Embed Size (px)
Citation preview
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?© พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต)ISBN 974-7736-63-2
พมพครงท - สงหาคม ๒๕๕๑ เลม- มลนธพทธธรรม เลม
พมพท
อนโมทนา
วดญาณเวศกวน ๓ กนยายน ๒๕๕๗
สารบญ
อนโมทนา..............................................................................(๑)จะพฒนาคนกนไดอยางไร? .......................................................๑ความหมายของกรรม ............................................................๒ประเภทของกรรม ..................................................................๔โลกมนษยในระบบของกฎธรรมชาต.......................................๖ทศทางและความเปนไปของเจตจานง ................................. ๑๑ธรรมชาตของมนษยททาใหตองมการศกษา.........................๑๓แนวคดพนฐานของพทธศาสนาในการพฒนามนษย ............๒๓กระบวนการของการศกษา หรอระบบการพฒนาบคคล........๓๓ศกยภาพของมนษย: ธรรมชาตทเออตอการพฒนา ..............๔๒ไตรสกขา: หลกการสาคญของการพฒนามนษย ....................๔๖ปฏบตการดวยสกขา แลววดผลดวยภาวนา ........................๕๐ระบบไตรสกขาเพอใหองครวมพฒนาอยางมดลยภาพ ........๕๕วนยคอการจดสรรใหเกดโอกาสในการพฒนา ..................... ๖๑ขอควรสงเกตเกยวกบการพฒนาในระดบพฤตกรรม ............๖๔
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?*
การบรรยายธรรมครงนมมลเหตสบเนองจากการทผอานวยการและอาจารยจากสถาบนวจยพฤตกรรมศาสตร มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ ไดมาปรกษาและขอคาแนะนาจากอาตมาในการเขยนคาอธบายรายวชา พทธศาสนากบการพฒนาพฤตกรรมมนษย ซงเปนรายวชาหนงในหลกสตรบณฑตศกษาทางพฤตกรรมศาสตร สาขาการวจยพฤตกรรมศาสตรประยกต ผสรางรายวชานมความมงหมายโดยตองการใหนสตทเรยนไดรวา พทธศาสนาของเรานนสามารถนามาวเคราะหพฤตกรรมของบคคลไดอยางไร และเมอวเคราะหพฤตกรรมของบคคลไดแลว จะมวธการปรบปรงเปลยนแปลงหรอพฒนาพฤตกรรมของตนเองใหดขน โดยนาหลกการทางพระพทธ
* ชอเดมวา “พทธศาสนากบการพฒนาพฤตกรรมมนษย” บรรยาย ณ สถานพานกสงฆสายใจธรรม เขาสาโรงดงยาง อ.พนมสารคาม จ.ฉะเชงเทรา วนท ๒๓ เมษายน ๒๕๓๖
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๒
ศาสนามาใชไดอยางไร อาตมามความเหนวาหลกธรรมสาคญทตรงกบเรองนกคอ เรองกรรม กบสกขา
กรรม กคอ เรองของพฤตกรรมหรอการกระทาของบคคล และสกขา หรอการศกษา กคอการพฒนาพฤตกรรมนน ซงเปนเรองใหญมากทงสองอยาง
