สตปฏฐาน 4ฉบบวเคราะห-สงเคราะห

จดพมพและเผยแพรโดยธรรมสถานจฬาลงกรณมหาวทยาลย

ขอขอบพระคณ ศาสตราจารย ดร.มงคล เดชนครนทรราชบณฑต สำนกวทยาศาสตร ราชบณฑตยสถาน

ทไดกรณาตรวจแกสำนวนและวรรคตอนใหถกตองและเหมาะสม

"สตปฏฐาน 4 ฉบบวเคราะห-สงเคราะห”เรยบเรยง : เภสชกรสรพล ไกรสราวฒ

พมพครงท 1 : พฤศจกายน พ.ศ. 2554 ธรรมสถานจฬาลงกรณมหาวทยาลย จำนวน 4,000 เลม หลวงพอปฏจจะ สมมตตะ10 (พระวนย สรธโร) จำนวน 500 เลม พระภาสกร ภรวฑฒโน จำนวน 1,000 เลม

ขอมลทางบรรณานกรมของหอสมดแหงชาต

สรพล ไกรสราวฒ. สตปฏฐาน 4 ฉบบวเคราะห-สงเคราะห.- - กรงเทพฯ : ธรรมสถานจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2554. 64 หนา.

1. สตปฏฐาน 4. 2. วปสสนา. I. ชอเรอง 294.3122

ISBN : 978-616-551-395-1

บรรณาธการอำนวยการ : ศาสตราจารยกตตคณ ดร.ระว ภาวไล บรรณาธการ : เภสชกรสรพล ไกรสราวฒ ออกแบบปก : นายมาโนช กลนทรพย พสจนอกษร : นางปาลดา จรภาธงชย ประสานงาน : นางสาวปทมรตน กจจานนท, นางนตพร ใบเตย พมพท : โรงพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย 254 ถนนพญาไท เขตปทมวน กรงเทพฯ 10330 โทร.0-2215-1991-2 ลขสทธ : ธรรมสถานจฬาลงกรณมหาวทยาลย โทร. 0-2218-3018 Website : http://www.dharma-centre.chula.ac.th Email : dharma-centre@chula.ac.th

คำนำโดย ศาสตราจารยกตตคณ ดร.ระว ภาวไล****************************************************

13 กนยายน 2554

สารบญ หนา สต คออะไร ? 1 สต จดอยในฝายดงามหรอฝายทเปนกศล 4 สต มประเดนทงในดานปรมาณและคณภาพ 6 เรองทควรทราบกอน : 9

♦ สต แตกตางจาก สมาธ อยางไร ? 9♦ สตปฏฐาน 4 แตกตางจาก อรยมรรค มองค 8 และ ไตรสกขา อยางไร ? 11♦ สตปฏฐาน 4 เปนสมถภาวนา หรอ วปสสนาภาวนา ? 14♦ สตปฏฐาน 4 แตกตางจาก สมมาสต และ สตทวไป อยางไร ? 14♦ สตปฏฐาน 4 ในมหาสตปฏฐานสตร แตกตางจากใน 16

อานาปานสตสตร อยางไร ? วเคราะห – สงเคราะห สตปฏฐาน 4 ในมหาสตปฏฐานสตร 17

♦ สตปฏฐาน 4 ไมใชธรรมสำหรบผเรมตน 18♦ ทำไมสตปฏฐาน 4 จงตงอยบนฐานของ กาย เวทนา จต ธรรม 18♦ วเคราะห – สงเคราะห กายานปสสนาสตปฏฐาน 20

อานาปานบรรพ (บทวาดวยลมหายใจ) 21 อรยาปถบรรพ (บทวาดวยอรยาบถ) 25 สมปชญญบรรพ (บทวาดวยการเคลอนไหวในอรยาบถยอย) 26 ปฏกลมนสการบรรพ (บทวาดวยความเปนของไมสะอาด) 28 ธาตมนสการบรรพ (บทวาดวยความเปนธาต) 29 นวสวถกาบรรพ (บทวาดวยสภาพทเปนศพ 9 ลกษณะ) 31

♦ วเคราะห – สงเคราะห เวทนานปสสนาสตปฏฐาน 32♦ วเคราะห – สงเคราะห จตตานปสสนาสตปฏฐาน 41♦ วเคราะห – สงเคราะห ธมมานปสสนาสตปฏฐาน 44

นวรณบรรพ (บทวาดวยเรองนวรณ) 44 ขนธบรรพ (บทวาดวยเรองขนธ) 46 อายตนบรรพ (บทวาดวยเรองอายตนะ) 49 โพชฌงคบรรพ (บทวาดวยเรองโพชฌงค) 51 สจจบรรพ (บทวาดวยเรองอรยสจ) 53

♦ ขอพจารณาสำคญในทายของทกบรรพ 54♦ อานสงสของการเจรญสตปฏฐาน 4 56♦ การจำแนกความแตกตางระหวางพระเสขะกบพระอเสขะดวยสตปฏฐาน 4 57

บทสรป / ดรรชนคนคำ 59 / 60

1

สตปฏฐาน 4ฉบบวเคราะห-สงเคราะห

*********************************** สต คออะไร ?

มคำทกลาวถง สต ในกระบวนการดำเนนชวตของมนษยในบรบทตาง ๆ ไวอยางนาสนใจ อาท

: สนสต, หมดสต (สลบ, ภาวะหลบ, หมดความรสกตว): คนสต, ฟนคนสต (ฟน, รสกตว, กำหนดสงตาง ๆ ได): เสยสต (เพยน, บา, กำหนดอะไรไมได): ไมมสต (ใจลอย, ไมเอาใจใส): เผลอสต (สตทขาดชวง หรอขาดตอนไปในขณะทำหนาท): ขาดสต ไรสต สตแตก (ววาม, ประมาท, ขาดความยงคด): หลงสต หรอ หลงลมสต (ถลำตวเขาไปทำอะไรทผดโดยไมรสกตว): สตด (ระลกสงททำ-คำทพดไดแมนานแลว): มสต (ทำอะไรดวยความรสกผดชอบ, ระมดระวง, ไมประมาท): ไดสต (คดได-นกได, ยงคด): เรยกสต (ปลกเราใหมสตเกดขน): ตงสต (รวบรวมจตใจและความรสกนกคด): คมสต (ระมดระวงในการเผชญสถานการณ): กำหนดสต (ระลกอยกบเรองหรอสงใดสงหนงอยางตอเนอง)

2

สต ตามทไดกลาวมาแลวน เปนสตทปรากฏอยในการดำเนนชวตของบคคลทวไป เปนคำในภาษาบาล สวนในภาษาสนสกฤตใชคำวาสมปฤด ซงหากนำทงหมดมาประมวล กอาจจะทำใหเหนและเขาใจถงระบบการทำงานของสตในชวตประจำวนไดดยงขน

สตในระดบพนฐานทสด คอความรสกตว หมายความวาธรรมชาตของสงมชวตทงหลาย ซงรวมทงมนษย หากไมไดหลบหรอไมไดอยในภาวะทสลบ (สนสต, หมดสต) เมอตนขนหรอฟนขน(คนสต, ฟนคนสต) จะตองมสตเกดขนและดำรงอยเปนปกตของชวตในระดบหนง เพอหลอเลยงใหสามารถดำเนนชวตตอไปได กลาวคอรสกถงความดำรงอยของตวชวต หรอ รสกถงความเปนตวของตวเอง เชนรวาตนเองเปนใคร เปนตน เพราะหากไมมสตหรอความรสกตวนเกดขนแลว กจะทำใหกำหนดอะไรไมได อยางทเรยกวาเพยนหรอบา (เสยสต)

สตในระดบถดไป คอสตทใชในการดำเนนชวตทวไป ในการเขาไปทำหนาทและเกยวของกบสถานการณตาง ๆ ทผานเขามา ซงจำแนกตามลกษณะทสตเขาไปเกยวของไดเปน 2 ประเภท คอ

1. สตในกรณทไมพงประสงค เชน ใจลอย หรอขาดการเอาใจใส (ไมมสต), ขาดความตอเนองในการเอาใจใส หรอมสตทขาดชวงไป (เผลอสต), ววาม ประมาท ขาดความยงคด (ขาดสต, ไรสต,สตแตก) หรอถลำตวเขาไปทำอะไรทผดโดยไมรสกตว (หลงลมสต)

2. สตในกรณทพงประสงค เชน เปนผมปกตสามารถจำการกระทำ หรอคำพดทเกดขนได แมนานมาแลว (สตด), มความระมดระวงไมประมาท ทำดวยความรสกผดชอบ กำหนดและระลกตอสงตาง ๆไดถกตอง (มสต), มความยงคด คดได-นกได ไมถลำลกเขาไปทำในสงทไมถกตอง (ไดสต), รจกปลกเราตวเอง ใหมความระมดระวงเพม

3

มากขน (เรยกสต), รจกรวบรวมจตใจและความรสกนกคดใหเปนหนงเดยวในการเขาไปเผชญกบสถานการณ (ตงสต), คอยระมดระวงอยตลอดเวลาในระหวางทกำลงเผชญสถานการณนน ๆ (คมสต) และสามารถระลกรหรอควบคมใจใหอยกบเรองหรอสงใดสงหนงเพอการทำกจตาง ๆ ใหเปนไปตามทประสงค (กำหนดสต)

ความหมายของ สต ตามหลกพระพทธศาสนาทใชมากทสด คอความระลกได มความหมายวา ความสามารถในการระลกรตออารมณหรอสงทรบร ไดอยางถกตอง โดยเฉพาะการรเทาทนวาอะไรเปนอะไร

ประเดนทวา รเทาทนอารมณวาอะไรเปนอะไร น เปนความหมายหลกและสำคญทสดของสต กลาวคอ สามารถระลกไดวาอารมณทระลกอยนนคออะไร? เปนคณและประโยชน หรอ เปนโทษและกอใหเกดปญหาความเดอดรอน เพอจะไดทำหนาทและจดการแกอารมณนน ๆ ไดอยางถกตอง สมดงพระพทธพจนทตรสเปรยบ สต ไววา เปนเสมอนนายประตเมองผฉลาด เฉยบแหลม มปญญา คอยหามคนทตนไมรจก อนญาตใหคนทตนรจก เขาไปในเมองนน (ส.สฬ.18/342)

ดงนน สต จงเปนสงจำเปนในทกกระบวนการ หรอสถานการณของชวต เพอใหการดำเนนชวตเปนไปดวยด และมความราบรน สมดงพระพทธพจนทตรสวา

“สตมประโยชนในททงปวง” (ส.มหา.19/572) “สตเปนธรรมเครองตนอยในโลก” (ส.ส.15/61) “สตเปนเครองกนกระแสในโลก” (ข.ส. 25/425) “ผมสต ยอมเจรญทกเมอ” (ส.ส.15/306)และคำของผรบางทานทวา “สตจำปรารถนาในททงปวง”

4

เรองราวของสตตามทไดกลาวไปแลว ทำใหเขาใจเรองของ สตไดงายขนและชดเจนขน เมอไปอานการใหความหมายของ สต ทปรากฏในทตาง ๆ เชน ในพจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2542ทไดใหความหมายไววา สต [อานวา สะต] น.(=คำนาม) ความรสกความรสกตว, เชน ไดสต ฟนคนสต สนสต, ความรสกผดชอบ เชนมสต ไรสต, ความระลกได เชน ตงสต กำหนดสต. [ป.(บาล) ;ส.(สนสกฤต) สมฤต]

หรอในพจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท ของพระพรหม-คณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ทไดใหความหมายวา สต คอ ความระลกได นกได ความไมเผลอ การคมใจไวกบกจ หรอกมจตไวกบสงทเกยวของ จำการททำและคำทพดแลว แมนานได

สต จดอยในฝายดงามหรอฝายทเปนกศล

หลกธรรมในพระพทธศาสนา จด สต ใหเปนองคธรรมในฝายด หรอฝายทเปนกศลเทานน ไมมสตทเปนฝายไมดหรอฝายทเปนอกศลเลย ซงอาจเปนทสงสยวา ทำไมจงจดเชนนน เพราะในเวลาทคนทำไมด กเหนวามสตคอยจดจองหรอระมดระวงในการกระทำอยางยงในพระไตรปฎกกยงมคำวา มจฉาสต ซงเปนคำตรงขามกบคำวาสมมาสต อย

ในเรองน หากพจารณาในบททผานมา จะเหนไดวา ทจำแนกเปนสตในกรณทไมพงประสงค และสตในกรณทพงประสงค นน อนทจรงไมใชเปนการจำแนกจากตวแกนคอสตโดยตรง วามสตทเปนฝายดและมสตทเปนฝายไมด แตเปนการจำแนกโดยพจารณาวา ไมมสตเกดขน หรอ มสตเกดขน ตางหาก

5

จะเหนไดวา เปนเพราะไมมสตเกดขนนเอง เชน ไมมสตหรอเผลอสต จงทำใหมปญหาและสงเลวรายตาง ๆ เกดขนตามมามากมาย ในทางตรงขาม เปนเพราะมสตเกดขน เชน ไดสตหรอมสต จงทำใหเกดความเรยบรอยและประสบผลในการดำเนนการตาง ๆ ทนาปรารถนา

และเมอยงไดพจารณาความหมายของ สต ตามหลกพระ-พทธศาสนาทเปรยบ สต เปนเสมอนนายประตเมองผฉลาด ทจะคอยระมดระวงคดเลอกคนด และคอยสกดกนคนไมด ใหผานหรอไมใหผานเขาประตเมองดวยแลว กเหนไดชดเจนวา สต จดอยในฝายดงามหรอฝายทเปนกศลโดยสวนเดยว

ดงนน การจดจองหรอระมดระวงในขณะกระทำในสงทไมดจงไมใช สต แตเปนองคธรรมทเรยกวา วตก คอการยกจตขนสการรบร หรอ มนสการ คอการกำหนดไวในใจ หรอการใสใจตอสงตาง ๆ ซงเปนองคธรรมทสามารถเกดรวมไดกบจตทงทเปนกศลและอกศล

เพราะหากเปน สต แลว จะตองระลกไดวา สงททำอยนไมดเปนโทษ และยงจะคอยทำหนาทเตอนและสกดกนไมใหกระทำในสงทไมดนนอกดวย

สำหรบ มจฉาสต กไมใชสต และไมไดมความหมายวาเปนสตทผด แตอนทจรงมความหมายตรงกบคำวา หลงสต หรอ หลง-ลมสต ซงมความหมายวา หลงไปวาเปนสต (หลงไปวาเปนสงทดทเปนประโยชน) หรอ ถลำตวเขาไปทำอะไรทผด โดยไมรสกตว(วาเปนสงทไมดและเปนโทษ) ตางหาก

6

สต มประเดนทงในดานปรมาณและคณภาพ

สตกเปนเชนเดยวกบสงอน ๆ กลาวคอ มเรองของปรมาณและคณภาพมาเกยวของดวย เพอทจะใหการทำหนาทของ สต เปนไปอยางมประสทธภาพและประสบความสำเรจ

ปรมาณ ในทน หมายถง การมสตอยางตอเนองไมขาดสาย คณภาพ หมายถง ความละเอยดและประณตของสตในสวนของปรมาณ คงจะเขาใจไดไมยาก โดยพจารณาจาก

ความตอเนองของการมสตเปนสำคญ การกระทำบางอยางอาจยอมใหมสตขาดตอนไดมากหรอนอยแตกตางกนไป กสามารถทำใหประสบความสำเรจได แตการกระทำบางอยาง เชน การทำสมาธเพอใหถงระดบทเปนฌาน หรอในขณะทเปนมรรคจต สตจะขาดตอนไมไดเลย

สวนคณภาพ นน ขนอยกบเรองหรอสงหรอสถานการณทตองการใหสตเขาไปทำหนาทเปนสำคญ หากเปนเรองทหยาบ ๆ เพยงใชสตพน ๆ ทวไป มาทำหนาท กเพยงพอแลว แตหากเปนเรองทละเอยดหรอประณต กตองอาศยสตทมคณภาพละเอยดและประณตในระดบทพอเหมาะแกกน จงจะทำใหการทำหนาทนน ๆ ประสบความสำเรจไดยกตวอยางเชน การเดน หากเดนบนทางเรยบ เพยงอาศยคณภาพของสตในระดบพน ๆ กสามารถเดนเปนไปสจดหมายไดดวยความเรยบรอย แตหากเดนอยบนทางทขรขระเปนหลมเปนบอ กจะตองใชสตทละเอยดประณตยงขน และหากเดนอยบนทางแคบทนากลว หรอเดนบนเสนเชอก กตองใชสตทมคณภาพละเอยดประณตยงขนไปอก และอาจตองฝกฝนใหมขนเปนการเฉพาะ ในทางจตกเชนเดยวกน สตทจะใชสำหรบการพฒนาจตในระดบตาง ๆ เชน ระดบศล ระดบสมาธ และระดบปญญา กตองใชสตทมคณภาพแตกตางกน ในกรณของพระอรหนตจะตองมคณภาพของสตถงขนสมบรณ

