เมืองโบราณ นครไชยศรีtvaravati.npru.ac.th/PDF/0001.pdfเม องโบราณนครไชยศร ค อช อเด มของเม

เมืองโบราณ นครไชยศรี

โดย ผศ.จิรัฐ ิเจริญราษฎร

เมืองโบราณนครไชยศรี คือช่ือเดิมของเมืองนครปฐมสมัยโบราณ เปนศูนยกลางของอาณาจักรทวารวด ีซ่ึงนักวิชาการสวนใหญลงความเห็นวานาจะเปนเมืองหลวงและเมืองทาสําคัญของรัฐทวารวด ีเจริญรุงเรืองมาตั้งแตพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ เหลือไวแตโบราณสถานและโบราณวัตถุมากมายไวเปนประวัติศาสตร เนื่องจากไดพบหลักฐานดานศิลปกรรมเนื่องในพุทธศาสนาเปนจํานวนมาก ซ่ึงมีรูปแบบท่ีงดงามมากกวาท่ีเคยพบในเมืองโบราณสมัยทวารวดีแหงอ่ืนๆ แสดงวาเมืองนี้นอกจากจะมีบทบาทเปนเมืองหลวงและเมืองทาสําคัญแลว ยังมีบทบาทเปนศูนยกลางทางพุทธศาสนาอีกดวย

ภาพอาวไทยสมัยทวารวด ี

เมืองนครไชยศร ีหรือเมืองนครปฐมโบราณนั้นตั้งอยูในบริเวณท่ีราบลุมภาคกลาง คือในอําเภอเมืองจังหวัดนครปฐมปจจุบัน มีแมน้ําบางแกวไหลผานตัวเมืองดานตะวันออก ใจกลางเมืองอยูตรงองคประประโทณเจดียปจจุบัน สวนองคพระปฐมเจดียอยูนอกเมืองไปทางตะวันตกของคูเมืองประมาณ ๒ กิโลเมตร เปนเมืองท่ีมีคูน้ําคันดินลอมรอบตามลักษณะของเมืองในอารย

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

http://www.pdffactory.com

๒

ธรรมทวารวดี ท่ีตองสรางคันดินและคูน้ําลอมรอบเมืองเพ่ือปองกันน้ําทวมในหนาน้ํา และเพ่ือความสะดวกในการใชน้ําจากคูเมืองเพ่ือการเกษตร ในขณะเดียวกันก็เปนเสนทางคมนาคมและเปนการปองกันขาศึกไปในตัวดวย ตัวเมืองโบราณนครไชยศรีมีเนื้อท่ี ๓,๘๐๐ ไร หรือประมาณ ๗.๒ ตารางกิโลเมตร รูปรางของเมืองเปนส่ีเหล่ียมผืนผามุมมน ยาว ๓,๖๐๐ เมตร กวาง ๒,๐๐๐ เมตร มีคูน้ํายาวไปรอบเมืองประมาณ ๑๐ กิโลเมตร กวางประมาณ ๖๐ เมตร

แผนผังลายเสนเมืองโบราณนครไชยศร ี

ภาพถายดาวเทียมแสดงพ้ืนท่ีเมืองโบราณนครไชยศร ี



๓

คูน้ําท่ีลอมรอบมีลักษณะเปนเสนโคงเกือบตลอด มีสวนท่ีเปนเสนตรงเฉพาะดานตะวันตกและดานใต ปจจุบันคูน้ําของเมืองโบราณสังเกตไดจากทางทิศเหนือ คือคลองเจดียบูชา แถบบานตนสําโรง วัดเกาะตนสําโรง ทางทิศใตคือคลองพญากง สะพานแรกของถนนสาย พระประโทนบานแพว ทิศตะวันออกคือคลองท่ีลอดถนนเพชรเกษมใกลวัดธรรมศาลา ทิศตะวันตกคือคลองหวยจระเข ใกลกับโรงพยาบาลศูนยนครปฐม ภายในตัวเมืองโบราณมีลําน้ําบางแกวไหลผานเขาไปหลอเล้ียงในเมือง ท้ังยังมีคลองธรรมชาติและคลองท่ีขุดขึ้นหลายคลอง เปนเสนทางติดตอกันท้ังภายในและภายนอกเมือง

โบราณสถานและโบราณวัตถุ ซ่ึงคนพบท่ีเมืองโบราณนครไชยศรีนั้นมีเปนจํานวนมาก จะกลาวถึงเฉพาะท่ีสําคัญๆ คือ พระปฐมเจดีย จุลประโทณเจดีย พระประโทณเจดีย อานันทเจดียเจดียวัดพระงาม เนินพระเจดียท่ีดอนยายหอม

