเทคนคนสามารถชวยใหเรยนรสภาพและเงอนไขของชมชนอยางถกตองในระยะเวลาอนสนอยางเปนระบบ มการใชเครองมอและวธการศกษาหลาย ๆ อยางประกอบกบเพอชวยใหเขาใจสภาพชมชนดยงขน และเปนไปตามจดมงหมายและสถานการณทเกยวของ ท าใหขอมลทถกตองแลวสามารถน าไป ใชไดทนท และนอกจากนนประการส าคญวธนเปนวธทประหยดเงนและเวลา รวมทงใหขอมลทถกตองดวย (สจนต สมารกษ และสเกสน สภธระ, 2530: 15-16) กลาวถง ลกษณะทส าคญของเทคนค RRA ดงน

1. ใชการสมภาษณแบบกงโครงสราง (Semi - Structured Interviewing - SSI) เปนวธทใชแบบสอบถามกบการศกษาทมอสระเตมทแบบวธการของผสอขาว ในการรวบรวมขอมลภาคสนาม กลาวคอ ในขณะทมการสมภาษณนนจะไมมแบบสอบถาม แตใช “กรอบค าถาม” หรอ “แนวค าถาม” ทเตรยมไว เชน ประวตหมบาน การประกอบอาชพ การถอครองทดน การตลาด ระบบการปลกพช เปนตน ลกษณะการสมภาษณจะพยายามจดใหเหมอนกบการพดคยตามปกต เพยงแตจะควบคมไมใหหลดจากกรอบทตงไว โดยไมสนใจวาจะเรมประเดนใดกอนหลง ขนกบบรรยากาศของการสนทนาแตละครง เมอตองการขอมลเรองใดเปนพเศษ นกวจยหรอผสมภาษณกจะถามเจาะลก (probing) ไปเรอย ๆ จนเปนทเพยงพอ

36

2. เนนการใชเทคนคตาง ๆ เสรมการสมภาษณแบบ SSI โดยเฉพาะการสงเกต การใชตวบงช การวดตาง ๆ และการถายภาพ เปนตน โดยทการสมภาษณจะเปนไปอยางตอเนอง และมบรรยากาศเปนกนเอง ดงนน นกวจยจงจ าเปนตองมเครองมอชวยจ า (conceptual tools) ทไมอยในรปแบบของแบบสอบถาม เครองมอดงกลาวน ไดแก

2.1 การเขยนผงกจกรรม (activity chart) ซงจะท าใหนกวจยทราบวาเกษตรกรทใหขอมลนนมกจกรรมการผลตอะไรบาง มากนอยเพยงใด ไดผลดแคไหน เปนตน

2.2 การเขยนพฤกษาครอบครว (family tree) ซงจะท าใหทราบวาสมาชกและแรงงานในครวเรอนกคน อาชพนอกภาคเกษตร ความร ความสามารถของสมาชกในครอบครว

2.3 การเขยนปฏทนแรงงาน (labor calendar) ซงจะท าใหนกวจยทราบถงการจดสรรแรงงาน และการกระจายแรงงานท ากจกรรมแรงงานตาง ๆ ในรอบป ส าหรบการวางแผนท ากจกรรมเสรมกบชาวบาน

2.4 การใชภาพอน ๆ ทท าใหชาวบานสามารถบอกขอมลเรองตาง ๆ ทจ าเปน และนกวจยสามารถบนทกลงไปได ตามแตจนตนาการ และทกษะทม เชน การวาดภาพชมชน การวาดภาพตดขวางของพนท (cross section) เปนตน

3. เนนการศกษาทใชผวจยมาจากสาขาวชาตาง ๆ หรอมลกษณะเปนสหวทยาการ (interdisciplinary team) คอ แตละทมจะมนกวชาการทงทางดานสงคมศาสตร และวทยาศาสตร ธรรมชาตท างานรวมกน สมาชกในทมจะตองมการประชมท าความเขาใจเรองวตถประสงค ประเดนค าถาม เทคนคการถามแหลง และประเภทของขอมลทตองการ เครองมอทจะใช การแบงบทบาทหนาทระหวางกน กอนทจะลงปฏบตการในชมชน นอกจากนแลวยงตองรวมกนศกษาชมชน ชวยกนบนทกขอมล รวมทงหาทางแกไขปญหาทเกดขนรวมกน และรวมกนท ารายงานผลการศกษาในทสด

4. เนนการเรยนรของนกวจยทรวดเรวและตอเนอง (rapid and progressive learning) กลาวคอ ทมนกวจยจะตองมารวมสรปผลการศกษาเปนระยะ เชน ทกคน หรอทกสองคน เพอประเมนวาไดขอสรป หรอเรยนรตรงตามวตถประสงคและเปาหมายทตงไวแลวหรอไม หากยงไดขอมลไมครบถวน หรอเกดความคดใหม หรอเกดความสงสยในขอมล หรอการตความของทมกสามารถไปตรวจสอบความถกตอง หรอไปเกบขอมลเพมเตมไดในวนถดไป แทนทจะมารอทบทวนหลงจากทถอนทมออกจากชมชนแลว กระบวนการดงกลาวน จะไมเพยงใหผวจยไดขอมลเทานน หากแตยงกอใหเกดการเรยนร หรอความเขาใจในเรองตาง ๆ ของชมชนดขน

5. ใชแนวคดเรองสามมต (triangulation) ส าหรบการพจารณาขอมลแตละชนด โดยใชทมวจยจากหลายสาขาวชา รวมทงใชเปนหลกในการเลอกพนท หรอครวเรอนทจะศกษา เชน เลอกศกษาระบบการปลกขาวในแปลงขนาดใหญ ขนาดกลาง และขนาดเลก เลอกผใหขอมลทงจากคนทมฐานะด ปานกลาง และยากจน เปนตน และพยายามเลอกคนทนาจะเปนผใหขอมลไดด ไดถกตอง (key informant) ตามวตถประสงคของการศกษาและตามหลกสามมตทกลาวมาแลว

37

1.6 การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน (RRA) ถกพฒนามาเพอใชส ารวจความรในเบองตน และมใชท าเสรจภายในครงเดยว (exploratory and highly interactive research) ปกตแลว การศกษาในรอบแรกจะไมไดขอมลทตองการในระดบทพงพอใจ โดยไมก าหนดปรมาณผใหขอมลลวงหนา แตในการศกษาแตละรอบ และระยะเวลาระหวางการศกษาแตละรอบจะไมเสยเวลานานนก อกทงนกวจยยงสามารถใชวจารณญาณของตนปรบปรง เพม ลด เปลยนแปลงสมมตฐาน หร อแผนการปฏบตงานใหสอดคลองกบความจรงไดตลอดเวลา

หลกการของการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน หลกการส าคญของเทคนคการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน (RRA) อาจจะมขนตอน

และวธการปฏบตไมเหมอนกน ขนอยกบการน าไปปรบประยกตในการศกษาวเคราะหในแตละชมชนใหเหมาะสม แตอยางไรกตาม ตองยดหลกการทส าคญ ซง ปารชาต วลยเสถยร และคณะ (2546: 72-73) ไดกลาวไว ดงน

1. การพจารณาแบบสามมต (triangulation) วธนเนนการพจารณาขอมลจากหลายมต เพอใหไดขอมลทแมนย ามากขน หลกการพจารณาแบบสามมต ไดแก 1) การก าหนดทมนกวจยทมาจากหลายสาขาทเกยวของ และเหมาะสมกบเรองทศกษา 2) การก าหนดตวอยางทหลากหลาย 3) การก าหนดวธการ เครองมอ และเทคนคทใชในการศกษาเพอเพมคณภาพของขอมล

2. การวจยแบบส ารวจหาความรในเบองตน และท าซ าอยางตอเนอง (exploratory and highly iterative research)

3. การเรยนรอยางรวดเรวและกาวหนา (rapid and progressive learning) 4. การใชประโยชนจากภมปญญาของชาวบาน (substantial use of indigenous

knowledge) 5. การใชแนวทางการศกษาชมชน และการท างานเปนทม “แบบสหวทยาการ”

(interdisciplinary approach and teamwork) 6. ความคลองตวและการใชวจารณญาณ (flexibility and use of conscious judegment)

หลกการดงกลาว เปนพนฐานส าคญทจะชวยใหผศกษาชมชนเขาใจถงสภาพการณตาง ๆ ไดดขน และมทศนะเกยวกบการพฒนาทสอดคลองกบแนวคดในการพฒนาแนวใหมทเนนความสมพนธเกยวโยงกน มผลกระทบตอกน และมการเปลยนแปลงตลอดเวลา อยางไรกตาม การตดตอสอสารและความรวมมอระหวางผศกษาชมชนกบผทเกยวของทกสวน โดยเฉพาะชมชน จงเปนปจจยส าคญทจะชวยเพมความเขาใจในประเดนการศกษาชมชนไดมากขน อกทงจะน าไปสการมสวนรวมในการพฒนาตอไปดวย

38

ขนตอนของการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ส าหรบขนตอนอนเปนหลกในการปฏบต เพอใหไดขอมลทด ขนตอนเหลานโดยมากมก

เปนไปตามล าดบ แตกสามารถปรบใชไดตามความเหมาะสมในสถานการณตาง ๆ ทงนขนอยกบความจ าเปนและวตถประสงคของการศกษานน ๆ ซง ด ารงศกด แกวเพง (2556: 114-117) ไดแบงขนตอนของการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ออกเปน 4 ขนตอน ไดแก

1. การเตรยมงานทวไป ประกอบดวยขนตอนยอย ดงน 1.1 การก าหนดเรองหรอหวขอศกษา จะตองมความสอดคลองกบวตถประสงคของ

ผศกษาหรอวตถประสงคโครงการ 1.2 การศกษาขอมลทตยภม หมายถง การศกษาขอมลทมอยกอนท าการส ารวจจรง

ไดแก ขอมลกายภาพ ขอมลทางชวภาพ ขอมลเศรษฐกจและสงคม เปนตน ขอมลทตยภม น มความส าคญตอขนตอนอน ๆ มาก เพราะมสวนชวยในการตดสนใจเลอกพนท การจดทมงานก าหนดประเดนค าถาม เลอกประเภทผใหสมภาษณ และการเตรยมงานการส ารวจภาคสนาม

1.3 การเลอกพนทเพอทจะไดขอมลตรงตามวตถประสงคของการศกษา แลวยงมความหมาย รวมถงก าหนดขอบเขตพนททจะท าการศกษา การเลอกพนทหากส ารวจแลวพบวา พนทไมเหมาะสม ควรมการปรบก าหนดพนทใหมใหเหมาะสม อาจจะพจารณาตามเงอนไขอน ๆ เชน ความรวมมอของประชาชนในพนทตวอยาง ภาษาทองถน ความรวมมอของเจาหนาทในพนททท า การศกษา ขนาดของหมบาน การคมนาคม การตดตอรวมทงความสมบรณของขอมลทตยภม

1.4 การจดทมศกษาขนตอนของการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ทดตองมบคลากรจากหลายสาขาวชาและท างานในรปแบบเชงสหวทยาการ ส าหรบจ านวนคนในทมขนอยกบหวขอและขอบเขตการศกษา

1.5 การเตรยมงานกอนออกเดนทาง ไดแก การเตรยมขอมลพนฐาน คอขอมลทตยภมทน ามาวเคราะหเพอเลอกพนท ก าหนดประเดนค าถาม เปนตน การเตรยมขอมลพนฐานนควรแสดงในรปของตาราง กราฟ แผนภาพ หรอภาพถาย การเตรยมขอมลทไดจากการพดคยกบผร ตลอดจนการเตรยมขอมลงานธรการ เชน เตรยมหนงสอตดตอเจาหนาททองถน ซงเปนการตดตอแบบทางการ อนจะท าใหเจาหนาทในพนทไดเตรยมตวลวงหนา นอกจากนอาจมการก าหนดการเดนทาง การประชมเพอใหผรวมทมทงหมดทราบ รวมทงการจดเตรยมพาหนะเดนทาง ทพกและปจจยทจ าเปนตาง ๆ เตรยมไปดวยควบคกบเตรยมอปกรณ เครองเขยนตาง ๆ ใหพรอม

2. การก าหนดประเดนค าถาม การตงประเดนค าถามควรพจารณาจากรปแบบของการศกษา ซงหากศกษาระบบทวไป (general) ตองตงประเดนค าถามทกวางและครอบคลมทงระบบ แตศกษาหวขอเฉพาะเจาะจง (specific) ประเดนค าถามจะแคบและเจาะลกกวา และควรพจารณาประเดนตาง ๆ ใหมความสมพนธกน โดยค านงถงความส าคญทมตอหวขอศกษาวจย อยางไรกตามสงส าคญในการตงประเดนค าถามทจะท าใหไดค าถามทดนน คอ

39

2.1 เครองมอในการสรางประเดนค าถามและประเดนถามยอย ทส าคญไดแก 2.1.1 ขอมลทตยภม เปนการน าขอมลหลกดานกายภาพ ชวภาพ เศรษฐกจ และ

สงคมมาพจารณา โดยควรศกษาขอมลเหลานยอนหลงใหมากทสด สงส าคญในการน าขอมลทตยภมมาใชสรางประเดนค าถาม คอ ควรมการคดเลอกขอมลและตรวจสอบอยางละเอยดถถวน โดยคดเลอกเฉพาะขอมลทส าคญ และในกรณทโครงการเรงดวนมขอจ ากดดานเวลา ควรก าหนดขอบเขตขอมลไมใหกวางเกนไป

2.1.2 การส ารวจอยางคราว ๆ เปนการพจารณาขอมลหลกดานกายภาพชวภาพเศรษฐกจและสงคมอยางกวาง โดยวธการสมภาษณผรหรอการสงเกต ตลอดจนการส ารวจจากบคคลทเกยวของกบพนททจะศกษาวจย การส ารวจอยางคราว ๆ นน ควรท าการส ารวจใหกวางกวาพนท ทสนใจศกษา และควรใชผวจยกลมเลก ๆ ประมาณ 2 – 3 คน เครองมอประเภทนมประโยชนมากตอการวจย ทยงไมมความเขาใจในพนทนน

2.1.3 การสมภาษณผร อาจท าควบคไปกบการส ารวจภาคสนามจรง ผรม 2 ระดบ คอ ระดบสนาม เชน ผใหญบาน ก านน เปนตน สวนในระดบทสงกวานน เชน เจาหนาทในระดบตางๆ เปนตน การสมภาษณผรเปนเรองของเทคนคการสมภาษณ ผวจยควรยดประเดนหลก ๆ เพอใหไดขอมลทตองการ และควรสมภาษณผรมากกวาหนงคน เพอมใหเกดอคตและอาจท าใหไดขอมลเพยงดานเดยว

2.1.4 การอภปรายกลม มบทบาทส าคญทใชในขนตอนเบองตนของการราง และปรบปรงประเดนค าถาม อกทงยงเปนเทคนคทใชในขนตอนอน ๆ การสรางประเดนค าถามดวยวธนอาจเชญผรมารวมอภปรายกลม เพราะนอกจากจะชวยในการสรางประเดนค าถามแลว ยงกอใหเกด การแลกเปลยนขอมลระหวางนกวจย และเสรมสรางการท างานแบบสหวทยาการดวย

2.2 ขนตอนการก าหนดประเดนส าคญม 2 ลกษณะ คอ 2.2.1 กรณทผศกษามประสบการณแลว การพจารณาลกษณะกวางของระบบ

ตามแนวคดของระบบนน เปนตวชวยน าเขาไปสการก าหนดประเดนค าถามจากหวขอทตงไว 2.2.2 กรณทผศกษาไมมประสบการณ วธการก าหนดประเดนค าถาม ควรให

เปนไปตามขนตอน คอ ขนตอนแรก แตละคนใชขอมลทมอย และรางประเดนค าถามทคดวาจะเปนไปไดออกมา จากนนน าประเดนค าถามทไดมาจดหมวดหม เพอดวาประเดนเหลานนสามารถน าไปสปญหาทตองการทราบหรอไม และสอดคลองกบหวขอหรอไม

3. ขนตอนการสมภาษณ ดงน 3.1 การเลอกผใหสมภาษณ มวธการเลอกโดยการตงขอสงเกต คอ

3.1.1 ประเภทของผใหสมภาษณ มหลายระดบ หลายประเภท การสมภาษณอาจท ากอน หรอหลงออกส ารวจภาคสนาม ผใหสมภาษณ ไดแก หนวยงานของรฐ องคกรเอกชน พอคา ผน าทองถนทเปนทางการและทไมเปนทางการ เกษตรกร และผรเฉพาะเรองนน ๆ เปนตน

40

3.1.2 คณสมบตของผใหสมภาษณ ควรมความรในเรองทตองการสมภาษณจรง โดยมความเตมใจและสามารถใหขอมลไดเปนอยางด ควรมเวลาพอใหการสมภาษณ โดยใชภาษาทเขาใจกนระหวางผใหสมภาษณและผสมภาษณ

3.1.3 จ านวนผสมภาษณ จะขนอยกบประเภทของการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวนวาเปนรปแบบใด ระหวางรปแบบศกษาระบบทวไป หรอรปแบบเฉพาะหวขอ วตถประสงคและขอบเขตของเรองทจะศกษา ความเชอถอไดของขอมลทตยภม และความเชอถอไดของขอมลสนาม

3.1.4 วธการเลอกผใหสมภาษณ มวธการเลอกอย 3 วธ คอ การจดกลมหรอล าดบ (stratification) เลอกตามคณสมบตทผวจยตองการ การเลอกแบบเฉพาะเจาะจง (purposive random) จะขนอยกบวตถประสงค และการเลอกแบบการสมโดยบงเอญ (accidental random) ขนอยกบหวขอทศกษา

3.1.5 การนดประชาชน ไมควรนดลวงหนา หรอหากนดลวงหนาไมควรเกน 1 วน กอนสมภาษณ และในการนดหมายนน ควรนดจ านวนเผอไวมากกวาจ านวนทตองการ และควรท าการสมภาษณทกคนเพอไมใหเสยก าลงใจและเสยความศรทธา

3.2 วธการสมภาษณ จะใชวธการสมภาษณแบบกงโครงสราง (semi - structural interview) ซงเปนการสมภาษณแบบไมมแบบสอบถาม แตมขอสมภาษณเปนแนวค าถาม (interview - guide) วธการสมภาษณแบบกงโครงสรางนน มขนตอนด าเนนการ ดงน

3.2.1 การจดกลมสมภาษณ จ านวนผสมภาษณในแตละกลมยอย มประมาณ 2 - 4 คน มาจากสาขาวชาตาง ๆ เพอท างานแบบสหวทยาการ (interdisciplinary team) และอาจมการสลบสมาชกระหวางกลมในการสมภาษณแตละครง

3.2.2 การจดแบงเปน 3 หนาท คอ หวหนากลม ผท าหนาทในการแนะน ากลม และผสมภาษณหลกของแตละหมวดหมของประเดนค าถาม เพอใหเรองทแตละคนถนดและน าไปปฏบต

3.2.3 ก าหนดขอตกลงลวงหนา เพอความเปนระบบระเบยบในการสมภาษณ 3.2.4 ขนตอนการสมภาษณ แบงเปน 2 ระยะ คอ ขนตอนกอนการสมภาษณ

ไดแก การชแจงวตถประสงคการสมภาษณ ตลอดจนเทคนคในการสมภาษณ การเรมตนสมภาษณ และการตงค าถามในแตละหมวด เปนตน และขนตอนหลงการสมภาษณ มการท ารายงานสนามในการท าการสมภาษณนน ผวจยควรศกษาเทคนคตาง ๆ ในการสมภาษณ ซงจ าเปนอยางยงส าหรบวธวจยแบบการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน เทคนค และขอเสนอแนะในการสมภาษณน เปนเทคนคทใชในการสมภาษณทวไป

4. การท ารายงาน แบงเปน 2 ลกษณะ คอ 4.1 การท ารายงานในสนาม นน จ าเปนตองค านงถงองคประกอบตาง ๆ ดงน

41

4.1.1 เครองมอการบนทก ซงมความส าคญมาก เครองมอในการจดบนทกนน มหลายชนด เชน การเขยนโครงสรางครอบครว ปฏทนการปลกพชและปฏทนกจกรรมตาง ๆ แผนภมการตดสนใจของเกษตรกร การท าแผนททางสงคม นอกจากนมอปกรณชวยบนทกในรปแบบตาง ๆ ไดแก กลองถายรป เทปบนทกเสยง และเครองมออน ๆ ทจ าเปน

4.1.2 วธการจดบนทกขอมลทตองจดบนทกไดจากการสมภาษณโดยตรง และการสงเกต หรอทงสองอยางประกอบกน วธการจดบนทกนน ควรบนทกทกคนตงแตเรมและสนสดการสมภาษณโดยจดใหละเอยดทสด ทงส านวนภาษาในประเดนส าคญ ๆ หากไมเขาใจไวซกถามภายหลง และควรบนทกตามล าดบค าตอบของผใหสมภาษณ บางครงผใหสมภาษณอาจวาดภาพประกอบ หรอพาไปดสถานทจรง ควรบนทกภาพประกอบเนอหาทส าคญ หรอบนทกสภาพแวดลอม เพราะอาจมประโยชนตอเนอหา

4.1.3 การท ารายงานสนาม มขนตอนการท ารายงานดงน ประชมกลมยอยส าหรบตรวจสอบซงกนและกน กลมยอยท ารายงานสนามของแตละคน น ารายงานสนามของแตละรายมาท ารายงานรวม

4.2 การท ารายงานนอกสนาม จะมความสมพนธกบการท างานในสนาม ถอเปนขนตอนทตอเนองกน แนวทางการด าเนนงานนนมดงน คอ

4.2.1 การประชมใหญ ทงในสนามและนอกสนาม 4.2.2 การแบงงานเพอท ารายงาน โดยมอบหมายใหท าคนเดยว หรอท าหลายคน

แลวน ามารวมกน 4.2.3 ตวอยางโครงสรางของรายงานนนจะประกอบดวยบทตาง ๆ คอ บทน า

ซงมหลกการและเหตผล วตถประสงค และวธการศกษา บทการทบทวนวรรณกรรม การรวบรวมขอมลตาง ๆ ทจะชใหเหนความส าคญของเรองทศกษา บทสภาพทวไปของชมชนทท าการศกษา บทผลการวเคราะห และบทสรป นอกจากนมภาคผนวก และบรรณานกรม

4.2.4 ขอเสนอแนะในการเขยนรายงานนน ควรเขยนใหชดเจนมความหมาย ไมใชค าฟมเฟอย วกวน มการเชอมโยงกนแตละหวขอ เพอใหเขาใจดขน ใชภาษาไทยใหมากทสด ใหน าหนกแตละหวขอตามความหมาย ควรท ารายงานใหเสรจเรวทสด

ขอดและขอจ ากดของการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน สจนต สมารกษ และสเกสน สภธระ (2530: 17) ไดสรปขอดและขอจ ากดของเทคนคการ

ประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน ดงน 1. เปนเทคนคทประหยดเวลา สามารถสรปผลการศกษาไดเรว ทนเหตการณ 2. ชวยใหผศกษามความเขาใจในเรองทศกษาลกซงมากขน เพราะเปนผท าการศกษาเอง

และรวตถประสงคของการศกษาเปนอยางด มโอกาสซกถามเพมเตมขอมลอยางตอเนอง

42

3. ชวยเสรมสรางการท างาน และเรยนรรวมกนของนกวชาการสาขาตาง ๆ ท าใหคนหาขอเทจจรงไดดกวา ถกตองกวา และลกซงกวา เพราะสงตาง ๆ ในโลกยอมมความสมพนธเกยวของกน และไมมมศาสตรสาขาใดสาขาหนงจะสามารถเขาใจสภาพการณทเกดขนในสงคมไดทกดาน

4. เปนเทคนคทมความคลองตวสง สามารถปรบปรงหวขอ รายละเอยด และค าถามรวมตลอดถงวธการ ตารางเวลา ในการปฏบตงานใหเหมาะสม สอดคลองกบเงอนไขทเปนจรงในขณะนน

5. เสยคาใชจายต า เพราะเครองมอทส าคญในการศกษา คอ ตวผศกษาเอง และใชเพยงอปกรณเครองมอเครองเขยนส าหรบบนทกเนอหาจากการสมภาษณเทานน ขอมลมอสองทตองการมกจะหาได หรอขอยมจากหนวยงานตาง ๆ ในระดบอ าเภอ หรอต าบล

อยางไรกตาม การประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวนกมจดออน คอ 1. แมเทคนคนจะท าใหผศกษาเขาใจเรองราวไดลกซงกวาการใชแบบสอบถาม แตกไมลกซง

เทากบการศกษาแบบมานษยวทยา และขอมลทไดมกจะเปนขอมลเชงคณภาพเปนสวนใหญจะขาดขอมลเชงปรมาณไปบาง

2. โดยเหตทการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวนไมใชวธการสมตวอยางแบบงานวจยอน ๆ แตใชการเลอก key informant ตามหลกการพจารณาแบบสามมต (triangulation) ซงมกจะมจ านวนผใหขอมลไมมากนก จงไมสามารถใชวธการทางสถตได

3. ผศกษาตองมความเขาใจ และประสบการณในการท า RRA ดพอ และตองมความตงใจอยางแนวแนทจะเรยนรเรองชมชน มฉะนนแลวอาจเกดขอผดพลาดไดงาย เพราะใชเวลาลงชมชน ไมนาน สามารถเลอกพนท กลมตวอยาง รวมทงประเดนศกษาไดดวยตนเอง เทคนคนเปดชองใหมการยดหยนไดมาก หากผศกษายงไมมความช านาญควรหาผทเชยวชาญในการใชการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวนเขารวมทมดวย

ฉะนน ผศกษาจงควรตระหนกและเขาใจในวธการการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวนเปนอยางดกอนน าไปใช ซงการน าวธการนไปใชศกษานนจ าเปนทจะตองมความตงใจสง ประการส าคญคอ มความเขาใจและยอมรบความคดเหนบคคลอน นอกเหนอจากความตงใจทจะเรยนรวธนอยางจรงจง อยางไรกตาม พงเขาใจวาวธนมใชวธทดทสดหรอดกวาวธอน ๆ เพยงแตวามความเหมาะสมและมประสทธภาพมากกวาส าหรบการศกษาทมขอจ ากดดวยเวลาและงบประมาณ

กลาวโดยสรป เทคนคการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวนเปนทางเลอกทดอกทางหนงส าหรบผทตองการจะเรยนรเรองของชมชนอยางไดอยางพอสมควร ในเวลาทไมนานจนเกนไป และเสยคาใชจายต า เทคนคนไดมการน าไปประยกตใชในงานวจยพฒนาดานตาง ๆ และมความพยายามในการพฒนา ปรบปรงเทคนคนใหมประสทธภาพมากขนอยางตอเนอง

43

การประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม การประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม (Participatory Rural Appraisal - PRA) เปน

เทคนคทจะชวยใหเกดความเขาใจเรองราวตาง ๆ ในชมชนดขนกวาเทคนคอน ๆ ทใชกนมาทศกษาโดยคนภายนอก คนในชมชนมบทบาทเปนเพยงผใหขอมล ผลการศกษาจะเปนมมมองและการวเคราะหจากภายนอก ซงอาจจะประเมนถกหรอผดกได โดยเฉพาะการประเมนคณคาเรองของชวต ความเชอ คณธรรม ความส าคญของระบบอปถมภ ระบบอน ๆ ทยดถอในชมชน อทธพลของปจจยตาง ๆ ทเกยวของกบการขดขวางหรอสนบสนนงานพฒนา ซงเรองตาง ๆ เหลาน เปนสงทยากตอการท าความเขาใจในระยะเวลาสน ๆ และทส าคญคอ การคดแบบแยกสวนวาคนในชมชนนาจะรเรองราวของตนเปนอยางดแลว เขาจงไมตองมาศกษาชมชนอก มเพยงคนภายนอก หรอนกพฒนาเทานนทตองศกษาชมชน เพราะไมรสถานการณ ปญหา และศกยภาพของชมชน (ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 122)