7

ในบคคลทวไป จะมการพฒนา สต โดยอาศยเหตการณหรอสงทเผชญเปนบทเรยนหรอบทฝกหด เชน จากการเรยนในสถานศกษาจากการทำงาน หรอจากประสบการณชวต ดงคำกลาวทวา “ไมสอนชางไม” ไมมระบบการสอนและปฏบตเพออบรมและพฒนาสตเปนการเฉพาะ

อาจกลาวไดวา มเพยงคำสอนในพระพทธศาสนาเทานนทใหความสำคญแก สต อยางยง และมคำสอนเพออบรมและพฒนา สต เปนการเฉพาะ เชน สตปฏฐาน, สตนทรย, สตพละ,สตสมโพชฌงค, สมมาสต เปนตน จงมคำทใชเกยวกบ สต ในแวดวงศาสนา เพมเตมขนอก เชน คำวา

: ทำสต หรอเจรญสต (ฝกฝน, พฒนาใหเกดสต): ดำรงสต (ทำสตใหอยตอเนองกบสงหรอเรองใดเรองหนง): สตสมบรณ (มสตตลอดเวลา จนทำใหไมมความผดพลาดใน

ในการรบรสงตาง ๆ แลวทำใหกเลสเกดขน)การมระบบปฏบตเพออบรมและพฒนา สต เปนการเฉพาะ

กเพราะวาสตในกรณของบคคลทวไปตามทกลาวไปแลวทงหมดนนมปรมาณและคณภาพเพยงพอแกการปฏบตหนาทตาง ๆ ทวไป ใหเกดความเรยบรอยและประสบความสำเรจดวยดเทานน แตไมเพยงพอทจะนำไปใชในการกระทำเพอใหกเลสหมดไป หรอทำใหบคคลหลดพนจากทกขได

ดงนน จงตองมการปฏบตและพฒนาสตใหยง ๆ ขนไปหนงสอนจะเนนเรองการปฏบตตามระบบ สตปฏฐาน 4 ทพระพทธเจาไดตรสไวในมหาสตปฏฐานสตร ซงอยในพระไตรปฎก เลมท 10ขอ 273 ถง 300 เปนสำคญ เพราะเหนวาเปนระบบปฏบตทไดรบ

8

ความนยมอยางแพรหลาย ในแวดวงพทธบรษทนกายเถรวาท ในประเทศตาง ๆ ทวโลก

นอกจากนน พระสตรดงกลาวยงมพระพทธพจนทไดตรสใหเหนถงความสำคญยงของ สตปฏฐาน 4 ตลอดจนอานสงสของการปฏบต ซงอยในตอนทายของพระสตร เปนเครองยนยนใหเปนหลกประกนอนแนนอนและมนคงสำหรบผปฏบตตามแนวทางนไวอยางนาสนใจวา

“....หนทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงความโศกและปรเทวะ เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอทำใหแจงซงพระนพพาน หนทางน คอสตปฏฐาน 4....

....ผใดผหนง พงเจรญสตปฏฐานทง 4 น อยางนตลอด 7 ป (ไดทรงแสดงลดหลนลงมาเปน 6 ป, 5 ป....ตลอด 7 เดอน, 6 เดอน....จนถงทายทสดทรงแสดงวาตลอด 7 วน) เขาพงหวงผล 2 ประการอยางใดอยางหนง คอ พระอรหตผลในปจจบน 1หรอเมอยงมอปาทเหลออย เปนพระอนาคาม 1....”

ผเรยบเรยงจะไดอธบายในเชงวเคราะห-สงเคราะห ในลกษณะใหเหนภาพรวม (bird’s-eye view) โดยสงเขป เพอใหมความเขาใจทชดเจนยงขน และสามารถนำไปปฏบตใหไดรบประโยชนอยางกวางขวางในชวตประจำวนตอไป

9

เรองทควรทราบกอน :

กอนทจะอธบายและวเคราะห-สงเคราะหถงเนอหาสาระของสตปฏฐาน 4 ตามทพระพทธองคไดทรงแสดงไวในมหาสตปฏฐานสตรผเรยบเรยงเหนวาควรจะไดมการทำความเขาใจในเรองอน ๆ ทอยรอบขางทใกลกน หรอทคาบเกยวกน ตามสมควร เพราะเหนวาจะเปนประโยชน และจะทำใหเขาใจในสตปฏฐาน 4 แจมแจงยงขน เมอถงบททอธบายเนอหาสาระโดยตรง

สต แตกตางจาก สมาธ อยางไร?

มพทธบรษทจำนวนไมนอย ทแยกไมออกระหวาง สต กบสมาธ วาแตกตางกนอยางไร ?

สต คอ ความระลกได หมายถง ความสามารถในการระลกอยกบอารมณทรบร และรเทาทนวาอะไรเปนอะไร

สมาธ คอ ความตงใจมน หมายถง ความตงมน ความแนวแนในการรบรอารมณ ทงนเพอรวมใจใหเปนหนงเดยวในการรบร และทำใหเกดใจทมคณภาพทเหมาะสม กลาวคอ มความผองใส (ปรสทโธ) ตงมน(สมาหโต) และควรแกการงาน (กมมนโย)

โดยธรรมชาต จะตองมทง สต และ สมาธ ทำหนาทรวมกนอยางใกลชด จงจะทำใหการทำกจหรอหนาทตาง ๆ ประสบความสำเรจดวยด กลาวคอ มทงสตทระลกรอยกบอารมณ รเทาทนวาอะไรเปนอะไร และมสมาธทตงมนหรอแนวแนอยกบอารมณนนดวย การทำหนาทรวมกนน จำเปนตองนำไปใชในการปฏบตภารกจทงปวง รวมถงกจสำคญในพระพทธศาสนาซงมอย 2 กจใหญ คอ สมถภาวนา และวปสสนาภาวนา

10

ในการปฏบตสมถภาวนา ซงเปนการปฏบตทมจดมงหมายเพอใหเกดความสงบของจต เพอปรบปรงจตใหมคณภาพทเหมาะสมไมใหมนวรณซงเปนเครองบนทอนจตเกดขนรบกวน

สตจะทำหนาทเลอกระลกรอยกบสงหรออารมณอนเปนทตงทจะนำไปสความสงบและละเอยดประณตของจต (ตวอยางคอ อารมณใน กรรมฐาน 40) และสมาธจะทำใหเกดความตงมนแนวแนอยกบอารมณทสตระลกอย ไมใหคลาดเคลอน หรอหลดไปจากอารมณทรบรนน ความสงบและความละเอยดประณตของจต กจะคอย ๆ ปรากฏขน ตามปรมาณและคณภาพของสตและสมาธทมอยในขณะนน และเมอปฏบตไปจนถงทสด จะนำไปสสมาธในระดบลกทเรยกวา ฌาน

กรณนอาจเปรยบไดกบการจบแกวนำทภายในบรรจนำทมตะกอนใหนงไว ไมใหซดสายไปมา ตะกอนทฟงอย จะคอย ๆ ตกลงสกนแกว ทำใหไดนำใสในทสด ในทนเปรยบการจบแกวไดกบสต การจบแกวใหนง ไมใหซดสาย คอสมาธ นำทใส คอความสงบและละเอยดประณตของจตทเกดขน

สวนการปฏบตวปสสนาภาวนา ซงเปนการปฏบตทมจดมงหมายเพอใหเกดปญญา

สตจะทำหนาทระลกรอยกบอารมณหรอเรองทประสงคจะใหเกดปญญาหรอความรแจง แลวคอยตดตามพจารณาความเปนไปตาง ๆจนพบเหตปจจยหรอความสมพนธทเปนเหต-ผลของเรองนน ๆ ซงในระหวางทกำลงตดตามพจารณาอยนน ตองอาศยสมาธ คอความตงมนและแนวแน ควบคมไมใหคลาดเคลอน หรอหลดไปจากขอบวงของเรองทประสงคจะใหเกดความรแจง กจะทำใหเกดปญญาหรอความรแจงเรองนน ๆ ในทสด

11

กรณนอาจเปรยบไดกบการตดตามและเฝาดนกชนดหนงโดยมงหวงจะใหมปญญาหรอความรแจงในเรองนกชนดนน หลกปฏบตในทน คอ จะตองคอยตดตามและเฝาดทงในดานพฤตกรรมและความเปลยนแปลงตาง ๆ ทเกดขนอยตลอดเวลา (=สต) และยงจะตองเฝาดอยางตอเนอง ไมลดละและไมเปลยนเปาหมายไปเรองอน (=สมาธ)จนในทสด กจะพบความจรงตาง ๆ ทเกยวของกบนกชนดนน (=ปญญา)

สตปฏฐาน 4 แตกตางจาก อรยมรรค มองค 8 และ ไตรสกขา อยางไร ?

ระบบปฏบตทสำคญในพระพทธศาสนาเพอความดบทกข(ทกขอรยสจ) หรอเพอใหจตของบคคลอยเหนออทธพลการบบคนเสยดแทงจากสงตาง ๆ ทงปวงอยางสนเชงนน เมอประมวลแลวอาจจำแนกไดวาม 3 ระบบ คอ

1. อรยมรรค มองค 82. ไตรสกขา3. สตปฏฐาน 4

อนทจรงระบบปฏบตทง 3 น เปนสงเดยวกน มจดมงหมายอนเดยวกน คอมงหมายใหเกด ญาณ หรอวชชา และนำไปส วมตต หรอความหลดพนจากทกข

ทงน อรยมรรคมองค 8 เมอปฏบตจนสมบรณ จะทำใหเกดสมมาญาณะ และสมมาวมตต (ดสมมตตะ 10 ใน อง.เอกาทสก. 24/104)สวนสตปฏฐาน 4 เมอปฏบตจนสมบรณ จะทำใหเกดโพชฌงค วชชาและวมตต ซงจะไดแสดงรายละเอยดใหชดเจนยงขนตอไป

12

อรยมรรค มองค 8 เนนไปในเรองของกจทบคคลมการกระทำซงทงหมดจะตองไดรบการอบรมและพฒนาใหเปนไปโดยถกตองกลาวโดยสรป คอ ความเหน (สมมาทฏฐ), ความคด-ตองการ (สมมา-สงกปปะ), การพด (สมมาวาจา), การกระทำทางกาย (สมมากมมนตะ),การเลยงชพ (สมมาอาชวะ), ความเพยร (สมมาวายามะ), การระลกร(สมมาสต) และความตงมนของจต (สมมาสมาธ)

ไตรสกขา เนนไปในแงการประยกตอรยมรรรค มองค 8 เพอใหเหนเปาหมาย (impact) และลำดบของการปฏบตใหชดขน กลาวคอการปฏบตในลำดบแรก คอ ศล นน มจดมงหมายเพอปรบปรงพฤตกรรมการแสดงออกของบคคลทมตอบคคล และสงตาง ๆ ภายนอกใหถกตองไมใหเกดปญหา หรอเกดความเดอดรอน (=การพด การกระทำทางกายการเลยงชพ) ; การปฏบตในลำดบถดไป คอ สมาธ มจดมงหมายเพอปรบปรงคณภาพของจตใหมความเหมาะสม กลาวคอ ทำใหจตมความผองใส ตงมน คลองแคลว ควรแกการงาน และอยในอำนาจการควบคมของสต (=ความเพยร การระลกร ความตงมนของจต) และการปฏบตในลำดบสดทาย คอ ปญญา มจดมงหมายเพอนำจตทมคณภาพทพรอมและเหมาะสมนน ไปศกษาเรยนร ใหรเทาทนความจรงของสงตาง ๆ(=ความเหน ความคด-ตองการ รวมไปถงวชชา หรอ ญาณ) จนถอนความยดตดถอมนในสงตาง ๆ ไดในทสด เมอไมมความยดตดถอมนกยอมดบทกข (ทกขอรยสจ) ใหหมดสนไปดวย

สวน สตปฏฐาน 4 เปนระบบปฏบตทเนนการอบรมและพฒนาสตใหมคณภาพในแบบทกำหนด แลวใชสตตามดเรองราวของชวตในทกแงมมทเกยวของกบทกขและความดบทกข ซงนอกจากจะทำใหเกดปญญาดบทกขไดแลว ยงทำใหรอบรธรรมชาตชวตอยางลกซงและกวางขวาง

13

นอกจากนน หากนำเอาหวใจคำสอนของพระพทธศาสนาซงไดแก อรยสจ 4 และปฏจจสมปบาท มาเปนตวตง กสามารถจำแนกความแตกตางของระบบปฏบตทง 3 ไดในอกลกษณะหนง ดงน

อรยมรรค มองค 8 หรอทสรปรวมลงเปน ไตรสกขา เปนระบบปฏบตทจดอยในชดหวใจคำสอนเรอง อรยสจ 4 ซงเปนทชดเจนวาอยในขอสดทายของอรยสจ 4

สวน สตปฏฐาน 4 แมวาจะไมมพระพทธพจนตรสไวอยางชดเจน แตเมอพจารณาแลวเหนวา ควรจดเปนระบบปฏบตทเนองอยในชดหวใจคำสอนเรอง ปฏจจสมปบาท

มลเหตทกลาวเชนน เพราะไดพจารณาจากกระบวนธรรมทพระพทธเจาตรสแสดงลำดบของการปฏบต ทวา...

คบสตบรษ --> ไดฟงธรรม --> เกดศรทธา --> โยนโสมนสการ --> สตสมปชญญะ --> อนทรยสงวร --> สจรต 3 --> สตปฏฐาน 4 --> โพชฌงค 7 --> วชชา --> วมตต (อง.เอกาทสก. 24/61)

ในกระแสปฏจจสมปบาทนน เปนทชดเจนวา ชวงสำคญทสดชวงหนงททำใหเกดทกข (ทกขอรยสจ)ขน คอ เมอมผสสะแลว และดวยการรบรแบบ อโยนโสมนสการ จงทำใหเกดความหลงใหลในเวทนา นำไปส ตณหา --> อปาทาน --> ภพ --> ชาต --> ชรามรณะ จนเกดเปนกองทกข ครบกระแสของปฏจจสมปบาท (โปรดอานรายละเอยดเพมเตมในหนงสอ “ปฏจจสมปบาท ฉบบวเคราะห-สงเคราะห จดพมพโดยธรรมสถานจฬาฯ เมอป 2553) แตหากมผสสะแลว เปลยนการรบรเปนแบบ โยนโสมนสการ กจะนำไปสระบบปฏบต คอสตปฏฐาน 4 ทำใหเกดผลคอ โพชฌงค วชชา ซงวชชาทเกดขนน จะไปทำลายอวชชาใหหมดไปทำใหบรรลวมตต คอความหลดพนจากทกข ดงนน จงกลาวไดวา สตปฏฐาน 4เปนระบบปฏบตเพอความพนทกข สำหรบชดคำสอนเรองปฏจจสมปบาท

14

สตปฏฐาน 4 เปนสมถภาวนา หรอวปสสนาภาวนา ?

หากพจารณาวตถประสงคของการเจรญสตปฏฐาน 4 ทปฏบตเพอโพชฌงค 7 วชชา และวมตต แลว กเปนทชดเจนวาสตปฏฐาน 4จดเปนวปสสนาภาวนา เพราะมจดมงหมายเพอปญญาเปนสำคญ

แตหากพจารณารายละเอยดของสตปฏฐานในแตละหมวดซงจะไดกลาวตอไป เชน อานาปานบรรพในหมวดกาย โดยเฉพาะในขนตอนสดทายทวา “ทำกายสงขารใหระงบ” คอการทำลมหายใจใหสงบลง ซงเปนภาวะทจตอยในระดบฌาน หรอคำวา “เวทนาทไมมอามส”ในหมวดเวทนา และคำวา “จตทเปนมหรคต” ซงลวนหมายถงจตในภาวะทเปนฌาน กกลาวไดวาสตปฏฐาน 4 มนยทเปนสมถภาวนาดวย

ดงนนจงกลาวไดวา สตปฏฐาน 4 เปนทงสมถภาวนาและวปสสนาภาวนา

สตปฏฐาน 4 (ในมหาสตปฏฐานสตร) แตกตางจาก สมมาสต (ในอรยมรรคมองค 8) และ สตทวไป อยางไร?