พระปฐมเจดีย

ตั้งอยูดานหนาของตลาดนครปฐมปจจบัุน เช่ือกนัวาเปนพระเจดยีองคแรกท่ีสรางขึ้นพรอมกับการท่ีชาวอินเดียมาเผยแพรพระพุทธศาสนาในประเทศไทย เม่ือประมาณ พ.ศ. ๓๐๐ ภายในเจดียบรรจุพระบรมสารรีิกธาตขุองพระพุทธเจาไว กาลเวลาท่ีผานมาถึงปจจบัุนเปนเวลาสองพันกวาป ยอมมีการปรกัหักพัง และมีการบูรณะเปนระยะๆ เรื่อยมา คือประมาณ พ.ศ. ๑๐๐๐ สมัยอารยธรรมทวารวดี ชาวทองถ่ินคงบูรณะเจดียใหเปนลักษณะของเจดยีแบบระฆังคว่ําทับดวยแทนบัลลังกตอยอดดวยฉัตร ตอมาประมาณ พ.ศ. ๑๕๐๐ คงบูรณะตอยอดใหเปนพระปรางคคลายปรางคขอม ตอมาสมัยรัชกาลท่ี 4 แหงกรุงรตันโกสินทร จึงทรงบูรณะใหเปนรูปทรงลังกากลม สูง ๑๒๗ เมตร หุมองคเจดียเดิมไว ดังท่ีเห็นในปจจุบันนี ้ซ่ึงถือวาเปนเจดียท่ีสูงใหญท่ีสุดในโลก

ภาพองคพระปฐมเจดีย พ.ศ. ๒๔๗๔



๔

องคพระปฐมเจดีย พ.ศ. 300 - ปจจุบัน

ภาพองคพระปฐมเจดียมุมสูง



๕

จุลประโทณเจดีย

เปนซากเจดีย อยูหลังวิทยาลัยเทคนิคนครปฐมในปจจุบัน ซึ่งนับวาอยูกลางเมืองโบราณนครไชยศรี สรางข้ึนในสมัยทวารวดี กรมศิลปากรขุดสํารวจพบวาเดิมเปนเจดียท่ีมีฐานสี่เหลี่ยม มีภาพปนดวยดินเผาประดับรอบฐานท้ังสองช้ัน ภาพปนนั้นเปนเรื่องราวในพุทธศาสนาเกีย่วกับการบําเพ็ญทานบารมีของพระพุทธเจาในอดีตชาติ มีลานสําหรับใหคนเดินประทักษิณรอบฐานเจดีย ผนังของลานประทักษิณประดับดวยแผนภาพนูนปูนปนเปนรูปครุฑ สลับกับรูปชางกําลังเดิน ซึ่งภาพปูนปนเหลานี้ไดพบเม่ือมีการขุดแตงระหวาง พ.ศ.๒๔๘๒ – ๒๔๘๓

ภาพปูนปนคนพบท่ีฐานของจุลประโทณเจดีย



๖

ภาพจุลประโทณเจดียในปจจุบัน (พ.ศ.๒๕๕๑)



๗

ภาพจินตนาการจุลประโทณเจดีย ๓ แบบ



๘

พระประโทณเจดีย

อยูท่ีหมู ๑ ตําบลพระประโทณ อําเภอเมืองนครปฐม หางจากเจดียจุลประโทณไปทางตะวันตกประมาณครึ่งไมล สรางเม่ือพุทธศักราช ๑๑๙๙ ตามตํานานวา ท่ีนี่เปนตําบลบานพราหมณ ซ่ึงพราหมณเอาโทณะ คือทะนานทองท่ีตวงพระบรมธาตุพระพุทธเจามาบรรจุไวในเรือนหิน แลวจึงมีการสรางพระเจดียลอมรอบเรือนหินท่ีบรรจุทะนานทองไว จึงเรียกช่ือวา พระประโทณเจดีย เม่ือ พ.ศ. ๒๔๖๘ นักโบราณคดีไดขุดพบหมอดินท่ีฝงอยูใตซากเจดียบานเนินหินใกลๆ กับพระประโทณเจดีย ในหมอดินมีเหรียญอยูจํานวนหนึ่ง ในกลุมเหรียญเงินนี้มีเหรียญหนึ่งเปนรูปสังข ขางหนึ่ง ศรีวัตสะขางหนึ่ง อีก ๒ เหรียญ มีจารึกอยูดานหลัง เปนอักษรปลลวะ ภาษาสันสกฤตวา “ศรีทวารวติ ศวรปุณยะ” แปลวา “บุญกุศลของผูเปนใหญ แหงทวารวดี” อันเปนหลักฐานยืนยันวาเมืองนครไชยศรีโบราณนี ้คือเมืองแหงอาณาจักรทวารวด ี เม่ือป พ.ศ. ๒๕๕๑ ทางการไดทําการบูรณะขุดยายเอาดินและคอนกรีตซ่ึงหุมพระเจดียสวนลางออก จึงพบวาแทจริงแลวเปนเจดียแบบทวารวดีสมัยพุทธศตวรรษท่ี ๑๒ ชัดเจน แตถูกบูรณะเปล่ียนยอดใหเปนยอดปรางคในสมัยอยุธยาจนถึงปจจุบัน