ดงน การศกษาชมชนเปนสงทชมชนควรกระท า เพราะยงมเรองราวอกหลายอยางทในชมชนเดยวกนไมร ไมไดฉกคด หรอมองขาม หรอยงมความเขาใจทไมถกตอง เชน ไมไดตระหนกถงปญหาทก าลงจะเกดขนในอนาคตอนใกล ปญหาบางอยางทเผชญอย หรอบางครงอาจจะสมผสรบรปญหา แตไมรวามสาเหตมาจากอะไร ท าใหไมสามารถหาชองทางปองกนหรอแกไขปญหาได

ลกษณะส าคญของเทคนคการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม 1. เปนการศกษาชมชนทคนภายในชมชนเปนผศกษาวเคราะหเอง โดยผานกระบวนการ

เสวนากลม 2. นกพฒนาจะมบทบาทเปนเพยงผอ านวยความสะดวกในกระบวนการเสวนา เรยนร

(facilitator) มากกวาเปนประธาน หรอผน า และตองอยรวมในกระบวนการตงแตตนจนจบ 3. วตถประสงคของการศกษาจะเนนทผลประโยชนตอชมชนทองถน และตวคนทเขารวม

กระบวนการใหมความสามารถในการวเคราะห การตดสนใจ และศกยภาพในการแกไขปญหาของชมชนไดมากยงขน

4. การท าเทคนคการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม จะไมตงตนทความรสาขาใดสาขาหนง หากแตจะเรมจากสงทชาวบานร ชาวบานคด รสก และเชอเชนนน แลวคอย ๆ จด กระบวนการแลกเปลยนขาวสารขอมลระหวางกน เพอใหเกดการเรยนรดวยตนเอง (ปารชาต วลยเสถยร และคณะ, 2546: 105)

ขนตอนของการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม Natpracha P. and Stephens (1991 อางองจาก จตต มงคลชยอรญญา, 2540: 25) ได

สรปขนตอนการท าการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวมไว ดงน

44

1. นกพฒนาตองกระตนใหคนในชมชนทมคณสมบตเหมาะสมมารวมประชม เพอหาปญหา 2. ชวยกนก าหนดเนอเรอง ทเกยวของกบปญหานน ๆ และวธการทจะใชในการวจย อาท

การเกบตวอยาง ภาพถาย การใชสอพนบานการแสดง การอบรม เปนตน และมอบหมายหนาทใหผเกยวของไปด าเนนการ

3. ด าเนนการรวบรวมขอมล 4. วเคราะหผลและน าเสนอขอมลตอคนในชมชน โดยทมผรวมศกษา ซงอาจใชการน าเสนอ

อยางงายแตมประสทธภาพ เชน ใชแผนภม การชแจงตอทประชม การใชเสยงตามสาย 5. เมอไดรบขอคดเหนจากชาวบานทเหลอแลว ใหทมมารวมสรปและใหขอเสนอแนะ

ส าหรบการแกไขปญหา ปจจยทเออตอความส าเรจของการใชเทคนคการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม

มหลายประการ คอ 1. คนทเขารวมในกระบวนการ ควรเปนจากทกกลม ทกเพศ ทกฐานะ และทกวย เชน

กลมคนทดอยโอกาสในประเภทตาง ๆ ไมวาจะเปนกลมสตร คนจน คนดอยการศกษา 2. ตองปรบเปลยนแนวคด ทศนคต และพฤตกรรมของตนเองใหมใหสอดคลองกบภารกจ

บทบาท หนาทใหม และตองพฒนาความร ทกษะทเปนใหแกตนเอง มฉะนนกไมอาจชวยคนในชมชนเกดการเรยนรไดเทาทควร

3. มความสมพนธทดกบชมชน ตองสรางความไวเนอเชอใจ และความมนใจวาการเขารวมกระบวนการน มไดมเจตนาอนแอบแฝง หรอตกเปนเครองมอของนกพฒนาทตองการอะไรบางอยางจากชมชน หรอตวชาวบานเอง

4. ควรมการจดเตรยมความพรอมของชาวบาน สถานท วสดอปกรณทตองใชใหพรอมกอน หรอในบางกรณอาจจดเวทพดคยกนอยางไมเปนทางการกได แตตองมการนดหมายชาวบานลวงหนา และหากมการมอบหมายหนาทใหแตละคนเตรยมขอมลของตนมากอนกยงด

5. ระหวางทมการเสวนา ควรจดบรรยากาศของการประชมใหเปนไปเรยบงาย เปนกนเอง ควรเลอกสถานททมความสะดวกในการนงประชม ปรกษาหารอกนตามสมควร

6. แนวทางการแกไขปญหา หรอแผนงานทคดได จะมโอกาสส าเรจลลวงไปไดมาก หากม การประสานความรวมมอจากองคกรตาง ๆ ในทองถน เปนตน

ขอดและขอจ ากดของเทคนคการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม จตต มงคลชยอรญญา (2540: 22) กลาวถง ขอดของเทคนคการประเมนสภาวะชนบท

แบบมสวนรวม วาไมเปนเทคนคในการศกษาชมชนเทานน หากเปน กระบวนการเปดโลกทศนของคนในชมชน เปนสวนหนงของการปลกจตส านก (conscientization หรอ consciousness raising)

45

เปนกระบวนการสงเสรมการเรยนรของคนในชมชน โดยการรวมศกษา รวบรวม แลกเปลยน และวเคราะหขอมล อนจะน ามาซงความคดรเรมใหม ๆ และคนพบแนวทางปองกนแกไขปญหา (participatory problem solving) เปนการเพมศกยภาพของคนในชมชน และรวมถง การพฒนาคนและชมชนในทสด

สวนขอจ ากดของเทคนคการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม มดงน 1. ขอมลทไดจากการรวบรวมศกษาของชาวบานอาจจะไมถกตองเปนจรงเสมอไป แมวา

ขอมลบางอยางจะเปนเรองเกยวกบตวของเขาเองกตาม 2. การทมเทเพอการจดกระบวนการเสวนาเชนน อาจสรางความคาดหวงใหแตคนในชมชน

วาจะไดรบความชวยเหลอจากภายนอก 3. การจดประชมกลมใหญ ในบางครงอาจมปญหาเรองอทธพลของผน า หรอความเกรงใจ

ทท าใหผเขาประชมหลายนายไมกลาแสดงความคดเหน หรอวเคราะหปญหาหรอสาเหตอยางตรงไป ตรงมา

4. ปญหาบางอยางมความยงยาก สลบซบซอนท าใหชมชนไมสามารถวเคราะหไดชดเจน หรอไมสามารถด าเนนการแกปญหานนได

5. กระบวนการวเคราะหสถานการณปญหา ในบางครงอาจน ามาซงความขดแยงของคนภายในชมชนได

6. ขดความสามารถของเจาหนาทจากภายนอกในการน าอภปราย กระตนใหคนคดอยางเปนระบบ การใชสอฉายภาพปญหาและชมชน จะมผลตอความส าเรจของการใชเทคนคการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวมอยางมาก

สรป เทคนคการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม เปนเทคนคทสงเสรมการเรยนรของคนในชมชน โดยการรวมศกษารวบรวม แลกเปลยน วเคราะหขอมลในชมชน ของคนในชมชนและนกพฒนา จงสามารถน ามาปรบประยกตใชในการศกษาวเคราะหชมชนได และทส าคญคอการทจะน าเอาเทคนคนมาใชนนผศกษาหรอนกพฒนาตองท าความเขาใจและมทกษะในการด าเนนการเพอใหเกดประสทธภาพสงสด

การวจยปฏบตการแบบมสวนรวม การวจยปฏบตการแบบมสวนรวม (Participatory Action Research - PAR) การวจย

เชงปฏบตการแบบมสวนรวม หมายถง การทประชาชนมสมาชกของชมชนกบผวจย ผปฏบตการไดมการแลกเปลยนความคดเหนรวมกนประเมนปญหาความตองการสมาชกของชมชนไดเขามามสวนรวมในกระบวนการตดสนใจตลอดกระบวนการ (อลศรา ชชาต, 2538: 11-12 อางองจาก ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 125-126)

46

เทคนคการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม ไดน ามาเปนเครองมอพฒนาทองถน เพอใหการด าเนนการโดยอาศยเงอนไขของการเพมขดความสามารถของประชาชน ดวยระบบขอมลท าใหประชาชนเหนความส าคญของขอมล เพราะขอมลจะชวยใหประชาชนสามารถวเคราะหปญหาของชมชน และท าการพฒนาตอไปได ซงปรชญาและแนวความคดการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม เชอในศกยภาพของประชาชนทสามารถน าออกมาใชไดหากไดรบการพฒนา และเชอวาประชาชนสามารถชวยเหลอตนเอง จงตองมการสนบสนนใหพฒนาตนเอง โดยเปดโอกาสเขามามสวนรวมในการจดการกบปญหาของตน ชวยเหลอตนเองมากขน และสรางเครอขายความรวมมอในการท างานเปนรปแบบทางสงคมทเปดโอกาสใหเกดการปฏสมพนธระหวางองคกรเพอการแลกเปลยน การสรางความเปนอนหนงอนเดยวกน และมสวนรวมในการท างาน จงเกดเครอขายทงชาวบาน นกวจยและองคกรภาครฐ และเอกชนเขามารวมด าเนนการทกขนตอน และมเปาหมายเดยวกน โดยค านงถงความตองการของประชาชน และความเทาเทยมกนของคนในสงคม

จะเหนไดวา การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม ประชาชนจะเกดความสามารถในการวเคราะหระบบขอมลได จากการสรางทมงานวจยทองถนหรอนกวจยทองถนขนมา โดยคนในทองถนมสวนรวมในการคดวเคราะหปญหา รวมมองภาพทตองการในอนาคตของทองถนตนเองรวมกนแสวงหาหนทางทจะไปสสภาพทตองการ และรวมกนปฏบต โดยประสานความรวมมอกบผเชยวชาญและหนวยงานสนบสนนจากภายนอก ดงนน หวใจของขบวนการวจยแบบมสวนรวม คอ การจดการชมชน และมสวนรวมของประชาชน ซงเปนสวนหนงของขบวนการทตองควบคกนไป โดยมเปาหมายอยทการสงเสรมใหบคลากร และทรพยากรทมอยภายในชมชนเปนประโยชนเพอการพฒนาใหไดมากทสด ในรปของการรวมตวเปนองคกร โดยมนกวจยภายนอกชมชน ท าหนาทชวยจดองคกร อบรมความรและทกษะของการท าวจยใหแกชมชน ตลอดจนเขาไปรวมในขบวนการวเคราะหสถานการณ และสภาพปญหา รวมคนหาสาเหตทแทจรงของปญหา หาแนวทางแกไข และสรางกระบวนการเรยนรกบชมชนในการทดลองวธการแกปญหา หากใชไดผลดจะน าไปสการขยายยงชมชนอนตอไป

หลกการของเทคนคการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม Tandon (1988: 5-15) กลาวถง หลกการส าคญส าหรบการวจยปฏบตการแบบมสวนรวม

ไวดงน 1. ใหความส าคญและเคารพตอภมปญญาของชาวบาน โดยยอมรบวาความรพนบานตลอด

ระบบการสรางความร และก าเนดความรในวธอนทแตกตางไปจากทไปจากนกวชาการ ยงเปนสงทปฏบตและยอมรบกนแพรหลายในหมชาวบาน คนยากจน เพอเปนหนทางแกปญหาในการด ารงชวตของเขา

47

4. สนใจปรทศนของชาวบาน โดยการวจยปฏบตการแบบมสวนรวมจะชวยเปดเผยใหเหนค าถามทตรงกบปญหาของชาวบาน เชน การถกกดกนหรอแปลกแยกจากผนดนและทรพยากรธรรมชาตอน ๆ การตองดนรนตอสกบแรงบบคนจากผมอทธพล ซงสงเหลานเปนค าถามทนกวจยรปแบบเกาไมใครนกถง และไมเคยเปนจดเนนในการคนหาความรมากอน

5. ปลดปลอยความคด จะตองชวยใหชาวบาน และคนยากจนสามารถใชความคดเหนของตนอยางเสรในการมองสภาพการณและปญหาของตนเอง สามารถใชวจารณญาณในการวเคราะหวจารณตรวจสอบสภาพเทจจรงตาง ๆ สามารถยนหยดตอตานพลงอทธพลจากภายนอก หรอจากอ านาจกดขของผมอ านาจ

ขนตอนของเทคนคการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม ขนตอนการวจยปฏบตการแบบมสวนรวมนน (ธนพรรณ ธาน, 2540: 57-65) ไดอธบาย

ไว 5 ขนตอน ซงเปนทขนตอนผสมผสานแนวคดของการจดการชมชน และการเรยนรปญหาของชมชนเขาดวยกน ดงน

1. ระยะกอนท าการวจย (pre-research phase) ม 4 ขนตอน คอ การคดชมชน และการเขาถงชมชน การบรณาการ ตวนกวจยเขากบชมชน การส ารวจขอมลเบองตนของชมชน และการแพรแนวคด PAR แกชมชน

2. ระยะของการท าวจย (research phase) ม 6 ขนตอน คอ การศกษาวเคราะหปญหารวมกบชมชน การฝกอบรมทมวจยทองถน การวเคราะหปญหาทจะเกดขนในกระบวนการ และก าหนดแนวทางแกไข การออกแบบการวจยและการเกบรวบรวมขอมล การวเคราะหขอมลและการน าเสนอขอมลตอทประชมหมบาน

3. ระยะการจดท าแผน (planning phase) ม 5 ขนตอน คอ การอบรมทมงานวางแผนทองถน การก าหนดโครงการหรอกจกรรม การศกษาความเปนไปไดของแผนงาน การแสวงหางบประมาณและหนวยงานทสนบสนน และการวางแผนเพอตดตามและประเมนผล

4. ระยะการน าแผนไปปฏบต (implementation phase ) ม 2 ขนตอน คอ การก าหนดทมงานปฏบตงานอาสาสมคร และการอบรมทมงานปฏบตอาสาสมคร

5. ระยะการตดตามและประเมนผลการปฏบตงาน (monitoring and evaluation) ควรมการจดตงทมงานตดตามและประเมนผลการปฏบตงานของหมบานขนมา โดยการรบฝกอบรมความร เทคนคในการตดตามและประเมนผลโครงการอยางงาย จากเจาหนาทกอนทจะปฏบตงาน และตดตามการท างานของฝายปฏบตทกระยะวาเปนไปตามแผนทก าหนดไวหรอไม บรรลวตถประสงคมากนอยเพยงใด เพอน าขอมลและผลการประเมนเสนอตอทประชมหมบานรบทราบ และใหขอคดเหนเพมเตมเพอใหชาวบานจะไดเหนผลงานทเกดจากความพยายามรวมกนของทกฝายในการชวยกนแกไขปญหาของชมชน

48

สรป เทคนคการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม มประโยชนอยางมากตอการศกษาชมชนและการพฒนา เนองจากการสรางกระบวนการเรยนรและเสรมสรางความสามารถและความเขมแขงของชมชน ทเนนการมสวนรวมของชมชนในการเขาศกษาหาสาเหตและปญหาของชมชน เพอรวมกนวเคราะห วางแผนด าเนนการแกไขปญหาของชมชน ท าใหชมชนสามารถพงตนเองได โดยผศกษาเองตองเขาไปอาศยอยในชมชนใชการสรางความสมพนธกบชมชนสรางความเขาใจทถกตองกบคนในชมชน โดยอาศยสมพนธภาพเปนสอกลาง เพอใหเกดความเขาใจในการเขาสชมชนและเกดความไววางใจในทสด จากนนจงเขาไปมสวนรวมในกจกรรมตาง ๆ ของชมชน ท าใหมโอกาสสมผสกบคนในชมชนไดมากขน ตลอดจนสามารถซกถาม สงเกต และรวบรวมขอมลขอเทจจรงไดดกวา อกทงสามารถสรางและจงใจใหคนในชมชนไดมโอกาสเขามามสวนรวมมากขนดวย อนจะน าไปสความสามารถคดเปน ท าเปน และเรยนรดวยตนเองของชมชน กอใหเกดการปฏบตงานรวมกนอยางผสมผสานกลมกลนเกดกระบวนการเรยนร และชมชนสามารถพงตนเองไดในทสด

การสรางอนาคตรวมกน การสรางอนาคตรวมกน (Future Search Conference - FSC) เปนเทคนคการประชม

แบบมสวนรวม ทกระตนใหประชาชนตนตวคดเปนระบบ กลาแสดงความคดเหนในการพฒนา มพลงและก าลงใจในการพงตนเอง เกดเครอขายชมชน และสรางผน าตามธรรมชาตของชมชนใหปรากฏ ขาราชการศรทธาในศกยภาพของชมชนมากขน และเกดเครอขายผน าชมชนกบขาราชการ สวนผลลพธจากการสรางอนาคตรวมกน พบวา

1. เขาใจปจจย องคประกอบ เหตการณในอดตทมผลตอปจจบน และแนวโนมทมผลกระทบตออนาคต

2. ทกคนเปนภาพรวมภาพเดยวกน เกดวสยทศนในอนาคตรวมกนทเตมไปดวยความหวงและพนธะสญญารวมกน

3. ทกคนเกดความตระหนก ไดแลกเปลยนแนวความคดใหม ๆ รวมกน เปนการขยายเครอขาย มสมพนธภาพทด เขาใจและเหนคณคาตอกนและกน มจดมงหมายปลายทางรวมกน มแผนงานทชดเจนรวมกน

กระบวนการของการสรางอนาคตรวม กระบวนการของการสรางอนาคตรวมกนเตมรปแบบจะใชเวลา 2 - 3 วน มจ านวนคนท

พอเหมาะประมาณ 50 - 60 คน หากคนนอยท าใหความหลากหลายทางความคดและประสบการณจะนอย แตหากมากเกนไปท าใหเสยเวลา ควบคมยาก การบรหารจดการไมสะดวกและไมทวถง ซงมขนตอน ดงน

49

1. การวเคราะหเหตการณในอดต เพอเชอมโยงกบสภาพการณและแนวโนมในปจจบนเปนกระบวนการสนบสนนใหผเขารวมประชมไดแลกเปลยนความคดเหน ประสบการณ ขอมลในอดตในประเดนตาง ๆ ทสมพนธเพอเชอมโยงเหตการณ ประสบการณของสงคมโลก ประเทศ จงหวด ชมชน และตวผเขารวมประชมเองในอดตกบปจจบน

1.1 เสนแบงเวลา (time line) แบงกลมไมเกน 10 คน ใหทบทวนขอมล ความรประสบการณและเหตการณทส าคญ ๆ ทเกดขนในหวงทก าหนดไว เพอใหทกคนสะทอนขอมลในอดตทตนมอย

1.2 วเคราะหอดต (understanding the past) ใหสมาชกแตละกลม น าขอมลจากเสนแบงเวลามาวเคราะหหาความสมพนธเชอมโยงและตอบค าถาม ทแตละกลมไดรบมอบหมาย

1.3 การหยงเหน (insight) ผเขารวมทกคนมโอกาสเสนอความคดเหนและวจารณผลการวเคราะหของกลมตางๆรวมทงสะทอนสงทไดจากการท ากจกรรมทเกยวของกบอดต

2. วเคราะห สงเคราะหสภาพการณปจจบน เพอความเขาใจในทศทางของการประชม ขนตอนนเปนการสรป ตรวจสอบสภาพการณปจจบนใหชดเจนแลว จงรวมกนคนหาอนาคตทกลมพงปรารถนารวมกน ซงเปนการเชอมใหเหนพลงและความสมพนธเกยวเนองกนของการเปลยนแปลงของสงตาง ๆ ในโลก ประเทศ ชมชน บคคลทเกยวโยงกนอย

2.1 การสรางแผนทความคด (mind map) เปนการสรางภาพรวม ทศทางแนวโนมและปจจยทมอทธพลตอหวขอหลกของการประชมในสถานการณปจจบน

2.2 มมมองของผทเกยวของ (stakeholders perspectives) สมาชกแตละคนรบรถงมมมองของกลมเฉพาะทมประเดนจากแผนทความคด ท าใหมการพจารณาวเคราะหไดลกซงขน

2.3 ความภมใจและเสยใจ (proud and sorry) เปนการเปดโอกาสใหสมาชกแตละคนทบทวนผลงานและภาระหนาทของตนเองทงในอดตและปจจบน ท าใหแตละคนรบรเขาใจถงสภาวะ ความสามารถและขดจ ากดซงกนและกน และเกดก าลงใจเมอคดถงความภาคภมใจ

2.4 การสงเคราะห (synthesis) สมาชกแตละคนสะทอนความรสกเมอไดรบรถงขดจ ากดและความเสยใจของกลมเฉพาะตางๆเปนการเปดใจและยอมรบซงกนและกน เพอเตรยมทกคนเขาสอนาคตรวมกน และเกดก าลงใจเมอรบรถงความภมใจ

3. การสรางจนตนาการถงอนาคตทพงปรารถนา ในประเดนหลงของการประชม เพอรวมกนก าหนดความคดเหนรวมและสรางแผนปฏบตการไปสอนาคตรวมกน เปนการมงไปสแผนยทธศาสตร ยทธวธ แผนปฏบตการ ส าหรบอนาคตของกลมหรอองคกร

3.1 การน าเสนอเปนละคร (presentation of dramatization) ใหสมาชกรวมกนจนตนาการถงอนาคตทพงปรารถนาในหวขอหลกของการประชม โดยน าขอมลทไดจากอดต และปจจบนมาจนตนาการสรางภาพอนาคตหรออนาคตในอดมคต แลวน าเสนอในรปของละคร

50

3.2 ความคดเหนรวมและความคดเหนทเปนไปได (common and promising ideas) เพอแลกเปลยนและคนหาแนวความคดในอนาคตทพงปรารถนา

3.3 แผนปฏบตการสวนบคคล (action plan-individuals) สมาชกจะเลอกประเดนทตนสนใจ และใหความส าคญเพยงประเดนเดยว เพอใหเขาและองคกร ทสงกดมสวนรวมใน การประสานงาน รวมพจารณา และท างานกบสมาชกอนทเลอกประเดนเดยวกน

3.4 แผนการปฏบตการกลมสนใจ (action plan self-selected group) เพอใหกลมสนใจไดพจารณาสภาพทเปนอย กลยทธหรอแนวทาง และกจกรรมหรอขนตอน พรอมทงปญหาอปสรรคหรอขอจ ากดทมอย แลวน าเสนอทประชม

3.5 แผนปฏบตการเฉพาะกลม (action plan stakeholder group) เปนการก าหนดแผนปฏบตงานเฉพาะภายใตเงอนไขทสมาชกกลมเฉพาะมศกยภาพในการน าไปปฏบตหรอสนบสนน

สรป เทคนคการสรางอนาคตรวมกนเปนกระบวนการประชมเชงปฏบตการของผแทนกลม หลายประเภทหลายระดบ ซงตางกมสวนเกยวของในเรองนน ซงแตละคนจะน าเอาประสบการณมาสรางวสยทศนรวมกน เพอไดแผนหรอแนวทางปฏบตใหไปถงวสยทศนรวมของกลม โดยมจตส านกพนธะสญญารวมกน เปนกระบวนการทใชอนาคตเปนวตถประสงคทเตมไปดวยความหวงในการท างาน แทนการใชปญหาและการแกไขปญหาเปนตวตงในการท างานการสรางอนาคตรวมกน ชวยท าใหเปาหมายระยะยาวและแนวทางของกลมหรอองคกรชดเจนขน เปนเปาหมายรวมกนทสมาชกทกคนยอมรบ และชวยเพมพนธะสญญาของสมาชกในการรวมมอปฏบตตามแผนงานหรอแนวทางของกลมไปสอนาคตรวมกน (ทวศกด นพเกษม, 2540: 25)

กระบวนการวางแผนแบบมสวนรวม กระบวนการวางแผนแบบมสวนรวม (Appreaiation Influence Control - AIC) เปน

เทคนคทชวยกระตนใหประชาชนตนตวในการเรยนรและพฒนาชมชนของตน มพลงในการรวมกลม รสกเปนเจาของในโครงการพฒนาอยากมสวนรวมทกขนตอน ชวยใหนกพฒนาทงภาครฐ และภาคเอกชนเขาใจ และใกลชดประชาชนมากขน จนสามารถจดโครงการใหการสนบสนนการพฒนาตรงกบความตองการของชมชนและสอดคลองกบสภาพความเปนจรงยงขน

กระบวนการวางแผนแบบมสวนรวมมปรชญาหรอความเชอทวา บคคล กลมบคคลในชมชน องคกรและสงคม มพลงงานและพลงปญญา ในการทเอาชนะปญหาอปสรรคและสรางสวรรคชวตใหดกวา พลงเหลานหากยงอยอยางโดดเดยว อาจถกใชในทางลบกลายเปนพลงทใชท าลาย เอารดเอาเปรยบและมงเอาชนะ เพอเปนพลงในเชงบวกเปนพลงความรก การพฒนาจงจ าเปนตองมการจดการและระดมพลงงานใหเปนพลงสรางสรรค ดงนน กระบวนการวางแผนแบบมสวนรวม เปนกระบวนการทมศกยภาพในการสรางพลงและกระตนการยอมรบของชาวบานใหรวมพฒนาชมชน และยงมศกยภาพทจะขยายผลได อกทงยงสามารถน ามาประยกตส าหรบการประชมระดมความคดในการพฒนาหมบาน

51

คอ เทคนคการระดมความคดทใหความส าคญตอความคด และการมสวนรวมของสมาชกในชมชนบนพนฐานแหงความเสมอภาคเปนกระบวนการทน าเอาคนเปนศนยกลางในการพฒนา

นอกจากนกระบวนการวางแผนแบบมสวนรวม ยงเปนเทคนคทงาย สามารถน ามาประยกตใหเหมาะส าหรบการวางแผนพฒนาชมชนแลว ยงสามารถใชเปนเครองมอในการระดมความคดเหนและขนตอนทจะรวมความคดละความตองการไวในแผนได เปนวธการประชมระดมความคดเพอการวางแผนโดยผท มสวนไดสวนเสย (stakeholders) ไดมารวมคดหารอ และรวมพลงในเชงสรางสรรค เปนการสรางความเขาใจระหวางกลมคนในสงคม สามารถรวมกนคดหากลยทธ เพอใชแกไขปญหาทยงยากซบซอน โดยเฉพาะปญหาสงคม ซงเปนการระดมสรางสรรค การรวมความคด การวเคราะหและการยอมรบซงกนและกนอยางเปนประชาธปไตย ทเนนการไปสเปาหมายทตองการ จงถอวาเปนการวางแผนการบรรลวตถประสงค หรอเอาชนะปญหาอปสรรคในเชงรก อนจะชวยใหการด าเนนงานตามแผนปฏบตมความชดเจน ผปฏบตมความเขาใจตามแผนการด าเนนงาน และบทบาทหนาท มความรสกเปนเจาของและมความรบผดชอบ (ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 131)

ขนตอนของเทคนคกระบวนการวางแผนแบบมสวนรวม กระบวนการวางแผนแบบมสวนรวม เปนวธการทรวมพลงปญญา และพลงสรางสรรคของ

แตละคนเขามาเปนพลงในการศกษาวเคราะหชมชนและพฒนา ซง รกษพล วงษมวง (2541: 104) กลาวไว 3 ขนตอน ดงน