* สมมาสต มคณลกษณะอยางทพระพทธเจาตรสไววา “สมมาสต เปนไฉน ภกษในธรรมวนยน พจารณาเหนกาย

ในกายอย (เวทนา, จต และธรรม) มความเพยร มสมปชญญะ มสตกำจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได อนนเรยกวา สมมาสต ฯ”(ท. ม. 10/299)

กลาวโดยสรป สมมาสต จะเนนเฉพาะเรองการมคณภาพของสต ดงรายละเอยดขางตนเทานน กลาวคอ เปนสตทตามพจารณากายเวทนา จต และธรรม ซงประกอบพรอมอยดวยความเพยรและสมปชญญะ

15

(คอปญญา) และดวยความรสกหรอทาททเปนกลาง ไมมอคตทงในทางชอบ (อภชฌา) และชง (โทมนส) โดยไมตองแสดงรายละเอยดทจะใหสตระลก เพราะรายละเอยดตาง ๆ มอยในมรรคขออน ๆ ครบถวนแลว

นอกจากนน สมมาสต ยงถกจดใหอยในสมาธขนธ (ม.ม 12/508) กลาวคอ เปนองคประกอบหนงททำใหจตมคณภาพทเหมาะสมเทานน

* สวน สต ในสตปฏฐาน 4 มคณลกษณะเปนอยางเดยวกบสต ในสมมาสต แตทตางออกไป คอ มรายละเอยดของกาย เวทนา จตและธรรม ทใหตงสตเพอตามเหนความจรงเพมขนอกมาก นอกจากนนยงมพระพทธพจนทตรสไวในตอนทายของมหาสตปฏฐานสตร (ท. ม.10/273) เพมเตมไวอก ดงน

“อกอยางหนง สตของเธอทตงมนอยวา กายมอย (เวทนามอย, จตมอย และธรรมมอย) กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศย อยแลวและไมถอมนอะไรๆ ในโลก”

ซงเปนการเนนยำใหเหนหนาทของสตในสตปฏฐาน 4 ชดเจนยงขนวา สตนจะทำหนาทระลกตอสงตาง ๆ ในฐานะเปนเพยงเรองของความร เพยงอาศยเปนทตงของการระลก ไมเปนไปตามอำนาจของกเลสทงในสวนทเปนความทะยานอยากและความเหนผด และไมยดตดถอมนตอสงทรบรหรอพจารณาอยนน (=พนไปจากความรสกทเปนตวตน)

นอกจากนนยงเปนสตทจะไปทำหนาทใหเกดโพชฌงค วชชาและวมตต คอกลายเปนสตสมโพชฌงค ซงเปนองคแรกของโพชฌงค 7ซงเปนองคแหงการตรสร ดงนน สตปฏฐานจงไมไดทำหนาทเพยงในฝายสมาธขนธเทานน แตทำหนาทอยในฝายปญญาขนธดวย

16

สวน สตทวไป ของบคคลทวไป คอ สตททำหนาทดงทกลาวไปแลวในหนา 1 - 3 ของหนงสอน เปนสตทเนองกบตวตน หรอความรสกทเปนตวตน แตเปนไปในฝายดหรอทเปนกศลเทานน สตในแบบของบคคลทวไปจงสามารถนำไปใชใหบงเกดผลไดเฉพาะในระดบทเรยกวาละชว และทำด หรอทเรยกวาในระดบโลกยะ ไมสามารถนำมาใชปฏบตในระดบโลกตตระเพอความหลดพนหรอการดบทกขได

สตปฏฐาน 4 ในมหาสตปฏฐานสตร แตกตางจากใน อานาปานสตสตร อยางไร?

การปฏบตในระบบ สตปฏฐาน 4 น พระพทธเจาไดตรสไวในพระสตรสำคญ 2 แหง คอ มหาสตปฏฐานสตร (ท.ม. 10/273) และอานา-ปานสตสตร (ม.อป. 14/288) หรอทเรยกกนเปนทเขาใจโดยทวไปวาอานาปานสต 16 ขน ทง 2 พระสตร ไดรบความนยมอยางแพรหลาย

กลาวโดยสรป ทง 2 ระบบ ลวนใหต งสตเพ อตามเหนความเปนจรงของ กาย เวทนา จต และธรรม เชนเดยวกน

มหาสตปฏฐานสตร ใหตามเหนความเปนจรงของเรองราวในแตละฐานอยางละเอยดลออ และมการจำแนกยอยเปนบรรพตาง ๆอยางพสดาร ซงจะไดอธบายโดยละเอยดตอไป

สวน อานาปานสตสตร มงใหตามเหนความเปนจรงของแตละฐานเฉพาะในประเดนทเปนสาระสำคญ เพยงพอสำหรบการปฏบตทจะสามารถสงผลใหเลอนระดบไปสฐานตอไปเทานน กลาวคอ จะเนนการปฏบตในสวนของอานาปานบรรพ ซงเปนการปฏบตในบรรพแรกของมหาสตปฏฐานสตรเปนสำคญ ซงเมอประสบความสำเรจ จะทำใหจตเขาถงภาวะทเปนฌาน ตอจากนนกอาศยภาวะตาง ๆ ทเกดขนในฌาน

17

เชน ปต, สข (=เวทนาทไมมอามส) และจตทปราศจากนวรณรบกวนไปพจารณาใหเหนธรรม คอไตรลกษณ เพอถอนความยดตดถอมนตอไป

ในทน อาจเปรยบไดกบการเดนทางทมงไปสจดหมายอยางใดอยางหนง แมวาจะเดนทางไปในเสนทางเดยวกนนนเอง บางคนอาจจะแวะและสนใจดรายละเอยดตามรายทางคอนขางมาก (เปรยบไดกบการปฏบตในมหาสตปฏฐานสตร) แตบางคนอาจจะเดนทางมงตรงไปยงจดหมายปลายทางเลยทเดยว โดยไมสนใจรายละเอยดขางทางมากนก (เปรยบไดกบการปฏบตในอานาปานสตสตร)

วเคราะห-สงเคราะห สตปฏฐาน 4 ในมหาสตปฏฐานสตร

ตอจากนไป ผเรยบเรยงจะไดอธบายพรอมกบการวเคราะห -สงเคราะห สตปฏฐาน 4 ตามทพระพทธเจาไดตรสไวในมหาสตปฏฐาน-สตร ซงอยในพระไตรปฎก เลมท 10 ขอ 273 ถง 300 โดยจะอธบายแบบสงเขป มงใหเขาใจสาระของการปฏบต และประโยชนทจะไดรบเปนสำคญ

เนองจากพระสตรนมเนอหาทยาวมาก และเพอใหหนงสอนไมหนาจนเกนไป จงขอไมนำพระพทธพจนทงหมดทตรสมาลงในหนงสอนแตจะเลอกลงเฉพาะทเหนวาควรแกการวเคราะห-สงเคราะหเทานนหากทานผอานทานใดประสงคจะทราบเนอหาทเปนพระพทธพจนทงพระสตร กขอใหนำหนงสอพระไตรปฎกเลมขางตนมาเปดและเทยบเคยงไปดวย กจะทำใหเหนไดชดเจนมากยงขน

18

สตปฏฐาน 4 ไมใชธรรมสำหรบผเรมตน

ดงทไดยกมาแสดงใหเหนถงลำดบการปฏบตในหนา 13 ของหนงสอน จะเหนไดวา สตปฏฐาน 4 ไมใชธรรมสำหรบผเรมตน

ผทเหมาะสมจะปฏบต สตปฏฐาน 4 จะตองมความรในธรรมมากพอสมควร (=ฟงธรรม) จนเกดความเขาใจและมนใจในธรรม(=ศรทธา) เรมรจกวธรบรอารมณอยางถกตอง (=โยนโสมนสการ)เปนผมสตสมปชญญะ รจกการสำรวมรบรทางอายตนะตาง ๆ (อนทรย-สงวร) และสามารถดำเนนชวตประจำวนทวไปอยางถกตอง(สจรต 3)จงจะมคณสมบตพรอมหรอพอเพยงทจะปฏบต และเกดความกาวหนาจนบรรลผลในการปฏบตสตปฏฐาน 4 ตอไปได

ทำไมสตปฏฐาน 4 จงตงอยบนฐานของ กาย เวทนา จต ธรรม

ในคมภรอรรถกถา ไดมคำอธบายไวหลายนยวา เพราะเหตใดพระพทธเจาจงตรสสตปฏฐานวาม 4 ; คำตอบโดยสรปกคอ เพอใหเหมาะสมกบอธยาศยหรอจรตของบคคล และใหบงเกดประโยชนเกอกลแกผปฏบตอยางแทจรง และอกนยหนงเพอการละวปลาสตาง ๆ ของบคคล ดงน

สตปฏฐานในหมวดกาย เหมาะสำหรบผมตณหาจรต หรอผเปนสมถยานก และมปญญานอย ทำใหละวปลาสหรอความสำคญผดวา งาม ได (สภวปลาส)

สตปฏฐานในหมวดเวทนา เหมาะสำหรบผมตณหาจรตหรอผเปนสมถยานก และมปญญามาก ทำใหละวปลาสหรอความสำคญผดวา สข ได (สขวปลาส)

19

สตปฏฐานในหมวดจต เหมาะสำหรบผมทฏฐจรต หรอผเปนวปสสนายานก และมปญญานอย ทำใหละวปลาสหรอความสำคญผดวา เทยง ได (นจจวปลาส)

สตปฏฐานในหมวดธรรม เหมาะสำหรบผมทฏฐจรต หรอผเปนวปสสนายานก และมปญญามาก ทำใหละวปลาสหรอความสำคญผดวา ตวตน ได (อตตวปลาส)

อกคำตอบหนง อาจไดมาจากการพจารณากระบวนการปฏบตในหนา 13 ของหนงสอน ซงเหนไดชดเจนวา การปฏบตสตปฏฐาน 4แทจรงแลว มจดมงหมายเพอ โพชฌงค (องคแหงการตรสร), วชชา(ปญญารแจง) และวมตต (ความหลดพนจากทกข) โดยเฉพาะ

กลาวโดยสรป การปฏบตสตปฏฐาน 4 มจดมงหมายเพอใหเกดปญญารเทาทนความเปนจรงของสงทงหลาย

ถามตอวา ปญญาทรเทาทนความเปนจรงน เพออะไร?คำตอบคอ เพอจะไดสามารถเขาไปปฏบตหนาทตอ

สงตาง ๆ ไดอยางถกตอง และเพอใหการรบรทมตอสงตาง ๆ เปนไปอยางถกตอง ไมมผลทำใหจตเกดปญหาหรอทกขโดยเดดขาด

เนองจากชวตมธรรมชาต 2 ฝาย คอ กาย และจต เปนองคประกอบพนฐานสำคญ ทจะตองอาศยและใชในการดำรงอย ดงนนกาย และ จต จงเปนเรองสำคญทจะตองทำใหเกดปญญารเทาทนความเปนจรง

และเนองจากตวชวตยงจะตองมการดำเนนชวตดวย กลาวคอมการรบรและทำหนาทเกยวของกบสงตาง ๆ ซงโดยธรรมชาตของปถชนสงทเปนหวใจหรอจดมงหมายของการรบรและทำหนาท คอ เวทนากลาวคอ เพอแสวงหา เวทนา หรอความรสก โดยเฉพาะสขเวทนา

20

อยางทตนปรารถนา (ทงทมาจากทางกาย และทมาจากทางใจ) สมดงพระพทธวจนะทตรสไววา “ธรรมทงปวงมเวทนาเปนทประชมลง”ดงนน เวทนา จงเปนเรองสำคญอกเรองหนง ทจะตองทำใหเกดปญญารเทาทนความเปนจรง

และเนองจากสาระสำคญของคำสอนในพระพทธศาสนา คอเรองของทกขและความดบไปแหงทกข หรอ อรยสจ 4 ดงนน จงมเรองสำคญอกเรองหนง ทจะตองทำใหเกดปญญารเทาทนความเปนจรงดวยคอ เรองทวา กาย, จต และเวทนา ทรแลวนน ทำใหเกดทกข (ทกขอรยสจ)ไดอยางไร ? และจะทำใหหมดสนไปไดอยางไร ? ชาวพทธใชคำทประมวลเพอแสดงความหมายในเรองนวา ธรรม ดงนน ธรรม จงเปนเรองสำคญอกเรองหนง ทจะตองทำใหเกดปญญารเทาทนความเปนจรง

การปฏบต สตปฏฐาน 4 ทตงอยบนฐานของ กาย เวทนาจต ธรรม จงมเหตผลดงทกลาวไปแลวน

วเคราะห-สงเคราะห กายานปสสนาสตปฏฐาน

กอนจะอธบายและวเคราะห-สงเคราะหเรองราวของสตปฏฐาน 4จะขอยำอกครงหนงถงคณลกษณะสำคญของสตในสตปฏฐาน 4 ทจะตองระลกไวใหมน เพอใหการปฏบตเปนไปโดยถกตองและประสบผลสำเรจดวยด

กลาวโดยสรป การปฏบตทจะไดชอวาเปนสตปฏฐาน 4จะตองปฏบตดวยคณภาพของสต (ทรบรดวยทาททเปนกลาง ไมมอคตทงในทางชอบและชง ไมยดมนถอมนวาเปนเรา ของเรา หรอตวตนของเรา และรบรสงตาง ๆ สกเพยงวาเปนเรองของความร เปนทตงของการระลก) และมจดมงหมายในการปฏบต (เพอนำไปสโพชฌงค

21

วชชา และวมตต กลาวคอ รเทาทนเหตปจจยและความจรงของสงทระลกร จนทำใหปฏบตตอสงนน ๆ ไดถกตอง และไมเปนทกข) ตามพระพทธพจนทไดยกมาแสดงไวในหนา 14 และ 15 ของหนงสอน

การอธบายและวเคราะห-สงเคราะหสตปฏฐานในหมวดตาง ๆตอจากนไป ขอใหตระหนกวา การปฏบตในทกหมวดจะตองมคณลกษณะของสตดงทกลาวขางตน ซงตอไปจะไมกลาวถงอก แตจะเนนการอธบายและวเคราะห-สงเคราะหถงการปฏบตและจดมงหมายหรอประโยชนทจะไดรบจากการปฏบตสตปฏฐาน 4 ในแตละหมวดเปนสำคญ

กายานปสสนาสตปฏฐาน มความหมายวา การตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของกายหรอธรรมชาตฝายกาย

มหาสตปฏฐานสตร ในพระไตรปฎก เลมท 10 ขอ 274-287ไดแสดงเนอหารายละเอยดของกายทจะใหตามเหนความเปนจรงไวเปน 6 บรรพ หรอ 6 บท คอ

1. อานาปานบรรพ (บทวาดวยลมหายใจ) 2. อรยาปถบรรพ (บทวาดวยอรยาบถ) 3. สมปชญญบรรพ (บทวาดวยการเคลอนไหวในอรยาบถยอย) 4. ปฏกลมนสการบรรพ (บทวาดวยความเปนของไมสะอาด) 5. ธาตมนสการบรรพ (บทวาดวยความเปนธาต) 6. นวสวถกาบรรพ (บทวาดวยสภาพทเปนศพ 9 ลกษณะ)

อานาปานบรรพ (บทวาดวยลมหายใจ)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของกาย โดยเฉพาะในสวนทเปนลมหายใจเขาและออกซงจำแนกไวเปน 4 ขนยอย คอ 1. ตามรลมหายใจยาว, 2. ตามรลมหายใจ

22

สน 3. กำหนดรตลอดกองลม และ 4. ทำลมหายใจใหสงบระงบทำไมเรองของลมหายใจ จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทน

ความเปนจรง ?เหตผลกคอ ลมหายใจเปนสงปรงแตง หลอเลยง และคำจน

ชวตฝายกายทสำคญทสด ททำใหชวตฝายกายดำรงอยไดธรรมชาตของลมหายใจของคนทวไป ปกตจะตองมทงหายใจเขา

และหายใจออก สลบกนไป หากหายใจเขาแลว ไมหายใจออก หรอหายใจออกแลว ไมหายใจเขา ชวตกตงอยไมได ตองถงซงความแตกดบไปในเรองนวทยาศาสตรไดอธบายใหเขาใจไดวา การหายใจเขา กเพอนำออกซเจนเขาสรางกาย และการหายใจออก กเพอนำคารบอนไดออกไซดทเปนของเสยออกจากรางกาย

นอกจากนน ยงมเรองของความยาว (=หายใจลก) และความสน(=หายใจตน) ของลมหายใจ รวมไปถงลมหายใจท หนก หรอ เบา(=หยาบ หรอ ละเอยด ดจากความแรงหรอคอยทจดสมผสลมกระทบทโพรงจมก) ซงเปนเรองสำคญทจะตองเรยนรและมสตตามเหนความเปนจรงอกดวย

การปฏบตในขนตอนท 1 และ 2 ของอานาปานบรรพในสตปฏฐาน 4 กเพอใหรเทาทนความเปนจรงของลมหายใจทมเขา-ออก, ยาว-สน ตลอดจนลกษณะความหยาบ-ละเอยดของลมประเภทตาง ๆ ทเกดขนในรางกาย

ขอใหพจารณาขนตอนท 3 ทใหมสตกำหนดรตลอดกองลม หมายถงตามรถงความสมพนธของลมหายใจยาว-สน,หนก-เบา หรอหยาบ-ละเอยดนน วา มผลตอความเปนไปของกายในสภาพการณตาง ๆ อยางไร ?