ภาพพระประโทณเจดีย (พ.ศ. ๒๕๕๑)



๙



๑๐

อานันทเจดีย

อยูท่ีทุงพระเมรุหรือวัดพระเมรุ อําเภอเมืองนครปฐม ริมถนนเพชรเกษมสายเล่ียงเมือง เปนซากเจดียสรางดวยอิฐขนาดฐานกวางยาวดานละ ๗๐ เมตร มีเจดียใหญอยูตรงกลาง มีเจดียบริวารลอมรอบฐานเจดียใหญ กรมศิลปากรขุดสํารวจพบวา เคยเปนเจดียทรงกลมฐานส่ีเหล่ียม มีแทนประดิษฐานพระพุทธรูปขนาดใหญท้ัง ๔ ทิศอยูท่ีฐาน คือพระพุทธรูปศิลาขาว ๔ องค ซ่ึงเปนพระพุทธรูปปางแสดงธรรมหรือปางวิตรรกะ คือพระหัตถซายวางหงายบนพระเพลา พระหัตถขวายกเสมอพระอุระ มีพระอังคุฐ(นิ้วหัวแมมือ) และพระดรรชนี(นิ้วช้ี) จดกันเปนรูปวงกลม นับเปนสัญลักษณอยางหนึ่งของพระพุทธรูปในวัฒนธรรมทวารวดี พระพุทธรูปศิลาขาวนี้ นักโบราณคดีกําหนดอายุวาอยูในราวปลายพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ หลังจากเจดยีทลายลงแลว มีผูอัญเชิญพระพุทธรปูศิลาขาวท้ัง ๔ องคไปประดิษฐานในท่ีตางๆ คือ องคท่ี ๑ ประดิษฐานเปนพระประธานในพระอุโบสถวัดพระปฐมเจดีย จังหวัดนครปฐม องคท่ี ๒ ประดิษฐานดานทิศใตองคพระปฐมเจดยี องคท่ี ๓ ประดิษฐานในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติเจาสามพระยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา และองคท่ี ๔ ประดิษฐานในพิพิธภัณฑสถานแหงชาติพระนคร กรุงเทพฯ อานันทเจดียนี้ มีลักษณะคลาย อานันทเจดียท่ีพุกามประเทศพมาในปจจุบัน เนื่องจากเมือป พ.ศ.๑๖๓๐ กษัตริยพมาไดยกทัพมาตีเมืองและถายแบบพระเจดียวัดพระเมรุนี้ไปสรางไวท่ีพุกาม สวนอานันทเจดียท่ีทุงพระเมรุปจจุบันเหลือแตซากเจดียและเนินดิน นักโบราณคดีสรุปวาเจดียนี้สรางขึ้นหลังการกอสรางเจดีย จุลประโทณระยะแรกเพียงเล็กนอยเทานั้น



๑๑

ภาพพระศิลาขาวประดษิฐานดานทิศใตองคพระปฐมเจดยี



๑๒

ภาพลายเสนจินตนาการพระศิลาขาวประดิษฐานในพระเมรุเจดีย (จินตนาการโดย ผศ.นุกูล ชมภูนิช)



๑๓

เจดียวัดพระงาม

อยูท่ีริมทางรถไฟ หลังวัดพระงาม อําเภอเมือง จังหวัดนครปฐม ท่ีเจดียนี้ไดพบเศียรพระพุทธรูปดินเผาฝมือปนงดงาม จึงทําใหวัดนี้มีช่ือวา “วัดพระงาม” ปจจุบันตรงเจดียมีแตซากอยูบนเนินดินสูง