ความหมายของกรรมกรรม เปนกระบวนการปรงแตงสรางสรรคชวต ซง
เปนเรองของการกระทาหรอพฤตกรรมของมนษย แตคาวากรรมนน เมอจะพดใหคนทวไปทเปนชาวบานเขาใจ กตองพยายามพดใหมองเหนเปนรปธรรม และเมอไมมการศกษาตอไปใหชดเจนบางทความหมายกเขวหรอเพยนไปจนกลายเปนมองวา กรรมเหมอนกบเปนชนเปนอนหรอเปนของทอยนอกตวลอยมา แตอนทจรงแลว กรรม กคอการกระทา แตคาวาการกระทาในทนมความหมายในทางวชาการ ไมใชแคเปนคาศพทสามญคาหนงเทานน
เรมดวยความหมายงายๆ ในระดบทกวางทสด กรรม หรอการกระทานน หมายถง การงานอาชพ ดงทพระพทธเจาตรสวา “คนจะเปนชาวนากเพราะกรรม คน
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓
จะเปนกษตรยกเพราะกรรม เปนปโรหตกเพราะกรรม เปนโจรกเพราะกรรม” แลวกมคาขยายความวา ใครทานา ไถนา หวานขาว เพาะปลกขาว คนนนกเปนชาวนา ใครปกครองบานเมอง คนนนกเปนกษตรย ใครเปนทปรกษาของพระเจาแผนดน คนนนกเปนปโรหต ใครลกขโมยของผอนกเปนโจร [วาเสฏฐสตร, ๒๕/๓๘๒] ทวาเปนโจรเพราะกรรม หรอเปนอะไรๆ เพราะกรรม มความหมายทพระพทธเจาตรสแทๆ อยางน นคอกรรมตามความหมายของคาศพทในระดบ ทงายๆ กวางๆ มองเหนในสงคมทวๆ ไป
สวน กรรม ในความหมายทละเอยดลกลงไปกคอ พฤตกรรมทกอยาง ทงทปรากฏและไมปรากฏออกมาภายนอก ซงรวมถงพฤตกรรมสวนใหญของบคคลทเรยกวาอาชพการงานนนดวย และเมอเจาะลงไปใหถงตวจรงกจะเหนวาพฤตกรรมทงหลายเหลาน มาจากเจต-จานง ความคดนก ความตงจตคดหมาย การเลอกตดสนใจวาจะทาอยางไร ถาพฤตกรรมเปนไปโดยไมมเจตจานง กไมมความหมายอะไร เพราะฉะนน ในทางหลกวชาแทๆ จงถอวา กรรม หมายถง เจตจานง หรอเจตนา ซงเปนทง
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๔
ทมาและเปนแกนของพฤตกรรมทกอยาง แตทวาพฤต-กรรมสวนใหญของบคคลจะปรากฏออกมาทอาชพการงาน
ดงนนโดยสรป กรรมในความหมายงายๆ กคอ การงานอาชพ แตอนทจรงแลว กรรม จะตองครอบคลมไปถงพฤตกรรมการกระทาทงหมด และไมใชเฉพาะทแสดงออกมาทางกายเพยงอยางเดยว ยงรวมถงพฤตกรรมทแสดงออกทางวาจา และการคดนก การคดปรงแตงในใจดวย ซงเปนไปดวยเจตจานง หรอเจตนา นเปนความหมายของกรรมทพรอมสมบรณในทางพทธศาสนา
ประเภทของกรรมจากความหมายของคาวา กรรม ดงทกลาวมา
แลว ในพทธศาสนาจงแบงกรรมออกเปน ๓ ดาน คอ [๑๓/๖๔]
๑. กายกรรม ไดแกการกระทาทางกาย ดงเชน การเคลอนไหวรางกาย การใชรางกายทากจกรรมตางๆ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕
๒. วจกรรม ไดแกการกระทาทางวาจา ดงเชน การพด การสอสาร การเขยนหนงสอ