23

โดยทวไป ขณะทรางกายอยในสถานะพก ไมไดทำงานอะไรธรรมชาตของลมหายใจจะคอนไปในทางยาว หรอหายใจลก และเปนลมทละเอยด แตเมอมการใชรางกายทำงานมากขนและหนกขน หรออยในภาวะทเครยด-ถกบบคน ตกใจ กลว หรอโกรธ หรออาจมความผดปกตของรางกาย หรอเปนโรคอะไรบางอยาง ลมหายใจจะถกเปลยนเปนลมหายใจทหยาบ สน และหายใจถขนดวย ซงทางวทยาศาสตรอธบายไวใหเขาใจไดงายวา ทหายใจสนและถขนนน กเพราะตองเรงการขนสงออกซเจนจากอากาศ เขาสรางกายใหมากขน เพราะในขณะนนตองใชพลงงานในการทำงานมากขน และเพอปรบทงรางกายและจตใจใหคนสภาวะปกต วธทมการแนะนำกนมากประการหนงคอ ใหหายใจยาว ๆหลาย ๆ ครง (= ลมหายใจยาวทตงใจหายใจนเอง ทจดเปนลมหายใจยาวทหนกหรอหยาบ) ภาวะความเครยด เปนตน กจะถกบรรเทาลงใหคนสความเปนปกตไดในทสด กลาวคอ จนกลายมาเปนลมหายใจทยาวและละเอยด

เรองของลมหายใจสน ยงมสงทจะตองรจกตอไปอก คอนอกจากลมหายใจสนตามทกลาวไปแลวขางตน ซงจดเปนลมหายใจสนทหนกและหยาบ ในธรรมชาตยงมลมหายใจสนอกประเภทหนงทเบาและละเอยด เกดขนในภาวะทบคคลทำสมาธ กลาวคอ สมาธยงลกยงสงบ ยงแนวแนเทาไร ลมหายใจกจะยงสน เบา และละเอยดยงขนเทานน ทงนเพราะรางกายในขณะทอยในสภาวะของสมาธ กายจะอยในสภาวะสงบ นง แทบจะไมมการเคลอนไหวรางกายในสวนใด ๆ กลไกการทำงาน (metabolism) ของรางกายกลดลงไปมาก การใชออกซเจนจะนอยมากไปดวย การหายใจเขา-ออกเพยงเลกนอย เพยงสน ๆ ตน ๆและเพยงเปนลมหายใจทเบาและละเอยด กเพยงพอแลว

24

การมสตตามกำหนดรกองลมในขนตอนน จะทำใหรความสมพนธของลมลกษณะตาง ๆ ทมตอกายในสภาวะตาง ๆ ในภาษาธรรมะใชคำวารถงกายลม ทสมพนธหรอปรงแตง กายเนอ และเรยกกองลมนวากายสงขาร หรอสงทปรงแตงกาย ดงนน จงทำใหบคคลสามารถใชประโยชนจากลมหายใจมาปรบปรงกาย เพอใหมสขภาพแขงแรงและใหมสมรรถนะทเหมาะสมกบภารกจทอาศยกายกระทำอยในขณะนน ๆโดยการเลอกลมหายใจชนดท เหมาะสม และหายใจอยดวยลมชนดนน ๆ เชน ในขณะไมไดทำงานอะไร ใหหายใจดวยลมหายใจยาวทเบาหรอละเอยด หรอในขณะทตองการใหมสมาธมาก ๆในการกระทำอะไรกตามกใหหายใจสนดวยลมทละเอยด หรอหยดหายใจชวขณะ เปนตน

ขนตอนท 4 ทใหมสตทำลมหายใจใหสงบระงบนนหมายความวา เมอมสตตามรลมหายใจยาวและสนตอเนองกนมาเปนลำดบ โดยธรรมชาตลมหายใจจะสนลง ๆ ๆ เบาลง ๆ ๆและละเอยดประณตยงขน ๆ ๆ ไปเองตามลำดบ จนถงทสดของการตามรลม กจะมาถงอานาปานบรรพในขนตอนท 4 คอลมหายใจสงบระงบ คอไมมอาการทหายใจเขา และหายใจออกมแตลมหายใจทซมผานเขาผานออกเทานน หรอกลาวอกนยหนงในภาวะเชนน จตจะเขาถงสมาธในระดบลก ทเรยกวา รปฌานไปตามลำดบ จนถงทสดคอ รปฌานท 4

การปฏบตกายานปสสนาสตปฏฐาน ในหมวดท 1 คออานาปาน-บรรพ จะทำใหรเทาทนความจรงและความลบของลมหายใจทมตอชวตและสามารถนำลมหายใจมาปรบปรงพฒนาชวตไดอยางกวางขวาง ซงนอกจากจะเปนประโยชนตอชวตฝายกายโดยตรงดงทกลาวไปแลว ยงจะเปนประโยชนเกอกลแกการปฏบตสตปฏฐาน 4 ในหมวดตอ ๆ ไปเปน

25

อยางมากดวย กลาวคอ ทำใหประจกษแจงในเวทนาทไมมอามส ในหมวดเวทนานปสสนา ; ทำใหประจกษแจงใน จตทเปนสมาธ และจตทเปนมหรคต ในจตตานปสสนา และทำใหประจกษแจงในนวรณ 5 ในธมมา-นปสสนา เพราะการปฏบตอานาปานบรรพน เมอปฏบตจนถงขนท 4 คอทำกายสงขารใหสงบระงบ จะทำใหนวรณ 5 สงบลง แลวจะทำใหจตมคณภาพทเหมาะสมและพรอมทจะปฏบตธมมานปสสนาในหมวดตอไปใหบรรลผลดวยด

อรยาปถบรรพ (บทวาดวยอรยาบถ)

อรยาบถของกาย คอ ยน เดน นง นอน เปนอกเรองหนงทจะตองตามระลกเพอใหรเทาทนความเปนจรง

ทำไมเรองของอรยาบถจงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกคอ อรยาบถเปนอกเรองหนงทมผลตอความเปนปกต และความมสขภาพแขงแรงของรางกาย

หมายความวา รางกายจะตองมสดสวนของอรยาบถทง 4ในแตละวนใหเหมาะสม หากกายอยในอรยาบถใดนานเกนไปหรอมากเกนไป กจะทำใหมโรคภยไขเจบอะไรบางอยางเกดขนได สมดงพระพทธวจนะทตรสวา การบรหาร (อรยาบถ) ไมสมำเสมอเปนสาเหตหนงททำใหกายเกดอาพาธได (อง. เอกาทสก. 24/60)

การอยในอรยาบถใดนาน ๆ โดยธรรมชาต จะทำใหอวยวะบางสวนถกใชงานหนกเกนไป และยงอยในทาทไมถกตองดวยแลว กจะยงมผลทำใหเกดปญหากบกายไดมากขน เชน

26

การยน : หากยนผดทา เชน ยนหลงคอม หอไหล หรอใสรองเทาสนสง จะทำใหปวดหลงและเมอยคอเปนตน และหากยนตอเนองเปนเวลานาน ๆ อาจทำใหเกดโรคเสนเลอดขอด เปนตน

การนง : หากนงผดทา เชน นงหลงโกง นงบด กเปนสาเหตสำคญททำใหเกดโรคปวดหลง และหากนงนานจนเกนไป จะทำใหการทำงานของลำไสใหญลดลง สงผลทำใหเกดโรคทองผก และนำไปสโรครดสดวงทวาร เปนตน

การนอน : หากนอนผดทา เชน ทานอนควำ จะทำใหหายใจตดขดและปวดตนคอ หรอทานอนตะแคงซายจะทำใหเกดลมจกเสยดบรเวณลนป เนองจากอาหารทยงยอยไมหมดเกดการคงคางในกระเพาะ หากนอนอยในทาเดยวนาน ๆ จะทำใหเกดอาการชาตามอวยวะทถกทบอยนาน และหากนอนมากเกนไป อาจทำใหปวดศรษะและไมสดชนในเวลาตนนอน การนอนบนทนอนทนมหรอแขงจนเกนไป กอาจทำใหเปนโรคปวดหลง ฯลฯ

การเดน : โดยทวไป การเดนไมไดกอใหเกดปญหาแกกายยกเวนการเดนขน-ลงบนได สำหรบผทเปนโรคขอเขาเสอม ซงจะทำใหเกดการอกเสบมากขน

การรเทาทนความเปนจรงในเรองของอรยาบถทมตอชวตฝายกาย จงเปนตวกำหนดใหชวตจะตองมการบรหารกายตามสมควรสาระสำคญของการบรหารกายในทน แทจรงกคอ การปรบอรยาบถของกายใหมความสมดลระหวาง ยน เดน นง นอน นนเอง สมปชญญบรรพ (บทวาดวยการเคลอนไหวในอรยาบถยอย)

ในสวนกาย ยงมเรองของ สมปชญญบรรพ คอ การเคลอน

27

ไหวในอรยาบถยอยตาง ๆของกาย ซงเปนอกเรองหนงทจะตองตามระลกเพอใหรเทาทนความเปนจรง ดงทไดมพระพทธวจนะตรสไวในมหาสตปฏฐานสตรวา “ทำความรสกตวในการกาว ในการถอยในการแล ในการเหลยว ในการคเขา ในการเหยยดออก ในการทรงผาสงฆาฏ บาตรและจวร ในการฉน การดม การเคยว การลม ในการถายอจจาระและปสสาวะ ยอมทำความรสกตว ในการเดน การยน การนงการหลบ การตน การพด การนง”

ทำไมเรองของสมปชญญะ จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกคอ สมปชญญะหรออรยาบถยอยเปนเครองมอสำคญในการขบเคลอนกจกรรมตาง ๆ ทมาจากกาย ทงเพอการดำรงอย เพอคมครองปองกนชวต และเพอสรางสรรคหรอกระทำการตาง ๆ

กลาวไดวาชวตของสตวทงหลาย รวมทงชวตมนษย ทสามารถรกษาตวใหอยรอดปลอดภยมาไดโดยตลอด กดวยอาศยสมปชญญะหรออรยาบถยอยนเอง เปนเครองมอสำคญ

การฝกสตปฏฐานในหมวดน จะทำใหผฝกระมดระวงในการเคลอนไหวและการขบเคลอนรางกายในการกระทำตาง ๆ ทำใหไมเกดความผดพลาดหรอความเสยหายขน ทงตอรางกายเอง และในสงตาง ๆทกำลงกระทำอย นอกจากนน ยงทำใหบคคลผเจรญสตปฏฐานหมวดนมกายทตนตว คลองแคลววองไว และอยในสภาพพรอมทจะกระทำการและเผชญกบสงตาง ๆ อยเสมอ

กลาวไดวา กจกรรมทกอยางของมนษยทอาศยกายเปนผกระทำอาท การเลนกฬา เลนดนตร งานศลปะหรอการประดษฐสงตาง ๆ ฯลฯ

28

จะมเรองของสมปชญญะหรออรยาบถยอยน เปนปจจยสำคญยงประการหนงททำใหประสบความสำเรจ บคคลทเคยผานการฝกเลนกฬาหรอดนตร เปนตน คงจะประจกษเปนอยางดวาจะตองฝกในทาตาง ๆ แลว ๆเลา ๆ อยางไร จนกวาจะสามารถเลนไดเกงหรอเลนไดด

การฝกหดหรอฝกฝนเกยวกบกาย ในการกระทำกจกรรมตาง ๆนน ทแทกคอการฝกสมปชญญะนเอง

ปฏกลมนสการบรรพ (บทวาดวยความเปนของไมสะอาด)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของกายในอกลกษณะหนง คอตามเหนกายในรปแบบทเปนอวยวะ และดเปนสงทไมสะอาด ตามทไดแสดงไววา

“...ภกษยอมพจารณาเหนกายนแหละ แตพนเทาขนไป แตปลายผมลงมา มหนงเปนทสดรอบ เตมดวยของไมสะอาดมประการตาง ๆ วามอยในกายน ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ไสทบ อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด หนองเลอด เหงอ มนขน นำตา มนเหลว นำลาย นำมก ไขขอ มตร...”

ทำไมเรองของความเปนปฏกลของกาย จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกคอ กายเปนทตงของความหลงผด (วาเปนของสวยงาม) และเปนทตงของความยดตดถอมน การมสตตามเหนความจรงของกายโดยความเปนปฏกลตามนยขางตน กเพอถายถอนความหลงผดและความยดตดถอมนในกาย

นอกจากนน การพจารณาเหนกายในลกษณะเปนอวยวะตาง ๆยงอาจมนยสำคญอกประการหนง คอมองชวตฝายกายในแงทเปนการ

29

ประกอบเขาและทำหนาทรวมกนของอวยวะตาง ๆ ดงนน เราจงควรเรยนรจกกายในแงนดวย เพอทจะไดรจกดแลรกษา และทำหนาทเกยวของกบกายในรปแบบทเปนอวยวะใหถกตอง อวยวะแตละอยาง เชนผม ขน เลบ ฟน ฯลฯ ลวนมวธเขาไปบรหารและจดการทแตกตางกนออกไป ทงนเพอใหอวยวะตาง ๆ สามารถดำรงอยอยางปกตสข แขงแรงไมเกดปญหาหรอโรคภยไขเจบ

ธาตมนสการบรรพ (บทวาดวยความเปนธาต)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของกาย ในแงมมทลกซง ใหเหนถงมลฐานหรอทมาของธรรมชาตฝายกายอยางแทจรง กลาวคอ ทแทกายนเกดจากการปรงแตงขนของธาตพนฐานทง 4 คอ ธาตดน ธาตนำ ธาตไฟ และธาตลม

ทำไมเรองของธาตทง4 คอ ดน นำ ไฟ ลม จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกเพอ ใหรถงมลฐานซงเปนทมาของชวตฝายกายทงหมดอยางแทจรง

ถามตอวา การรถงมลฐานซงเปนทมาของชวตฝายกายนมประโยชนอะไร ?