ภาพเนินเจดียวัดพระงาม



๑๔

เนินพระเจดยีที่ดอนยายหอม

อยูท่ีตําบลดอนยายหอม อําเภอเมืองนครปฐม ริมถนนสายพระประโทณ-บานแพว กิโลเมตรท่ี ๙ สิ่งท่ีขุดพบคือ ธรรมจักรศิลาพรอมเสากวางหมอบ ซึ่งเปนสัญลักษณะของปางปฐมเทศนา

ภาพเนินพระเจดีย

ธรรมจักร ฐานธรรมจักร เสาธรรมจักร



๑๕

เมืองโบราณนครไชยศรี นับวาเปนเมืองหลวงรุนหลังของรัฐทวารวดี คือในประมาณพุทธศตวรรษท่ี ๑๓ – ๑๖ แตหลังจากพุทธศตวรรษท่ี ๑๖ เปนตนไป เมืองนครไชยศรีก็ถูกปลอยใหเปนเมืองราง ซ่ึงคงจะมีสาเหตุมาจากแมน้ําแมกลองและแมน้ําทาจีนท่ีไหลผานเมืองแตเดิมนั้นเปล่ียนทางเดินใหม และไหลหางจากตัวเมืองออกไปมาก สมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพทางสันนิษฐานวา กษัตริยพมาแหงเมืองพุกามไดยกทัพมาตีเมืองในราว พ.ศ.๑๖๐๐ และกวาดตอนผูคนไป และตอมาอีกราวรอยป แมน้ําก็ตื้นเขินขึ้นอีก ทําใหผูคนไมสามารถดํารงอยูได ตองท้ิงเมืองยายไปอยูท่ีอ่ืน และกลายเปนเมืองรางซ่ึงเปนจุดจบของเมืองโบราณนครไชยศรีแหงอาณาจักรทวารวด ี

ตอมาประมาณ พ.ศ.๒๑๐๔ ในแผนดินสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ์แหงกรุงศรีอยุธยา ไดมีการจัดตั้งเมืองนครชัยศรี ขึ้นท่ีตําบลทานา อําเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม มีแมน้ําทาจีนสวนท่ีเรียกวาแมน้ํานครชัยศรีไหลผาน ผูคนจึงอพยพเขามาอยูกันมาก ตอมาสมัยพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัว รัชกาลที่ ๔ แหงกรุงรัตนโกสินทร ไดทรงพบองคพระปฐมเจดีย และโปรดใหปฏิสังขรณ โดยกอเจดียแบบลังกาครอบเจดียองคเดิม ตั้งแต พ.ศ.๒๓๙๖ เปนตนมา โปรดใหยายเมืองนครชัยศรีจากตําบลทานา มาตั้งท่ีบริเวณพระปฐมเจดีย แตยังเรียกวาเมืองนครชัยศรี ครั้งสมัยรัชกาลท่ี 6 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว โปรดใหเปล่ียนช่ือจากเมืองนครชัยศรีเปนเมืองนครปฐม เมือง พ.ศ.๒๔๕๖ นั่นคือจังหวัดนครปฐมในปจจุบัน

ภาพรัชกาลท่ี ๔ ภาพองคพระปฐมเจดีย ชวงตนรัชกาลท่ี๖



๑๖

หนังสืออางอิง

สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัดนครปฐม. เอกสารประกอบการสัมมนาทางวิชาการ เร่ืองเสนทาง ทวารวดีสูภาคกลางตะวันตก ม.ม.ท., ๒๕๔๗

สภาวัฒนธรรมจังหวัดนครปฐม. ทวารวดีศรีนครปฐม นครปฐม: นครปฐมการพิมพ, ๒๕๔๘

การสัมนาประวัติศาสตร โบราณคดีและศิลปวัฒนธรรม นครปฐม โดยความรวมมือระหวาง มหาวิทยาลัยศิลปากร กับชุมนุมศิษยเกาจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย จังหวัดนครปฐม เอกสารอัดสําเนา, ม.ม.ป. กองโบราณคดี กรมศิลปากร. การขุดแตงวัดพระเมรุ จังหวัดนครปฐม กรุงเทพฯ:

โรงพิมพพระจันทร, ๒๔๘๒



Documents

เมืองโบราณ นครไชยศรีtvaravati.npru.ac.th/PDF/0001.pdfเม องโบราณนครไชยศร ค อช อเด มของเม