1. ขนตอนการสรางความร (Appreciation หรอ A) เปนขนตอนการเรยนร และแลกเปลยนประสบการณ ขนตอนนจะเปดโอกาสใหผเขารวมประชมทกคนแสดงขอคดเหน รบฟ งและหาขอสรปรวมกนอยางเปนประชาธปไตย โดยใชการวาดรปเปนสอในการแสดงขอคดเหน แบงเปน 2 ชวง คอ การวเคราะหสถานการณของหมบานในปจจบน (A1) และการก าหนดอนาคตของหมบานวาตองการใหเกดการพฒนาในทศทางใด (A2)

2. ขนตอนการสรางแนวทางการพฒนา (Influence หรอ I) คอ ขนตอนการหาวธการ ทจะท าใหพฒนาหมบานตามเปาหมายทตงไวในชวง (A2) และเปนชวงการหามาตรการ หรอวธการในการพฒนาและคนหาเหตผล เพอจดล าดบความส าคญตามความเหนของกลม ผเขารวมประชมแบงออกเปน 2 ชวง คอ การคดโครงการทจะใหบรรลวตถประสงค และการจดล าดบความส าคญของโครงการ โดยแยกออกเปน 3 ประเภท คอ กจกรรมหรอโครงการทชาวบานท าเองบางสวนและขอความชวยเหลอจากแหลงทนภายนอก และกจกรรมหรอโครงการทสามารถขอจากภาครฐโดยผานต าบล

3. ขนตอนการสรางแนวทางปฏบต (Control หรอ C) คอ การน าเอาโครงการ หรอกจกรรมตาง ๆ มาสการปฏบตและจดกลม ผด าเนนงานซงจะรบผดชอบตอโครงการหรอกจกรรมขนตอนน โดยแบงออกเปน 2 ชวง ไดแก การแบงกลมรบผดชอบ และการตกลงในรายละเอยดในการด าเนนงาน

52

สรป กระบวนการวางแผนแบบมสวนรวม เปนเทคนคทชวยใหเกดกระบวนการเรยนรรวมกนของประชาชนในชมชน อกทงยงกระตนและสรางจตส านกของชาวบานใหมสวนรวมในการระดมความคดเหน แลกเปลยนเรยนร สะทอนสถานการณตาง ๆ ตลอดจนขอมลชมชนในดานตาง ๆ ในการวางแผนเพอการพฒนาชมชนของตนเอง จงเปนเทคนคทมศกยภาพในการสรางความซาบซงในคณคาจากการมปฏสมพนธหรอการกระท ารวมกน ทจะน าไปสการเอาแผนไปปฏบต การปฏบตรวมกน และการตดตามและประเมนผล เพอสรางสรรคการพฒนาชมชนในอนาคต

การศกษาวเคราะหระบบชนบท การศกษาวเคราะหระบบชนบท (Rural System Analysis – RSA) เปนอกเทคนคหนงทใช

เปนเครองมอในการเกบขอมล และวเคราะหขอมลบางประการ เพอใหเหมาะสมมากยงขน (จตต มงคลชยอรญญา, 2540: 28) การศกษาวเคราะหระบบชนบท เปนทง “การวจย” (หาความรใหม) และ “การศกษา” (เรยนรสงทมอย) ซงเนนระดบหมบานและครวเรอนเทานน เพอใหไดภาพของชมชนทงทางดานการเกษตร เศรษฐกจ และสงคมทสมบรณพอทจะน าไปใชในการสรางกจกรรมการพฒนาในชมชนได เพราะการศกษาวเคราะหระบบชนบท ถกก าหนดไวใหเปนขนตอนแรกในการท างานพฒนาเกษตรกรรายยอยในชมชน ซงจะตองตามกจกรรมพฒนาอน เชน การกระตนใหเกดกลม การใหการศกษาแกกลม การเสรมสรางขดความสามารถในการบรหารจดการกลม การเชอมโยงกลมตาง ๆ เขาดวยกน และเชอมโยงกบแหลงทรพยากร หรอสถาบนพฒนาภายนอกชมชน

การศกษาวเคราะหระบบชนบท ถอไดวาเปนการวเคราะหระบบชนบททพยายามจะไดมาซงภาพทสมบรณกวาเกยวกบระบบชนบท โดยการส ารวจชมชนหมบานและเกษตรกรเปาหมาย ผลการวเคราะหระบบชนบท ไดแก ภาพทสมบรณกวาเกยวกบชมชนหมบานและตวเกษตรกรเปาหมาย สวนการวเคราะหขอมลอยทชมชนหมบานและตวเกษตรกรเปาหมาย โดยเรมจากระดบชมชนจากนนจงไปสระดบครอบครว และกลาวถงเครองมอของเทคนคการศกษาวเคราะหระบบชนบท 3 ประการ ไดแก ผงกจกรรมโครงสรางครอบครว และปฏทนแรงงานสวน (บณฑร ออนด า และวรยา นอยวงศ นยางศ, 2533: 3)

วตถประสงคของการท าเทคนคการศกษาวเคราะหระบบชนบท คอ เพอใหนกพฒนาในสนามทท าการศกษาชมชน ไดเขาใจสภาพของชมชนโดยทวไป และรจกกบเกษตรกรรายยอย (Small farmers - SF) วาเปนใคร มวถชวตเปนอยางไร ประสบปญหาใดบาง มผใดสนใจทจะปรบปรงคณภาพชวตของตนเองหรอไม และมชองทางในการพฒนาเกษตรกรรายยอยเหลานนอยางไรไดบาง

กรอบส าหรบการวเคราะห (analytical หรอ conceptual framework) จงถกพฒนาขนมาใหม เพอใหสอดคลองกบวตถประสงค เปนกรอบในการวเคราะหขอมลระดบชมชน จะเนนถงความสมพนธของคนแตละกลมฐานะกบทรพยากร ทงเปนธรรมชาตและมนษยสรางขน อาท ระบบ

53

ชลประทาน บอน า โรงเรยน วด เปนตน นอกจากน ค าวา “ทรพยากร” ยงหมายรวมถงกลมผน า ภมปญญาชาวบานในสาขาตาง ๆ ดวย เพราะสามารถน าไปใชแกไขปญหาทเกดขนได และการไดมา การเขาถง การมโอกาสควบคมทรพยากรตาง ๆ นน เกดจากพนฐานปจจยทางดานสงคมประเภทใด เกดโดยความรวมมอ (competition) การแขงขน (competition) หรอความขดแยง (conflict)

วธการและขนตอนของเทคนคการศกษาวเคราะหระบบชนบท มดงน 1. การสรางทมงาน โดยการรวมตวของบคลากรทมในระดบอ าเภอมาเปนทมงาน 2. ทบทวนท าความเขาใจกรอบแนวคด วตถประสงค ตลอดจนประเดนทจะศกษา 3. น าเอาขอมลมอสองมาศกษาใหเขาใจในบรบทชมชนในระดบชมชนและครวเรอน ไดแก

ประวตหมบาน ทรพยากรธรรมชาต กลมองคกร ผน าหรอผร สาธารณปโภค กลมเปาหมาย เศรษฐกจครวเรอน เปนตน โดยการใชประโยชนจากขอมลทตยภม เชน จปฐ. มาเปนขอมล

4. สอบถามเพมเตมจากการศกษาขอมลปฐมภมในระดบตาง ๆ โดยเรมจากครวเรอนเพอการวางแผน และพบปะผน า ผอาวโส และการสมภาษณพดคยอยางไมเปนทางการ

5. จดประชมแบบเปนทางการกบชาวบาน เพอชแจงวตถประสงคของการศกษา 6. จดท าแผนท และการก าหนดระยะเวลาในการศกษาขอมลเปนระยะเวลาสน ๆ และ

เพยงครงเดยว 7. เกบขอมลรายครวเรอน ขอมลระดบชมชน มารวบรวมวเคราะหถงศกยภาพ/ขอจ ากด

ก าหนดยทธศาสตรการพฒนาโดยการใชประโยชนจากแผนท และตารางวเคราะห 8. การคนขอมลใหชมชน เพอการวเคราะหศกยภาพ/ขอจ ากด และประเดนปญหาแนวทาง

การท างานกบกลมเปาหมาย ทจะน าไปสการด าเนนกจกรรมตามแนวทาง ตลอดจนการตดตามผล/สรปบทเรยนเพอท าความเขาใจบรบทชมชนตอไป (มงคล พนมมตร และชาตชาย รตนคร, 2540: 22)

สรป เทคนคการศกษาวเคราะหระบบชนบท เปนเทคนคทเนนการศกษาในระบบยอยของชมชน เพอใหเขาใจองคประกอบยอยตาง ๆ ของชมชน และเพอใหนกพฒนาไดรถงสภาพปญหาการพฒนาของชมชนโดยการวเคราะหความสมพนธของคน ทรพยากรตาง ๆ กลม ผน า และภมปญญาชาวบาน ทมอยในชมชนเขาดวยกน เพอสามารถน าไปใชแกไขปญหาทเกดขนในชมชน โดยมขอด คอ ท าใหชมชนเขาสถานการณตาง ๆ ในชมชนไดด ชาวบานเกดความตระหนกในปญหา และมความคดรเรมในการแกไขปญหาชมชน สามารถวเคราะห วางแผนการท างานอยางเปนระบบ และเกดกระบวนการเรยนรทงของชมชน และเจาหนาท เปนเทคนคทสามารถเขาถงกลมเปาหมายไ ดอยางแทจรง

54

การวเคราะหจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค การวเคราะหจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค (SWOT Analysis) เปนค ายอมาจาก

ค าวา Strengths คอ จดแขง หมายถง ความสามารถและสถานการณภายในองคกรทดทน ามาใชประโยชนในการท างานเพอบรรลวตถประสงค Weaknesses คอ จดออน หมายถง สถานการณภายในทไมด ซงไมสามารถน ามาใชประโยชนในการท างานเพอบรรลวตถประสงค Opportunities คอ โอกาส หมายถง ปจจย และสถานการณภายนอกทเอออ านวย หรอเปนประโยชนใหการด าเนนงานในองคกรบรรลวตถประสงค และ Threats คอ อปสรรค หมายถง ปจจย และสถานการณภายนอกทขดขวาง หรอเปนปญหาการท างานในองคกรไมใหบรรลวตถประสงค SWOT แมวาเปนเทคนคเพอใชในการวเคราะหองคกร ซงเปนรปแบบของการบรหารจดการเชงกลยทธทางธรกจ แตเทคนคนสามารถน าไปประยกตใชกบการศกษาชมชน การวางแผนพฒนาในชมชนได เนองจากการวเคราะห SWOT ไดชวยใหเกดเวทสรางการเรยนร และเกดความเขาใจแกสมาชกในชมชนอยางดยง ไดเกดแนวความคดและขอสรปในการด าเนนกจกรรมตาง ๆ และไดชวยใหสมาชกทกคนไดรวมคดพจารณาโครงการอยางทวถง และเปนความคดของแตละคนอยางแทจรงไมมการแยกชนแบงเพศแตอยางใด

คณลกษณะของการวเคราะหการวเคราะหจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค จากการวจยเชงปฏบตการ เรองกระบวนวเคราะห SWOT ส าหรบองคกรธรกจในภาคอสาน

ผลการวจยไดขอสรปคณลกษณะของกระบวนการวเคราะห SWOT ดงน (นนทยา หตานวตร และณรงค หตานวตร, 2543: 34-40.)

1. การมสวนรวมทกระดบ กระบวนการวเคราะห SWOT เอออ านวยใหเกดการมสวนรวมของผน าและสมาชกในการวางแผนกลยทธ

2. กระบวนการเรยนร เปนเวทการเรยนรของผน าและผเขารวมทมการถายทอดขอมลประสบการณ โดยการคดและเสนอความคด อภปรายโตแยงแลกเปลยนความคดเหน และการตดสนในเลอกทศทางและกลยทธของกลม

3. การใชเหตผล จากทผเขารวมทใชความคด อภปรายถงเหตผลตางๆในการตดสนใจ จงเปนกระบวนการทเปนระบบ ซงเออใหเกดการใชเหตผลในการคดและตดสนใจก าหนดกลยทธ

4. การใชขอมล ผเขารวมไดใชขอมลในการวางแผนกลยทธซงมความจ าเปนอยางยง โดยเปนขอมลจากประสบการณการท างานของผเขารวม จากการศกษาวเคราะหองคกร และจากแหลงขอมลภายนอก เชน จากวทยากรทเชญมาใหความรและเพมเตมขอมล เปนตน

5. การกระตนใหคดใหเปดเผยประเดนทซอนเรน ดวยเหตแหงการใชความคดและการโตแยง จงท าใหสรางสรรคใหเกดความคด การมองละความเขาใจแงมมใหม โดยผเขารวมอาจจะยงไมเคยคดหรอเปนแงมมใหมนมากอน ซงกอใหเกดการเปดประเดนทซอนเรนของกลม หรอคลคลายสถานการณ

55

6. การเปนเจาของและพนธะสญญา ท าใหผเขารวมเกดความรสกเปนเจาของแผนงานและเกดความผกพนตอการน าแผนกลยทธสการปฏบต

7. การปฏบตทนท เมอเสรจสนการวางแผน ผเขารวมจะลงมอปฏบตแกไขปญหานน ๆทนท หรอบางครงอาจจะไมรอจนสนสดกระบวนการ เขาตดสนใจแกไขปญหานน ๆ เลย

ขนตอนการวเคราะหการวเคราะหจดแขง จดออน โอกาส และอปสรรค การวเคราะห SWOT นยมใชเวลาประมาณ 2 วน สวนประกอบดวยขนตอนหลก 3 ขนตอน

คอ 1. การเตรยมตวผเขารวม ขนตอนนจะชวยใหผเขารวมตระหนกถงสภาวการณในปจจบน

ขององคกรของตน ความจ าเปนทตองวางแผน และกระตนใหเกดความพรอมทจะเขาสกระบวนการวางแผน โดยมวธการดงน

1.1 น าเสนอผลการศกษาวเคราะหองคกรในสวน ภารกจ วตถประสงค ผลทเกดขนและกลยทธทผานมาของกลม

1.2 ใหผทเขารวมคดคนหาปจจยทท าใหเกดผลเชนน โดยอธบายความคดเชนนนตอกลม จากนนจงสรปเปนขอสรปรวม ในการนอาจใหผเขารวมหรอผด าเนนการเปนผสรปกได

1.3 เมอผเขารวมเขาใจสถานการณของกลมวา กลมท าอะไรบาง ท าไมจงท าอยางนนและกลมบรรลวตถประสงคมากนอยเพยงใด อยางไร จากความเขาใจสถานการณของกลมดงกลาว จะท าใหผเขารวมมความพรอมเขาสการวางแผนตอไป

2. การวเคราะหปจจยภายใน - จดออน จดแขง เปนขนตอนของการวเคราะหสถานการณตาง ๆ ดงน

2.1 กระตนใหผเขารวมคดถงการท างานทกลมท าไดด อะไรบางทกลมยงท าไมไดด 2.2 เมอแตละคนเสนอความคดเหนของตน แลวจงกระตนผเขารวมอภปรายขอเสนอ

นนๆเพอใหเกดความเขาใจและตดสนใจวาขอทน าเสนอนนเปนจดแขงจรงหรอไม 2.3 ผด าเนนการน าเสนอจดแขงซงไดจากการศกษาองคกร พรอมทงใหกลมตรวจสอบ

ความถกตองและพจารณาวาเปนจดแขงจรงหรอไม 2.4 น าเอาจดแขงทงหมดมาสรปรวม แลวจดท าเปนรายการชดจดแขง 2.5 ผเขารวมใหน าหนกจดแขงแตละขอ โดยพจารณาจาก “เปนจดแขงทมศกยภาพ

สงผลกระทบตอกลม (potential impact)” และ “เปนจดแขงทมความส าคญในเชงเปรยบเทยบ (rerative important)”

2.6 ด าเนนการในการวเคราะหจดออน โดยพจารณาจากการท างานทกลมยงท าไดไมด ใหด าเนนการตามขนตอนในการวเคราะหจดแขง

56

3. การวเคราะหปจจยภายนอก - โอกาส อปสรรค เปนการเชอมโยงผลการศกษาดานกลยทธกบการเปลยนแปลงสถานการณสงคมเศรษฐกจ โดยชใหผเขารวมเหนวา เมอสถานการณเปลยนไปการปรบเปลยนกลยทธเปนสงจ าเปน จากนนกระตนใหผเขารวมคาดการณการเปลยนแปลงทจะเกดขน และการเปลยนแปลงนนจะกระทบตอกลมของเขาในเชงโอกาสหรออปสรรค โดยปฏบตตามขนตอน ดงน

3.1 ผด าเนนการเสนอคาดการณการเปลยนแปลง ซงไดจากการศกษาวเคราะหองคกร และผเขารวมพจารณาและอภปรายการคาดการณการเปลยนแปลงทจะเกดขน ทงในระดบหมบาน จนถงระดบโลก

3.2 กระตนใหผเขารวมแตละคนพจารณาการเปลยนแปลงนน จะกระทบตอกลมของเขาในเชงโอกาสและอปสรรค แลวใหแตละคนน าเสนอขอพจารณาของตนและรวมอภปราย

3.3 ประมวลสวนทเปนเชงบวกหรอดเปนขอสรปรวม บางขออาจไมตองพจารณาเมอผเขารวมเหนวาไมกระทบตอกลมแตอยางใด จากนนจดท าเปนรายการชดโอกาส

3.4 ผเขารวมใหน าหนกโอกาสแตละขอ โดยพจารณาจาก “เปนโอกาสทมศกยภาพสงผลกระทบตอกลม (potential attractiveness)” และ “เปนโอกาสทมความเปนไปไดของความส าเรจ (probability success)”

3.5 ประมวลสวนทเปนเชงลบเปนขอสรปรวม พรอมทงจดท าเปนรายการอปสรรคผเขารวมอาจไมพจารณาบงขอซงเหนวาไมมผลกระทบตอกลมแตอยางใด

3.6 ผเขารวมใหน าหนกอปสรรคแตละขอ โดยพจารณาจาก “เปนอปสรรคทมศกยภาพรนแรงตอกลม (potential severity)” และ “เปนอปสรรคทมความเปนไปไดของการเกดขน (probability occurrence) ”

จะเหนไดวา แมกระบวนการวเคราะห SWOT เปนเทคนคทมประโยชนอยางมากในการศกษาวเคราะหกลม องคกร หรอชมชนทจะน าไปสการวางแผนกลยทธในการพฒนาแลว แตกระบวนการกมความซบซอนและยงเปนเรองชาวบานอยบาง จงท าใหเกดเงอนไขและขอจ ากดของการใชเทคนคนได เชน การตระหนกถงความตองการเปลยนแปลง หรอพฒนากลมของผเขารวม ความสามารถการมองการไกลของผน าและการเสรมขอมลจากวทยากรภายนอก ความสอดคลองกบบรบทสงคมวฒนธรรมชมชนในดานภาษา ชวงเวลา สถานท สถานภาพ บทบาทชายหญง เปนตน ดงนน หากท าความเขาใจกระบวนการวเคราะห SWOT อยางถองแทและดดแปลงหรอประยกตเทคนคบางประการทเออใหเกดความเขาใจและด าเนนการได เปนสงจ าเปนทผศกษาวเคราะหชมชน หรอนกพฒนาตองใหความส าคญ เพอใหการใชเทคนคนเกดประสทธภาพสงสด

57

สรป เทคนค และวธการศกษาวเคราะหชมชนมความส าคญอยางยง เพราะเครองมอเหลานน

จะชวยในการเกบรวบรวมขอมล และเปนเครองชวยจ าในการวเคราะหชมชน พรอมทงท าใหผศกษาเหนภาพและเขาใจชมชนในสถานการณตาง ๆ ไดดยงขน ซงจะเปนประโยชนตอการน าไปวเคราะหชมชน และวางแผนการพฒนาตอไป แตอยางไรกตาม การใชเทคนคตาง ๆ ควรเลอกใชใหเหมาะสมกบผศกษา ชมชน สถานการณ และเวลา จดประสงคหรอขอบเขตในการศกษาชมชน ถงจะท าใหเทคนค และวธการศกษาวเคราะหไดท าหนาทของตนเองไดเตมทมากขน แลวน ามาซงขอมลของชมชนทถกตองและสมบรณแบบ แบบฝกหด

1. จงยกตวอยางการใช เทคนคการวเคราะห SWOT 2. จงเปรยบเทยบความแตกตางระหวางเทคนคการศกษาชมชนแบบการวจยเชงปฏบตการ

แบบมสวนรวม (PAR) และการประเมนสภาวะชนบทแบบมสวนรวม (PRA) 3. ถาทานเปนนกพฒนาทานจะเลอกเทคนคการศกษาชมชนใด มาใชในการพฒนาชมชน

รอบมหาวทยาลยของทาน จงอธบาย

58

เอกสารอางอง จตต มงคลชยอรญญา. (2540). การศกษาชมชนเพอการพฒนา. กรงเทพฯ: เอกสารประกอบ

การเรยน ภาควชาการพฒนาชมชน คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ด ารงศกด แกวเพง. (2556). ชมชน. สงขลา: ศนยหนงสอมหาวทยาลยทกษณ. ทวศกด นพเกษม. (2540). วกฤตสงคมไทยกบบทบาทวทยากรกระบวนการมสวนรวมเพอจด

เวทประชาคม. กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนเพอสงคม ธนาคารออมสน. ธนพรรณ ธาน. (2540). การศกษาชมชน. ขอนแกน: เพญพรนตง. นนทยา หตานวตร และณรงค หตานวตร. (2543). SWOT: การวางแผนกลยทธธรกจชมชน.

อบลราชธาน: ส านกวทยบรการมหาวทยาลยอบลราชธาน. บณฑร ออนด า และ วรยา นอยวงศ นยางศ. (2533). ยทธศาสตรในการพฒนาชนบท:

ประสบการณของประเทศไทย. กรงเทพฯ : ภาควชาการพฒนาชมชน คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

ปารชาต วลยเสถยร และคณะ. (2546). กระบวนการและเทคนคการท างานของนกพฒนา. กรงเทพฯ: โครงการเสรมสรางการเรยนรเพอชมชนเปนสข (สรส.).

มงคล พนมมตร และชาตชาย รตนคร. (2540). การวจยชมชน. ใน เอกสารประกอบโครงการพฒนาทสงไทย - เยอรมน. (หนา 64). เชยงใหม: ส านกงาน ปปส. ภาคเหนอ.

รกษพล วงษมวง. (2540). การใชเทคนค AIC จดท าแผนพฒนาของ อบต. ใน โกวทย พวงงาม, บรรณาธการ. คมอวทยาการ อบต. (หนา 104). กรงเทพฯ: เสมาธรรม.

สจนต สมารกษ และ สเกสน สภธระ. (2530). คมอการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน. ขอนแกน: โครงการวจยระบบฟารม มหาวทยาลยขอนแกน.

Tandon, R. (1988). Socail trandformation and participatory research. Convergence. XXI, 5-15.

59

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 4 หวขอเนอหาประจ าบท

บทท 4 วธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชน วธการวเคราะหจากเอกสาร

การใชขอมลเอกสาร วธการวเคราะหภาคสนาม

1. การสงเกต 2. การสมภาษณ 3. การสนทนากลม 4. ส ารวจชมชน 5. แบบผสมผสาน

สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. เพอใหผเรยนมความรความเขาใจถงวธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชน 2. เพอใหผเรยนไดน าวธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชนไปประยกตใชไดอยาง

เหมาะสม

วธสอนและกจกรรมการเรยนการสอน 1. ผสอนบรรยายผานโปรแกรมน าเสนองาน 2. ใหผเรยนอภปรายรวมกนในประเดนของวธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชน

พรอมทงยกตวอยางกรณศกษา และใหผเรยนชวยกนวเคราะหและใหเหตผลในแตละประเดนทศกษา 3. มอบหมายงานผานใบงาน และศกษาคนควากรณศกษา คนควาเพมเตม 4. มอบหมายใหผเรยนคนควาเพมเตมจากเอกสารประกอบการสอนวเคราะหปญหา

ชมชนและแนวทางการพฒนา และหนงสอทเกยวของกบชมชน เมอศกษาแลวผสอนจะใหนกศกษาท าแบบฝกหดทายบทในตอนทายชวโมง

60

สอการเรยนการสอน 1. เอกสารประกอบการสอนวชาการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา 2. ต ารา หนงสอการวเคราะหปญหาชมชน, การศกษาชมชน 3. ชดแบบฝกหด 4. สอการเรยนการสอนผานโปรแกรมน าเสนองาน (Power Point) 5. กรณศกษา 6. ใบงานหรอใบกจกรรม

การวดผลและการประเมนผล

1. การวดผล 1.1 สงเกตจากการอภปรายซกถาม ความสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 1.2 ใบงานทมอบหมายใหท ารายงานศกษาคนควา กรณศกษา 1.3 การท าแบบฝกหด

2. การประเมนผล 2.1 การประเมนผลจากการสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 2.2 ประเมนผลจากรายงานทสงตามใบงาน และน าเสนองาน 2.3 การประเมนผลจากคะแนนการตอบค าถามแบบฝกหดรายบคคล

61

บทท 4 วธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชน

การทคนในชมชนไดตดสนใจทจะศกษาวเคราะหชมชนในเรองใดนน ขนตอนตอไป คอ

การเตรยมการเกบรวบรวมขอมลของชมชน ซงตองกระท าใหสอดคลองเชอมโยงกบเรองทเราศกษา วางตว การสรางความสมพนธกบคนในชมชน เพอใหไดมาซงขอมลของชมชนทถกตอง และทส าคญตองรเขาใจและมทกษะถงวธการเกบขอมล ซงมหลากหลายวธ ผศกษาสามารถเลอกใชใหเหมาะสมกบวตถประสงค เวลา และประเดนทศกษา โดยวธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชนทส าคญ ซงจะน าเสนอตงแตการวเคราะหขอมลจากเอกสาร ไดแก การใชขอมลเอกสาร (documentary study) และการวเคราะหภาคสนาม ไดแก การสงเกต (observation) การสมภาษณ (interview) การสนทนากลม (focus group) การส ารวจชมชน (community survey) การศกษาแบบผสมผสาน (mixed technique) ซงมรายละเอยดดงน

วธการวเคราะหจากเอกสาร วธการวเคราะหขอมลจากเอกสาร เปนการศกษาขอมลจากแหลงขอมลทตยภม แหลง ๆ

ทไดมการจดพมพเผยแพรไวอยแลว การวเคราะหขอมลจากเอกสาร จงเปนวธการการแสวงหาค าตอบหรอการสรางองคความรดวยการใชหนงสอ (text) และเอกสาร (document) ตาง ๆ นอกจากน ยงรวมถงสอในรปแบบอน ๆ เชน ภาพยนตร วดทศน ภาพวาด สมดบนทก ค าวาเอกสารจงมไดหมายถงเฉพาะสงพมพเทานน การวเคราะหขอมลจากแหลงขอมลทเปนเอกสารมขอทควรพจารณา ซงนกพฒนาควรก าหนดเปนแนวทางในการวเคราะหขอมลกคอ เอกสารสวนใหญ ซงอาจจะเขยนขนโดยบคคล หรอคณะบคคลกตาม ยอมตองมวตถประสงคหรอเปาหมายเฉพาะส าหรบเอกสารชนนน เอกสารแตละฉบบจะมเปาหมายหรอยบนสมมตฐานทแตกตางกนไป นอกจากนยงน าเสนอในวธและรปแบบทแตกตางกนไปอกดวย การน าขอมลจากเอกสารตาง ๆ มาวเคราะห นกพฒนาจงตองใหความส าคญ โดยจะตองสนใจอยางยงตอเปาหมายทแทจรงของเอกสาร รวมถงผทเปนผใชขอมลจากเอกสารนนตองน าไปขอมลเพอไปวเคราะหในเรองใดเปนส าคญ ซงวธการวเคราะหขอมลจากเอกสารมวธการ ดงน

การใชขอมลเอกสาร การใชขอมลเอกสาร (documentary study) เปนวธการศกษาชมชน โดยอาศย

พยานหลกฐานตาง ๆ ทงทเปนหลกฐานทางวตถหรอสงของ รวมทงขอมลจากหนงสอหรอเอกสารทไดจากแหลงตาง ๆ ทงทเปนแหลงขนตน (primary sources) เชน หลกศลาจารก วตถโบราณ เปนตน และทเปนแหลงขนรอง (secondary sources) เชน หนงสอ เอกสาร ต ารา รายงานการวจย

62

รายงานการประชม สงพมพ และขอมลทอยในอนเตอรเนต เปนตน การศกษาชมชนดวยวธการน เปน การศกษาเพอใหทราบประวตความเปนมาของชมชนในดานตาง ๆ ทงดานเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม และการเมองการปกครองของชมชนนน ๆ ดงนน การน าขอมลทมอยแลวมาศกษาวเคราะหเปนอกวธหนงทน ามาอธบายปรากฏการณในชมชนทตองการศกษาได

1. ประเภทแหลงขอมลเอกสาร แหลงขอมลเอกสารในการศกษาชมชน สามารถแบงได ดงน 1.1 สถตและบนทกตาง ๆ หมายถง ขอมลทไดมการรวบรวมอยางเปนระบบระเบยบ

ตอเนองกนมาเปนระยะเวลาพอสมควร เปนขอมลสถตทเปนตวเลข เปนเรองราวเหตการณ เชน บนทกประจ าวน ประวตบคคล เปนตน (ปารชาต วลยเสถยร และคณะ, 2546 : 146.)