คำตอบคอ * ทำใหรวา ธรรมชาตทแทจรงของชวตฝายกาย เกดจากการ

ปรงแตงของธาต ดน นำ ไฟ ลม เทานนเอง * ทำใหรวา ชวตฝายกาย มความตองการตามธรรมชาต

กลาวคอ ตองการธาต ดน นำ ไฟ ลม ทอยในรปของปจจย 4 (คอ อาหาร,เครองนงหม, ทอยอาศย และยารกษาโรค) เพอหลอเลยงคำจน

30

ชวตฝายกายใหสามารถดำรงอยไดเปนปกตสข * ทำใหรถงคณคาและความหมายทถกตองของธรรมชาต

ฝายรปธรรมทงหมดทอยภายนอก วามตอธรรมชาตของชวตฝายกายอยางไร กลาวโดยสรป คอ เพอหลอเลยงคำจนชวตฝายกายใหสามารถดำรงอยไดเปนปกตสข ดงทไดกลาวไปแลว

* ทำใหรวา แทจรงแลวธรรมชาตฝายวตถ หรอทเปนรปธรรมทงหลาย ลวนเกดขนจากการปรงแตงของธาต ดน นำ ไฟ ลม ทงสนดงนน จงทำใหไมเกดความหลงใหล ไมถกครอบงำ โดยวตถใด ๆ ไมใหคาของวตถใด วามมากกวาหรอนอยกวาวตถใด เพราะรเทาทนความเปนจรงวา วตถตาง ๆ เสมอกนหมด โดยความเปนของทปรงขนมาจากธาต ดน นำ ไฟ ลม เทานนเอง

* หากมสตตามเหนและรเทาทนความเปนจรงของธาตดนนำ ไฟ ลม มากยงขนไปอก จะทำใหลวงรถงกฎธรรมชาตทเรยกวาอตนยาม ซงจะทำใหรถงวถววฒนาการดานกายภาพของธรรมชาตวาจะตองมการปรบธาตดน นำ ไฟ ลม ในธรรมชาตใหเกดความสมดลและพอเหมาะพอดอยางไร พชนยาม หรอพช และจตตนยามหรอสตว จงจะสามารถบงเกดขนมาได (โปรดอานรายละเอยดเรองนเพมเตมไดจากหนงสอ “คมอบณฑตของแผนดน” หนา 9-20 ซงจดพมพโดยธรรมสถานจฬาลงกรณมหาวทยาลย ป 2552)

* นอกจากนนยงสามารถนำความรเรองธาต 4 นไปใชประโยชนในการสรางสรรคและประดษฐสงตาง ๆ ทางดานวตถไดมากมายมหาศาล รวมไปถงการรกษาโรคภยไขเจบตาง ๆ ของกายไดอกดวยจะเหนไดวาการแพทยในโลกตะวนออก มหลกการรกษาโรคทสำคญคอการปรบธาตตาง ๆ ใหมความสมดล เพอใหธาตตาง ๆ ดำเนนไปดวยด

31

นวสวถกาบรรพ (บทวาดวยสภาพทเปนศพ 9 ลกษณะ)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหนความเปนจรงทเปนทสดของกาย กลาวคอ การถงซงความตาย หรอความแตกดบของกาย ดงทไดมพระพทธวจนะ ตรสถงสภาพของกายหลงจากทแตกดบ ในสภาพตาง ๆ เปน 9 ลกษณะ ตงแตเรมพองบวม ขนอด เนอ เลอด เสนเอน คอย ๆ เนา และหลดรวงไป จนอยในสภาพของกระดกทหลดออก อยกระจดกระจาย เหนเปนสขาว และผพงกลายเปนจณไปในทสด

ทำไมเรองของสภาพทเปนศพ 9 ลกษณะ จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกเพอ ใหประจกษในความจรงวา * ทสดของกาย มจดจบในลกษณะนดวยกนทกคน * เพอใหประจกษถงความเปนธรรมดาของชวตฝายกายวา

ทสดแลวกเปนเชนนเอง ซงจะทำใหบคคลเอาชนะความรสกกลวตอความตายได

* เพอใหเกดความสลดสงเวช ไมลมหลงหรอปรนเปรอกายจนเกนไป * เพอเปนอนสสตเตอนใจวา เมอบคคลตายแลว ยอมไม

สามารถนำทรพยสมบต วตถสงของ หรอสงทรกทพงพอใจ ไมวาจะเปนอะไรกตาม ตดไปไดแมเพยงสงเดยว

* นอกจากนน ยงทำใหเกดความไมประมาทในเรองของเวลาวาจะมเทาทเมอความตายยงมาไมถงเทานน ดงนน บคคลจงไมควรนงนอนใจควรเรงกระทำในสงทควรกระทำ และใชเวลาทยงมชวตอยน ใหมประโยชนและประสทธภาพทสด เทาทจะสามารถกระทำได

32

ผลของการปฏบตในหมวดกายานปสสนาสตปฏฐานจะทำใหบคคลมความรรอบ-รลก เกยวกบธรรมชาตชวตฝายกายและทเกยวของในทกแงทกมม จนทำใหบคคลไมลมหลงและยดตดถอมนในกาย สามารถทำหนาทตอกายตลอดจนสงทเกยวของกบกายไดถกตอง เพอทจะไดรกษากายใหดำรงอยอยางแขงแรงและเปนปกตสข ใหเปนฐานอนมนคงสำหรบการปฏบตสตปฏฐานขนตอ ๆ ไป ใหบรรลผลดวยด

วเคราะห-สงเคราะห เวทนานปสสนาสตปฏฐาน

เวทนานปสสนาสตปฏฐาน มความหมายวา การตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของเวทนา มหาสตปฏฐานสตรไดแสดงรายละเอยดของเวทนาไวเปน 9 ลกษณะ ตามพระพทธวจนะ ดงน

“...ภกษในธรรมวนยน เสวยสขเวทนาอย กรชดวา เราเสวยสขเวทนา หรอเสวยทกขเวทนา กรชดวา เราเสวยทกขเวทนา หรอเสวยอทกขมสขเวทนา กรชดวา เราเสวยอทกขมสขเวทนา หรอเสวยสขเวทนามอามส กรชดวา เราเสวยสขเวทนามอามส หรอเสวยสขเวทนาไมมอามส กรชดวา เราเสวยสขเวทนาไมมอามส หรอเสวยทกขเวทนามอามส กรชดวา เราเสวยทกขเวทนามอามส หรอ เสวยทกขเวทนาไมมอามส กรชดวา เราเสวยทกขเวทนาไมมอามส หรอเสวยอทกขมสขเวทนามอามส กรชดวา เราเสวยอทกขมสขเวทนามอามส หรอเสวยอทกขมสขเวทนาไมมอามส กรชดวา เราเสวยอทกขมสขเวทนาไมมอามส...”

ทำไมเรองของเวทนา จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

33

เหตผลกคอ เรองของ เวทนา หรอความรสก หรอรสชาตทเกดขนจากการรบรอารมณ (คอสงทถกร) เปนอกเรองหนงทมความหมายและความสำคญตอชวตเปนอยางมาก เปนสงทมอทธพลสงสดในการครอบงำและชกจงใหเกดการกระทำทงหมดของมนษย

สมดงพระพทธวจนะทตรสวา * ธรรมทงปวงมเวทนาเปนทประชมลง (อง.อฏฐก. 23/189) * เวทนา เปนจตตสงขาร (ม.ม. 12/509) คอ เปนเครองปรง

แตงจต หรอชกนำใหเกดเรองราวตาง ๆ ในจต * เวทนา เปนปจจยใหเกดตณหา (ส.น. 16/2)มนษยทตองเปนทกข (ทกขอรยสจ) หรอทตองเวยนวาย

ตายเกด เปนเพราะยงตดอยในบวงของเวทนานเอง โดยเฉพาะตณหาหรอความทะยานอยากซงเปนเหตแหงทกขนน เปนความทะยานอยากในเวทนาเปนสำคญ

แมธรรมะในพระพทธศาสนาทเกดขน กเพราะเวทนานเชนกนหากธรรมชาตของชวตไมม เวทนา โดยเฉพาะทกขเวทนาแลว ธรรมะกไมมความหมาย และไมมความจำเปนตองศกษาและปฏบตแตประการใด

นอกจากนน โดยธรรมชาต สขเวทนาเปนอาหารหรอสงหลอเลยงจต ใหมพลงทจะสรางสรรค และกระทำกจตาง ๆ ไดอยางมประสทธภาพ เหมอนกบรางกายทจะตองมปจจย 4 เปนสงหลอเลยงจงจะดำรงอยไดอยางเปนปกตสข สมดงพระพทธวจนะทวา “จตของผมสข ยอมตงมน” (อง.ปญจก. 22/26) ชวตของปถชนทวไปจงขาดสขเวทนาทหลอเลยงจตไมได เพราะหากขาดไปแลว จตจะไมตงมนจะซดสาย หวนไหว ดนรน ไมพรอมทจะทำหนาทตาง ๆ อยางมประสทธ-

34

ภาพ และหากขาดความสขไปนาน ๆ จตกจะแหง เฉา ซม ขาดพลงความคดสรางสรรค หรออาจออกอาการไปในทางตรงขาม คอ กาวราวเกรยวกราด และนำไปสโรคซมเศรา โรคจต และโรคประสาท ไดในทสด

การมสตตามเหนความเปนจรงของเวทนา จะทำใหรจกและเกยวของกบเวทนาไดถกตอง นอกจากนน ยงสามารถนำไปใชประโยชนในการพฒนาชวตดานตาง ๆ อยางกวางขวาง

เวทนาทงหมดทแสดงไวในเวทนานปสสนาสตปฏฐาน ประมวลไดเปน 9 ลกษณะ ซงอาจนำมาจดเปนกลมเพอความเขาใจและประโยชนในการปฏบต ไดเปน 3 กลม ดงน

1. กลมเวทนาทางกาย 2. กลมเวทนาทางใจทมอามส 3. กลมเวทนาทางใจทไมมอามสแตละกลมยงสามารถจำแนกยอยไดเปน สขเวทนา (ความ

รสกทพอใจ), ทกขเวทนา (ความรสกทไมพอใจ) และอทกขมสขเวทนา(ความรสกทเฉย ๆ )

ปญหาของมนษยทเกยวของกบเวทนา คอ หลงเขาใจผดวาสขเวทนาเปนสงทดโดยสวนเดยว และเปนเปาหมายของชวต ; ทกขเวทนาเปนสงทไมดโดยสวนเดยว และเปนสงทบนทอนชวต สวนอทกขมสข-เวทนาเปนความจดชดทนาเบอหนายของชวต จงเกดความรสกไปในทาง“รกสข เกลยดทกข และทนเฉยนงอยไมได” ชวตจงอยในลกษณะขน ๆ ลง ๆ ฟ ๆ แฟบ ๆ ตองคอยวงหาสข วงหนทกข หรอไมกตกอยในภาวะเบอ ซม เซง อยตลอดเวลา

ทงทโดยความเปนจรงแลว เวทนาทงหมดไมใชสงทเปนเปาหมายของชวต แตเปนเพยงเครองบอกทนบวาใชไดทเดยว ททำใหรวาสงตาง ๆ

35

ดำเนนไปเปนอยางไร เชน หากเกดสขเวทนา กเปนเครองบอกวาสงตาง ๆดำเนนไปในทศทางทพงประสงค แตกยงไมแนวาจะเปนไปในทศทางทถกตองหรอไม เพราะในหลกธรรมไดแสดงไววา จตของบคคลในขณะทมความโลภเกดขน กสามารถทำใหเกดสขเวทนาไดเชนกน ; หากเกดทกขเวทนา กเปนเครองบอกวา มปญหาหรออปสรรคเกดขน แตหากเกดอทกขมสขเวทนา กยงไมมนยทบอกอะไรนก

หลกธรรมในพระพทธศาสนา ใหคณคาและความสำคญแกทกขเวทนามากกวา โดยเหนวาทกขเวทนาเปนเครองบอกเหตทมความแมนยำและแนนอน กลาวคอ หากเกดทกขเวทนาทางกายกเปนสงบอกใหรวามปญหาหรอโรคภยไขเจบอะไรบางอยางเกดขนทกายสวนนน และหากเกดทกขเวทนาทางใจ กเปนสงบอกใหรวา มปญหาการรบรอะไรบางอยางทไมถกตอง เกดขนทใจ

นอกจากนน ทกขเวทนาทางใจ ยงเปนเรองสำคญทถกนำมาใชเปนดชนชวดการเขาถงภาวะสงสดของชวตตามหลกพระพทธศาสนากลาวคอ เปนภาวะททกขเวทนาทางใจถกดบสนทอยางสนเชงนนเองซงจะไดกลาวอยางละเอยดตอไปในบทของธมมานปสสนาสตปฏฐาน

จะเหนไดวาภาวะสงสดหรอเปาหมายของชวตตามหลกพระพทธศาสนา ไมไดอยทสขเวทนา ซงเปนความสขทเกดขนจากการปรงแตง สขเวทนาในระดบสงสด คอสขเวทนาในอรปฌานท 4กยงเปนสขเวทนาทไมยงยน และสามารถเปลยนกลบมาเปนทกขเวทนาอกเมอใดกได

แตพระพทธศาสนาไดเสนอวา ภาวะสงสดหรอเปาหมายของชวตทแทจรง คอภาวะททกขเวทนาทางใจถกดบลงอยางสนเชงดวยการดบทเหตปจจย คออวชชา ตณหา และอปาทานตางหาก

36

ในอรยสจ 4 จงไดตรสแสดง นโรธ หรอ ภาวะความดบสนไปแหงทกข วาเปนจดหมายทพงปฏบตใหเขาถง

ตอจากนไป จะไดวเคราะห-สงเคราะหเรองของเวทนา ตามทไดตรสไวทงหมด ใหชดเจนและละเอยดยงขน

1. กลมเวทนาทางกาย หมายถง กลมของเวทนาทกลาวถงในกลมแรกของมหาสตปฏฐานสตรทวา “เสวยสขเวทนา...เสวยทกขเวทนา...เสวยอทกขมสขเวทนา” เปนเวทนาทางกายทเกดขนจากการกระทบกนของอายตนะภายใน คอ ตา (จกขประสาท) ห (โสตประสาท) จมก(ฆานประสาท) ลน (ชวหาประสาท) กาย (กายประสาท) กบอายตนะภายนอก คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ (คอสงตองกาย ซงกลาวโดยสรปคอ สภาพ เยน รอน ออน แขง ตง ไหว ทมาสมผสกบประสาทกาย) หรอทเรยกวา ปฏฆสมผส หรอ การสมผสทางรป

การตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของเวทนาทางกาย จะทำใหประจกษในความจรงวา เวทนาทางกาย ทเกดขนทง 3 ลกษณะจะเกดขนโดยเสมอกนหมด ไมวาจะในปถชนหรอในพระอรยบคคลโดยเฉพาะทกขเวทนาทางกาย นน ไมมใครทสามารถละหรอทำใหหมดสนไปไดอยางเดดขาด สวนทสามารถทำใหหมดสนไปไดอยางเดดขาด คอ ทกขเวทนาทางใจ หรอ โทมนส เทานนในพระไตรปฎกไดแสดงเรองนไวชดเจน โดยเปรยบปถชนเปนผทถกยงดวยธน 2 ดอก คอยงมทกขเวทนาทงทางกายและทางใจ สวนพระอรหนตถกยงดวยธนเพยงดอกเดยว คอมแตทกขเวทนาทางกายเทานน ไมมทกขเวทนาทางใจเลย (ส.สฬ. 16/369-372)

การบรหารจดการกบเวทนาทางกายน จงมสาระสำคญอยทการรจกจดการและปรบปรง รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ

37

ทอยภายนอกเปนสำคญ โดยปรบปรงใหมปรมาณและคณภาพทพอเหมาะกบการรบรของประสาททง 5 กจะทำใหเกดสขเวทนาและบรรเทาทกขเวทนาทางกายไดตามสมควร เชน อากาศหนาวทำใหเกดทกขเวทนาทางกาย กแกไดดวยการใสเสอผาทหนาเพอใหเกดความอบอนแกรางกาย ทำใหทกขเวทนาทางกายไดรบการบรรเทาลง และเกดเปนสขเวทนาทางกายขน

2. กลมเวทนาทางใจทมอามส หมายถง เวทนาทตองมเหยอลอ (อามส แปลวา วตถ สงของ เหยอ หรอเครองลอ) หรอตององอาศยวตถภายนอก คอ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ แตเกดขนจากการสมผสรบรทางมโนทวารหรอทางใจ หรอทเรยกวา อธวจน-สมผส หรอ การสมผสทางใจ

การตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของเวทนาทางใจทมอามสจะทำใหประจกษในความจรงวา รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ ทมาสมผสกบอายตนะภายใน คอ ตา ห จมก ลน และกาย จนเกดเปนปฏฆสมผส และเกดเวทนาทางกายแลว ไมไดหยดอยเพยงเทานนแตยงมกระบวนการรบรเกดสบเนองตอไปอกในทางมโนหรอใจและเกดเปนผสสะทเรยกวา อธวจนสมผส หรอ การสมผสทางใจทำใหเกด เวทนาทางใจ ทเรยกวา เวทนาทางใจทมอามส อกดวย

นอกจากนน ยงทำใหรวา โดยทวไป ลกษณะของเวทนาทางใจทมอามสทเกดขนเนองจากอธวจนสมผส จะเปนอยางเดยวกบเวทนาทางกายทเกดขนในปฏฆสมผส แตในขนน มเรองทซบซอนขนไปอก กลาวคอ มเรองของการใหคณคาความหมายหรอการจนตนาการ ทมผลทำใหเวทนาทางใจทมอามสน เกดเปนเวทนาในลกษณะใดไดอกดวย

38

ยกตวอยาง บคคลมสขเวทนาทางกายทเกดขนจากการรบรรสชาตของอาหารแลว กจะทำใหเกดสขเวทนาทางใจทมอามสเกดขนตามไปดวย แตหากบคคลมจนตนาการลงไปวา เปนอาหารจากบคคลทรกเปนผทำให กจะทำใหเกดสขเวทนาทางใจมากยงขน ในทางตรงขามหากมจนตนาการไปวา เปนอาหารจากบคคลทเกลยดเปนผทำใหแมรสชาตของอาหารจะอนเดยวกน แตกทำใหเกดทกขเวทนาทางใจขนแทน และเกดความรสกผะอดผะอมในการรบประทานอาหารนนได

ประเดนเรองจนตนาการน ถกนำไปใชมากโดยเฉพาะในดานโฆษณา ซงแทจรงแลว คอการสรางจนตนาการใหเกดขนในสงทประสงคจะโฆษณานนเอง ความสำเรจในการทำโฆษณากคอ การทสามารถชกจงบคคลใหจนตนาการตาม แลวทำใหเกดสขเวทนาทางใจขนจากการจนตนาการนน