๓.มโนกรรม ไดแก การกระทาทางใจ ดงเชน ความคด ความเชอ ความเหน การยดถอมโนกรรม นในพทธศาสนาถอวามความสาคญ
มาก เพราะมโนกรรมหรอการกระทาทางใจนหมายถง กระบวนการคดทงหมด ตงแตความคดนก การคดปรงแตง รวมทงความเชอถอ ความคดเหน ทศนคต คานยม แนวความคด ทฤษฎ ลทธ อดมการณทงหลาย ซงทางพระใชคารวมคาเดยววา “ทฐ” เชน สมมาทฐ มจฉาทฐ เปนตน มโนกรรม คอ ทฐนเปนตวกาหนดทศทางและความเปนไปของสงคม ตลอดจนอารยธรรมของมนษย-ชาตทงหมด ดงเชนแนวความคดทมงจะพชตธรรมชาต ซงเปนตวบนดาลอยเบองหลงพฒนาการของอารยธรรมตะวนตกทเปนมาจนถงปจจบน
แตสงท เปนแกนกลางรวมกนของกรรมทง ๓ ประการนกคอเจตจานง ซงพระพทธเจาไดใหคาจากดความไววา “เจตนาห ภกขเว กมม วทาม” [๒๒/๓๓๔] แปล
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๖
ความไดวา เรากลาวเจตนาวาเปนกรรม เจตนาในความหมายวา เจตจานง ความตงจตคดหมาย การเลอกตดสนใจ วาจะเอาอยางไร
ในการกระทา ในการพดจาสอสารและในความคดทกกรณมเจตจานงอย ทแทกรรมกคอตวเจตจานงนเอง และโลกมนษยนนถอวาเปนโลกแหงเจตจานง ทกสงทกอยางทเกดขนและเปนไปในโลกมนษย คอ ในสงคมนน เกดจากและเปนไปตามเจตจานงของมนษยทงสน เจตจานงเปนปจจยในระบบของธรรมชาตสวนทมนษยเปนเจาของเรอง หรอเปนผรบผดชอบ
โลกมนษยในระบบของกฎธรรมชาตพทธศาสนาถอวาสงทงหลายเปนไปตามกฎธรรม
ชาต เรยกวาความเปนไปตามเหตปจจย และในระบบของความเปนไปตามเหตปจจยนนแยกไดเปนกฎยอยๆ เพอความสะดวกเปน ๕ กฎ ดงน [ท.อ.๒/๓๔]
๑. อตนยาม คอกฎธรรมชาตทเกยวกบความเปนไปของโลกวตถ สงทงหลายในโลกของวตถเปนไปตาม
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗
เหตปจจยดานกายภาพน เชน ดน ฟา อากาศ ฤดกาล การเคลอนไหวของสงตางๆ เชน โลกหมนรอบดวงอาทตย หมนไปเทานนกาหนดเปนวนหนง หมนไปเทานกาหนดเปนปหนง ความเปนไปอยางนถอวาเกดขนและเปนไปตามเหตปจจย แตเปนเหตปจจยทไมมเจตนา ความเปนไปตามเหตปจจยในโลกของวตถนจะมความสมาเสมอคอนขางแนนอน เชน โลกหมนรอบดวงอาทตย หมนเวยนไปตามกฎธรรมชาตคอนขางลงตวและสมาเสมอ
๒. พชนยาม คอกฎธรรมชาตทเกยวกบพชพนธ เชน ความเจรญเตบโตของตนไม ตงแตมเมลดพชมาปลกแลวกงอกงามกลายเปนตนพช เมลดพชอะไรกออกผลเปนพชชนดนน แลวพชชนดนนกจะมความเปนไปในชวตของมนอยางนนๆ ตลอดจนเรองชวตของมนษย การเกดของมนษย การแบงชาตพนธของมนษย
๓. จตนยาม คอกฎธรรมชาตทเกยวกบการทางานของจต เชนวาจตเปนอยางไร มธรรมชาตเปนอยางไร มการเกดดบ มการสบตออยางไร จตทมคณสมบตอยางนเขามาประกอบแลว จะมสภาพเปนอยางไร คณสมบตอยางไหนเขากนไดและเขากนไมไดในขณะจต
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๘