1.2 หนงสอประเภททวไป (general books) เปนต าราและหนงสอตาง ๆ หรอเอกสารตาง ๆ ทไมใชหนงสออางอง เปนขอมลในเรองใดเรองหนงทมอยเปนลายลกษณอกษร หรออาจเปนแผนผง รปภาพ ขอมลเหลาน ไดแก ขาวหรอบทความในหนงสอ จดหมายโตตอบระหวางบคคล ค าขวญ อตชวประวต ต านาน เปนตน หรอขอมลทไดมการรวบรวมอยางเปนระบบระเบยบตอเนองกนมาเปนเวลานานพอสมควร เปนขอมลสถตทเปนตวเลข เปนเรองราวเหตการณ เชน บนทกประจ าวน ประวตบคคล เปนตน ซงขอมลทงสองประเภทจะเปนทงของทางราชการและสวนบคคลซงสามารถรวบรวมคดเลอกเพอศกษาเปน 2 ขนตอน คอ 1) การรวบรวมเรองทงหมดทเกยวกบการศกษา และ 2) เลอกเฉพาะทเกยวของกบเรองทศกษา

1.3 หนงสออางอง (reference books) เปนหนงสอทมการเรยบเรยงเปนพเศษสามารถคนควาไดรวดเรว และมลกษณะพเศษเฉพาะอยาง เชน วธเรยงล าดบเรอง วธเสนอเนอเรองและมดชนในการคนควา หนงสออางองโดยทวไปม 2 ประเภท คอ ประเภททวไป และประเภทเฉพาะวชาสวนหนงสออางองประเภททวไป ไดแก สารานกรม (encyclopedias) พจนานกรม (dictionaries) นามานกรม (directories) หนงสอประจ าป (yearbooks) เปนตน (สดา เจดย, 2536: 22.)

การใชขอมลเอกสาร ขอมลเอกสารเปนขอมลทน ามาใชประโยชนไดมาก เพราะมความพรอมบางประการทขอมลบคคลอาจไมมหรอไมครอบคลมเทา แตผศกษาจะตองมความอดทนในการใชขอมลเหลาน เพราะตองใชเวลาในการตรวจสอบและการวเคราะหตความ จะตองฝกฝนในการใชขอมลเอกสาร คอ การหดตรวจสอบและตความเอกสาร ซงโดยปกตขอมลเหลานมประโยชนในการใหรองรอยหรอเพอสบสาวเหตการณทเกดขน และใหรายละเอยดเกยวกบคานยม ความรสกความเชอ อดมการณ ตลอดจนการใชความหมายแกสงตาง ๆ ของบคคลหรอกลมบคคล นอกจากนขอควรพงระวงจากการใชวธการรวบรวมขอมลจากเอกสารกคอ การท าความเขาใจถงวตถประสงคของการบนทกเปนเอกสารเหลานน และเมอเขาใจแลวตองรจกทจะคดเลอกเฉพาะขอมลทตรงกบความเปนจรงและสอดคลองกบเรองทศกษาเทานน ปจจบนนการใชขอมลทางเอกสารยงรวมถง การใชสออปกรณและสงพมพอน ๆ เชน เทปบนทกเสยง เทปโทรทศน สออนเตอรเนต เปนตน

63

2. ขอดและขอจ ากดของการใชขอมลเอกสาร 2.1 ขอดของการใชขอมลเอกสาร

2.1.1 ใชเกบขอมลในอดตทไมอาจใชวธการอนในการเกบไดอก เชน เหตการณทเกดขนในประวตศาสตร

2.1.2 ใชเกบขอมลทอยหางไกลได 2.1.3 เปนแหลงขอมลทไดรบความรวมมอสง เมอหาเอกสารได ตางจาก

แหลงขอมลบคคล ซงอาจสงวนทาท 2.1.4 ใชเปนขอมลเพมเตมในสวนทยงไมครบถวน 2.15 ใชเกบขอมลแทนขอมลสนาม เมอไมสามารถไปสนามไดชวยใหผวจย

ประหยดคาใชจาย 2.2 ขอจ ากดของการใชขอมลเอกสาร

2.2.1 ขอมลบางอยางทตองการไมมอยในรปเอกสาร เชน ความขดแยงระหวางบคคล

2.2.2 ขอมลทไดอาจไมละเอยดเพยงพอ และไมถกตองสมบรณ 2.2.3 ขอมลทไดไมมลกษณะโตตอบกบผวจยไดเหมอนขอมลบคคลท าให

ตความล าบาก 2.2.4 ขอมลบางอยางหาไดยาก หรอโอกาสเขาถงยาก 2.2.5 ผวจยตองใชความพยายามและอดทนมาก (สภางค จนทวานช, 2536: 102)

3. เกณฑในการเลอกเอกสาร

ขอมลเอกสารทงหมด ยอมไดมาจากการศกษาในลกษณะตาง ๆ ทสอดคลองกบวตถประสงคของการวจย ดวยเหตน การคดเลอกเอกสารเพอน ามาวเคราะหจงเปนขนตอนท มความส าคญมาก เพราะเอกสารทเกยวของกบประเดนในการวเคราะหปญหาชมชนยอมมมาก อกทงเอกสารบางชนดยงมความซบซอนของขอมล นนท าใหไมสามารถศกษาเอกสารทเกยวของไดครบทกชน ดงนน จงมความจ าเปนทจะตองมเกณฑส าหรบการคดเลอกเอกสารมาใชในการวจย ซงเกณฑทส าคญ ประกอบดวย 1) ความจรง 2) ความถกตองนาเชอถอ 3) การเปนตวแทน และ 4) ความหมาย ซงรายละเอยดเกยวกบเกณฑตาง ๆ สรปไดดงน

1) ความจรง หมายถง นกพฒนาจะตองคดเลอกเอกสารทเปนเอกสารทแทจร ง(origin) ซงมความส าคญมาก การพจารณาวาเอกสารนนวาเปนเอกสารทใหขอมลแทจรงหรอไม จะเกดขนจากการตรวจสอบขอมลเกยวกบผเขยนหรอหนวยงานทเขยนเอกสารวามความนาเชอถอหรอไม อยางไร รวมถงขอมลทปรากฏในเอกสารนน สอดคลองกบขอมลในบรบทอนๆ ทเกดขน ณ ชวงเวลาทมการเขยนเอกสารนนอยางไร

64

2) ความถกตองนาเชอถอ หมายถง นกพฒนาจะตองคดเลอกเอกสารดวยการพจารณาวาเอกสารนนจะตองไมมขอมลทผดพลาด บดเบอนหรอคลาดเคลอนไปจากความเปนจรง ตวอยางทเหนไดชดกคอ เอกสารจ าพวกหนงสอพมพ หรอขอมลทางอนเตอรเนตตาง ๆ เพราะเปนการเขยนขอเทจจรงทผเขยนไดแสดงความคดเหนของตนเองประกอบเขาไปดวย ขอคดเหนเหลาน หากนกพฒนามไดสนใจศกษา อาจจะท ามอทธพลทท าใหขอมลโดยภาพรวมเกดการบดเบอนไป

3) การเปนตวแทน หมายถง ในการคดเลอกเอกสาร จ าเปนตองพจารณาดวยวาเอกสารดงกลาวมความเปนตวแทนหรอไม ในทน การเปนตวแทนมหลายระดบ ระดบแรก หมายถง การทเอกสารนนสามารถใชแทนหรอเปนแบบฉบบทแทนเอกสารประเภทเดยวกนไดหรอไม และระดบทสองคอ ขอมลในเอกสารทจะน ามาวเคราะหนนจะตองเปนขอมลทเปนตวแทนของประชากรได

4) ความหมาย การใชเกณฑความหมาย หมายถง การคดเลอกเอกสารทมความชดเจนและสามารถทจะเขาใจไดงาย ตองตรวจสอบเอกสารในเบองตน ดวยการพจารณาขอมลคราว ๆ วา เอกสารทน ามาพจารณานน มขอมลใดทเปนนยส าคญหรอจะสรางความหมายใหกบการวจยหรอไม การตความเอกสารบางประเภท จงสามารถทจะตความทงในระดบทเปนขอเทจจรง ซงกคอการสรปสาระส าคญทปรากฏ อกระดบหนงคอ การตความขอมลทเปนนยทซอนแฝงอย การตความนยคอนขางจะท าไดยาก เพราะตองอาศยประสบการณของผตความ (Scott, 1990: 1-2)

วธการวเคราะหขอมลภาคสนาม วธการวเคราะหขอมลภาคสนาม เปนการศกษาขอมลจากแหลงขอมลปฐมภม คอขอมลท

นกพฒนาตองเกบรวบรวมจากชมชนทเปนเปาหมายหรอแหลงทมาของขอมลโดยตรง ซงมวธการหลายวธดวยกน ไดแก การสงเกต การสมภาษณ การสนทนากลม การใชขอมลเอกสาร การส ารวจชมชน การศกษาแบบผสมผสาน เปนตนโดยวธการดงกลาวจะชวยท าใหนกพฒนา ไดขอมลทตรงตามวตถประสงค และนาเชอถอ เนองจากขอมลยงไมมการเปลยนแปลง เปนการไดมาซงขอมลทเปนไปตามความตองการของผทจะวเคราะหชมชนโดยตรง

1. การสงเกต การรวบรวมขอมลดวยการสงเกต (observation) หมายถง การเฝาดอยางเอาใจใส ม

การก าหนดการเฝาดอยางเปนระเบยบแนนอน เพอหาความสมพนธของสงทเกดขน หรอหาวาสงใดเปนเหตสงใดเปนผลของเรองทศกษานน การสงเกตเปนเครองมอในการรวบรวมขอมลอกอยางหนงทผศกษาเชงคณภาพนยมใชกน ซงจะตองอาศยการฝกฝนวธการสงเกตอยางมระบบ และการวเคราะหปรากฏการณทท าการสงเกตการณนน วตถประสงคทส าคญของการสงเกตนน เพอทจะเขาใจลกษณะธรรมชาต และขอบเขตของการเกยวของสมพนธระหวางองคประกอบตาง ๆ ของปรากฏการณทางสงคม และพฤตกรรมของมนษย ซงเปนสวนหนงของสมาชกในสงคม ดงนน การสงเกตจงตองอาศยประสาทสมผส ทง 5 ของมนษยทมาชวยในการสงเกต (ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 141-142)

65

1.1 หลกการสงเกต วธการสงเกตมความเหมาะสมกบงานทตองการขอมลประเภทตาง ๆ หลายดาน

และใหไดความสมบรณมากทสด ซงเปนประโยชนในการวเคราะหชมชนทมลกษณะทางสงคม และวฒนธรรมทแตกตางจากความคนเคยทผศกษาม การสงเกตทดจะตองกระท าดวยหลกการและเหตผล ดงน

1.1 สงเกตเพอใหไดขอมลตามความประสงคของเรองทตองการศกษา และก าหนดความตองการไวอยางชดเจน

1.2 และมการจดบนทกทเหมาะสมทเกดตามสภาพจรง 1.3 มการตรวจสอบความถกตองของขอมล และวธการตาง ๆ ทจะชวย

ตรวจสอบวาการสงเกตนนมความเชอถอไดมากทสด 1.4 ผศกษาควรค านงถงความถนดและความสามารถในการสงเกต หมนตรวจสอบ

ความเปนผชางสงเกตวามมากนอยเพยงไร และมความสนใจเรองทตองการสงเกตเพยงพอหรอไม 1.5 ผศกษาตองขจดความมอคตตอเรองทตองสงเกตอนเนองมาจากความชอบ

หรอไมชอบหรอผลประโยชนทเกดขนออกไป

1.2 กรอบแนวคดในการสงเกต การสงเกต เพอใหเหนปรากฏการณ พฤตกรรมและสมพนธระหวางองคประกอบ

ตาง ๆ นน ผศกษาชมชนควรมกรอบแนวคดมาชวยในการสงเกต ดงน 1.2.1 ฉากและบคคล (setting) การสงเกตฉาก หรอสภาพแวดลอม และตวบคคล

เปนการสงเกตทงาย เพราะมขอมลเชงประจกษอยมาก สามารถเหนไดทนททเรมสงเกต ฉาก หมายถง ลกษณะทางกายภาพและทางสงคม และเหตการณทนกวจยเฝาด ประกอบดวย สถานท บคคล สงของ ฯลฯ ซงชวยใหผศกษาก าหนดขอมลทางสงคม คณลกษณะตาง ๆ ไดงายขน การสงเกตฉากกคอ การตอบค าถาม ใคร ทไหน นนเอง

1.2.2 พฤตกรรม (act) คอ การกระท าทผสงเกตเหนในเหตการณทเฝาดอยในเหตการณทมคนหลายคน พฤตกรรมทจะตองสงเกตกมมากและหลากหลายไปดวย อยางไรกตาม ผศกษาควรพจารณาวาเปนการสงเกตพฤตกรรมสงคม มใชพฤตกรรมสวนบคคล พฤตกรรมทสงเกตควรเปนการกระท าระหวางกน ดงนน จงตองเฝาดสงทเกดขนใหครบถวน โดยไมมอคตตอพฤตกรรมของบคคลใดบคคลหนง ไมคาดหวงใหตรงกบทฤษฎทไดศกษามา เพราะสงตาง ๆ ทเกดขน คอ ความเปนจรงทางสงคม การสงเกตตวพฤตกรรมท าใหผศกษาตอบค าถามวา ท าอะไรได

1.2.3 แบบแผนพฤตกรรม (activities) คอ การน าเอาพฤตกรรมทเฝาดมาเรยง ล าดบดวยเหตผลบางประการ เพอจะไดเรยบเรยงเรองราวเหลานน ใหเปนเรองทมความสบเนองกน เพอใหรวาสงทเกดขนเปนอยางไร

66

1.2.4 ความสมพนธ (relationship) คอ การสงเกตถงความสมพนธ วาใครกระท ากบใคร และสงเกตถงโครงสรางความสมพนธทางสงคมของคนในชมชน

1.2.5 การมสวนรวม (participation) คอ ขอมลการมสวนรวมของชมชนในดานตาง ๆ เปนการสงเกตเพอเขาใจในภาพรวมของปรากฏการณทเกดขนในชมชน

1.2.6 ความหมาย (meaning) คอ การใหความส าคญ หรอการรบรเหตการณหนง ๆ ของผทอยในเหตการณ การคนหาความหมายจงเปนการหาขอมลวาบคคลมองตนเอง และบคคลรอบขางอยางไร แลวท าไมจงมพฤตกรรมเปนเชนน

1.3 ประเภทของการสงเกต

รปแบบของการใชวธการสงเกตเพอเกบรวบรวมขอมลน อาจแบงได 2 ประเภท ซงแตละประเภทมลกษณะ ดงน

1.3.1 การสงเกตแบบมสวนรวม (participant observation) หรอบางครงทเรยกวาการสงเกตภาคสนาม (field observation) โดยผศกษาเขาไปใชชวตกบชมชน หรอกลมทท าการศกษาดวยการท ากจกรรมตาง ๆ และพยายามท าใหผคนในชมชนยอมรบเสมอนหนงมสถานภาพและบทบาทเชนเดยวกบตน ผศกษาตองปรบตวเองใหเขากบผคนทตนศกษา และสามารถเขาใจถงพฤตกรรมบางอยางทไมไดสอสารดวยภาษาพด

1.3.2 การสงเกตแบบไมมสวนรวม (non-participant observation) ผศกษายงคงเปนบคคลภายนอกทไมไดเขาไปมสวนรวมกจกรรมเปนสวนหนงของชมชนหรอกลมทท าการศกษาการไมเขาไปมสวนรวมน ไมไดหมายถงการไมใหเขาไปอยในบรเวณพนททมกจกรรมนน ๆ ผศกษาควรก าหนดเพยงแตวาการเขาไปอยในสถานทมกจกรรมนนไมมผลตอพฤตกรรมทผคนกลมนนกระท า การสงเกตดงกลาว สามารถแบงไดเปน 3 ชนด ไดแก

1.3.2.1 การสงเกตอยางมโครงสราง (structured observation) เปนการสงเกตการณทเปนระบบ ผศกษาทราบถงวตถประสงคของการสงเกตการณ จงมการเตรยมการสงทตองการสงเกตไวลวงหนา ขอทตองการศกษา และวธการวเคราะหท าใหสามารถทจะสงเกตการณอยางเปนระบบ

1.3.2.2 การสงเกตอยางไมมโครงสราง (unstructured observation) เปนการสงเกตการณทผศกษาไดเตรยมวตถประสงคของการสงเกตไวลวงหนา เนองจากการสงเกตแบบนเปนการสงเกตพฤตกรรมของมนษยทแสดงออกจงเปนไปตามเงอนไข

1.3.2.3 การสงเกตในหองปฏบตการ (laboratory observation) เปนการสงเกตในสถานการณทผศกษาไดก าหนดไว อาจจะใชวธการสงเกตผานหองกระจกทมองเหนดานเดยว เพอไมใหผถกสงเกตรตว

67

1.4 ขอด และขอจ ากดของการสงเกต 1.4.1 ขอดของการสงเกต

1.4.1.1 สามารถสงเกตหรอบนทกพฤตกรรมไดทนททเกดขน 1.4.1.2 สามารถไดขอมลทแนนอนตรงกบสภาวการณจรงของพฤตกรรม

นน 1.4.1.3 สามารถด าเนนการหรอเกบขอมลไดมากกวาวธอน ในกรณท

เกดความไมเตมใจจะใหขอมลจากบคคลหรอกลมคน (ปารชาต วลยเสถยร และคณะ, 2543: 99-100) 1.4.2 ขอจ ากดของการสงเกต

1.4.2.1 ไมสามารถทจะท านายไดอยางแนชดวาเหตการณหนง ๆ จะเกดตามธรรมชาตเมอใด จงจะสงเกตการณไดทน

1.4.2.2 มปญหาดานปจจยสอดแทรกทไมคาดคดมากอน เชน การจลาจล ความแปรปรวนของดนฟาอากาศ ฯลฯ ท าใหการสงเกตการณไมไดผลสมบรณ

1.4.2.3 ปญหาระยะเวลาของเหตการณ เชน การศกษาประวตชวตบคคลโดยวธนกจะล าบาก

1.4.2.4 การสงเกตการณมขอจ ากดในเรองกฎเกณฑหรอมารยาท เชน การเขาไปสงเกต การรบประทานอาหาร การสนทนา หรอการทะเลาะกนภายในบาน

2. การสมภาษณ การสมภาษณ (interview) เปนการสนทนาซกถามอยางมจดหมาย เพอใหไดขอมล

เรองใดเรองหนงทตองการ ขอมลจากการสมภาษณจะชวยอธบายสงทพบเหนหรอสงเกตได ทยงไมเขาใจใหเขาใจแจมแจงยงขน การสมภาษณจ าเปนตองมโครงสรางของค าถาม และสามารถควบคมทศทางโครงสรางของเนอหาใหเปนเรองทตองการทราบ หรอปญหาในการวจย ศกษาชมชน จดสนใจของการสมภาษณ คอ การหาขอมลเกยวกบกฎระเบยบ หรอระบบความหมายทเหตการณ หร อปรากฏการณสงคมหนง ๆ มอยเปนเรองเกยวกบบรรทดฐานทางสงคม ซงมความเกยวของกบระบบวฒนธรรมโดยตรง (ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 145-150)

2.1 หลกการสมภาษณ การสมภาษณจะเกดขนเมอมการกระท าหรอความสมพนธตอกนระหวางผสมภาษณ

และผใหสมภาษณ ท าใหทราบถงลกษณะทวไปของบคลกภาพ ทศนคต คานยม และอน ๆ จากการแสดงอารมณ หรอพฤตกรรมออกมาระหวางการสมภาษณ ลกษณะของการสมภาษณทดควรค านงในเรองตอไปน

68

2.1.1 ผสมภาษณ อาจจะเปนผศกษา หรอคดเลอกบคคลอนเปนผสมภาษณ ตองเปนผทไดรบการฝกฝนวธการสมภาษณ และตองเขาใจวตถประสงคของเรองทจะท าการศกษาอยางละเอยด เพอใหสามารถซกถามผใหสมภาษณตอบตามวตถประสงคไดถกตอง บางครงผสมภาษณมต าแหนง หรอบคลกภาพสวนตวทท าใหผใหสมภาษณใหขอมลผด ๆ เชน ผสมภาษณเปนพนกงานส ารวจภาษจากกระทรวงการคลง ผใหสมภาษณทดอยการศกษาอาจจะใหขอมลทบดเบอนความจรงไดเพราะเขาใจวาขอมลตางๆ ทสมภาษณจะน าไปเกบภาษ

2.1.2 ผใหสมภาษณ เปนบคคลทส าคญในการใหขอมลทแทจรง ปจจยทางสงแวดลอม วฒนธรรม และประเพณของผใหสมภาษณ ยอมมผลตอการตอบค าถาม ตลอดจนระบบความเชอ คานยมของผใหสมภาษณ อาจท าใหผใหสมภาษณสามารถทจะแสดงออกในการตอบค าถาม หรอไมกลาทจะตอบค าถาม เชน หากการศกษาเรองการวางแผนครอบครว ผใหสมภาษณทเปนสตรอาจจะอายไมกลาตอบ หรอเปนไปตามวฒนธรรมชมชน

นอกจากน ปารชาต วลยเสถยร และคณะ (2546: 139-141) ยงไดกลาวถง หลกการสมภาษณทด ควรมขนตอนตาง ๆ ดงตอไปน

1) การแนะน าตว (introduction) ผสมภาษณจะตองแนะน าตวเองเสยกอน เพอใหผใหสมภาษณไดทราบและคนเคย อยางไรกตาม ผสมภาษณจะตองสงเกตสงแวดลอมของผใหสมภาษณวามความพรอมทจะใหสมภาษณหรอไม เชน ผใหสมภาษณก าลงท าอาหารเชา ไมควรทจะท าการสมภาษณ จงตองพจารณาความเหมาะสมของระยะเวลา และสถานทดวย

2) การสรางความสมพนธทด (good relationship) ขนตอนนเปนขนตอนทผสมภาษณจะตองสรางความคนเคย มมนษยสมพนธอนดตอผใหสมภาษณ จงเปนเทคนคเฉพาะของผสมภาษณแตละคนจะมความสามารถทสรางความเปนกนเองอยางไร เพอใหผสมภาษณมความพรอมและพอใจในการตอบค าถาม เทคนคนจงเปนศลปะทผสมภาษณจะตองไดรบการฝกฝน เพอสรางความคนเคย และเปนกนเองใหเกดขน

3) การเขาใจวตถประสงค (objectives) ผสมภาษณจะตองมความเขาใจในวตถประสงคของค าถามทก าหนดขน เพอทจะไดเกดความเขาใจในการซกถามประกอบการสมภาษณ และควรบอกวตถประสงคของการสมภาษณแกผใหสมภาษณ เพอใหเกดความเขาใจมากยงขน อาจจะบอกวตถประสงคในชวงแรกของการแนะน าตว

4) การจดบนทก (take note) ผสมภาษณจะตองเตรยมการจดบนทกในขณะทจะท าการสมภาษณ เพอใหค าตอบทไดจากการสมภาษณถกบนทก หรอลงในแบบสมภาษณอยางมโครงสรางทถกก าหนดขน ในการบนทกจะตองมความตงใจในการฟงการสมภาษณ เพอจะไดขอมลทแทจรง

5) การสมภาษณ (interview) ผสมภาษณจะตองมการเตรยมการลวงหนาในการสมภาษณจะตองไดรบการฝกฝนเทคนคและวธการสมภาษณในระหวางการสมภาษณ ดงตอไปน

69

(1) การสงเกตการณ (observing) ผสมภาษณจะตองสงเกตกรยาทาทางของผใหสมภาษณ รวมทงสงแวดลอม บรรยากาศตาง ๆ และความเบอหนาย หรอความสนใจทใ หสมภาษณ

(2) การฟง (listening) ผสมภาษณทดควรจะตองเปนผฟงทด ยอมรบฟง ค าสนทนาบอกเลาจากผใหสมภาษณ แมวาจะเปนเรองราวทยาว หรอบางครงเปนเรองทไมเกยวกบเรองทซกถามกตาม

(3) การซกถาม (questioning) ผสมภาษณควรทจะตองรจกการใชค าถามซกถามโดยถามค าถามงาย ๆ ทท าใหผใหสมภาษณเกดความเขาใจ

(4) การถามซ า (probing) ผสมภาษณควรทจะตองถามซ าเพอวตถประสงคเปนการกระตนใหไดค าถามทถกตองตรงประเดนมากขน ใหไดค าตอบทสมบรณ ชดเจนมรายละเอยดตอเนอง เพอการพสจนสมมตฐาน และการไดรบปฏกรยาตอบ

6) การกลาวขอบคณ (thank) เมอเสรจสนการสมภาษณ ผสมภาษณควรจะกลาวขอบคณผใหสมภาษณเปนการอ าลา และขอบคณทไดเสยสละเวลาในการสมภาษณ เปนการแสดงออกถงมารยาททด การสมภาษณทดในแตละครงไมควรเกน 1 ชวโมง การสมภาษณทเหมาะสมควรอยในเวลาระหวาง 30 - 45 นาท

2.2 ประเภทของการสมภาษณ แบงตามวตถประสงคของการศกษา อาจแบงไดเปน 4 ประเภท 2.2.1 การสมภาษณแบบเจาะจง (focused interview) เปนการสมภาษณท

เจาะจงหวขอเรองทตองการขอมล เชน การสมภาษณบคคลทเกยวกบสถานการณใดสถานการณหนง โดยเฉพาะจากการดภาพยนตร การสมภาษณประสบการณสวนตวของแตละบคคลในเรองทศนคต คานยม ในเรองทตองการศกษา

2.2.2 การสมภาษณทไมก าหนดค าตอบลวงหนา (non-directive interview) เปนวธการสมภาษณทตองการรายละเอยดมากทสดในเรองทผศกษาตองการ การสมภาษณแบบลกซงจะเกดขนไดเมอผใหสมภาษณมความคนเคยกนและใหค าตอบมากทสด และมมากกวาเปนผซกถาม

2.2.3 การสมภาษณแบบลกซง (In-depth interview) เปนวธการสมภาษณทตองการรายละเอยดมากทสดในเรองทผศกษาตองการ การสมภาษณแบบลกซงจะเกดขนได เมอผใหสมภาษณมความคนเคยและใหค าตอบมากทสด และมมากกวาทผสมภาษณไดเตรยมขอมล