เรองของสขเวทนาทงทเปนทางกาย และทางใจทมอามส คอทเนองมาจาก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ยงมเรองทจะตองรตอไปอกวาหากมการรบรบอย ๆ และตดตอกนเปนเวลานาน จะมการจดจางไดและทำใหไมรสกเปนสขเวทนาอกตอไป เชน อาหารทวาอรอยทบคคลผเปนทรกทำให หากใหรบประทานหลาย ๆ มอตดตอกน กทำใหเกดความเบอหนาย และไมรสกเปนสขอกตอไปได

เวทนาทางใจทมอามส ทขนอยกบการใหความหมายหรอจนตนาการ นแหละทเปนตวการหรอตนเหตสำคญททำใหเกดสงทเรยกวา กาม

สมดงพระพทธวจนะทตรสวา “อารมณอนวจตรทงหลายในโลกไมชอวากาม ความกำหนดทเกดขนดวยสามารถแหงความดำรของบรษชอวากาม อารมณอนวจตรทงหลายในโลกยอมตงอยตามสภาพของตน

39

สวนวา ธรชนทงหลายยอมกำจดความพอใจ ในอารมณอนวจตรเหลานน ฯ” (อง.ฉกก 22/334)

ดงนน การตงสตตามเหนความจรงของเวทนาทางใจทมอามส จะทำใหรจกและเขาใจถงการเกดขนของ กาม และ กามราคะคอ เกดขนจากการดำร หรอการใหคณคาความหมาย หรอการจนตนาการนเอง

การบรหารจดการกบเวทนาทางใจทมอามสน* ในกรณของปถชน ซงรจกและมเพยงความสขประเภทน

เทานนทเปนอาหารของจต โดยไมมความสขทละเอยดประณตยงกวาผฉลาดในสขเวทนาทมอามส จะตองรจกรบรและมจนตนาการตอ รปเสยง กลน รส และโผฏฐพพะ ในทางทจะทำใหเกดสขเวทนาขนดงท มคำสอนใหฝกมองแตในดานด หรอรบร ในทางบวก(Positive Thinking) นอกจากนนยงจะตองรจกปรบเปลยนไปมาตามสมควร ไมซำจำเจอยกบสขเวทนาจากสงหนงสงใดจนเกนไปกจะสามารถบรหารและรกษาสขเวทนาทมอามสน ใหดำรงอยไดยงยน และทำใหชวตดำรงอยไดเปนปกตสขพอสมควร

* สวนในกรณของผทจะปฏบตเพอความเปนพระอรย-บคคล จะเหนวาความสขประเภทน หรอทเรยกวา กามสข เปนความสขทมคณนอย มโทษมาก เปนความสขทไมควรเสพ และเปนความสขทควรกลว (ม.ม. 13/182) เปนความสขทเปนของหลอกทตองอาศยการจนตนาการไปเองของบคคลทำใหเกดขน จงไมยนดพอใจในสขเวทนาน แตจะอาศยเปนอปกรณสำหรบพจารณาใหเกดปญญา เพอการละ กามราคะ ทเปนสงโยชนตอไป

40

2. กลมเวทนาทางใจทไมมอามส หมายถง เวทนาทไมตองอาศยเหยอลอ หรอไมตององอาศยวตถภายนอก คอ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ หรอทไมเจอดวยกามคณ หรอทเปนไปเพอเนกขมมะ (ออกจากกาม)

ดงนน หากกลาวอยางเครงครด จะหมายถง สขเวทนาทเกดในภาวะจตทเปนฌาน แตในอรรถกถาไดใหคำอธบายทกวางออกไปวา เปนเวทนาใด ๆ ทเกดขน หากอยในบรบททมจดมงหมายเพอเนกขมมะหรอเพอความดบทกข-ดบกเลส กจดไดวาเปนเวทนาทางใจทไมมอามสซงสามารถเกดขนไดเปนสขเวทนา ทกขเวทนา และอทกขมสขเวทนา เชนในขณะเจรญสมาธ ซงภาวะของจตยงไมถงระดบฌาน และในขณะนนจตเกดความรสกวนวายใจและเปนทกข กจดทกขเวทนาทเกดขนนน เปนทกขเวทนาทไมมอามส เปนตน

การตงสตตามเหนความเปนจรงของเวทนาทางใจทไมมอามสจะทำใหประจกษในความจรงวา มเวทนาอกประเภทหนงทเรยกวาเวทนาทางใจทไมมอามส ทสำคญคอ สขเวทนาทไมมอามส หรอสขทเกดจากฌาน หรอทเรยกวา ฌานสข มพระพทธพจนตรสสรรเสรญความสขประเภทนวา เปนความสขท “บคคลควรเสพควรใหเกดม ควรทำใหมาก ไมควรกลวแตสขนน” (ม.ม. 13/183)และจตในระดบฌานนยงเปนองคประกอบสำคญหนงในอรยมรรคมองค 8 ทเปนเครองมอนำจตใหสามารถหลดพนจากทกขดวย

คณลกษณะพเศษของสขเวทนาทไมมอามส ทแตกตางจากสขเวทนาทมอามส คอ เปนความสขทเปนเอกเทศ ไมตองขนกบรปเสยง กลน รส และโผฏฐพพะ หรอวตถใด ๆ ทอยภายนอก ไมตองอาศยการจนตนาการ และอนทจรงเปนความสขทเกดจากการหยดจนตนาการ

41

ดวยซำไป เปนความสขทมนคง ไมตองไปแยงชงกบใคร ๆ และใคร ๆกไมอาจมาแยงชงไปได นอกจากนนรสชาตของความสขประเภทนยงละเอยด ประณต สขม ไมทำใหผรบรเกดความเบอหนาย แมจะทำสมาธซำ ๆ หรอบอย ๆ หรอตดตอกนเปนเวลานานกตาม

การบรหารจดการกบเวทนาทางใจทไมมอามสน* ในกรณของปถชน เพอใหชวตมความมนคง ตงมน อยาง

ยงยนยงขน ไมมอาการขน ๆ ลง ๆ ฟ ๆ แฟบ ๆ และไมถกรสชาตของรป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะ ครอบงำ หรอรอยรดเสยดแทงจนเกนไป บคคลควรรจกและฝกฝนปฏบตใหมสขเวทนาทางใจทไมมอามสไวหลอเลยงจตใจดวย

* สวนในกรณของผทจะปฏบตเพอความเปนพระอรย-บคคล จะเหนวาความสขประเภทน เปนความสขสำคญ และจำเปนตองฝกปฏบตใหบงเกดขน เพอใหองคมรรคโดยเฉพาะสมมาสมาธซงตรสวาคอ ฌาน 4 เกดขน เพอทำใหอรยมรรคมองค 8 เกดขนอยางครบถวนสมบรณ ซงจะทำใหมกำลงถงขนาดทำใหสงโยชนในสวนละเอยด หมดสนไปไดอยางเดดขาด

วเคราะห-สงเคราะห จตตานปสสนาสตปฏฐาน

จตตานปสสนาสตปฏฐาน มความหมายวา การตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของจต ซงในมหาสตปฏฐานสตร ไดแสดงเนอหารายละเอยดของจตไวเปน 16 ประเภท ตามพระพทธวจนะ ดงน

“...ภกษในธรรมวนยน จตมราคะ กรวาจตมราคะ หรอจตปราศ-จากราคะ กรวาจตปราศจากราคะ จตมโทสะ กรวาจตมโทสะ หรอจต

42

ปราศจากโทสะ กรวาจตปราศจากโทสะ จตมโมหะ กรวาจตมโมหะหรอจตปราศจากโมหะ กรวาจตปราศจากโมหะ จตหดห กรวาจตหดหจตฟงซาน กรวาจตฟงซาน จตเปนมหรคต กรวาจตเปนมหรคต หรอจตไมเปนมหรคต กรวาจตไมเปนมหรคต จตมจตอนยงกวา กรวาจตมจตอนยงกวา หรอจตไมมจตอนยงกวา กรวาจตไมมจตอนยงกวา จตเปนสมาธ กรวาจตเปนสมาธ หรอจตไมเปนสมาธ กรวาจตไมเปนสมาธจตหลดพน กรวาจตหลดพน หรอจตไมหลดพน กรวาจตไมหลดพน...”

ทำไมเรองของจต จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกเพอ ใหรจกธรรมชาตของจตประเภทตาง ๆ วาจตประเภทใดทเปนคณ ทจะตองรจกฝกฝนปฏบตใหเกดขนจตประเภทใดทเปนโทษ ทจะตองรจกฝกฝนปฏบตใหไมเกดขนหรอทำใหหมดไป และจตใดทเปนเปาหมายของการฝกปฏบตเพอใหเขาถง เพราะหากบคคลไมรจกเรองนแลว จะทำใหสำคญผดและทำใหไมสามารถพฒนาจตหรอยกระดบของจตใหเปนไปโดยถกตองใหบรรลถงภาวะของจตทเปนอดมคตได

จตในฝายทเปนโทษ คอ จตมราคะ (จตทยนดในอารมณหรอทประกอบดวยโลภะ) จตมโทสะ (จตทไมพอใจในอารมณหรอทประกอบดวยโทสะ) จตมโมหะ (จตทหลงในอารมณ หรอทประกอบดวยโมหะ)จตหดห (จตทซม ทอแท) จตฟงซาน (จตทคดจบจด)

จตในฝายทเปนคณ คอ จตปราศจากราคะ (จตทไมมโลภะ)จตปราศจากโทสะ (จตทไมมโทสะ) จตปราศจากโมหะ (จตทไมมโมหะ)

สวนจตทเปนเปาหมายของการฝกปฏบต คอ จตเปนมหรคต (จตทอยในระดบฌาน) ซงบคคลผเขา

43

ถงจะตองสามารถแยกแยะไดถกตองวาแตกตางจาก จตไมเปนมหรคต(จตทไมอยในระดบฌาน) อยางไร

คอ จตไมมจตอนยงกวา (จตทพฒนาไปจนถงระดบสงสด)ซงบคคลผเขาถงจะตองสามารถแยกแยะไดถกตองวาแตกตางจากจตมจตอนยงกวา (จตทยงจะตองพฒนาตอไปอก) อยางไร

คอ จตเปนสมาธ (จตทตงมน) ซงบคคลผเขาถงจะตองสามารถแยกแยะไดถกตองวาแตกตางจาก จตไมเปนสมาธ (จตทไมตงมน) อยางไร

คอ จตหลดพน (จตทบรรลอรหตผล) ซงบคคลผเขาถงจะตองสามารถแยกแยะไดถกตองวาแตกตางจาก จตไมหลดพน (จตทไมบรรลอรหตผล) อยางไร

การรเรอง จต ประเภทตาง ๆ ดงทกลาวไปแลว มความสำคญมากเพราะหลกการในพระพทธศาสนาแสดงวา “ธรรมทงหลายมใจเปนหวหนา มใจประเสรฐทสด สำเรจแลวแตใจ” (ข.ธ. 25/11) ดงนนภาวะของจตในระดบตาง ๆ จงเปนสงทใชตดสนในขนสดทายของการปฏบตวา ลมเหลวหรอประสบความสำเรจเพยงใด

กลาวโดยสรป * หากมจตในฝายทเปนโทษยงเกดขนมาก กแสดงถงความ

ลมเหลวในการปฏบต เพราะจตยงวนเวยนอยในระดบทเรยกวา ทคตหรอ อบาย

* หากมจตในฝายทเปนคณเกดขนมาก กเปนเครองแสดงวามความกาวหนาในการปฏบต แตเปนในระดบทเรยกวา สคต ยงไมสามารถหลดพนจากทกขและกเลสได

44

* แตหากมจตทเปนเปาหมายของการปฏบตเกดขน กเปนเครองแสดงวา มความกาวหนาในการปฏบตอยางแทจรง และมความหวงวาจะสามารถบรรลเปาหมายทเปนอดมคตในพระพทธศาสนา คอวมตต หรอความหลดพนจากทกขและกเลสไดในทสด

วเคราะห-สงเคราะห ธมมานปสสนาสตปฏฐาน

ธมมานปสสนาสตปฏฐาน มความหมายวา การตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของธรรม ซงในมหาสตปฏฐานสตร ไดแสดงเนอหารายละเอยดของธรรมไวเปน 5 บรรพ หรอ 5 บท คอ

1. นวรณบรรพ (บทวาดวยเรองนวรณ) 2. ขนธบรรพ (บทวาดวยเรองขนธ) 3. อายตนบรรพ (บทวาดวยเรองอายตนะ) 4. โพชฌงคบรรพ (บทวาดวยเรองโพชฌงค) 5. สจจบรรพ (บทวาดวยเรองอรยสจ)ธมมานปสสนาสตปฏฐาน มความแตกตางจากสตปฏฐาน

ใน 3 หมวดขางตนทกลาวไปแลว กลาวคอ ไมใชเพยงตามเหนสงทรบรตามทเปนจรง หรอรทนวาอะไรเปนอะไรเทานน แตจะมการสบสาวเพอใหรสาเหตหรอทมาทไปของสงทรบรนน ๆ ดวยในตอนทายของบรรพตาง ๆ จงมขอความเพมเตมในลกษณะทวาใหรดวยวา สงทรบรอยนน เกดมาไดอยางไร ? ดบไปไดอยางไร ?จะไมเกดขนอกไดอยางไร ? เปนตน

นวรณบรรพ (บทวาดวยเรองนวรณ)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหน

45

ความเปนจรงของธรรม คอ นวรณ 5 ตลอดจนปจจยททำใหเกดขนและดบลง

ทำไมเรองของนวรณ 5 จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกคอ นวรณ 5 เปนสงกดขวาง ปดกนการทำงานของจตและบนทอนปญญาใหออนกำลงลง ในมหาสตปฏฐานสตร ไดแสดงเนอหารายละเอยดไววา คอ กามฉนท (ความพอใจในกาม), พยาบาท(ความขดแคนเคองใจ), ถนมทธะ (ความหดห เซองซม), อทธจจะ-กกกจจะ (ความฟงซานรำคาญใจ) และวจกจฉา (ความลงเลสงสย)

นวรณ 5 นมพระพทธวจนะตรสวา เปนอปกเลสแหงจต(ส.ม. 19/490) ซงทำใหจตบกพรองและดอยประสทธภาพ นอกจากนนในพระสตรบางแหง พระพทธเจาไดตรสเปรยบวา เปนเชนสงเจอปนทมอยในนำ ทำใหไมสามารถมองเหนสงทอยในนำไดอยางชดเจนถกตองและยงทำใหมองเหนผดเพยนไปจากความจรงดวย โดยเปรยบกามฉนทเหมอนกบสทเจอปนในนำ, พยาบาทเหมอนกบนำทกำลงเดอด, ถนมทธะเหมอนกบจอกแหนทลอยอยบนผวนำ, อทธจจะกกกจจะเหมอนกบนำทถกลมพดใหเกดคลนพลวทผวนำ และวจกจฉาเหมอนกบนำทมตะกอนขนลอยแขวนอย (ส.ม. 19/603-612)

นวรณ จงเปนธรรมอนดบแรกทจะตองรจกและบรรเทาหรอชำระใหหมดสนไปกอน จงจะทำใหมความกาวหนาในการปฏบตทจะเขาถงธรรมทละเอยดประณต ทเปนอดมคตตอไปได

การเกดขนของนวรณ 5 นน มสมฏฐานหรอสาเหตมาจากการหมายรหรอจนตนาการตอ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะโดยความเปน สภนมต (สงสวยงาม) และปฏฆนมต (สงทขดเคองใจ)

46

(ส.ม.19/523-524) ซงนำไปสนวรณ คอ กามฉนทและพยาบาท ตามลำดบสวนนวรณอน ๆ นน อนทจรงเปนเรองทเกดขนตอเนองจากกามฉนทและพยาบาท กลาวคอ วถชวตของปถชนทวไปเมอไมไดมการหมายรโดยมแรงกระตนมาจากสภนมตและปฏฆนมตแลว หากปลอยใหเนนนานไป จตจะกวดแกวงไปตาง ๆ นานา กลาวคอ ไปในทางเบอหนายซม ทอแท (ถนมทธะ) หรอออกไปในทางคดฟงซานและรำคาญใจ (อทธจจะ-กกกจจะ) และถงทสดกจะทนเฉยอยไมไดอกตอไป (วจกจฉา) ตองดนรนไปในทางทเปนสภนมต หรอปฏฆนมต ทางใดทางหนงตอไป

นวรณ 5 จะเกดมากขน นอยลง หรอหมดไปขนอยกบบคคลจะมสตรเทาทนในนมตทง 2 เพยงใด และมสตไมหมายรตอรป เสยง กลนรส และโผฏฐพพะ โดยความเปนสภนมตและปฏฆนมตไดเพยงใด

ขนธบรรพ (บทวาดวยเรองขนธ)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของธรรม คอ ขนธ 5 วาคออะไร ? ตลอดจนเกดขนและดบลงไดอยางไร?

ทำไม ขนธ 5 จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?เหตผลกคอ ขนธ 5 คอ รปขนธ (กองแหงรป), เวทนาขนธ

(กองแหงความรสก), สญญาขนธ (กองแหงความจำไดหมายร), สงขาร-ขนธ (กองแหงความคดปรงแตง) และวญญาณขนธ (กองแหงการรแจงในอารมณ) เปนระบบของการดำเนนชวต กลาวคอเปนระบบทประมวลสตปฏฐานใน 3 หมวดแรก ทใหตงสตตามรรายละเอยดอยางแยกสวน ทละอยาง ๆ มาสระบบของการดำเนนชวต ททำให

47

เกดพฤตกรรมตาง ๆ ทงหมด สมดงพระพทธพจนทตรสแสดงใหเหนกระบวนการทำงานของขนธ 5 ไววา

“ดกรทานผมอายทงหลาย จกขวญญาณ ... เกดขนเพราะอาศยตาและรป... เพราะประชมธรรม ๓ ประการ จงเกดผสสะ (= วญญาณ-ขนธ และรปขนธ) เพราะผสสะเปนปจจย จงเกดเวทนา (= เวทนา-ขนธ) บคคลเสวยเวทนาอนใด กจำ(= สญญาขนธ) เวทนาอนนน บคคลจำเวทนาอนใด กตรก (= สงขารขนธ) ถงเวทนาอนนน” (ม.ม.12/248)

เรอง ขนธ 5 ยงเปนสาระสำคญททำใหรจกทกขในอรยสจ 4ตามทพระพทธเจาตรสสอนไดถกตอง กลาวคอ เปนทตงของอปาทานหรอความยดมนถอมน ทำใหเกดเปน อปาทานขนธ 5 ซงกคอ ทกข-อรยสจ นนเอง

รปขนธ หรอ กองแหงรป หากกลาวอยางเครงครด มความหมายตางกบคำวา “กาย”ตามทไดอธบายไวในกายานปสสนาสตปฏฐาน ซงเนนไปในเรองของกายและความเปนไปของกาย หรอทเรยกในภาษาวชาการสมยใหมวา Anatomy (กายวภาคศาสตร) และ Physiology (สรรวทยา)ซงมวตถประสงคเพอใหรจกกายตามทเปนจรงจนสามารถนำความรทรนนมาปรบปรงกายใหอยในสภาพทแขงแรงและเปนปกตเทาทจะทำได

แตในธมมานปสสนาสตปฏฐาน ความหมายของรปขนธจะเนนเฉพาะรปในสวนทเขาไปอยในความรบรของจต และสามารถปรงแตงใหเกดเรองราวในจต จนทำใหเกดความยดมนถอมนขน กลายเปน รปปาทานขนธ ซงเปนทกขอรยสจ ; ดงนนรปขนธ ในทนจงหมายถงเฉพาะ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะทจตรบร เทานน

48

สำหรบการเกดขนและดบลงของรปขนธ มพระพทธพจนตรสวา“ความเกดขนแหงรป ยอมมเพราะความเกดขนแหงอาหาร ความดบแหงรป ยอมมเพราะความดบแหงอาหาร” (ส.ข. 17/119) ซงนาจะหมายถงรปในความหมายทเปนกาย และมอกพระสตรหนงไดตรสไววา “มหา-ภตรป 4 เปนเหตเปนปจจยแหงการบญญตรปขนธ” (ม.อ. 14/124) ซงมความหมายครอบคลมรปขนธทงหมด พระพทธวจนะขางตน ทง 2ขอความน ไดแสดงการเกดขนและดบลงทเนนไปในเรองของรปขนธโดยเอกเทศ ไมไดแสดงในแงทไปสมพนธกบการรบรของจต

แตหากพจารณาในสวนของ รป เสยง กลน รส และโผฏฐพพะทมาสมพนธกบการรบรของจต กสามารถกลาวไดวาการเกดขนและดบลงของรปขนธน ยอมมเพราะการเกดขนและดบลงของผสสะทงนเพราะรป เปนตน ทจตจะรบรได จะตองมการกระทบกบตา และเกดวญญาณทางตา ขน ซงเรยกรวมวาผสสะ จตจงจะรบรได

สวนเวทนาขนธ สญญาขนธ และสงขารขนธ มพระพทธพจนตรสไววา ขนธทง 3 ขางตนน เกดขนและดบลง เพราะความเกดขนและดบลงของผสสะ (ส.ข. 17/120-122)

การเกดข นและดบลงของวญญาณขนธ ยอมมเพราะการเกดขนและดบลงของนามรป (ส.ข. 17/123) ดงทไดแสดงไวในปฏจจสมปบาททวา “วญญาณเปนปจจยใหเกดนามรป และแมนามรปกเปนปจจยใหเกดวญญาณ” วญญาณขนธ ทกลาวน เปนวญญาณขนธหรอวญญาณ 6 ทเกดขนกอนการเกดขนของอายตนะ ดงนน จงเปนวญญาณขนธทบคคลไมสามารถรได แตยงมวญญาณขนธอกชดหนง คอวญญาณ 6 ทเกดขนจากอายตนะภายใน 6 และอายตนะภายนอก 6กระทบกนตรงผสสะ ซงไดแก วญญาณทรแจงทางตา ห จมก ลน กาย

49

และใจ ดงนน จงกลาวไดวาวญญาณขนธในชดหลงน เกดขนและดบลง เพราะการเกดขนและดบลงของผสสะ

โดยสรป จงกลาวไดวา การเกดขนและดบลงขนธ 5 ทงหมดยอมม เพราะการเกดขนและดบลงของผสสะนนเอง

การตามเหนและรเทาทนความเปนจรงของขนธ 5 จะทำใหบคคลรเทาทนระบบการดำเนนชวตททำใหเกดพฤตกรรมทงหมดของมนษย นอกจากนนทำใหสามารถกำหนดรในทกขอรยสจทพระพทธเจาตรสสอนไดถกตอง วาคอ อปาทานขนธ 5 และทสำคญคอรถงสาระสำคญของการปฏบตธรรมในพระพทธศาสนาวาแทจรงคอ การอบรมและพฒนาขนธ 5 จากขนธ 5 ทเปนทกข(=อปาทานขนธ 5) ใหกลายเปนขนธ 5 ทไมเปนทกข (=วสทธขนธ 5)สวนการรวา ขนธ 5 เกดขนและดบลง เพราะความเกดขนและดบลงของผสสะ จะทำใหรวาจะสามารถปฏบตใหทกข (ทกขอรยสจ)ดบลงไดอยางไร ? ซงจะกลาวใหชดเจนยงขนในอายตนบรรพซงอยบทถดไป

อายตนบรรพ (บทวาดวยเรองอายตนะ)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของธรรม คอ อายตนะ วาคออะไร ? ตลอดจนสงโยชนทเกดจากอายตนะภายในกบอายตนะภายนอกกระทบกน เกดขนและดบลงไดอยางไร ?

ทำไมเรองของอายตนะ จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

50

เหตผลกคอ อายตนะเปนจดเชอมตอสำคญททำใหเกดผสสะซงเปนจดเรมตนททำใหกระบวนการรบร กระบวนการดำเนนชวต ตลอดจนพฤตกรรมตางๆ ของบคคลเกดขน อายตนะในทนจำแนกเปน อายตนะภายใน 6 คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ และอายตนะภายนอก 6 คอ รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ

การมสตตามเหนความจรงในเรองอายตนะ ทำใหรวา เพราะการกระทบกนของอายตนะภายในกบอายตนะภายนอก จะทำใหเกดวญญาณทางอายตนะ ปจจย 3 ประการนรวมกนเกดเปนผสสะขน และผสสะนเองทเปนปจจยทำใหขนธ 5 เกดขน ทำใหเกดเปนกระบวนการรบรกระบวนการดำเนนชวต และพฤตกรรมตาง ๆ ขน อยางครบถวนสมบรณ

นอกจากนน ในหมวดอายตนบรรพ ยงไดกำหนดใหตงสตเพอตามเหนการเกดขนและดบลงของ สงโยชน อนเนองจากการกระทบกนของอายตนะภายในกบอายตนะภายนอก

คำวา สงโยชน ในทน มความหมายวา เปนเครองผกมดจตใหอยในกองทกข กลาวใหชด คอ สงททำให ขนธ 5 ทเกดขนตรงผสสะนน กลายเปน อปาทานขนธ 5 ทเปน ทกขอรยสจ

กลาวโดยสรป การจะเกด สงโยชน หรอไม ขนกบการมทาทรบรตอผสสะทเกดขนจากการกระทบกนระหวางอายตนะภายในกบภายนอก นนอยางไร ?

หากมทาทรบรในแบบทเรยกวา อโยนโสมนสการ ซงเปนทาทรบรเพอมงแสวงหาและเสพรสชาตจากการสมผส หรอเวทนาแลว จะทำใหเกดกระแสทนำไปสสงโยชน กลาวคอ นำไปส ตณหา --> อปาทาน--> ภพ --> ชาต --> ชรามรณะ ทำใหขนธ 5 ทเกดขนหลงผสสะเกดเปนอปาทานขนธ 5 หรอทกขอรยสจ ขน

51

แตหากมทาทรบรในแบบทเรยกวา โยนโสมนสการ ซงเปนทาทรบรเพอมงศกษาเรยนร เพอใหเกดปญญารแจงเหนจรงในสงทรบรนนซงอนทจรงกคอ ทาทการมสตรบรตอสงตาง ๆ คอ กาย เวทนา จต และธรรม ดงทกลาวมาแลวทงหมดนนเอง จะทำใหกระแสทนำไปสสงโยชนเกดขนไมได แตจะทำใหเกดกระแสทนำไปส สตปฏฐาน --> โพชฌงค--> วชชา --> วมตต หรอวสทธขนธ แทน

โพชฌงคบรรพ (บทวาดวยเรองโพชฌงค)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของธรรม คอ โพชฌงค วาคออะไร ? ตลอดจนจะทำใหเกดขนและทำใหไพบลยไดอยางไร ?

ทำไมเรองของโพชฌงค จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกคอ โพชฌงคหรอองคแหงการตรสร เปนองคประกอบสำคญลำดบสดทายทจะทำใหเกดปญญาหรอวชชาขน และนำไปสผล คอวมตตหรอความหลดพนจากทกข (ทกขอรยสจ)ในมหาสตปฏฐานสตรไดแสดงเนอหารายละเอยดไววา คอ สตสมโพชฌงคธมมวจยสมโพชฌงค วรยสมโพชฌงค ปตสมโพชฌงค ปสสทธ-สมโพชฌงค สมาธสมโพชฌงค และอเบกขาสมโพชฌงค

การทำหนาทของโพชฌงคจะเกดขนได กโดยเรมตนจากสตสมโพชฌงค ซงเปนสตททำหนาทจบประเดนหรอเรองทประสงคจะใหเกดปญญารแจง จากนน ธมมวจยสมโพชฌงค จะทำหนาทสบสาวคนหาเหตและปจจยททำใหเกดเรองนน ๆ และในระหวางทกำลงสบคนอยนน จะตองม วรยสมโพชฌงค คอความเพยรคอยอดหนนให

52

สตสมโพชฌงคและธมมวจยสมโพชฌงคนน ทำหนาทอยอยางตอเนองไมใหยตหรอเลกราไปกอน จนกวาจะประสบความสำเรจ คอ รแจงแทงตลอดถงทมา-ทไป และเหตปจจยตาง ๆ ทเกยวของ โดยจะม ปตสม-โพชฌงค เปนเครองบอก เพราะตราบใดทยงไมประสบความสำเรจกจะยงไมมปตสมโพชฌงคเกดขน หลงจากนน จะเกดภาวะผอนคลายและสงบเยนทงทางกายและใจ ทเรยกวา ปสสทธสมโพชฌงค จตจะสงบ ผองใส นง แนวแน ทเรยกวา สมาธสมโพชฌงค ปญญาทเกดขนนจะทำใหเกดภาวะของจตทเปนกลาง กลาวคอปญหาตาง ๆ ทเกดจากความไมรในเรองนน ๆ จะตกไปจากจตอยางเดดขาด ไมสามารถมอทธพลบบคนหรอเสยดแทง และทำใหจตของบคคลนน เกดความหวนไหวไดอกตอไป เรยกภาวะนวา อเบกขาสมโพชฌงค

หากพจารณาสตปฏฐานใน 3 หมวดแรก คอ กาย เวทนา และจต จะเหนไดวาเปนหมวดทเนนการพฒนาสตเพอมงใหเกดเปนสตสม-โพชฌงคเปนสำคญ กลาวคอ มงปฏบตสตใหตามรเทาทนเรองราวและประเดนตาง ๆ ทเกยวของกบชวตอยางครบถวน และเพยงพอทจะเปนฐานขอมลใหนำไปสบสาวคนควาหาเหตปจจยทเปนสาเหตดวยโพชฌงคขออน ๆ ตอไป

สวนสตปฏฐาน 4 ในหมวดธรรม แตกตางออกไปอยางชดเจนกลาวคอ มขอความในตอนทายของทกบรรพ ทใหสบสาวราวเรองถงทมา-ทไป ตลอดจนปจจยททำใหเกดขนและดบลง ของสงหรอเรองนน ๆซงเปนการทำหนาทของธมมวจยสมโพชฌงค

ดงนน เมอปฏบตสตปฏฐานมาตามลำดบจนถงหมวดอายตนะ-บรรพ จงทำใหธมมวจยสมโพชฌงค ซงเปนองคทสำคญทสดในการทำหนาทของโพชฌงค มความสมบรณยงขน ๆ ตามลำดบไปดวย

53

สำหรบการทำโพชฌงคทเกดขนใหไพบลยนน ทำไดตามหลกทวา “ภาวตา พหลกตา” กลาวคอ ทำใหมาก ๆ และทำใหตอเนองตามทไดกลาวมาแลว กจะทำใหโพชฌงคไดรบการอบรมใหสมบรณและไพบลยยงขน ๆ จนถงระดบทพรอมจะนำไปใชเพอทำใหเกดปญญารแจงอรยสจ 4 ซงเปนหมวดสดทายของสตปฏฐาน 4 ในบรรพถดไปเพอใหบรรลผล คอ วมตตหรอความหลดพนจากทกข (ทกขอรยสจ)ในทสด

สจจบรรพ (บทวาดวยเรองอรยสจ)

การปฏบตสตปฏฐาน 4 ในบรรพน เปนการตงสตเพอตามเหนความเปนจรงของธรรม คอ อรยสจ 4

ทำไมเรองของอรยสจ 4 จงเปนเรองสำคญทจะตองรเทาทนความเปนจรง ?