2.3 ขอด และขอจ ากดของการสมภาษณ 2.3.1 ขอดของการสมภาษณ

2.3.1.1 ผสมภาษณมโอกาสไดสงเกตและศกษาสภาพการณ ตลอดจนปฏกรยาตาง ๆ ทเกยวของ

70

2.3.1.2 ไดค าตอบทแนชดสมบรณ เพราะสามารถอธบายขอสงสยตาง ๆ ใหแกผตอบได

2.3.1.3 สามารถเกบขอมลได แมผตอบจะมการศกษาต า หรอเปนผทอานไมออกเขยนไมได

2.3.1.4 โอกาสทจะไดขอมลมสงมาก เพราะผตอบสวนใหญยนดทจะใหความรวมมอ (บญธรรม จตตอนนต, 2536: 72)

2.3.2 ขอจ ากดของการสงเกต 2.3.2.1 คาใชจายคอนขางสง 2.3.2.2 มปญหาเกยวกบการฝกใหค าแนะน าผทออกไปสมภาษณ การ

ตดตามและควบคมการสมภาษณ 2.3.2.3 มอคตหรอความล าเอยงของผสมภาษณ 2.3.2.4 ตองใชเวลาและแรงงานมาก

3. การสนทนากลม

การสนทนากลม (focus group) เปนการรวบรวมขอมลจากกลมตวอยาง (ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 150-152) โดยใหผตอบมอสระมากทสด ปรชญาหลกของการสนทนากลมมาจากพนฐานความคดวาผใหขอมลในการศกษานน จะตองมศกดศรและเปนตวของตวเองเสมอ พรอมหรอเตมใจทจะใหขอมล ขอมลทไดจงจะมความนาเชอถอในระดบสง เปนวธการศกษาชมชนอกวธหนงทประหยดเงนและเวลา แตตองมการวางแผนเตรยมการอยางเหมาะสม และเรองทสนทนากลมนนเปนเรองทกลมใหความสนใจดวยการสนทนากลม จงเปนการสนทนากนระหวางผใหสมภาษณเปนกลมกบผด าเนนการสนทนา ซงเปนผคอยจดประเดนการสนทนา เพอเปนการชกจงใจใหบคคลกลมนไดแสดงความคดเหนตอประเดนหรอแนวทางในสนทนา เพอใหไดขอมลในลกษณะทมเนอหาสาระ หรอเปนขอมลเชงคณภาพทกวางขวางลกซง และละเอยดทสดเทาทจะท าไดตามเปาหมายของการศกษา

3.1 องคประกอบของบคคลทเกยวของ บคคล หรอผทเกยวของในการสนทนากลม ถอวาเปนสวนทส าคญทสดทจะ

ท าไหการศกษาชมชนดวยวธการนประสบความส าเรจอยางมประสทธภาพ ซงการสนทนากลมในแตละครงนนประกอบดวยบคคล ดงน

3.1.1 ผด าเนนการสนทนา (moderator) จะตองมคณสมบตเหมาะสมทจะจงใจในการสนทนาบรรลเปาหมายของการศกษาเปนอยางด เปนผทพดและฟงภาษาทองถนได มบคลกด สภาพ ออนนอม และมมนษยสมพนธด อกทงเปนผรความตองการและวตถประสงคของการศกษาชมชนในแตละครงเปนอยางดดวย

71

3.1.2 ผจดบนทกการสนทนา (note taker) ผจดบนทกการสนทนาจะตองรวธวาท าอยางไร จงจะจดบนทกไดอยางมประสทธภาพ เพราะการจดบนทกจะตองบรรยากาศทเกดขนในระหวางการสนทนาดวย

3.1.3 ผชวย (assistant) ผชวยจะเปนผท าหนาทชวยเหลอทวไปในขนเตรยมการ การจดสนทนากลม เชน เตรยมสถานท จดสถานท บนทกเสยง เปนตน

3.1.4 กลมผรวมสนทนา เปนกลมบคคลในชมชนตามกลมเปาหมายของการศกษามาสนทนาแสดงความคดเหนในหวขอทตองการไดขอมล มขนาด 6 -10 คน (ไมควรเกน 10 คน)

3.2 แนวทางทางในการสนทนา ส าหรบการศกษาชมชนดวยวธการสนทนากลม ผศกษาหรอผด าเนนการสนทนา

กลมควรมแนวทางหรอปฏบตตามเงอนไขตอไปน ก าหนดหวขอสนทนาทแนนอนและสอดคลองกบวตถประสงคการศกษาลวงหนา

เพอใหการสนทนาเปนไปอยางตอเนองและคลอบคลมประเดนทศกษาอยางครบถวน 3.2.1 ด าเนนการสนทนาจะเรมจากเรองกวาง ๆ ทมสวนเชอมโยงกบความสนใจ

หรอความตองการในการศกษา แลวพยายามจงใจใหสเปาหมายทก าหนด ผด าเนนการสนทนาจะตองไมเสนอความคดใหกบกลม รวมทงหลกเลยงการชน าในหวขอหรอประเดนตาง ๆ เพราะจะท าใ หผรวมสนทนาคลอยตาม โดยไมไดตดสนในเรองนนดวยตนเอง

3.2.2 ผด าเนนการสนทนาจะตองตระหนกเสมอวาตนเองมบทบาทในฐานะ ผกระตนและเรงใหสมาชกในกลมสนทนาไดอภปรายแสดงความคดเหนในเรองทด าเนนการอยางทวถง

3.2.3 ในระหวางการด าเนนการสนทนาจะตองตระหนกเสมอวาตนเองมบทบาทในฐานะผกระตนและเรงใหสมาชกในกลมสนทนาไดอภปรายแสดงความคดเหนในเรองทด าเนนการอยางทวถง

3.3 หลกการในการจดการสนทนากลม ในการศกษาชมชนดวยวธจดสนทนากลมนน ทผศกษาตองควรค านงถงเปน

ส าคญ กคอหลกการในการจดการสนทนากลม ทงนเพอใหด าเนนการเปนไปดวยความเรยบรอย และมประสทธภาพ ซงหลกการทส าคญ อาจกลาวไดดงน

3.3.1 ผเขารวมสนทนากลมไมควรรจกสนทสนมกนมากอน และจะตองไมเคยถกสมภาษณอยางละเอยดกบเรองทสนทนามากอน

3.3.2 หวขอสนทนาเปนลกษณะกวาง ๆ ไมระบเฉพาะหวขอหรอค านวณทตองการเกบขอมลใหผรวมสนทนารสกหรอสงเกตไดอยางชดเจน (ไมเปนการตงค าถามโดยตรง)

3.3.3 สถานทจดกลมสนทนาตองเหมาะสม กลาวคอ เปนเอกเทศเฉพาะผเขากลมสนทนา ไมมเสยงรบกวนหรออทธพลอน ๆ ทสงผลใหเกดการบดเบอนขอเทจจรงในการสนทนานน ๆ

72

3.3.4 ระยะเวลาในการสนทนาตองไมนานจนเกนไป โดยเฉลยควรจะอยระหวาง 1.5 – 2 ชวโมง

3.3.5 จดเตรยมอปกรณภาคสนามใหพรอมทจะใชงานได ไดแก เครองบนทกเสยง เทปเปลา ถานวทย สมดบนทก และดนสอ เปนตน

3.3.6 แบบฟอรมส าหรบคดเลอกผเขารวมสนทนากลม ควรจดเตรยมแบบฟอรมส าหรบคดเลอกผเขารวมสนมนากลมไวดวย

3.3.7 สงเสรมสรางบรรยากาศ เชน เครองดม ของขบเคยว บหร สงของดงกลาว จะเปนสงทเสรมสรางบรรยากาศความเปนกนเอง ระหวางผมสวนรวมในการสนทนาไดรวดเรวยงขน

3.3.8 ของสมนาคณแกผทรวมสนทนา เพอเปนการตอบแทนผเขารวมสนทนาแมจะเปนสงทเลกนอย แตในทางจตวทยาแลว เปนสงส าคญมากส าหรบแสดงออกซงความมน าใจของผทท าการสนทนา

3.4 ขอดและขอจ ากดของการสนทนากลม 3.4.1 ขอดของการสนทนากลม

3.4.1.1 เนองจากผทศกษาชมชนเปนผด าเนนการสนทนากลม ดงนน การทผรวมสนทนาเขาใจผดประเดนทสนทนา ผด าเนนการสนทนาตองแกไขไดทนท เพราะเปนผทรถงความตองการ และวตถประสงคของการศกษาในเรองนน ๆ เปนอยางด

3.4.1.2 ในการจดสนทนากลม ผเขารวมสนทนาจะมลกษณะความเปนอยใกลเคยงกน จงไมคอยรสกขดเขนหรอมความย าเกรง

3.4.1.3 ลกษณะการสนทนากลมเปนการเปดโอกาสใหมปฏกรยาโตตอบกน ท าใหผท าการศกษาสามารถวเคราะหประเมนปญหาตาง ๆ ไดชดเจนมากยงขน ถาหากในประเดนตาง ๆ ยงไมชดเจนเพยงพอ กสามารถซกถามตอเพอหาค าอธบายได

3.4.1.1 บรรยากาศในกลมสนทนา จะลดความกลววาความคดเหนของกลมแตละคนจะเปนเปาหมายในการถกบนทกเอาไว ทงนเพราะเปนการแสดงความคดเหนในลกษณะกลมมากกวา

3.4.2 ขอจ ากดของการสนทนากลม 3.4.2.1 การจดสนทนากลมทกครงตองระวงมใหเกดการผกขาดการสนทนา

ขน โดยบคคลใดบคคลหนงในกลม และไปครอบง าผรวมสนทนาคนอน ๆ ซงผด าเนนการสนทนาจะตองมเทคนคในการใหความส าคญกบผรวมสนทนาไดเทา ๆ กนทกคน

3.4.2.2 พฤตกรรมหรอความคดเหนบางอยาง ซงเปนสวนทไมยอมรบของชมชน อาจจะไมไดรบการเปดเผยในการจดสนทนากลม ถาหากสมภาษณในลกษณะตวตอตวจะไดรบการเปดเผยมากกวา ผทจะท าการสนทนากลมจะตองค านงถงบคลากร และก าลงงบประมาณทมอยประกอบดวย เชน สามารถพดภาษาทองถนได

73

4.4.2.3 การศกษาชมชน โดยใชการจดสนทนากลมน ไมสามารถใชกบการศกษาวจยชมชนไดทกเรอง หากผทศกษาจะน ามาใชควรพจารณาใหรอบคอบ โดยค านงถงผลดและผลเสยทจะเกดขนกบงานวจย กอนทจะเลอกใชวธการเกบขอมลดวยวธน กจะท าใหผลงานวจยออกมามคณภาพและนาเชอถอ โดยพจารณาดความเหมาะสมในการใชไดจากแนวทางในการใชการสนทนากลมทไดกลาวมาขางตน

4.4.2.4 วธการศกษาแบบการจดสนทนากลมน ผด าเนนการสนทนาจะตองพดและฟงภาษาทองถนได และเรองทจะท าการศกษาวจยกมสวนในการทจะก าหนดตวผด าเนนการสนทนาวาควรจะเปนหญงหรอชาย เชน การอนามยแมและเดก ควรใชผด าเนนการสนทนาทเปนหญง หรอการท าหมนชาย ควรจะใชผด าเนนการสนทนาทเปนชาย เปนตน

4.4.2.5 เนองจากวธการศกษาวจยแบบการจดสนทนากลมน เปนการอธบายในเชงคณภาพ แสดงใหเหนถงทศนคต ความคดเหน และแบบแผนพฤตกรรมทอยเบองหลง ซงผวจยไมสามารถจะหาไดจากการไปสมภาษณดวยแบบสอบถาม ดงนน การจดสนทนากลมจงควรจะน ามาใชในลกษณะเสรมงานวจยแบบส ารวจ หรอเสรมงานวจยเชงคณภาพวธอน ๆ หรอเปนการทดลองสมมตฐานใหม ๆ เพอน าไปใชกบการวจยแบบส ารวจตอไป (สรพล พะยอมแยม, 2545: 51-52)

4. การส ารวจชมชน

การส ารวจชมชน (community survey) เปนวธการศกษาชมชน เปนการรวบรวมขอมลทเกยวของกบสภาวการณของประชาชนตลอดจนสภาพปญหาและความตองการของชมชนในดานตาง ๆ เชน ทางเศรษฐกจ สงคม วฒนธรรม การเมองการปกครอง และอน ๆ ทงนจดมงหมายเพอความเปนอยทดขน และสวสดภาพของประชาชน ซงผศกษาอาจใชแบบส ารวจเปนเครองมอในการศกษา โดยใหคนในชมชนไดตอบแบบส ารวจนน ๆ หรออาจใชวธซกถามหรอพดคยเรองราวตาง ๆ แลวน าผลทไดมาจดบนทกในแบบส ารวจ ในปจจบนวธนมกกระท าควบคกบวธการศกษาอนดวย เชน การสอบถาม และการสมภาษณ (ด ารงศกด แกวเพง, 2556: 140-141)

วธการส ารวจชมชนน มความเหมาะสมกบการศกษาเกยวกบลกษณะทางประชากรและสงคมวฒนธรรมของกลมตวอยาง รวมทงการศกษาเกยวกบความคดเหนทว ๆ ไปในเรองใดเรองหนง เชน ความตองการเกยวกบการบรการบางอยางของประชาชน ทศนคตในเรองใดเรองหนง เปนตน ดงนน การส ารวจชมชนจงออกมาในรปแบบตาง ๆ กน เชน การส ารวจทวไปและเฉพาะการส ารวจโดยตรงและโดยออม การส ารวจแบบแจงนบทงหมดหรอแบบสมตวอยาง การส ารวจครงเดยว หรอหลายครง เปนตน

74

ส าหรบขนตอนของการส ารวจชมชนนน ผศกษาตองก าหนดจดมงหมายหรอวตถประสงคการส ารวจใหชด แลวก าหนดประเดนหรอเรองทออกไปศกษา โดยวเคราะหออกเปนตารางจากนนก าหนดบรเวณหรอขอบขายทศกษา ตรวจสอบแหลงเอกสารทเกยวของ จงท าการส ารวจภาคสนาม เพอน าผลทไดมาแจกแจงออกเปนหมวดหม และวเคราะหขอมลโดยใชสถตตความหมายผลลพธทได สรปผลเพอน าออกเผยแพร หรอน าไปใชในการก าหนดแนวทางการพฒนาชมชนตอไป (ประพนธ อ าพนประสทธ, 2545: 18-49) อยางไรกตาม การส ารวจชมชนหากผศกษากระท าโดยขาดความร ความช านาญหรอไมรอบคอบพอ โดยเฉพาะการตงค าถามทขาดความเหมาะสม ขอมลทไดกมปญหาขอบกพรองไดเชนกน

กลาวสรปไดวา วธการส ารวจมความส าคญและประโยชนอยางมากในการศกษาชมชนเพอใหทราบสถานการณ หรอขอเทจจรงตาง ๆ ของชมชน ซงในบางเรองบางบรเวณอาจไมสามารถบอกปรมาณขอเทจจรงทางสงคมและเศรษฐกจอยางละเอยดได วธนจะชวยเปดเผยความจรงเหลานนใหปรากฏได อนเปนเหตใหเกดความสนใจและหาแนวทางรวมกนในการพฒนาชมชนได

5. การศกษาแบบผสมผสาน การศกษาแบบผสมผสาน (mixed technique) คอ การน าเอาวธการตาง ๆ ในการศกษา

วเคราะหชมชนมาใชในการเกบรวบรวมขอมลในการศกษาชมชน โดยเรมตนทการเขาสนามหรอการลงสชมชน จากนนใชการสงเกตทงทมสวนรวมและไมมสวนรวม การสมภาษณพดคยอยางเปนทางการ และไมเปนทางการ การใชขอมลเอกสารมอสองในการศกษาหาประวตของชมชน การสนทนากลมเพอระดมความคดรวมกบชมชน การจดบนทกตาง ๆ ในระหวางการศกษาชมชน เทคนค วธการแบบผสมผสานเหลาน จะชวยใหผศกษาวจยไดรบทราบขอมล ขอเทจจรงของชมชนไดมากในมมมองทหลากหลาย

กาญจนา แกวเทพ (2538: 30) กลาวถงประสบการณและประมวลวธการศกษา และเกบรวบรวมขอมลชมชนในลกษณะแบบผสมผสาน ดงน

1) การสมภาษณ ทงแบบมโครงสราง (มแบบสอบถาม) และไมมโครงสราง 2) การสนทนาพดคยทงอยางเปนทางการและไมเปนทางการ 3) การสงเกตอยางมสวนรวมและการสงเกตอยางไมมสวนรวม 4) การจดบนทกประจ าวน 5) การท ากรณศกษาเหตการณหรอธรรมเนยมประเพณอนใดอนหนง 6) การเขารวมประชมกบชาวบานในงานพฒนา หรองานพธตาง ๆ หรองานการผลต 7) การสมภาษณเจาะลก 8) การอานเอกสารอน ๆ ทเกยวของ 9) การศกษาอตชวประวตของผน า 10) การท ากรณศกษา ครอบครว หรอเครอญาต

75

สรป เทคนคและเครองมอการเกบรวบรวมภาคสนาม อนไดแก การเตรยมตวเขาสนาม การสงเกตการสมภาษณ การใชขอมลเอกสาร การตรวจสอบขอมล เปนตน เปนขนตอนทนกศกษาวจยจะตองพบในการศกษาวจยชมชน ดงนน การศกษารวบรวมขอมลของชมชนเปนปจจยส าคญทจะท าใหเราทราบถงสภาพปญหา ความเปลยนแปลง และความตองการของชมชน เพอทจะไดรวมกนวางแผนเพอการพฒนาชมชนตอไป

วธการเกบรวบรวมขอมลภายใตเทคนคและเครองมอดงกลาวจ าเปนตองมความเขาใจในการเกบรวบรวมขอมลของชมชนในบรบทตาง ๆ ไดเสนอถงวธการเกบรวบรวมขอมลเพอเขาใจในสภาวะและการเปลยนแปลงชมชน วามการเกบขอมลในประเดนตาง ๆ โดยภาพรวมของชมชน ดงน

1. การเกบขอมลพนฐานเกยวกบชมชน ไดแก 1.1 สภาพภมประเทศและการตงถนฐานของชมชน 1.2 ลกษณะโครงสรางของประชากร 1.3 ลกษณะโครงสรางพนฐานทางการศกษาและสาธารณปโภคของชมชน 1.4 ประวตและความเปนมาของชมชน 2. ขอมลเกยวกบระบบเศรษฐกจและการใชทรพยากร: การผลต การแลกเปลยนและ

การบรโภค 2.1 การครอบครองทรพยากรในการผลต 2.2 กระบวนการผลตและผลผลต 2.3 การแลกเปลยนและการบรโภค 2.4 รายได/รายจายและหนสน

3. ขอมลเกยวกบระบบสงคม และการเมองในชมชน 3.1 ครอบครวและเครอญาต เชน รปแบบครอบครว ความสมพนธเครอญาต เปนตน 3.2 เพอนบานและเพอน 3.3 กลมอน ๆ เชน กลมอปถมภ กลมผลประโยชน กลมอาชพ กลมการเมอง

กลมอน ๆ ททางการเขามาจดตง เปนตน 3.4 การศกษาสถาบนส าคญๆ ของชมชน 3.5 การศกษาลกษณะความสมพนธของบคคล หรอกลมบคคลในเชงอ านาจ:

ผน า และความขดแยงในชมชน นอกจากนยงไดกลาวถงการเกบขอมลเกยวกบความเชอ และพธกรรมของชมชนโดยม

ประเดนทศกษาในเรองของความคด ความเชอ หรอค าอธบายเกยวกบสงตาง ๆ ทคนในชมชนกลาววาเปนจรง ซงนาจะครอบคลมใน 4 ประเดนใหญ คอ

76

1. ความคดความเชอเกยวกบความสมพนธระหวางมนษยกบสภาพแวดลอมทางกายภาพ และสงมชวตอน ๆ โดยเฉพาะสงทน ามาใชเปนทรพยากรในการด ารงชพ

2. ความคดความเชอเกยวกบความสมพนธระหวางมนษยดวยกนเอง 3. ความคดความเชอเกยวกบสงทมอ านาจเหนอมนษย และสภาพแวดลอมทางกายภาพ 4. ความคด ความเชอเกยวกบการเกดของสรรพสงทงหลาย และชวตหลงความตาย ส าหรบการเกบรวบรวมขอมลเกยวกบความเชอน เปนการใชการสงเกต และการสมภาษณ

อยางไมเปนทางการ ในลกษณะตาง ๆ ดงตอไปน 1. สงเกตและสมภาษณเกยวกบพฤตกรรมในชวตประจ าวนของชาวบาน 2. สมภาษณผทมความรทางศาสนา และพธกรรม 3. การสงเกตและสมภาษณเกยวกบพธกรรม สวนการเกบรวบรวมขอมลเพอเขาใจในการเปลยนแปลงของชมชนเปนการศกษาเพอ

เขาใจความเปลยนแปลง ความสบเนองของชมชนในระบบตาง ๆ รวมถงความสมพนธในชมชนโดยการพยายามเขาใจชมชนอยางรอบดานในสภาวะปจจบน โดยมจดเนนในเรองใดเรองหนงตามทตนสนใจ หรอเหนวามประโยชนตองานพฒนา และพยายามระบปญหาของชมชนจากทศนะของคนในชมชนทเหนวาเปนปญหา ประกอบกบแนวทางการศกษาของผศกษาวจย และเรมหาขอมลทเกยวกบปญหาดงกลาว วาเกดขนในเงอนไขของการเปลยนแปลงอะไรบาง ในกาลเวลาใด และคนในชมชนไดแกไขปญหาหรอปรบตวอยางไรในสถานการณดงกลาว ซงการวางกรอบในการเกบรวบรวมขอมลของชมชนแบบน จะชวยใหผศกษาวจยไดเขาใจในสภาพตาง ๆ ของชมชนไดดขน

สรป

วธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชน หรอการเกบรวบรวมขอมลถอวาเปนขนตอนทมความส าคญในการวเคราะหชมชน โดยเราไดอธบายถงลกษณะของเครองมอ วธการอนน ามาซงการไดขอมล ขอดและขอจ ากดของเครองมอตางๆ ไมวาจะเปน การสงเกต การสมภาษณ การสนทนากลม การใชขอมลเอกสารการส ารวจชมชน และการศกษาแบบผสมผสาน การเกบขอมลนนท าขนเพอใหทราบขอมลทแทจรงหรอการเพมความร ดงนน การรวบรวมขอมลจงถอวาเปนปจจยส าคญทจะท าใหเราทราบถงสภาพปญหา หรอความตองการของชมชน เพอสการวางแผนการพฒนาชมชน และการจะเลอกวธการทใชในการศกษาวเคราะหชมชน ตองพจารณาใหเหมาะสม จงควรก าหนดใหไดวาวธการใดเปนวธการทดทสด ส าหรบเรองทตองการจะศกษาวเคราะห ซงวธการทดทสดกอาจจะเปนการผสมผสานหลายวธกเปนได เพราะแตละเครองมอกมขอดและขอจ ากดทแตกตางกนไป ดงนนการเกบรวบรวมขอมลของชมชนในดานตาง ๆ นบวามความส าคญตอผทจะเขาไปศกษาชมชนอยางยง การเรยนรสภาพทแทจรงของชมชน การเตรยมตว การวางตวทเหมาะสม การสรางสมพนธทดกบคนในชมชนเพอใหไดมาซงขอมลทถกตอง

77

แบบฝกหด 1. ใหนกศกษาอธบายลกษณะของวธการสมภาษณ พรอมทงบอกขอดและขอจ ากด 2. ใหนกศกษาอธบายถงหลกการของการสงเกต และประเภทของการสงเกต 3. ในการศกษาวเคราะหขอมลเชงคณภาพ ควรเลอกวธการวเคราะหขอมลใด จงใหเหตผล

ในการเลอกวธการดงกลาว 4. ใหนกศกษาเลอกชมชนทตนเองสนใจ 1 ชมชน และเลอกวธการวเคราะหขอมลท

เหมาะสมทสด จงใหเหตผลในการเลอกวธการดงกลาว

78

เอกสารอางอง กาญจนา แกวเทพ. (2538). การพฒนาแนววฒนธรรมชมชน. กรงเทพฯ: สภาคาทอลค

แหงประเทศไทยเพอการพฒนา. ด ารงศกด แกวเพง. (2556). ชมชน. สงขลา: ศนยหนงสอมหาวทยาลยทกษณ. บญธรรม จตตอนนต. (2536). การวจยทางสงคมศาสตร. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. ประพนธ อ าพนประสทธ. (2545). สงคมวทยาเบองตน. สงขลา: คณะมนษยศาสตรและ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยทกษณ. ปารชาต วลยเสถยร และคณะ. (2546). กระบวนการและเทคนคการท างานของนกพฒนา.

กรงเทพฯ: โครงการเสรมสรางการเรยนรเพอชมชนเปนสข (สรส.). สดา เจดย. (2536). วธการทางสงคม: แนวการท าวจย วทยานพนธ บรรณานกรมและเชงอรรถ.

กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวยาลย. สภางค จนทวานช. (2536). วธการวจยเชงคณภาพ. กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. สรพล พะยอมแยม. (2545). ปฏบตการจตวทยาในงานชมชน. กาญจนบร: สหายพฒนาการพมพ.

Scott, J. (1990). A matter of record: Documentary sources in social research. London: Polity press Cambridge.

79

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 5

หวขอเนอหาประจ าบท บทท 5 การวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนาอยางยงยน

แผนแมบทชมชน : ทาขาม การเกษตรแบบผสมผสาน : แวงใหญ กลมออมทรพย : หนองกลางดง ต าราลดหน : ฉบบบานสามขา น าปลา : ของบานบางกลวยนอก บทสรปของการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนาอยางยงยน สรป แบบฝกหด เอกสารอางอง

วตถประสงคเชงพฤตกรรม 1. เพอใหผเรยนฝกปฏบตการวเคราะหสภาพปญหาชมชน 2. เพอใหผเรยนเขาใจถงปจจยทเปนสาเหตของปญหาในชมชน 3. เพอใหผเรยนเขาใจวธการแกไขปญหาชมชนจากชมชนตนแบบ

วธสอนและกจกรรมการเรยนการสอนประจ าบท 1. ผสอนบรรยายผานโปรแกรมน าเสนองาน 2. ใหผเรยนอภปรายรวมในประเดนทางการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการ

พฒนา และใหผเรยนชวยกนวเคราะหและใหเหตผลในแตละประเดนทศกษา 3. มอบหมายงานผานใบงาน และศกษาคนควากรณศกษา คนควาเพมเตม 4. มอบหมายใหผเรยนคนควาเพมเตมจากเอกสารประกอบการสอนวเคราะหปญหาชมชน

และแนวทางการพฒนา และหนงสอทเกยวของกบชมชน เมอศกษาแลวผสอนจะใหนกศกษาท าแบบฝกหดทายบทในตอนทายชวโมง

80

สอการเรยนการสอน 1. เอกสารประกอบการสอนวชาการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนา 2. ต ารา หนงสอการวเคราะหปญหาชมชน , การศกษาชมชน 3. ชดแบบฝกหด 4. สอการเรยนการสอนผานโปรแกรมน าเสนองาน (Power Point) 5. กรณศกษา 6. ใบงานหรอใบกจกรรม

การวดผลและการประเมนผล

1. การวดผล 1.1 สงเกตจากการการอภปราย ความสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 1.2 ใบงานทมอบหมายใหท ารายงานศกษาคนควา กรณศกษา 1.3 การท าแบบฝกหด

2. การประเมนผล 2.1 การประเมนผลจากการสนใจและความกระตอรอรนในชนเรยน 2.2 ประเมนผลจากรายงานทสงตามใบงาน และน าเสนองาน 2.3 การประเมนผลจากคะแนนการตอบค าถามแบบฝกหดรายบคคล

81

บทท 5 การวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนาอยางยงยน

กระแสทนนยม และวฒนธรรมบรโภคนยมทเกดขนในประเทศไทยสงผลกระทบทางเศรษฐกจและสงคมตอชมชนใหมการโยกยายถนฐานทงการประกอบอาชพเกษตร เขาสระบบอตสาหกรรมและภาคบรการตาง ๆ ผคนในชมชนตองแยกตวจากครอบครวเพอเขาไปท างานในเมอง (กฤษฎา บญชย และคณะ, 2546: 73) ดงนน ในการสรางชมชนทเขมแขง ตองเรมจากการพฒนาในระดบครวเรอนใหเขมแขงขยายสกลมและชมชนเพอเปนกลไกการบรหารจดการชมชน พรอมกบการพฒนาทนในชมชนใหเปนเครองมอในการบรหารจดการชมชนสเปาหมายชมชนเขมแขง เศรษฐกจฐานรากมนคง คนมคณภาพชวตทด

ในบทนจะน าเสนอ “กรณศกษา” ไดแก แผนแมบทชมชน: ทาขาม การเกษตรแบบผสมผสาน: แวงใหญ กลมออมทรพย: หนองกลางดง ต าราลดหน: ฉบบบานสามขา น าปลา: ของบานบางกลวยนอก เพอเปนตวอยางในการวเคราะหสภาพปญหาชมชน ปจจยทเปนสาเหตของปญหา เทคนค และวธการแกไขปญหาในชมชน เพอเปนแนวทางของนกศกษาและนกพฒนาไดน าไปประยกตใชตามสภาพแตละทองถนไดอยางยงยน

แผนแมบทชมชน : ทาขาม สภาพปญหาและสาเหต อบต. ทาขาม อยหางจากตวอ าเภอหาดใหญเพยง 10 กโลเมตรเศษเทานน เปนพนทสวนยาง

สวนผลไมบาง นาบาง บานชาวบานสวนใหญกระจายกนอยเหมอนชมชนภาคใตทวไป แตประชากรทนกมกวา 8,000 คน เปนชมชนขนาดกลางทพยายามสราง “ระบบ” ทวนนกลายเปน “ทาขามโมเดล” ซงคอย ๆ พฒนาจากการเรยนรของชมชนเอง (เสร พงศพศ, 2551: 34-38 )

ตงแตป พ.ศ. 2542 ทาขาม ไดเรมท าแผนแมบทชมชนในฐานะหนงใน 101 ต าบล ทไดรบเลอกใหเขารวมโครงการการท าแผนแมบทชมชน ซงไดรบการสนบสนนงบประมาณจากโครงการพฒนาแหงสหประชาชาต (United Nations Development Programe - UNDP) และด าเนนการโดยมลนธหมบานรวมกบกรมสงเสรมการเกษตร

การไดรบเลอกใหเขารวมโครงการแผนแมบทชมชนดงกลาว นบเปนการเปดโอกาสใหแกคนในชมชน อบต. ทาขามไดมประสบการณในการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางในการพฒนา กลาวคอ คนในชมชนเรมคนพบหลายอยางทไมเคยพบมากอน โดยเฉพาะสงทเปน “ทน” ของทองถน หรอทเรยกกวา “ศกยภาพ” ของทองถน เพราะกอนหนานน “สภาพปญหา” ทคนในชมชนมกจะพบเสมอ คอ หนวยงานราชการทตองการขอมลไดเขาไปท าแผน ท าโครงการ แตเมอไดขอมลแลวกหายไป ไมทราบวาเอาไปท าอะไรบาง

82

เมอชมชนทาขามมการท าแผนแมบทชมชนทาขามท าเพอตวเอง มไดคนหาแตเฉพาะจ านวนประชากร จ านวนไรนา ทอยอาศย ทวกเครอง จกรยานกคน แตคนหาทนทเปน “ทรพยากร” ทยงไมไดพฒนา ไมไดคนหาเฉพาะแตปญหาและความตองการ แตคนหา “ศกยภาพ” หรอพลงทยงขงอยขางใน ยงไมไดตวชวยหรอเงอนไขใหปรากฏออกมาภายนอก เหมอนเมลดพนธทยงไมไดน าไมไดแดด ไมไดปย เปลอกจงยงไมแตกออกและเตบโตเปนไมใหญ

แนวทางแกไข การท าแผนแมบทชมชนครงแรกในป พ.ศ. 2542 ท าใหชาวบานไดเรยนรวาการท าขอมล

แบบเสรมสรางพลงใหชมชนเขมแขงขนนนมจรง ท าไดจรงถาหากท าอยางถกตองตามหลกการ เพราะเปนกระบวนการเรยนร ไมใชการหาขอมลเพอท าโครงการของบประมาณ เปนการเรยนรโดยการผานขอมลพนฐานทชมชนเปนคนรวบรวมเอง ไมไดจางคนนอกหรออาสาสมครเกบขอมลให

การท าแผนแมบทชมชนท าใหชมชนไดเรยนรประวตศาสตรรากเหงาของตนเอง ท าใหรทมา ทไปของตนเอง ไดเรยนรทนทองถนทเปนทรพยากรดน น า ปา แรธาต สมนไพร ไดรวามผลผลตอะไรบางจากทองถน มรายไดจากไหน มรายจายเทาไหร อะไรบาง หนสนเทาไร ท าไมจงเปนหนมากมายขนาดนน การเรยนรดวยการท าขอมลเชนนเทากบพบปญหาทแทจรง การพบปญหาทแทจรงกเทากบหาทางออกแลวครงหนง เพราะปญหาถารลกกจะพบสาเหตของปญหาดวย การท าบญ ชครวเรอนท าใหเหนรายจาย เหนการกนการอย เหนปญหาทมาของหนสน เพราะรายไดทนอยกวารายจาย

แผนแมบทชมชนในชวงแรก ๆ อาจจะไมเปนธรรมชาตนก เพราะขอจ ากดของแนวคดกด เวลากด กระบวนการตาง ๆ ยงไมลงตวนก แตชาวบานกไดเรยนรและเกดความเชอมนวาการท าแผนพฒนาทองถนทดนน ชาวบานตองลงมอท าเอง ไมใชรอใหใครมาชวยท าให เพราะถาเขาท ากเปนแผนของเขาไมใชแผนของชาวบาน ชาวบานจะไดบทเรยนส าคญวาการท าแผนพฒนาทองถนทดตองเรมจากการเรยนร ดวยเหตน เมอไดผน าคนหนมไฟแรงอยางคณสนธพ อนทรตน เปนนายก อบต. มาถง 3 สมย ทาขามกกลายเปน “ชมชนเรยนร” นายก อบต. คนน เนนเรองการเรยนรจนดเหมอนละเลยการพฒนาวตถอยางทใคร ๆ เขาท ากน แมแตทท าการ อบต. เองกยงเปนทท างานสภาต าบลเกา ดภายนอกไมรวาเปนส านกงาน อบต. อยางทอนเขาสรางกนกวางขวางใหญโตโอโถง ทนเขาเนนการสรางคนกอนการสรางวตถ เพราะเชอวาถาสรางคนแลว อยางอนกจะตามมาเอง

83

ภาพท 5.1 การประชมอาสาสมครต าบลทาขาม ทมา: (ส านกงานปศสตวจงหวดสงขลา, 2558)

แนวคดเรองการสรางคนอยบนฐานการคดเรองการพงตนเอง คณสนธพพดเสมอวา เขาสมมตใหทาขามเปนประเทศหนง ท าอยางไรใหประเทศนจะอยรอดไดดวยตนเอง ท าอยางไรจะพงพาตนเองได ไมลมจม ประชากรอยเยนเปนสข มระบบเศรษฐกจสงคมของตนเอง เขาอยากใหมระบบทท าใหคนทาขามดแลตวเอง พงพาตนเองไดมากทสดในทก ๆ ดาน เขาสมมตตวเองเปนนายกรฐมนตร มรฐมนตรกระทรวงตาง ๆ เปนการจ าลองประเทศไทยใหเหนภาพของระบบการบรหารจดการ และใหเปนอะไรทเรยกกนวา “ธรรมาภบาล” หรอการบรหารจดการทด มคณธรรมโปรงใส ตรวจสอบได ถาดขอมลแผนงาน โครงการ กจกรรมตาง ๆ อยางผวเผนกจะไมเหนวาทาขามแตกตางจากทอน ๆอยางไร แตถาหากพจารณาลงไปในรายละเอยด และมองอยางเปนระบบจะเหนความแตกตาง จะพบความเชอมโยงของแผนงาน โครงการ กจกรรม จะเหนระบบและแนวคดทอยเบองหลงกจกรรมตาง ๆ ทาขามมโครงการและกจกรรมการพฒนาอย 30 - 40 อยาง มกลมตาง ๆ อยหลายสบกลม ซงดแลวกไมไดแตกตางไปจากหลายแหง บางแหงอาจจะมากกวาทาขามดวยซ า ประเดนหลกไมใชการท าโครงการ แตเปนการสรางยทธศาสตรการพฒนาทดเสยกอน แลวดวาจะมยทธวธอะไร เพอท าใหยทธศาสตรบรรลเปาหมาย

เรมจากการเกษตร มการสงเสรมการเลยงวว แพะ หม ไก แบบมกองทน และการเรยนร ดงาน คอมโครงการทเกยวเนองกน มโรงงานปยชวภาพมท านบกนน า และการท าใหคลองธรรมชาตสะอาด ฟนฟธรรมชาตและสงแวดลอม ซงโยงไปถงระบบสงแวดลอมและพลงงาน ทสงเสรมและท าโครงการน าหมกชวภาพซงโยงไปถงระบบสงแวดลอมและพลงงาน ทสงเสรมและท าโครงการน าหมกชวภาพ ธนาคารขยะ เตาชวมวล เตาไรควน พลงงานแสงอาทตยเพอการแปรรปอาหาร มกลมคน ท านา ทรบซอยาง มโรงสชมชน

84

ระบบสขภาพโยงไปถงระบบเกษตร ระบบสงแวดลอม มโครงการออกก าลงกาย ผกปลอดสารพษ อาหารปลอดพษ ชวตปลอดภย โครงการรวมกบส านกงานหลกประกนสขภาพแหงชาต (สปสช.) ท าโครงการสงเสรมสขภาพแบบสรางน าซอม ตรวจสขภาพ และหาทางปองกนกอนจะเปนและรกษาในระยะเรมตน เชน เบาหวาน ความดน มะเรง โรคทเคยคดวาเปนของคนเมอง วนนไปถงหมบานอยางพรอมเพยง

เรองสขภาพโยงไปถงระบบวสาหกจชมชน ไปสกลมคนท านา กลมแมบานทท าน าสมนไพร ทเครองแกงทเนนตลาดทองถน แมวาจะอยหางจากหาดใหญเพยงสบกวากโลเมตร แตกไมไดวงเตนเขาไปสตลาดอนกวางใหญนน ถอวาทท าอยกพอเพยงแลว และมนคงดดวย มการท าขนม ท าสบ น ายาลางจาน รานคาชมชน ตลาดนดชมชน

ในสวนของระบบทนและสวสดการ ดานหนงเปนการเงนการคลงของ อบต. มการเปดเผยทกอยางในเวบไซตของ อบต. ทาขาม ใครอยากทราบวามงบประมาณเทาไรปน ไดจากภาษเทาไร งบอดหนนเทาไร มแผนการใชจายอยางไร มหมด โปรงใส และตรวจสอบได จน อบต. ทาขามไดรบรางวลธรรมาภบาลดเดน

นอกจากนนในระบบทนของชมชนเอง ยงมสถาบนการเงนของชมชน มกองทนอาชพ กลมออมทรพย กองทนสวสดการวนละบาท ธนาคารหมบาน มกลมออมทรพยทกหมบาน บางหมมถง 20 กวาลาน ออมกนมากกวา 20 ปแลว มระบบสวสดการคลายกบทคลองเปยะ ซงมเงนออมกวา 200 ลานบาท และตามแนวคดของครชบ ยอดแกว ทวาดวยกองทนสวสดการวนละบาท

รวมกจกรรมทง 5 ระบบแลวไดมากกวา 30 โครงการ ทง 5 ระบบนสมพนธกน โครงการกจกรรมตาง ๆ เชอมโยงถงกนได เชน เรองสขภาพ ไมใชเปนแคการมเงนไปซอยา ไปหาหมอ ไปโรงพยาบาล แตหมายถงการมความรมปญญาในการจดการชวตของตนเองวาจะกนจะอยอยางไรจงจะมสขภาพด โยงไปถงการเกษตร จะปลกพชผกอะไรด การท าปยชวภาพ การดแลสงแวดลอม การแปรรปอาหาร ท าเครองแกงจากภมปญญาดงเดมเอาไวขายในหมบาน ขายไดทกวน และขายเปนจ านวนมาก เมอมงานบวช งานศพ งานแตงงาน และงานเทศกาลตาง ๆ รวมทงการท าขนม สบ น ายาลางจานทใชกนเองได ขายได ขายในทองถนดทสด ตลาดใหญทสดคอตลาดเราเอง ททาขามมกลมคนท านา ซงพบปะกนเพอปรกษาหารอกนวาท าอยางไร อนาคตจงจะไมเสยนาใหสวนยาง เพราะราคายางสงขนเรอย ๆ เชนน นาขาวอาจไมเหลอ ชาวบานอาจจะตองซอขาวกน ชาวบานพยายามคนหาวธการทจะเพมคณคาและมลคาใหทนาใหได ท าอยางไรปลกขาวแลวโยงไปถงเรองคณภาพ การท าขาวกลอง น านมขาว แปรรปขาวในรปแบบตาง ๆ ทสงเสรมสขภาพ หลงหนานาจะปลกผกสมนไพรอะไร เพอสงเสรมสขภาพ ถาท าไดเชนนกจะท าใหนาผนเลก ๆ มมลคามหาศาลมากกวาสวนยางอยางแนนอน มากกวาสวนยางอยางแนนอน

คนทาขาม โดยเฉพาะผน าไดเรยนรตลอดเวลา มโอกาสไปเรยนร โดยเฉพาะกอนจะท าโครงการอะไร ไมใชคดเอง วางแผนเอาเอง อยางเชนการท าโรงงานปยชวภาพ นายกฯ สนธพบอกวา

85

ไดพาชาวบานไปดงานถง 7 ครง กอนจะตดสนใจท าโรงงานขนมา การเรยนรของคนทาขามพยายามเรยนร ไมใชเรองเทคนคอยางเดยว แตเรยนรเรองวธคด และวธคดทเปนระบบ เพราะพวกเขาทราบดวาถาอยากสรางระบบ ตองคดเปนระบบจงจะท าเปนระบบได คดเปนระบบคอคดแบบเชอมโยงไมคดแบบแยกสวน ไมคดเปนเรอง ๆ อยาง ๆ ไมคดเปนโครงการแบบโดดเดยว คดเปนระบบตองคดแบบ คลสเตอร (cluster) แปลวา “คดเปนชด” เปนเครอขายกจกรรมทเกยวโยงกน เกอกลกน แขงขนกน กอใหเกดผลมากกวาบวก เขารยกกนภาษาวชาการวา การผนกพลง หรอสนธก าลง (synergy) ทงหมดนเรยกวา “ทาขามโมเดล” เปนตวแบบการพฒนาทเปนระบบ ซงเกดไดเพราะการใชความรเปนฐาน คนหา และพฒนาทนทางปญญา ทนทส าคญทสดของ อบต. แหงน ทเปนสวนหนงสงสมมาจากบรรพบรษ แตตองเรยนรเพอสบทอดและประยกตใชใหเปน เรยนรเพอคนหาทนอน ๆ ในทองถน บวกกบความรสากล ผสานกบความคดสรางสรรค

บทเรยนจากทาขามคอ โครงการและกจกรรมตาง ๆ ไมไดเกดขน เพราะมงบประมาณหรอมค าสง แตเกดมาจากการเรยนร ท าใหเกดระบบ เกดภมคมกน เกดการพฒนายงยน อบต.ทาขามเปน อบต. เดยวในภาคใตทไดรบรางวลการศกษาดเดน เมอปลายป พ.ศ. 2547 จากส านกงานการศกษาแหงชาต ดวยเหตผลทวามการเนนการเรยนรในระบบและนอกระบบ เมอท าแผนแมบทชมชนแลวจะท าโครงการหรอกจกรรมอะไรตามแผน เราตองเรมตนจากการเรยนรดงาน

อบต. ทาขาม ไดท าโครงการน ารอง “มหาวทยาลยชวต 6 เดอน” เพอชวยเหลอคนเปนหนใหแกปญหา เปนโครงการรวมระหวางสถาบนสงเสรมวสาหกจชมชนกบ ธ.ก.ส. รวมกบ อบต. โดยคดเลอกเกษตรกรทเปนหนมา 30 คน มาเรยน 6 เดอน สปดาหละ 1 วน เรยนแลวน าไปปฏบต เชอวา 6 เดอน นาจะเรมแกไขปญหาหนสนอยางไดผล เปนการยอหลกสตรปรญญาตร 4 ป ลงมาเหลอ 6 เดอน เนนการปฏบต ประเมนไดผลเปนทนาพอใจ และมการขยายผลไปทวประเทศ

การเกษตรแบบผสมผสาน: แวงใหญ สภาพปญหาและสาเหต ปญหาความแหงแลงกบภาคอสานเปนสงทควบคกนมายาวนาน โดยเฉพาะพนท อ าเภอ

แวงใหญ จงหวดขอนแกน ทไดชอวาเปนพนททมปรมาณน าฝนนอยทสดในประเทศไทย (สมพนธ เตชะอธก, 2543: 23-29) เกษตรกรในอ าเภอนตงหนาตงตารอฝนตลอดฤดกาลเพาะปลก แตสงทเขาไดรบมเพยงลมหอบเอาเมฆฝนหนหายไปตกทอนเทานน

เกษตรกรทนสวนใหญมรายไดเฉลยตอป ไมเกนปละ 10,000 บาท จากการขายขาวทตองรอชะตาฟามาค าจน พวกเขาหลายครอบครวตองอพยพไปขายแรงงานตางถน บางครอบครวสงลกไปเมองนอก แตกมถกหลอกและตองเสยทไรทนา เพราะเสยรคนบางกลม และบางคนถงกบยายถนฐานไปอยทอนเพอไปตายเอาดาบหนา แตเมอป พ.ศ. 2532 มลนธพฒนาชมชนอยางยงยนเพอพฒนาคณภาพชวตทด ซงเกดจากความรวมมอของนกพฒนา แพทย พยาบาล สาธารณสขไดรวมกนชวยเหลอ

86

ดานวชาการเกษตร และหาเงนทนมาชวยชาวบาน พรอมกบน าเอาวชาการแผนใหมเขาไปชวยเหลอ แนะน าการปลกพชทนอกเหนอจากการปลกขาวในฤดกาลท านา

แนวทางแกไข “การเกษตรแบบผสมผสาน” คอ วธการใหมทมลนธฯ ไดน าเขาไปชวยเหลอ การจด

อาสาสมครเขาไปดแล อบรม ใหความรชาวบาน ท าใหชาวบานบางรายททงทไรทนา ไปท ามาหากนในเมองหลวง หรอบางคนขายทนา หรอแมแตเอานาไปจ านองกบ ธกส. เพอไปท างานตางประเทศ กกลบมาพลกฟนทนาตนเองใหม โดยปลกพชทงทไดผลในระยะสนและระยะยาวเอาไว และเกอบ 10 ปทผานมา ชวตของพวกเขาดขนทามกลางภาวะความแหงแลงทยงไมเคยจางหายไปจากหมบานแหงน

ปจจบนทนาทเคยแหงแลง มตนประด มะมวง ขนน กลวย สมโอ กระถน มะละกอ ขนตนเตมไปหมด บนพนททท าเกษตรแบบผสมผสาน ครอบครวละ 10 – 15 ไร ถงแมฤดแลงในชวงเดอนเมษายนทผานมา จะสงผลกระทบใหตนไมบางสวนยนตนตาย เพราะภาวะ “แอลนโญ” กตาม แตกมตนไมสวนใหญทเหลอรอด และไมไดรบผลจากความแลงดงกลาว ซ าบอปลาทขดเพอเกบกกน านน ถงแมปรมาณน าจะลดนอยลงบาง แตปลาทหลงเหลออยกพอประทงชวตพวกเขา พอทจะไมตองใชเงนซออาหารกนในยามขาวยากหมากแพง

“ตอนทมลนธฯ เขามา เรากไมเชอหรอกวาจะท าได เพราะผนนาเราแหงมาก ทกปเราแทบจะไมไดท านา เพราะไมมน า พวกเราตองใชวว ควาย ไถนาเอาไวเพอรอฝน บางครอบครวทไมมควาย มววกใชมอขดดนในนาเอาไว แตเชอไหมวา ตลอดชวตของเรามเพยงป พ.ศ. 2521 เทาน นทน าทวมไรนา เพราะปน นเปนปน าทวมใหญทวประเทศ นอกจากน นน าไมเคยเตมนาเลย เราจงไมเชอวาการทมลนธฯ จะเขามาสงเสรมเรองการท าเกษตรแบบผสมผสานจะไดผล” นางหนเรยม ชยลา อาย 51 ป เกษตรกรหญงนกสคนหนง เปดเผยความรสกภายใตบรรยากาศของสวนกลวยทเธอเพยรดแลมาตลอดระยะเวลา 10 ป และถงวนนมนกไดผลพอทจะตดเครอกลวยไปขายเพอเอาเงนเขาครอบครวไดบาง ถงแมแลงทผานมาอณหภม 43 องศา จะท าใหตนกลวยของเธอยนตนตายไปหลายสบตน “มนแลงมาก ทนฝนจะตกเพยงปละครงเทานน แตกนบวาโชคด ถงจะตกปละครง แตกไดน ามากพอทจะเกบกบเอาไวใชได โดยเฉพาะคนทขดบอเอาไวเยอะ แตน าทมกใชไดไมตลอดป เพราะดนเปนดนทราย และดนดาน น าซมไดเรวมาก”

“ตอนน ชวตเรายอมรบวาดข นกวาแตกอน ถงแมรายไดจะไมมากเหมอนชาวนาทอน ๆ เพราะนอกจากจะท านาไดบาง แตไมคอยไดผลเพราะเมลดขาวกไมคอยตดรวง แตเมอเราท าเกษตรผสมผสาน ซงปลกพชสวนครว ปลกไมยนตน เล ยงไก เล ยงปลา ท าเหดฟาง เล ยงหม ทกอยางมนเก อกลกน ปลกผกสวนครวเกบขายพอซ ออาหารกน ไดเงนมากซ อร า ซ อหวอาหารใหหม เล ยงคร งละ 10 – 20 ตว ขายไดทละ 20,000 – 30,0000 บาท กถอวาเปนเงนเกบออม เอาไปใชหน ธกส. บาง

87

เพอปลดปลอยตวเอง จากน นพอถงฤดกาลมะมวงกเกบมะมวงไปขาย ขนนกพอไดขาย ไดกน ปลากมพอกน ไกกกนไดท งไขท งเน อ เรยกไดวาทกวนน อยอยางไมแรนแคนเหมอนเดมแลว” นางหนเรยมกลาวย าถงความส าเรจทเธอมมานะมาตลอด พรอมทงแรงงานในครอบครวทปจจบนลกหลานของเธอ ไดกลบมาอยบาน และชวยกนท าการเกษตร ดวยใจยงเชอวา ดนทรายทแหงแลงนนาจะปลกพชขนไดบาง เพราะอยางนอยหญายงสามารถทนตอความแหงแลงได เธอกนาจะท าไดเชนกน นอกจาก หนเรยมแลว คนอน ๆ ในหมบานดงบบ ทมสมาชกประมาณ 120 ครอบครว ซงไดเขารวมกบมลนธฯ เกอบ 80 % นน กท าการเกษตรไดผลเชนกน บางคนสามารถปลดหนไดแลวทงหมด และมชวตท สขสบายกวาแตกอน มเงนซอมแซมบาน มเงนซอรถ ซอวว ควาย มาเพมทงทกอนหนานพวกเขาไมมวว ควาย เลย “ตอนน มลกเรยนอย 3 คน เรยนปรญญาตรอย 1 คน กอนหนาน อาชพเดมคอการท านาอยางเดยว พอเสรจฤดเกบเกยวกจะไปรบจางบาง ไปท างานกรงเทพบาง แตพอหนไปใชวธการปลกพชแบบผสมผสาน กท าใหมรายไดตลอดป โดยเฉพาะการเล ยงหม เล ยงแค 4 เดอน กไดขายแลว ถงแมวาราคาหมจะไมคอยคงท แตถาเราต งใจและไมทอ กสามารถท าเงนไดเชนกน ยงถาขดบอเล ยงปลาแลวละก เรยกวาลงทนแคการขดสระกบการหาปลามาปลอย หลงจากน นกนงคอยตกเอาปลาขาย เพราะแทบจะไมไดลงทนอะไรเลย อาหารเหลอกนกเทใหปลากนบาง เทวดาชวยเล ยงบาง ขายปลาแตละคร งกไดเงนเปนหมนกเรยกวาชวยเหลอคนจน ๆ อยางเราไดพอสงเสยลกเรยนเหมอนกน” นางลดดาวลย มงคลอนทร หนงในสมาชกของมลนธฯ บอกเลาถงความส าเรจในปจจบนบนเนอท 12 ไรเศษของเธอ มบอปลา 8 บอ ปลกมะมวง กลวยรอบขอบบอ เลยงหมอก 20 ตว ปลกผกสวนครวอก 3 - 4 แปลง ถงแมฤดรอนทผานมา ผกสวนครวจะเฉาเกอบหมด แตกพอเกบไปขายทตลาดไดเงนบางวนละ 100 กวาบาท “เราอยไดโดยไมอดกน ฉนคดเสมอวา เมอเรามความพยายามและความต งใจกจะเอาชนะทกสงทกอยางไดหมด ถงแมเทวดาจะไมสงสาร ไมโปรยน าฝนมาชวยเหลอเรา แตขอแคปละสก 1 คร ง เรากอยได แตขอใหตกมากพอทจะเกบกบน าเอาไวไดกพอ” นางลดดาวลยกลาว ในปนน าฝนยงไมไดตกลงมาเลยสกแปะ พวกเขาไถนาเอาไวเกอบทกแปลง วว ควายหลายตว เลมหญาอยชายทง หญาแหง ๆ ทลนแทบจะเลยกดไมถง แตพวกมนกยงพอมความหวง เพราะอยางนอยเจานายของมนกไมเคยทอดทง ยงหากงไม ใบไมทพอจะกนแทนหญาได มาใหกนอยบาง แตทงมนและเจานายกยงรอวาสกวนฝนกคงจะเทลงมา ชวยท าใหทกสงทกอยางชมฉ าบาง เพราะทก ๆ ปทผานมาหมบานนกจะไดรบน าฝนชากวาทอนอยแลว แตไมรวา “แอลนโญ” อยางน ฝนจะตกลงมาตอนไหน คลองชลประทานทอยทศเหนอของหมบาน ขณะนน าในคลองเหลอนอยลงเตมท บางสวนกแหงขอดไปหมดแลว พนทนาสดลกหลกตา ดแหงแลงดนแดงไปหมด จะมหยอมสเขยวบางกเพยงตนไมทเปนพนทท าเกษตรแบบผสมผสานเทานนทยงพอมองแลวชนใจ เหมอนกบ “โอเอซส” กลางทะเลทราย และนคอความหวงของพวกเขาทน ถงแมวาปนน าฝนอาจจะไมตกลงมาเลยกได “กอนทเราจะเขามาเลอกหมบานดงบบแหงน กคดเหมอนกนวาจะชวยไดรเปลา เพราะพ นทน แหงแลงมาก อกท งหมบานกยากจน แตเรากเชอวานาจะท าได เพราะตามหลกวชาการแลว การท าเกษตรแบบ