เหตผลกคอ การปฏบตสตปฏฐาน 4 ทผานมาทงหมด กลาวโดยสรป: ในเบองตน เพอใหมฐานขอมลสำคญทจะตองร ใหครบถวน

และเพยงพอเสยกอน (คอสตปฏฐาน หมวดกาย เวทนา และจต) และรจกอบรมพฒนาจตใหมคณภาพทเหมาะสม (คอสตปฏฐาน หมวดธรรมคอนวรณบรรพ) ตลอดจนรถงกลไกของปฏจจสมปบาทในสวนทบคคลสามารถรไดในระดบจตสำนก คอตงแตอายตนะเปนตนไป (คอ อายตนบรรพ)และรถงกระบวนการเกดขนของขนธ 5 ทเกดขนหลงผสสะ และถกปรงแตงตอจนกลายเปนอปาทานขนธ 5 (คอ ขนธบรรพ)

: ในเบองกลาง เพอเจรญโพชฌงค 7 ซงเปนเครองมอสำคญทจะนำไปสการตรสร หรอรแจงเหนจรง (คอสตปฏฐาน หมวดธรรม ในสวนของโพชฌงค) ใหสมบรณขน

54

: ในเบองปลาย เพอนำเครองมอ คอโพชฌงค 7 ทอบรมและพฒนาใหเกดขนแลวนน ไปพจารณาเพอใหเกดความรแจงเหนจรงหรอวชชาขน โดยเฉพาะกระแสปฏจจสมปบาทในสวนทไมสามารถรไดในระดบทเปนจตสำนก กลาวคอตงแต อวชชา --> สงขาร --> วญญาณ --> นามรปโดยการพจารณาทวนกระแสปฏจจสมปบาท จากอายตนะ (ในอายตนบรรพ)ขนไปอก จนทำใหประจกษแจงถงนามรป ...ถงวญญาณ ...ถงสงขาร...และถงอวชชาในทสด วชชาทเกดขนน จะไปดบอวชชาคอความไมรในอรยสจ 4 ซงเปนหวขบวนททำใหกเลสและกองทกขเกดขน ทำใหบคคลบรรลวมตต หรอความหลดพนจากทกข อยางสนเชงในทสด วชชาทเกดขนน คอความรแจงเหนจรงในอรยสจ 4 นนเอง ซงในมหาสตปฏฐานสตรไดแสดงรายละเอยดของแตละหวขอของอรยสจ ไวอยางละเอยดลออยง

สมดงพระพทธพจนทไดยกมาแสดงไวแลววา สตปฏฐาน 4 --> โพชฌงค 7 --> วชชา --> วมตต

ขอพจารณาสำคญในทายของทกบรรพ

มขอความทเปนพทธวจนะ ในตอนทายของทกหมวดและทกบรรพในมหาสตปฏฐานสตร ทเปนขอความแบบเดยวกน (ตามทไดยกมาขางใตน) จะมทแตกตางกนบางเพยงเฉพาะคำวา กาย ทถกเปลยนเปน เวทนา จต และธรรม เทานน โดยไดตรสซำ ๆ กนนบรวมไดถง 22ครง ทำใหรสกไดถงความสำคญยงของขอความเหลาน ซงควรจะไดนำมาพนจพจารณาใหถถวนดวย

.....ดงพรรณนามาฉะน ภกษยอมพจารณาเหนกายในกายภายในบาง พจารณาเหนกายในกายภายนอกบาง พจารณา

55

เหนกายในกายทงภายในทงภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในกายบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในกายบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในกายบางยอมอย อกอยางหนงสตของเธอทตงมนอยวากายมอย กเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานน เธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไร ๆ ในโลก ดกรภกษทงหลาย อยางนแล ภกษชอวาพจารณาเหนกายในกายอย ฯ

ขอความแรกทควรพจารณาคอ กายในกาย คมภรอรรถกถาไดใหคำอธบายไวหลายนย แตคำอธบายทใชมากทสด คอ สวนยอยในสวนใหญ หมายถงการตามดกายแตละสวน ๆ ในกายทเปนสวนรวมนน เปนการแยกออกไปดทละอยาง จนมองเหนวากายทงหมดนนไมมอะไรนอกจากเปนทรวมของสวนประกอบยอย ๆ ลงไปเทานน ในสวนของเวทนา จต และธรรม กทำนองเดยวกน

นอกจากนน มผรบางทานไดใหคำอธบายไววา เปนการตามดสงนน ๆ ทสงนน ๆ โดยตรง ซงเปนการรแบบประจกษ

ยกตวอยางเชน การตามดกายในกาย คอ ลมหายใจ จะตองตงสตตามดลมหายใจ ทลมหายใจ ในขณะทกำลงหายใจจรง ๆ ซงการตามดในลกษณะน เปนหลกการสำคญของการปฏบตสตปฏฐาน 4 ทจะตองตามดของจรง ทประจกษจรง ๆ จงจะนำไปสโพชฌงค และเกดวชชาทรแจงแทงตลอดในสงนน ๆ จรง ๆ

คำอนทควรกลาวถงดวย กคอคำวา กายภายใน หมายถงกายของตนเอง ซ งเปนส งท ประจกษไดและตามดไดโดยตรง

56

และ กายภายนอก หมายถง กายของผอน ซงในทนไมไดมความหมายวาใหตามดและประจกษทกายของผอนโดยตรง แตเปนการขยายความรจรงทประจกษในกายตน ซงเปนความรเฉพาะ ใหกลายเปนความรทวไป วาแมในกายของผอน กเปนเชนเดยวกน เพอทำใหหมดความสงสยในเรองของกายไมวาจะเปนกายใด ๆ กตามอยางสนเชง

และคำวา พจารณาเหนธรรม คอความเกดขนในกายบางพจารณาเหนธรรมคอความเสอมในกายบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในกายบาง หมายถงการพจารณาเหนไตรลกษณ ในสงทสตตามดทงหมด

สวนคำอน ๆ ทเหลอทวา อกอยางหนงสตของเธอทตงมนอยวากาย มอยกเพยงสกวาความร เพยงสกวาอาศยระลกเทานนเธอเปนผอนตณหาและทฐไมอาศยอยแลว และไมถอมนอะไร ๆในโลก ไดอธบายไวชดเจนแลวในหนาท 15 ของหนงสอน

ในการพจารณา เวทนาในเวทนา, จตในจต และ ธรรมในธรรม กอธบายในลกษณะเดยวกน

อานสงสของการเจรญสตปฏฐาน 4

เปนทนาสนใจยง และเหนควรตงเปนขอสงเกตไว ณ ทนวาสตปฏฐาน 4 เปนระบบปฏบตเพยงระบบเดยวเทานน ทพระพทธเจาไดแสดงทงอานสงสและระยะเวลาของการปฏบตทจะทำใหบรรลผล ไวเปนเครองยนยนและหลกประกนความแนนอนใหกบผปฏบตดวยวาหากปฏบตตรงตามทตรสสอนแลว อยางชา 7 ป อยางกลาง 7 เดอนและอยางเรว 7 วน จะทำใหบคคลบรรลเปนพระอรหนต แตหากยงไมสนกเลส กจะบรรลเปนพระอนาคาม

57

ดวยเหตนเอง สตปฏฐาน 4 จงเปนระบบปฏบตทไดรบความนยมอยางสงและแพรหลาย ในแวดวงพทธบรษทนกายเถรวาทในประเทศตาง ๆ ทวโลก

การจำแนกความแตกตางระหวางพระเสขะ กบอเสขะ ดวยสตปฏฐาน 4

เรองสตปฏฐาน 4 น นอกจากเปนระบบปฏบต ททำใหบคคลบรรลความเปนพระอรยบคคลแลว ยงสามารถนำมาเปนเครองจำแนกความแตกตางระหวางพระเสขะ (พระโสดาบน พระสกทาคาม และพระอนาคาม) กบพระอเสขะ (พระอรหนต) ไดอกดวย ตามคำของพระอนรทธะทกลาวตอบพระสารบตรวา บคคลทจะชอวาเปนพระเสขะเพราะเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดเปนสวนๆ และชอวาเปนพระอเสขะเพราะเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดบรบรณ (ส.ม. 19/781-784)

การเจรญสตปฏฐาน 4 ไดเปนสวน ๆ และการเจรญสตปฏฐาน 4ไดบรบรณ แตกตางกนอยางไร ?

ในเรองน หากพจารณาตามทไดเสนอไปแลวในธมมานปสสนา-สตปฏฐาน หมวดสจจบรรพ ทไดสรปการปฏบตสตปฏฐาน 4 วามขนตอนใหญ ๆ 3 ขนตอน คอ เบองตน (เพอใหมฐานขอมลสำคญทจะตองร)เบองกลาง (เพอใหเกดโพชฌงคซงเปนเครองมอสำคญทจะนำไปสการรแจงเหนจรง) และเบองปลาย (เพอพจารณาใหเกดความเหนแจงในอรยสจ 4) (โปรดดรายละเอยดในหนาท 53-54)

จะเหนไดวา พระอรยบคคลทกระดบ แนนอนวาจะตองมการปฏบตในเบองกลางและเบองปลาย อยางจะขาดเสยมได เพราะ

58

ตองอาศยปญญาทรในอรยสจ 4 อนเกดจากโพชฌงคเปนเครองมอในการละสงโยชน และควรจะรวมไปถงเรองของนวรณ ขนธ และอายตนะดวย เพราะเปนเรองสำคญพนฐานทจำเปนตองร ซงทงหมดกคอสตปฏฐานในหมวดธมมานปสสนานนเอง จะแตกตางกนบางกเฉพาะในสวนทเปนเบองตน คอ ในระดบทเปนฐานขอมล หรอสตปฏฐานใน 3 หมวดแรก ทพระอรยบคคลระดบตาง ๆ สามารถเจรญไดจนสมบรณไมเทากน

ดงนน พระอรยบคคลในทกระดบ จะตองมสตปฏฐานในหมวดธมมานปสสนา เปนองคประกอบสำคญอยดวย

และเมอนำเรองของสงโยชนมาพจารณาประกอบรวมดวยจะเหนวา สงโยชนในระดบของพระโสดาบนและพระสกทาคาม เนองดวยกบสกกายทฏฐหรอทเนองกบกายเปนสำคญ ; สงโยชนในระดบของพระอนาคาม เนองดวยกบกามราคะหรอเวทนาทมอามสเปนสำคญสวนสงโยชนในระดบของพระอรหนต เนองดวยกบรปราคะและอรปราคะหรอเวทนาทไมมอามสและกเลสในระดบลกทเนองกบจตเปนสำคญ

ดงนน จงสามารถสรปไดวา * พระโสดาบนและพระสกทาคาม คอพระเสขะผเจรญสต-

ปฏฐาน 4 ไดบรบรณเฉพาะในสวนของกายานปสสนา และธมมานปสสนา * พระอนาคาม คอพระเสขะผเจรญสตปฏฐาน 4 ไดบรบรณเพม

ขนไปอกเฉพาะในสวนของเวทนานปสสนา ทเนองกบเวทนาทมอามสพระโสดาบน พระสกทาคาม และพระอนาคาม จงเปนบคคล

ทชอวาเปนพระเสขะ เพราะเจรญสตปฏฐาน ๔ ไดเปนสวนๆ * พระอรหนต คอพระอเสขะผเจรญสตปฏฐาน 4 ไดบรบรณ

เพมขนไปอก ในสวนของเวทนานปสสนาทเนองกบเวทนาทไมมอามส

59

และจตตานปสสนาทงหมด ซงกคอสตปฏฐาน 4 ทงหมดพระอรหนต จงเปนบคคลทชอวาเปนพระอเสขะ เพราะ

เจรญสตปฏฐาน ๔ ไดบรบรณ

บทสรป

ดงทไดอธบายและวเคราะห-สงเคราะหไปแลวทงหมดคงจะทำใหเหนชดเจนวา การปฏบตในระบบสตปฏฐาน 4 มความลมลกและกวางขวางเพยงใด ตลอดจนสามารถนอมนำทกสงหรอทกเรองทเกยวของมาเปนอปกรณสำหรบการปฏบตในทกขณะชวตไดอยางไร ซงจะทำใหโลกทศนเกยวกบการปฏบตธรรมในพระพทธศาสนา ขยายตวออกไปอยางมหาศาล ไมถกจำกดดวยรปแบบ ลกษณะ หรอกรยาอาการอะไรบางอยางเทานน

และดวยความหวงเปนอยางยงวา คงมสวนทจะชวยใหทานผอานเกดความภมใจและมนใจอยางเตมเปยม ในสตปฏฐาน 4ตามทพระศาสดาตรสไววา

“....หนทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงความโศกและปรเทวะ เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอทำใหแจงซงพระนพพานหนทางน คอ สตปฏฐาน 4....”

60

ดรรชนคนคำ

กฎธรรมชาต 30กรรมฐาน40 10กาม 38, 39กามคณ 40กามฉนท 45, 46กามราคะ 39, 58กามสข 39กายเนอ 24กายในกาย 55กายลม 24กายสงขาร 14, 24, 25กายานปสสนาสตปฏฐาน 21, 24, 32, 47กเลส 15, 44กศล 4, 5ขนธ 5 46, 47, 49, 50, 53, 58ขนธบรรพ 44, 53จต 16 ประเภท 41จตตนยาม 30จตตสงขาร 33จตตานปสสนาสตปฏฐาน 41จตในจต 56จนตนาการ 37, 38, 39, 40ชรามรณะ 13, 50ชาต 13, 50ฌาน 10, 14, 16, 40, 41ฌานสข 40ญาณ 11, 12ตณหา 13, 15, 33, 50ตณหาจรต 18ตวตน 15, 16, 20, 35,ไตรลกษณ 17ไตรสกขา 11, 12, 13ถนมทธะ 45, 46เถรวาท 8, 57ทฏฐจรต 19ทฐ 15ทกขเวทนา 32, 33, 34, 35, 36, 38ทกขอรยสจ 11, 12, 13, 20, 33, 47, 49, 50, 51, 53ทคต 43โทมนส 14, 15ธรรมในธรรม 56

ธมมวจยสมโพชฌงค 51, 52ธมมานปสสนาสตปฏฐาน 44, 47, 57ธาตดน 29, 30ธาตนำ 29, 30ธาตไฟ 29, 30ธาตมนสการบรรพ 21, 29ธาตลม 29, 30นวสวถกาบรรพ 21, 31นามรป 48, 54นจจวปลาส 19นพพาน 8, 59นโรธ 36นวรณ 10, 17, 25, 45, 46, 58นวรณบรรพ 44, 53เนกขมมะ 40ปฏกลมนสการบรรพ 21, 28ปฏฆนมต 45, 46ปฏฆสมผส 36ปฏจจสมปบาท 13, 53, 54ปญญา 6, 10, 11, 12, 14, 15, 51, 53, 58ปญญาขนธ 15ปสสทธสมโพชฌงค 51, 52ปต 17ปตสมโพชฌงค 51, 52ปถชน 19, 36, 39, 41ผสสะ 13, 48, 49, 50, 53พยาบาท 45, 46พระสกทาคาม 57, 58พระเสขะ 57, 58พระโสดาบน 57, 58พระอนาคาม 8, 56, 57, 58พระอรหตผล 8พระอรหนต 6, 36, 56, 57, 58, 59พระอรยบคคล 36, 39, 41, 57พระอเสขะ 57, 58, 59พชนยาม 30โพชฌงค 11, 13, 14, 15, 19, 20, 51, 53, 54, 57โพชฌงคบรรพ 44, 51ภพ 13, 50ภาวตา พหลกตา 53มนสการ 5มโนทวาร 37มรรคจต 6

มหาภตรป4 48มหาสตปฏฐานสตร 7, 9, 14, 15, 16, 17, 21, 27, 41, 44, 45, 51, 54มจฉาสต 4, 5มอามส 32, 37, 38, 39, 58ไมมอามส 14, 17, 32, 40, 41, 58โยนโสมนสการ 13, 18, 51รปขนธ 46, 47, 48รปฌาน 24รปราคะ 58รปปาทานขนธ 47โลกยะ 16โลกตตระ 16วจกจฉา 45, 46วชชา 11, 12, 13, 14, 15, 19, 21, 51, 54วญญาณขนธ 46, 47, 48, 49วตก 5วปสสนาภาวนา 9, 10, 14วปสสนายานก 19วมตต 11, 13, 14, 15, 19, 21, 44, 51, 53, 54วรยสมโพชฌงค 51วสทธขนธ 51เวทนาขนธ 46, 47, 48เวทนานปสสนาสตปฏฐาน 32เวทนาในเวทนา 56ศรทธา 13, 18ศล 6, 12สตนทรย 7สตพละ 7สตสมปชญญะ 13, 18สตสมโพชฌงค 7, 15, 51, 52สมถภาวนา 9, 10, 14สมถยานก 18สมาธ 6, 9, 10, 11, 12, 23สมาธขนธ 15สมาธสมโพชฌงค 51, 52สงขาร 54สงขารขนธ 46, 47, 48สงโยชน 41, 49, 50, 51, 58สจจบรรพ 44, 53, 57สญญาขนธ 46, 47, 48

สมปชญญบรรพ 21, 26สมปชญญะ 14, 27, 28สมมากมมนตะ 12สมมาญาณะ 11สมมาทฏฐ 12สมมาวาจา 12สมมาวายามะ 12สมมาวมตต 11สมมาสต 4, 7, 12, 14, 15สมมาสมาธ 12, 41สมมาสงกปปะ 12สมมาอาชวะ 12สขวปลาส 18สขเวทนา 32, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41สคต 43สจรต3 13, 18สภนมต 45, 46สภวปลาส 18อกศล 5อทกขมสขเวทนา 32, 34, 35, 36อธวจนสมผส 37อบาย 43อภชฌา 14, 15อโยนโสมนสการ 13อรรถกถา 18, 40อรยมรรคมองค8 11, 12, 13, 14, 40, 41อรยสจ4 13, 20, 35, 47, 53, 54, 58อรปราคะ 58อวชชา 13, 35, 54อตตวปลาส 19อานาปานบรรพ 14, 16, 21, 22, 24อานาปานสตสตร 14, 16, 17อายตนบรรพ 44, 49, 53, 54อายตนะภายนอก 36, 48, 50อายตนะภายใน 36, 48, 50อนทรยสงวร 13, 18อรยาปถบรรพ 21, 25อตนยาม 30อทธจจะกกกจจะ 45, 46อเบกขาสมโพชฌงค 51, 52อปกเลส 45อปาทาน 13, 35, 47, 50อปาทานขนธ5 47, 49, 50, 53