88

ผสมผสานจะชวยไดในเรองของรายไดทพอประทงชวตพวกเขา และพอเขามาท าจรง กสามารถท าไดในระดบหนง อยางนอยตนมะมวง มะขามทปลกเอาไวถงปน กเขยวคร มเตมไปหมด และชาวบานกรวมมอ เขาเคยทอและส นหวงมาตลอด แตพอมาเรมท ามนกลบไดผลถงแมน าฝนจะนอย แตทกคร งทฝนตกกจะตกหนก จนน าทวมเตมไปหมด พวกเขาไมขอน ามาก ขอแคคร งเดยวตอปกเกนพอ เพราะชาวบานสวนใหญไดขดบอรอน าเอาไวแลว” พรรณ เสมอภาค เจาหนาทมลนธฯ ซงเธอคอผรเรมเขามาหมบานแหงน และเขามาชวยชาวบานใหพอมความหวงอยบาง แตพรรณกยอมรบวา เปนการยากเชนกนทจะมาปลกชพของสงทแหงเหยวและทดทอใหมชวตกลบคนมาอกครง แตสงทเธอสามารถเอาชนะและท าใหชาวบานหนมาสนใจและเดนตามทางนไดอยบางกคอความหวง เพราะพวกเขาคดเสมอวาเกดเปนคนตองตอส และหากพวกเขายอมแพลกหลานทเกดมาจะกนอะไร ท าใหคนทสญสนทกสงทกอยาง ลองตงใจและตงความหวงอกครง และถงวนนกเรยกไดวา พวกเขาไมเสยแรงสไปเปลา ๆ แตสามารถท าไดอยางมงหวงเอาไว จะไมไดผล 100 % ตามทคาดหวง

“มชาวบานจากหมบานอนมาดงานทบานดงบง ทกคนกลบไปอยางมความหวง เพราะหมบานของพวกเขา ไมไดแลงเหมอนหนาน จงเปนไปไดมากทจะกลบไปพลกฟนไรนาใหกลบมาเขยวชอมไดอก เรยกวาหมบานน เปนพ นทตวอยางทสามารถท าไดเกษตรกรในพ นทอน ๆ มความหวงข นมามากกวาแตกอน” พรรณ กลาวเสรมกบสงทเธอมงมนและฝงตวชวยเหลอชาวบานมาตลอด 10 ปทผานมา ทกวนนภาวะเศรษฐกจรบเรา ลกหลานกลบมาอยไรนา และชวยพอแมท าการเกษตร ถงแมขณะนหมบานดงบง จะยงไมไดปกด าท านากนเลยสกแปลง แตพวกเขากไมยอทอ พรอมทงตงหนาตงตาไถนาแบบดนแขง ๆ เอาไวเพอรอน าฝน โดยหวงวาสกวนหนงในปนฟานาจะประทานฝนลงมาสกครง

กลมออมทรพย : หนองกลางดง สภาพปญหาและสาเหต หมบานหนองกลางดง ต าบลศลาลอย อ าเภอสามรอยยอด จงหวดประจวบครขนธ เปน

ชมชนทผคนมาจากหลายจงหวด มาเพอบกเบกพนทท ากนใหม จากทท านาท าไรแบบทวไป ไมนานกกลายเปนไรสปปะรด มองไปรอบๆ หมบานเปนเนนเขาหลายลก เกอบทงหมดโลนเตยนและเตมไปดวยสปปะรด ซงปลกกนมาหลายสบป สวนใหญปอนโรงงานแปรรปทอยไมไกลจากทนน ชาวบานอยเปนหมบาน แตตางคนตางอย ตางคนตางปลก ตางคนตางขาย โรงงานรบซอและเปนผก าหนดราคา เขาจะเอาเทาไหรกตองขาย เพราะกนเองไมหมด ขายขางถนนกไมไดราคา โรงงานเคาก าหนด คดเกรด ชาวบานเรมเปนหนเปนสน ตองลงทนปย ยา เพราะท าไดไมกป ดนกหมดสภาพ อยไดดวยสารเคมเทานน ซงแพงขนทกวน แตราคาสปปะรดไมไดขนตามไปดวย (เสร พงศพศ , 2551 : 30 - 33 )

นอกจากปญญาเศรษฐกจยงมปญญาสงคม การระบาดของยาเสพตด เปนเรองหนกหนาสาหสส าหรบชมชนทน และนคอสภาพทย าแยของหนองกลางดงเมอป พ.ศ. 2539

89

แนวทางแกไข เมอนายโชคชย ลมประดษฐ ไดรบเลอกเปนผใหญบาน เขาเลาวาสงแรกทท าคอหาทาง

แกไขปญหายาเสพตด เพอใหชาวบานเชอในภาวะผน าของเขา เขาไมไดแกคนเดยวหรอใชความรนแรงอะไร เขาใชวธใหทกคนมสวนรวม เรมจากการตงวงคยกน ชวนคนดคนเกงมาหารอ ชวนชาวบานมาประชม ใหพวกเขารวมคดและแสดงความเหนวาปญหาอยางนจะสหรอจะหน เมอทกคนบอกวาส ทกคนกชวยกนคดวาจะท าอยางไร ผใหญโชคชยเลาวา ปจจยส าคญในการแกไขปญหาชมชนอยทการ “ประชมกนเปนนจ” ตงแตป พ.ศ. 2539 จนถงวนน เขายนยนวามการประชมชาวบานทกเดอน ไมเคยขาดแมแตเดอนเดยว ชาวบานมาประชมกนเตมหองไมมใครเกณฑใครมา พวกเขามาเพราะรวามาแลวชวยกนแกไขปญหาของหมบานได ทส าคญคอการไดพสจนตนเองจากการแกปญหายาเสพตดนนเอง ซงหมบานชวยกนจดเวรยาม ชวยกนดบานขาง ๆ ถามกจกรรมทสอไปทางคายาเสพตดกตองแจงและชวยกนแกไข ไดผลดโดยไมมวธการพสดารอะไรมากกวาน ผใหญโชคชยสรปบทเรยนของตนเองวา “การรวมตวกนตอเนองเปนตวชวดความเขมแขงของชมชน ท าใหมนใจวาเราแกปญหาในหมบานได ทเกนก าลงคอยบอกขางนอกมาชวย พดงาย ๆ ท าค าตอบอยทหนองกลางดง ไมไดอยทแหลงงบประมาณ เงนเปนเรองเลก แตความรสกมนใจของคนในชมชนเปนเรองใหญกวา”

ผใหญโชคชยเลาตอวา เมอแกไขปญหายาเสพตดได ชาวบานกมนใจมากขน มาชวยกน คดวาจะแกปญหาความยากจนและหนสนไดอยางไร ชวยกนหาสาเหตของความจนวาเกดจากอะไร ชาวหนองกลางดงยงมโอกาสไปดงานทไมเรยง ไดเหนตวอยางของชมชนทนน และไดยนลงประยงค รณรงคบอกวาทผานมาชาวบานมกจะท าขอมลตามหนาท ไมไดท าเพราะอยากร ตองท าขอมลดวยความอยากร และท าเรองทเราอยากร เพอทจะไดแกปญหาของเราดวยขอมลเหลานน ค าพดดงกลาวสรางแรงบนดาลใจใหคนหนองกลางดงเหนคณคาและความจ าเปนของการท าขอมล การท าแผน การท ายทธศาสตร ซงพวกเขาไดเรมท าตงแตป พ.ศ. 2542 และท าทกป เพอคนหาสาเหตของการใชจายและปญหาของชมชน

การท าขอมลแผนชมชน ท าใหชาวหนองกลางดงพบวา บางปมหนสนเพมมากขน รายจายมากขนกวาเดม วเคราะหจากขอมลกพบวาเพราะปนนจ านวนโทรศพทมอถอเพมจาก 45 เครองมาเปน 260 กวาเครอง นเปนเพยงตวอยางนบเปนวธการทท าให “รเทาทนตวเอง” ไดเปนอยางด ทนมการท าบญช เรมจากครอบครว แตละครอบครวตองลงมอท า แลวเอาผลมารวมกน ชาวบานเชอวาถาครอบครวแกปญหาได ชมชนกจะแกไดไมใชเรมจากคนอน แตเรมจากตวเอง ไมใชเรยกรองจากผน าหรอคนอน ๆ แตเรมจากตวเอง ทกอยางกเปนไปได

ผใหญโชคชยอธบายความหมายของการเรยนรแบบนวา “เรองแผนแมบทชมชน เรองขอมลชมชนเปนเรองของการฝกคนใหคด เมอคดกจะเกดจตส านกอนจะน าไปสการเปลยนพฤตกรรมท าใหสามารถแกวกฤตของตนเองได นนคอ ความมนใจในผลของการด าเนนวถการพงพาตนเอง” การสรางกระบวนการเรยนรทดมความส าคญอยางยง และไมใชเพยงเพอจะไดแผน ไดยทธศาสตร แ ต

90

เพราะเปนกระบวนการเปลยนแปลง ผใหญโชคชยยนยนหนกแนนวา “ชมชนจะเขมแขงไดตองเขมแขงทางความคด วนนสงคมถกกระแสทสรางความออนแอโถมใสทกวน ปญหาทตองแกคอความออนแอทางความคดของผคนในชมชน ซงเปนงานใหญ นคอยทธศาสตรของเรา ไมใชกจกรรมเปนเพยงเครองมอ”

ป พ.ศ. 2544 บานหนองกลางดงมหนอย 13 ลานกวาบาท การท าแผนแมบทชมชนเปนพนฐานของแผนการลดปลดหน โดยการท า 4 อยาง คอ

1. รานคาและปมน ามน เพราะเงนรวไหลอออกไปขางนอก ซอของใชตาง ๆ ถง 1 ลานบาทตอเดอน และน ามนอกเดอนละ 6 แสนบาท จงระดมหนเปนเจาของรานคาชมชนและปมน ามนรวมกน ท าใหเงนไหลเวยนในหมบาน ปลายปมปนผลสมาชกผถอหน

2. ท าแผน ลด ละ เลก ไปสเกษตรธรรมชาต ดวยการใชปยอนทรยชวภาพ เพราะมขอมลวาหมบานนซอปยเคมกนปละ 4 ลาน

3. เมอผลผลตสปปะรดขายไมไดราคา ทเหลอจากโรงงานเพราะไมไดขนาดกน ามาแปรรป ท าสปปะรดกวน อย. รบรอง ขายไดราคาด

4. ออมทรพย ออมกนทกเดอน เปนทนทชวยใหแกปญหาหนนอกระบบไดด ในป พ.ศ. 2547 หนนอกระบบเหลอเพยง 6 แสนกวาบาทเทานน

หนองกลางดงมการบรหารจดการโดย “สภาผน า” มสภาผน า 59 คน จาก 14 กลมอาชพ

สภานคอแกนหลกในการด าเนนงาน ผใหญโชคชยบอกวา “ผมเปนเพยงผประสานงาน ประสานความคด ไมใชคนสงการใหคนท าอะไร สภาผน าเปนคนชวยกนคด ชวยกนท า” ในป พ.ศ. 2551 การด าเนนงานเรมขยายเครอขายออกไปในระดบต าบลแลว มการท าแผนแมบทรวมกน เชน หม 2 กบหม 8 ผลตน าปลา และเพาะเหด หม 3, 5, 9 ท าโรงงานผลตน าดม หม 4, 6 ท าโรงงานผลตปยหมกอดเมด หม 1,7 ท าโรงสขาว และก าลงคอย ๆ ขยายกจกรรมทจ าเปนนอกจากการท าวสาหกจชมชนตาง ๆ ยงมการสงเสรมการท าเกษตรแบบผสมผสาน สรางตนแบบใหชาวบานมทางเลอก ไมคดวาตองปลกสปปะรดอยางเดยวจงจะรอด อยางลงบญชวย ซงท าเกษตรผสมผสานในพนท 17 ไร ลงบอกวาอาย 70 เศษแลว มความสขดกบการท าเกษตรแบบน มความมนคงไมไดหวงกงวลอะไรอก ลงบอกวาวนนคนเราตองใชความร ใชปญญา มความขยนหมนเพยรและมานะอดทน กจะเอาตวรอดได ชาวบานทไมมทนา ทดนมากมายมเพยงไมถงไรอยางนายสมชย ชยสวรรณ กสามารถท าเกษตรประณตได หนมผนอายยงไมถง 40 เขามพนทเพยง 2 งานหลงบาน แตท าเกษตรประณต ปลกสารพดผก และพชทกนไดใชได มพรก มะเขอ ขง ขา ตะไคร ใบมะกรด มะนาว กระเพรา กลวย ไผ ฯลฯ ไมนาเชอวาทดนแคน จะปลกอะไรไดมากเพยงน และเขากเลาวาไมไดใชเวลาดแลอะไรเลยกวาได เพราะท ากนท าใชเทานน

91

นายสมชยยงท าน าหมกชวภาพจากผก ผลไม ของกนทเหลอเขาท าไวเพอท าเปนป ยชวภาพ และเอาไปผสมผสานท าเปนของใชในบานไดอกมากมายหลายอยาง เปนอะไรทท าไดไมยาก ถาหากกลนไมเหมนแสดงวาก าลงเขาท เปนอะไรทใคร ๆ กเคยเหนและเคยรมาวาเขาท ากนอยางไร แตไมคอยมใครท า อางวาไมมเวลา หาเงนซอปยเคมดจะสะดวกกวา วนนคนหนองกลางดงมความเชอมนในตนเอง ผน าอยางผใหญโชคชย ลมประเสรฐ เองเชอมนในพลงชมชนมากกวาคนนอก เขาบอกวา “ผมไมเชอวาคนขางนอกจะมาสรางความเขมแขงใหชมชนได ชมชนตองสรางเองเหมอนผนกทมนตองเกดตรงน น แลวกโตข นธรรมชาต ตองยอมรบวาผน าทางการมอทธพลตอการน าชมชน หลายคน ยงขาดวธคด ขาดความชดเจน กลายเปนเครองมอของอ านาจรฐ สงใหท ากท า ท าเพอละลายงบประมาณ เงนหมดกเลก” งานพฒนาแบบเอาเงนเปนตวตง เอาโครงการเปนเปาหมาย ไมมอะไรยงยน สงทหนองกลางดงก าลงท าคอ การสรางระบบเศรษฐกจสงคมของทองถน ระบบทท าใหภมคมกนเขมแขง สามารถตานทานภยตาง ๆ จากภายนอกได ดกวาการท าโครงการซงตองหาเงนมาท า มา อดฉด ปจจบนระบบของหนองกลางดงก าลงขยายออกไปสหมบานอน ๆ เขาสระดบต าบล เปนระบบทใหญขน เปนขนาดทนาจะเขมแขงทจะเอาตวรอดไดอยางมนคงและยงยนในสงคมระบบทน และระบบการบรโภคทรนแรงอยางทกวนน

ต าราลดหน : ฉบบบานสามขา สภาพปญหาและสาเหต บานสามขาม 152 ครวเรอน มประชากรชาย – หญงรวมกน 676 คน เปน 676 คนทก าลง

เคลอนกองเกวยนออกจากหนสนและความทกขยาก เชนเดยวกบสงคมชนบทอน ๆ ทยอมหนไมพนเรองกระแสพฒนาไฟฟา - ถนนหนทาง แมจะน าความเจรญและความสะดวกสบายสบานสามขา แตสงทแผงมากบความเจรญและชาวบานมองไมเหนกคอ วถชวตทพงพาอาศยปจจยภายในถกปรบเปลยนใหตองพงพาภายนอกมากขน ระบบการเกษตรแบบพออยพอกน เปลยนเปนการผลตเพอขาย ป ย สารเคม ยาฆาแมลง และขาวของเครองใชอน ๆ กหลงไหลเขาไปในหมบาน พรอมกบหนสนทพอกพนขน (สธรรม กนด า, 2552: 9-16)

แนวทางแกไข ระหวางทหลงใหลกบมายาภาพของการพฒนานน ชมชนไดกอรางสรางกลไกของตนเอง

ขนมาเพอคลคลายปญหา และเพมทกษะตามความจ าเปนและสถานการณ มการจดตงกลมออมทรพยขนภายในหมบานมากกวา 39 กลม ซงแตละกลมตางมแนวคดและแนวทางในการบรหารจดการทแตกตางกน มทงกลมทบรหารงานประสบความส าเรจ และบางกลมทลมเหลว โดยในชวงเวลา 3 - 4 ปแรก กจการของแตละกลมลวนด าเนนไปไดดวยด แต 8 - 9 ป ตอมาเรมประสบปญหา เพราะลกหนไมสามารถน าเงนมาช าระคนตามขอตกลง กลายเปนหนเสยกวา 600,000 บาท จงจดตงกลม

92

ออมทรพยทพยปาละสามขาขนอกครง มการปรบระเบยบตางๆ และรปแบบการบรหารจดการใหม โดยอาศยการมสวนรวมระดมความคดของสมาชก 553 คน (รอยละ 90 ของคนในชมชน) รวมทงกลมนไดจดตงรานคาขนเพอใหเปนธรกจของชมชน ขายสนคา และเปนธรกจชมชนทท าก าไรมากมายแกชมชน นอกจากนยงมสวสดการ/คารกษาพยาบาลแกสมาชกทเจบปวยหรอเสยชวต อยางไรกตาม แตจากการประเมนตวเลขโดยรวมเมอตนป พ.ศ. 2543 พบวา ภาวะหนสนโดยรวมภายในหมบานยงไมลดลง แมจะพยายามแกไขมานานนบแตอดต ดงนน ชมชนจงหนกลบมาทบทวนวธคดใหม เพอคนหารปแบบใหมทเหมาะสมตอการแกไขปญหาหนสนตามบรบทของชมชน โดยการจดกระบวนการเรยนร ลงมอปฏบตจรงในชมชน และอาศยการมสวนรวมขององคกรตาง ๆ รวมทงคนในชมชน ดวยความเชอมนในภมปญญา และพลงของชมชน อนจะกอใหเกดความเขมแขงของชมชน น าไปสการลดภาวะหนสน ตลอดจนสามารถด าเนนชวตอยางพอเพยงได แมจะไมประสบความส าเรจจากการกอตงกลมออมทรพยยอย ๆ แตคนในบานสามขายงไมลดความพยายาม รวมก าลงกนกอตงกลมออมทรพยอกครง ในนามของกลมสจจะออมทรพยทพยปาละสามขา โดยก าหนดเงอนไขและระเบยบการเขาเปนสมาชกใหม พรอมกบตงคณะกรรมการขนมาบรหาร และหาแนวทางแกไขหนเสย ซงมอยกวา 600,000 บาท โดยคณะกรรมการแตละคนทไดรบการแตงตงมหนาทเขาไปชวยเจราจากบลกหนทไมสามารถสงเงนคนดวยวธการตาง ๆ นานา ทงลดดอกเบย ผอนช าระเปนงวด ๆ ท าหลาย ๆ อยาง จนกระทงสามารถเรยกเงนคนได 102,580 บาท ดเหมอนวากลมสจจะออมทรพยฯ ทชาวบานรวมกนตงขนมานนนาจะเปนความหวงของการปลดเปลองหนสนใหกบชาวบานได แตเมอมการส ารวจยอดหนของแตละครวเรอนในทก ๆ เดอนปรากฏวา ยอดหนกไมไดลดลงแตอยางใด จงมค าถามทคนทงหมบานตางกสงสย “หน” เหลานนมาจากไหน และจะแกปญหา หรอ “ปลดหน” ดวยวธการใด เปนค าถามทชาวบานตองคนหาค าตอบรวมกน

ภายใตค าถามดงกลาว ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.) ส านกงานภาค จงใหการสนบสนน จ านง จนทรหอม ผใหญบาน บานสามขา และคณะอก 13 คน ท าการวจยเพอสบคน และหารปแบบการปลดปลอยหนสนของชมชนบานสามขา ภายใตโครงการวจย “รปแบบการแกปญหาหนสนของชมชนบานสามขา” มระยะเวลาในการด าเนนงาน 2 ป อนดบแรกททมวจยท าคอ การออกส ารวจ และรวบรวมตวเลขหนสนของทงหมบาน โดยการแบงพนทรบผดชอบใหกบทมวจยออกไปเกบขอมล “มเครองมอทส าคญคอ การท าบญชครวเรอน ซงแตละครวเรอนตองจดบนทกทกวนวารายรบ-รายจายมอะไรบาง อะไรทมรายจายมากทสด ซงจรง ๆ กมการจดบนทกกนมาเปนปสองปแลวเหมอนกน แตกอนหนานนยงไมมการวเคราะห และสรปรวมกน” จ านง จนทรหอม หวหนาทมวจยกลาว

“บญชครวเรอนบอกอะไรเราหลายอยาง” ชาญ อทธยะ หรอ หนานชาญ หนงในทมวจยกลาวเสรม “เพราะบางสงทไมคาดฝนมนกมาปรากฏอยในบญชครวเรอน ยกตวอยางเรองการซอหวย

93

ของบานสามขา หลงจากทมวจยท ง 14 คน ลงไปเกบขอมล และประชมกลมยอมของตวเองกอนทจะมาประชมกลมใหญกได ตวเลขมาวา ชาวบานเสยเงนไป 60,000 บาท ตอป คนบานสามขาซ อหวย 320,000 บาท ถก 170,000 บาท เราพยายามทจะเสนอขอมลตรงน ใหชาวบานรบร แลวกมาคดรวมกนวาจะจดการกบหน สนตรงน อยางไร” นอกจากน ยอดหนจากการซอหวย ขอมลรายรบ - รายจายทปรากฏออกมาบนบญชครวเรอนของชาวบาน ท าใหแตละคนทราบวามคาใชจายอะไรบาง โดยเฉพาะอยางยงยอดหนทไดประเมนกนกอนเรมตนส ารวจ นาจะมเพยง 5 ลานบาท แตปรากฏวาเมอรวบรวมตวเลขโดยแบงหมวดคาใชจายออกมา ทงรายจายดานการช าระหน หมวดคาอาหาร หมวดการศกษาของเดก และอน ๆ พบวา ยอดรวมทงหมดมมากถง 18 ลานบาท “หน กอนใหญทสดคอ หน จาก ธกส. ซงมมากกวา 10 ลานบาท ถามวาท าไมเปนหน มากมายขนาดน น เพราะสวนใหญ เวลาเขยนโครงการขอก มกจะบอกวาเอาไปท าการเกษตร แตพอถงเวลากไมไดเอาไปท าตามวตถประสงค และกอใหเกดรายได แตกมาท าอยางอน เชน ซ อมอเตอรไซค ซอมแซมบาน” หมอมาน หนงในทมวจยอธบาย ตวเลข 18 ลานบาท นอกจากจะท าใหคนทงหมบานพากนตกใจ ยงท าใหคนบานสามขาเรมฉกคด และตงค าถามตอวา “หน” เหลานนมาจากไหน ผลจากการวเคราะหตวเลขในบญชครวเรอนพบวา หนสวนใหญสวนหนงมาจากภาษสงคม อาท งานแตงงาน งานศพ หรองานบวช ซอหวยใตดน เลนแชร รวมถงการลงทนเรองปย อาหารสตว ขณะเดยวกนกบรโภคสนคา จากนอกชมชนเก นความจ าเปน “ตองท าใหเหนวาหน สนทพอกพนอยน นมนมทางออก และแกไขไดหากเรารวมมอกน” หนานชาญกลาวพรอมทงอธบายตอวา “จากน นมการรวมกลมท าแชมพสระผม ตอนแรกท าขายกนเองในหมบานแตขายไมได เพราะคณภาพสของทขายตามทองตลาดไมได เลยเลกขาย แตกยงท าใชกนภายในกลม นอกจากน นกมการเล ยงไกเพอกนไข ถาเราเล ยงไก และขายกนเองในหมบานได กนาจะลดรายจายไดประมาณ 90,000 บาท”

พงพาตนเอง ปจจยแรกแหงการลดหน “ถาพวกเราไดท าวจยกนกอนหนาน ซก 5 ป พวกเราคงไมเปนหน” ลงโมะ หรอบญหลง

ปงไฝ หนงในชาวบานสามขาสะทอนความในใจหลงเขารวมในกระบวนการวจยมาเปนระยะเวลากวา 2 ป วนแรกทลงมอท าบญชครวเรอน ท าใหลงโมะเหนรายจายทไมจ าเปนมากมายหลายอยาง ท งรายจายโดยเฉพาะเรองอาหารการกน “สองเดอนแรกกเหนวามนตดลบ เดอนท 3 กยงตดลบ เลยมาศกษาดวาอะไรทสงบาง กพบวาเปนเงนทตองใหลกเดอนละ 300 บาท เลยเรยกลกมาคย วาคาขนมลกสงอยากใหลดลง ลกกเชอ เลยเอาเงน 200 ทเหลอไปเปนเงนออมในกลมออมทรพย หลงจากนนกมาดรายจายในดานอน ๆ มนกมผกอยสองสามชนด ทผมไมกนกอนท าบญชครวเรอน หลงจากนนกกลบมากน เพราะตองเสยคาผกไป 70 บาท ตอนหลงกนกบขาวทกอยาง ไมอรอยกตองกน ซงมนกไดผล ตอนนไมตดลบแลว และยงมเงนเหลอไปฝากไวทกลมออมทรพย” ลงโมะซงมรายไดจากการขายพชผลทางการเกษตร และรบจางทวไปไปในหมบาน เปนเพยงหนงตวอยางของชาวบานสามขาทพยายามจะปรบตวเองเพอลดหนดวยตวเอง

94

อยางไรกตาม การลดหนภายในครวเรอน เปนกจกรรมทชาวบานทกครวเรอนถอปฏบต แตหนรวมของทงหมบาน โดยเฉพาะหนทเกดจากการกยมจาก ธกส. แนวทางทแกนน าและชาวบานรวมกนคดกคอ การโอนหนจาก ธกส. มาไวทกลมออมทรพย เนองจากในแตละปชาวบานตองจายคาดอกเบยใหแกธนาคาร ปละกวา 800,000 บาท การโอนหนมาไวทกลมออมทรพยจงเปนความพยายามทจะสกดกนการไหลออกของเงนภายในหมบาน “เพราะยงไงชาวบานกตองเสยดอกเบยใหธนาคาร เกอบแปดแสนบาทเราไมอยากใหเงนแปดแสนบาทออกนอกหมบานจงคดกจกรรมนขนมา อกประเดนกคอ ดอกเบยจากเงนกกจะยอนกลบสชมชนและสมาชกในรปแบบของสวสดการตาง ๆ เชน เวลาเจบปวย และเสยชวต แตหากเราจายดอกเบยใหธนาคาร เงนทเสยไปจะไมยอนกลบมาสชมชนเลยแมแตนอย” ชาญ อทธยะ อธบายอกครงถงแนวคดเรองการโอนหนของชาวบานเขามาสกลมออมทรพยกอนอธบายเพมวา “สงทจงใจเราตลอดเวลาคอการลดหนสนทมอยกวา 18 ลานใหหมดไป เพราะการทจะท าใหหนคลคลายได คอ ตองมทน ผลอยากจะถายหนของชาวบานทงหมดมาไวทในกล มออมทรพย ในจงหวะนธนาคารกรงไทยจะเขามาตงธนาคารชมชน กรงไทย - สามขา โดยมงบประมาณ 3,000,000 บาท ซงตรงนนาจะเปนความหวงของชาวบานได”

รวมเรยนร ประสบการณทามกลางการเปลยนแปลง หมอมาน อธบายวากระบวนการวจยท าใหชาวบานเรมคดวาจะปรบกระบวนการอยางไร

พยายามลดรายจายทไมจ าเปน มการวางแผนการใชเงนมากขน ระมดระวงมากขน ลดการใชของฟมเฟอยและไมจ าเปนออก รวาชวงไหนตองใชจายอะไร พยายามระมดระวงตวเองไมใหเปนหนถล ามากไปกวาน “เพราะฉะนน กจกรรมภายในกระบวนการวจยนอกเหนอจากจะเปนการคนหาปญหา คนหาแนวทางในการแกปญหา กระทงน าไปสการคลคลายไดในระดบหนง สงทซกซอนอยภายในกคอ ชาวบานมกระบวนการคด มกระบวนการวเคราะห และเชอมโยงขอมลทมอยกบขางนอก กบสงคมโดยรวมมมากขน ขณะเดยวกนยงมบรรพบรษทเปนศนยรวมจตใจของชมชนอยางเจาพอทพยปาละ มแกนน าหมบานทมวสยทศนและสามารถบรหารชมชนไดอยางเปนระบบ มการบรหารงานทโปรงใส สมาชกสามารถตรวจสอบได มการจดเวทประชาคมพดคยกนอยางตอเนอง มระบบสอสารทดโดยการใชหอกระจายขาวใหเปนประโยชนอยางสม าเสมอ” นอกจากนนยงม ธนาคารสมอง เปนเสมอนคลงขอมลของหมบานซงดแล และบรหารจดการโดยกลมเยาวชนทตองการเรยนรกระบวนการท างานของผใหญ ขณะเดยวกนกเพอสนบสนนงานดานขอมล ทงในเรองการจดท าบญชและฐานขอมลดานอน ๆ ของหมบาน ในสวนของกลมเยาวชนยงมงบประมาณสวนหนงทเหลอจากการจดกจกรรมกวา 30,000 บาท จงน าเงนจ านวนนไปใหผใหญในหมบานก โดยก าหนดทงกตกาในการขอก การพจารณาโครงการในการปลอยเงนก โดยก าหนดทงกตกาในการขอก การพจารณาโครงการในการปลอยเงนก รวมทงตดตามการด าเนนงานในโครงการผใหญ ซงการด าเนนกจกรรมของกลมเยาวชนในลกษณะดงกลาวกเพอใหเยาวชนในหมบานเหนภาพกระบวนการท างานของผใหญไดอยางชดเจนมากขน

95

ปรากฏการณลด “หน”กอนใหญททกคนรวมสรางขน สะทอนใหเหนถงกระบวนการมสวนรวมอยางแทจรง ไมวาจะเปนผใหญและกลมเยาวชนภายในหมบาน ปจจยภายนอกดานอน ๆ เปนเพยงการเขาไปหนนเสรมใหชาวบานมแนวทางในการสรางกระบวนการเรยนรเพมขนเทานน หากคนทงชมชนไมลกขนมาดวยตวเอง หรอแมแตขาดแกนน าทเขมแขง ยอมไมสามารถปลดเปลองพนธนาการทรอยรดคนทงชมชนเอาไวได “บานสามขา” จงนาจะเปนค าตอบของชมชนเขมแขงทผานการเรยนรดวยตนเอง หนวยงานรฐ หรอองคกรทเกยวของเพยงแตเขามาเสรมในสวนทชาวบานขาดเพอใหครบองคประกอบแหงชมชนพงตนเองอยางแทจรง

น าปลา: ของบานบางกลวยนอก สภาพปญหา ชาวบานทบานบางกลวยนอกสวนใหญประกอบอาชพประมง และทกครงทออกเรอจบปลา

ชาวบานมกคดปลาเลกปลานอยจ าพวกปลาหลงเขยว ปลาแมว ปลาแปน หรอปลาสกนทงทะเลไปโดยเปลาประโยชน เหตเพราะปลาเหลานนตวเลกเกนไป เปนปลาไรคา ไรราคา กระทงวนหนง รอมาเฝยะ ผดงชาต มโอกาสลงทะเลหาปลา และเธอกเหนวาปลาเลก ๆ เหลานนถกคดทงอยาง นาเสยดาย นาจะน ามาท าประโยชนมากกวาการเกบทงลงทะเล เมอกลบเขาฝง เธอน าเรองนกลบไปหารอพนองในชมชน พรอมกบตงค าถาม จะใชปลาเลก ๆ เหลานใหคมคาไดอยางไร “ถาไมเอาไปขาย เราจะเอาปลาเลกปลานอยพวกนไปท าอะไรไดบาง”

รอมาเฝยะ เลาถงวนแรก ๆ ทเธอเปดประเดนแกกลมสตรในหมบาน “บางคนเสนอใหเอามาท าปลาหวาน บางคนเสนอใหเอามาท าอาหารเลยงหอยนางรม ตอนนนกยงคดอะไรไมคอยออก แตเรากประชมกนบอยขน พยายามยกเรองนขนมาหารอกนเปนประจ า” ทงรอมาเฝยะและชาวบานคนอน ๆ จะมาหารอกนเปนประจ าเพอทจะหาแนวทางน าเอาปลาเลกมาใชใหเกดประโยชนสงสด โดยมทมพเลยงจากศนยประสานงานวจยเพอพฒนาทองถนจงหวดพงงาคอยชแนะ

แนวทางการแกไข ขอสรปของชาวบานบางกลวยนอกคอ ทรพยากรธรรมชาตเปนสงทมคณคาส าหรบมนษย

ไมใชมนษยทไดประโยชน ยงมสตวตาง ๆ อกมากมายหลายชนดทยงพงพาธรรมชาตเชนเดยวกน และในระหวางนนชาวบานไปอบรมการท าน าปลาทสถานวจยทรพยากรชายฝงระนอง ซงกพอจะไดความรตดตวมาบาง และจากการไปอบรมการท าน าปลา เมอบวกกบการระดมความคดทจะน าเอาปลาเลก ๆ ทคดทงลงทะเลมาสรางประโยชนชาวบานจงมองเหนแนวทาง แตการท าน าปลาของบานบางกลวยนอก ไมใชแคเอาปลามาหมกตามสวนผสมเพอใหรสชาตตามหลกโภชนาการแตเพยงอยางเดยว หากแตมองไปในเรองของการใชทรพยากรทางทะเลอยางรคาและกอใหเกดประโยชนอยางสงสดเชนเดยวกน

96

แนวคดดงกลาว จงถกพฒนาขนเปนโครงการวจย การศกษาแนวทาง กระบวนการผลตน าปลา และการเรยนรการจดการทรพยากรธรรมชาตอยางมสวนรวมและอยางยงยนของชมชนบานกลวยนอก ซงม ดลกอเซน ผดงชาต เปนหวหนาโครงการ ชาวบานใชความรดานการท าน าปลามาเรมตนหมกโดยใชวสดในชมชนคอ ปลาเลก ๆ ทเหลอจากการท าประมง และเมอเสรจสนขนตอนการหมก และตองรออก 9 เดอน จงจะสรปไดวา คณภาพน าปลาของบานบางกลวยนอกเปนอยางไร และชวงระหวางรอ ชาวบานใชกระบวนการวจยออกส ารวจตรวจสอบสภาพปา ทงปาชายเลย ปาบก และยงรวมไปถงแปลงเกษตร ชาวบานใหเหตผลวา คณภาพของน าปลา อาจหมายรวมถง ความสมบรณของปาชายเลยรอบหมบาน หมายถง ความสมบรณของปาตนน าและคณภาพของน าจดทไหลไปเตมล าน าในทะเล “มคนถามเยอะวาแคท าน าปลาท าไมเราตองไปส ารวจปา” ดลกอเซม บอก “จรง ๆแลวมนเชอมกน อธบายงาย กคอ ถาในทะเลมปลา ปลากตองอาศยอยในน าสะอาด และน าสะอาดกตองมสภาพปาชายเลนทสมบรณ และปาบกทสมบรณเชนเดยวกน” “ปญหาของเราคอ ทผานมาเราอยกบปา ทงปาชายเลน และปาบก แตเราไมรเลยวามนมสภาพเปนอยางไร อดมสมบรณแคไหน มตนไมกชนด มสตวอยกชนด นคอเหตผลทเราตองท าการส ารวจ เพอใหไดขอมลของปาชายเลน และปาอน ๆ รอบชมชน” อไหมซาลามะ หาญจตร หนงในทมวจย ไขขอสงสยพรอมทงสรปใหเหนความเชอมโยงระหวาง “น าปลา” และระบบนเวศของชมชน ส าหรบกจกรรมการเกบขอมลของปา ทงปาชายเลน ปาบก ทมวจย และชาวบานใชการเดนส ารวจ โดยแบงการส ารวจออกเปน 3 จดคอ ปาบก ปาสวนเกษตร และปาชายเลน เพราะปาทงสามชนดลวนเชอมโยงและสมพนธกน

โดยเรมตนทปาชายเลน เพราะการตงหลกทปาชายเลน นอกจากจะท าใหชาวบานไดขอมลดานระบบนเวศของปา ยงเปนการเปดโอกาสใหชาวบานไดลงมาสมผสกบธรรมชาตทตวเององอาศยวามนมความสมบรณ หรอไมอยางไร เพราะหากปาตกอยในสภาพทเสอมโทรม กจะไดหาแนวทางอนรกษ ซงการออกส ารวจในครงนน ชาวบานไดรบความรวมมอเปนอยางดจากเจาหนาทสถานพฒนาทรพยากรปาชายเลนท 17 (นางยอน) โดยคณจรศกด อไรวรรณ และคณทวนเพชร เสงเจรญสขมาเปนวทยากรอบรมเรองการส ารวจ โดยจ าแนก ประเภทของสงทตองการส ารวจ หรอ “ตวชวด” ออกเปน 3 ชนดคอ พนธไม สตวน า และคณภาพของน า และผลการส ารวจปาชายเลนของทมวจยชาวบานกพบวาปาของชมชนยงอยในสภาพทอดมสมบรณ ขอคนพบเหลาน ท าใหทมวจยและชาวบานตางภาคภมใจวา พวกเขาอยกบปาอยางเออประโยชน และไมท าลาย ซงกเชนเดยวกน เมอชาวบานออกส ารวจ “ปาบก” อนเปนปาตนน าเปนแหลงก าเนดของ “คลองหวยเสยด” เพอตรวจสอบคณภาพน าทไหลจากภเขา ลงมาหลอเลยงชมชนนน สภาพตนน ากยงคงอยในสภาพอดมสมบรณ และเมอท าการส ารวจอกครงในสวนเกษตรของชาวบานทตงอยรมน า กพบวา สวนใหญท าการเกษตรโดยพงพาปยเคมคอนขางนอย ซงขอคนพบตาง ๆ เหลาน ท าใหทมวจยและชาวบานกลมอน ๆ ทราบถงสภาพของทรพยากรดน น า และปา ตลอดจนรปแบบและวธการใชประโยชนจากปาวาทผานชมชนใชประโยชนกนอยางไร และ ณ วนน แมกลมสตรแหงบานบางกลวยจะยงไมรวารสชาตของ “น าปลา”

97

ซงเปนการทดลองท าครงแรกของพวกเขาหลงไปอบรมมาจากสถานวจยสตวน าจงหวดระนอง จะออกมาเปนเชนไร แตนนกไมใชสาระส าคญเทาใดนก หากแตกระบวนการ “ชวนคด ชวนคย” และ “ชวนกนไปท า” ตางหากทเปนมรรคผลจากกระบวนการวจยทเกดขน ซงกระบวนการตาง ๆ เหลานนท าใหชาวบานทงทบานบางกลวยนอก และชาวบานกลมอน ๆ ทคนบางกลวยนอกไดออกไปปฏสมพนธดวย ทงกลมทอยตนน า กลมทท าเกษตรอยทงสองฝงของล าคลองหวยเสยด ไดรบร และรบทราบขอมลของทรพยากรทพวกเขาอาศยและใชสอยกนมานานนนมสภาพเปนอยางไร ซงกแทบไมนาเชอวาจากทหญงสาวคนหนงมโอกาสลงเรอจบปลา และเหนปลาเลก ๆ ถกคดทงลงทะเล จะน ามาซงกระบวนการเรยนรทยงใหญของชมชนมสลมเลก ๆ แหงนได

บทสรปของการวเคราะหปญหาชมชนและแนวทางการพฒนาอยางยงยน จากกรณศกษาทผเขยนไดน าเสนอดงกลาว ผเขยนไดพบขอสรปปญหาชมชนและแนวทาง

การพฒนาอยางยงยนทง 5 กรณ ดงน สภาพปญหา 1. การปลกพชเชงเดยว ท าใหตองพงพากบพชชนดเดยว และเกดปญหาตาง ๆ ตามมา

ดงเชนในชมชนหนองกลางดง จงหวดประจวบครขนธ ทประสบปญหาจากการทคนในชมชนนยมปลกไรสปปะรดเนองจากตางคนตางปลก ตางคนตางขาย ผลผลตทไดจะถกน าไปขายทโรงงานแปรรปในพนท สงทไดรบกคอ ถกกดราคาจากโรงงาน โรงงานเทานนทเปนผก าหนดราคา ชาวบานเรมเปนหนเปนสน เพราะตนทนในการลงทนทสง เชน ปย ยา แตราคาสปปะรดไมไดราคาสงตามไปดวย

2. ความแหงแลง เกดขนจากการทธรรมชาตถกท าลาย จนท าใหความเสอมโทรมของสงแวดลอม ดงเชน ชมชนแวงใหญ จงหวดขอนแกน ทมลกษณะภมประเทศทไมเอออ านวย เนองจากอยในภาคอสาน พนทไมมแหลงน าธรรมชาตขนาดใหญและถาวร ประกอบกบพนทมความลาดเอยงและดนไมอมน า ไมสามารถเกบกกน าได ท าใหการเพาะปลกซงเปนอาชพหลกของคนในชมชนเกดปญหา ไมไดผลผลตเหมาะสมกบการลงทนไป เกดปญหาหนสนตามมา

3. กระแสทนนยม และวฒนธรรมบรโภคนยม ท าใหเกดการพฒนาไฟฟา ถนนหนทาง น ามาสความเจรญและความสะดวกสบายใหกบชมชน แตสงทแผงมากบความเจรญ คอ วถชวตทพงพาอาศยปจจยภายในถกปรบเปลยนมาพงพาภายนอกมากขน จากการเกษตรทผลตเพอยงชพกกลายเปนผลตเพอขาย ปย สารเคม และเครองใชอ านวยความสะดวกตางๆ พรอมกบหนสน ดงเชน การเกดความยากจน ในชมชนบานสามขา

98

แนวทางแกไข 1. การวจยชมชน คออกหนงแนวทางในการแกไขปญหาชมชน เพราะการวจยชมชน เปน

การแสวงหาความรทคนในชมชนสามารถก าหนดเปาหมายทเกดจากความตองการของชมชน ซงผลจากการวจยน าไปใชประโยชนในการพฒนาหรอวางแผนการแกไขปญหาทพบในชมชนไดอยางแทจรง ดงเชนชมชนบานสามขา ทไดมการท าวจยชมชน โดยการใชเครองมอทส าคญ คอ การท าบญชครวเรอน ซงแตละครวเรอนจะตองจดบนทกรายรบ - รายจายของตนเองวามอะไรบาง นนท าใหชมชนเหนรายจายทไมคาดคดกมาปรากฏในบญชครวเรอน เชน การซอหวยของบานสามขา ถง 320,000 บาท แตถกแค 170,000 นน ท าใหชาวบานรวาเรามคาใชจายฟมเฟอยมากขนาดไหน เพอตนเองเองจะไดลดรายจายเหลานนเปนการเพมรายไดตอไป

2. แผนชมชน คนในชมชนไดใชการเรยนรรวมกนของคนในชมชน มการจดเวทเพอรวมกน มสวนรวมในการวเคราะหถงปญหา สาเหต และแนวทางแกไขปญหาไปจนถงเรยนรเพอคนหาทางเลอกในการแกปญหา ทงในสวนทครวเรอนด าเนนการไดเอง การด าเนนการกนเปนกลม การขอความชวยเหลอจากองคกรปกครองสวนทองถน สวนราชการ และภาคเอกชนตางๆ ซงผลจาการวเคราะหเหลานน จะถกประมวลเพอน าสขอเสนอเปนแผนชมชนสงตอไปยงองคกรปกครองสวนทองถน อ าเภอ และจงหวดตามล าดบจะสงผลใหชมชนเกดความเขมแขงไดอยางยงยน ดงเชน ชมชนทมการแกไขปญหาดวยแผนชมชน คอ ชมชนทาขาม จงหวดสงขลา ชมชนหนองกลางดง จงหวดประจวบครขนธ เปนตน

3. การไดรบการชวยเหลอจากหนวยงานภายนอก ดงทไดรบการสนบสนนจากมลนธพฒนาชมชนอยางยงยนเพอพฒนาคณภาพชวตทด ในการใหความรดานวชาการเกษตรแบบผสมผสาน และการหาเงนทน ใหแก ชมชนแวงใหญ จงหวดขอนแกน ซงท าใหชมชนทมแตความแหงแลง ไมมน าส าหรบการเพาะปลก เกดปญหาความยากจน ตองอพยพยายถนไปท างานในเมองหลวง เปนชมชนทอางวาง กลบกลายเปนชมชนทมชวตอกครง คนในชมชนสามารถมรายไดจากผลผลต ซงเกดจากการเพาะปลกแบบผสมผสานทงป หรอการไดรบการสนบสนนจากส านกงานกองทนสนบสนนการวจย แกชมชนบานสามขา ในการสนบสนนการท าวจย ภายใตโครงการวจย “รปแบบการแกปญหาหนสนของชมชนบานสามขา”

4. การนอมน าหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวมาเปนหลกในการด ารงชวต ในชมชนไดมการตงกลมออมทรพยชมชนบานสามขา, กลมออมทรพยชมชนชมชนทาขาม เพอสรางพฤตกรรมการออมของคนในชมชน สรางภมคมกน เกบออมไวใชในยามทคาดแคลน นอกจากนนในหลายชมชนยงเนนการพงตนเอง เชน ชมชนทาขาม จงหวดสงขลา ผน าไดมแนวคดทวาคนในชมชนตองดแลตวเองได พงพาตนเองใหมากทสด เปนทมาทชมชนทาขามมการท าเกษตรโรงงานปยชวภาพ ธนาคารขยะ เตาชวมวล พลงงานแสงอาทตยเพอการแปรรปอาหาร โรงสชมชน กลมออมทรพย โครงการดแลสขภาพ ฯลฯ การพฒนาการเกษตรโยงไปถงระบบสขภาพ ระบบสงแวดลอม ระบบเศรษฐกจ เปนอนเบดเสรจในชมชน

99

5. การเหนคณคาของทรพยากรในพนท ทรพยากรธรรมชาต ภมปญญาของคนรนเกา ดงในพนทชมชนบานบางกลวยนอก ทเหนคณคาของปลาเลกปลานอย เชน ปลาสกน ปลาแปน ทปกตจะถกคดทงทะเลไปโดยเปลาประโยชน เพราะปลาตวเลกไป เปนปลาไรคาไรราคาจงท าใหชมชนตางตงค าถามวา เราจะสรางมลคาใหกบสงเหลานไดอยางไร จนเปนทมาของการเกดโรงงานผลตน าปลา สรางรายไดใหกบคนในชมชนอยางมาก

สรป กรณศกษาขางตนเปนตวอยางในการวเคราะหสภาพปญหาชมชน ปจจยทเปนสาเหตของ

ปญหา เทคนค และวธการ แกไขปญหาในชมชน เพอเปนแนวทางของนกศกษาและนกพฒนาไดน าไปประยกตใชตามสภาพแตละทองถนไดอยางยงยน นอกจากนกรณยงท าใหเราเขาใจถงการก าหนดทศทางการพฒนาชมชนของไทยทอยเยนเปนสข สรางชมชนทไมทอดทงกน บนฐานความรไดนน ตองสงเสรมและน าเสนอตวอยางด ๆ เพอใชแลกเปลยนเรยนรรวมกน และชกชวนกนเปนเครอขายเพอกอใหเกดการปฏบตการจรงในระดบพนทองคกรและสถาบน ความรในการพฒนาจะไมสามารถเกดขนไดอยางตอเนองและยงยน หากนกวชาการ นกวจย หรอหนวยงานเปนผสรางและหยบยนใหกบชมชน ความรทไดนนตองเกดจากการทชาวบานรวมสรางความรทตงอยบนรากเหงาทางสงคม วฒนธรรม และตอยอดเตมเตมความรใหน าไปสการปฏบตไดจรง ถอเปนฐานส าคญในแกไข และพฒนาชวตความเปนอยของคนในชมชนอยางแทจรง ดงนน การขบเคลอนงานดานเครอขายหรอองคกรสอตาง ๆ ของภาคประชาชน ควรเนนเรองของการพฒนาคน/กลไก/เครอขาย/และพฒนาขอมลองคความรกอน ภายใตกระบวนการทจะสรางภาคความรวมมอใหเกดขน และมการเชอมรอยวถชวตชมชนใหเกดความสอดคลองสมดลเกอกลตอการใชชวตใหมความสขอยบนพนฐานกระบวนการสรางสนบสนน กระตนใหเกดการเรยนรสรางสงคมอยเยนเปนสข

แบบฝกหด 1. ใหผเรยนวเคราะหถงปญหาของชมชนตนแบบ มาอยางละเอยด 2. ใหผเรยนวเคราะหถงจดรวมของปจจยความส าเรจของชมชนตนแบบทง 5 ชมชน 3. ใหผเรยนเลอกชมชนทตนเองสนใจมา 1 ชมชน พรองทงวเคราะหสภาพปญหาของ

ชมชน และเสนอแนวทางการพฒนาเพอน าไปสชมชนทมความเขมแขง 4. ใหผเรยนอธบายถงลกษณะชมชนทมความเขมแขง ตองมลกษณะอยางไร

100

เอกสารอางอง กฤษฎา บญชย และคณะ. (2546). สการปฏรปฐานทรพยากร. กรงเทพฯ: พลวตรขบวนการ

เคลอนไหวดานทรพยากรและสงแวดลอมภาคประชาชน. สมพนธ เตชะอธก, (บก). (2543). ชมชนเขมแขง. กรงเทพฯ: โรงพมพพระธรรมขนต. สธรรม กนด า. (2552). คนขางหลง. เชยงใหม : ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว). เสร พงศพศ. (2551). ยทธศาสตรพฒนาทองถน. กรงเทพฯ: พลงปญญา.

101

บรรณานกรม

102

103

บรรณานกรม กฤษฎา บญชย และคณะ. (2546). สการปฏรปฐานทรพยากร. กรงเทพฯ: พลวตรขบวนการ

เคลอนไหวดานทรพยากรและสงแวดลอมภาคประชาชน. กาญจนา แกวเทพ. (2538). การพฒนาแนววฒนธรรมชมชน. กรงเทพฯ: สภาคาทอลค

แหงประเทศไทยเพอการพฒนา. _______. (2540). องคกรชมชน: กลไกเพอแกปญหาและพฒนาสงคม. กรงเทพฯ: ส านกงาน

กองทนสนบสนนการวจย. จตต มงคลชยอรญญา. (2540). การศกษาชมชนเพอการพฒนา. กรงเทพฯ: เอกสารประกอบ

การเรยน ภาควชาการพฒนาชมชน คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ด ารงศกด แกวเพง. (2556). ชมชน. สงขลา: ศนยหนงสอมหาวทยาลยทกษณ. ทวศกด นพเกษม. (2540). วกฤตสงคมไทยกบบทบาทวทยากรกระบวนการมสวนรวมเพอ

จดเวทประชาคม. กรงเทพฯ: ส านกงานกองทนเพอสงคม ธนาคารออมสน. ธนพรรณ ธาน. (2540). การศกษาชมชน. ขอนแกน: เพญพรนตง. ธระภทรา เอกผาชยสวสด. (2554). ชมชนศกษา Community Study. (พมพครงท 2).

กรงเทพฯ: ส านกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. นนทยา หตานวตร และณรงค หตานวตร. (2543). SWOT: การวางแผนกลยทธธรกจชมชน.

อบลราชธาน: ส านกวทยบรการมหาวทยาลยอบลราชธาน. บณฑร ออนด า และ วรยา นอยวงศ นยางศ. (2533). ยทธศาสตรในการพฒนาชนบท:

ประสบการณของประเทศไทย. กรงเทพฯ: ภาควชาการพฒนาชมชน คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร.

บญธรรม จตตอนนต. (2536). การวจยทางสงคมศาสตร. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. ประพนธ อ าพนประสทธ. (2545). สงคมวทยาเบองตน. สงขลา: คณะมนษยศาสตรและ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยทกษณ. ประเวศ วะส. (2540). ศกดศรแหงความเปนคน ศกยภาพแหงความสรางสรรค. กรงเทพฯ:

หมอชาวบาน. ปารชาต วลยเสถยร และคณะ. (2546). กระบวนการและเทคนคการท างานของนกพฒนา.

กรงเทพฯ: โครงการเสรมสรางการเรยนรเพอชมชนเปนสข (สรส.). ไพสฐ พรหมรกษา. (2542). การศกษากบการพฒนาชมชน. อตรดตถ: มหาวทยาลยราชภฏ

อตรดตถ.

104

มงคล พนมมตร และชาตชาย รตนคร. (2540). การวจยชมชน. ใน เอกสารประกอบโครงการพฒนาทสงไทย - เยอรมน. (หนา 64). เชยงใหม: ส านกงาน ปปส. ภาคเหนอ.

รกษพล วงษมวง. (2540). การใชเทคนค AIC จดท าแผนพฒนาของ อบต. ใน โกวทย พวงงาม, บรรณาธการ. คมอวทยาการ อบต. (หนา 104). กรงเทพฯ: เสมาธรรม.

วนรกษ มงมณนาคน. (2531). การพฒนาชนบทไทย. กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร. สนธยา พลศร. (2545). ทฤษฎและหลกการพฒนาชมชน. (พมพครงท 4). กรงเทพฯ:

โอเดยนสโตร. สมบต ธ ารงธญวงศ. (2530). การวเคราะหนโยบาย. กรงเทพฯ: โครงการเอกสาร การศกษา

รฐประศาสนศาสตร คณะรฐศาสตร สถาบนบณฑตพฒนบรหารศาสตร. สมพนธ เตชะอธก, (บก). (2543). ชมชนเขมแขง. กรงเทพฯ: โรงพมพพระธรรมขนต. สมศกด ศรสนตสข. (2536). สงคมวทยา: หลกการศกษา วเคราะหและปฏบตงานชมชน.

(พมพครงท 2). กรงเทพฯ: โรงพมพมหาวทยาลยขอนแกน. สญญา สญญาววฒน. (2532). สงคมวทยาการเมอง. (พมพครงท 2). กรงเทพฯ: เจาพระยา

การพมพ. สดา เจดย. (2536). วธการทางสงคม: แนวการท าวจย วทยานพนธ บรรณานกรมและเชงอรรถ.

กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. สจนต สมารกษ และ สเกสน สภธระ. (2530). คมอการประเมนสภาวะชนบทอยางเรงดวน.

ขอนแกน: โครงการวจยระบบฟารม มหาวทยาลยขอนแกน. สธรรม กนด า. (2552). คนขางหลง. เชยงใหม : ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว). สภางค จนทวานช. (2531). วธการวจยเชงคณภาพ. กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. สรพล พะยอมแยม. (2545). ปฏบตการจตวทยาในงานชมชน. กาญจนบร: สหายพฒนาการพมพ. เสร พงศพศ. (2551). ยทธศาสตรพฒนาทองถน. กรงเทพฯ: พลงปญญา. อคน รพพฒน, ม.ร.ว. (2536). การศกษาและวเคราะหชมชนในการวจยเชงคณภาพ. ใน อทย

ดลยเกษม, บรรณาธการ. คมอการวจยเชงคณภาพเพองานพฒนา. (หนา 56). ขอนแกน: สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยขอนแกน.

Scott, J. (1990). A matter of record: Documentary sources in social research. London: Polity press Cambridge.

Tandon, R. (1988). Socail trandformation and participatory research. Convergence. XXI, 5-15.