เดยวกน ถาจตมคณสมบตนเกดขนจะมคณสมบตอนอะไรเกดขนไดอกบาง หรอถาอนนเกดแลวอนนนเกดขนดวยไมไดเลย เปนตน
๔. กรรมนยาม คอกฎธรรมชาตทเกยวกบการกระทาของมนษยหรอพดใหกวางวาของสตวทงหลาย หมายถงกฎเกณฑแหงเจตจานง หรอความเปนเหตเปนผลในดานพฤตกรรมมนษย ทเรยกวากฎแหงกรรม พทธศาสนาถอวามนษย เปนสวนหนงอย ในระบบความสมพนธทเปนไปตามเหตปจจยของธรรมชาต เพราะฉะนน การกระทาของมนษยกจงเปนเหตปจจยอยางหนงในกระบวนการของธรรมชาตดวย ถาเปนการกระทาทไมมเจตนากเปนการเคลอนไหวทเปนไปตามกฎขอท ๑ คอ อตนยาม แตถาการกระทาหรอเคลอนไหวนนเกดจากเจตนากเขาในกฎขอ ๔ คอกรรมนยามน
พฤตกรรมทประกอบดวยเจตนานเปนเหตปจจยสวนทมนษยเปนเจาของเรอง และเปนผรบผดชอบอยางเตมท เพราะมนษยเปนผทกาหนดเจตนาหรอกรรมของตนเองขน แลวเจตจานงหรอกรรมของตนเองกมากาหนดชวตตลอดจนสงคมมนษยเองดวย ทาใหเกดการเปลยน
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๙
แปลงในชวตและสงคม เราตงจตคดหมาย มเจตจานงทาการอยางไรแลว ตวเจตจานงหรอการกระทาตางๆ นนกสงผลกระทบตอๆ กนออกไปในระบบความสมพนธของธรรมชาตทงหมด ซงในทสดผลเหลานนทงหมดกกระทบถงตวเราในฐานะทอยในระบบความสมพนธของเหตปจจยนนดวย โลกมนษยนเปนโลกแหงเจตจานง ความเปนไปในชวต การประดษฐคดสรางสรรคสงตางๆ ความเปนไปในสงคม อารยธรรมของมนษย ความเจรญและความเสอมตางๆ เหลานอยในขอบขายของกฎแหงกรรมทมลกษณะแตกตางจากธรรมชาตสวนอนๆ แตกถอวาเปนกฎธรรมชาตสวนหนง
๕. ธรรมนยาม คอกฎทวไปแหงความเปนเหตเปนผลกนของสงทงหลาย ไดแกธรรมดาของสงตางๆ ทมการเกดขน ตงอย ดบไป ชวตมนษยมการเกดขน แลวกมความตายในทสด การทสงทงหลายไมเทยง มความเปลยนแปลงอยตลอดเวลา เปนตน ซงถอเปนกฎใหญทครอบคลม
ในบรรดากฎทง ๕ ทกลาวมาน กรรมนยาม เปนกฎขอเดยวทเราจะนามาศกษา เพราะกฎแหงกรรมนเปน
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๑๐
กฎแหงเจตจานง ซงเปนสวนพเศษของมนษยทธรรมชาตในโลกฝายวตถไมม แมแตชวตพวกพชกไมมกฎน สตวอนทงหลายมสวนในกฎนบางแตอยในขอบเขตทจากดมาก ไมเหมอนมนษย มนษยมความพเศษตรงทมเจต-จานงซงเปนเหมอนหวหนาทนาหรอพาคณสมบตตางๆ ทมอยในตวมาปรงแตงเปนความคดสรางสรรค จดทาสงทงหลายและดาเนนกจการตางๆ ตลอดจนกอการทาลายไดอยางมากมายมหาศาล กฎแหงกรรม เปนกฎทเกยวของกบชวตและสงคมมนษยมากทสด โดยทมนษยเปนเจาของเรอง เปนผทสรางกรรมขนมา เมอมนษยสรางหรอกาหนดมนแลวมนกมาสรางหรอกาหนดเราดวย ทาใหชวต สงคม และโลกมนษยเปนไปตามวถของมน เราจงควรตองเอาใจใสกบกฎนใหมาก สวนกฎอนๆ กเปนไปตามธรรมดา อยางชวตของเรา รางกายของเรา กเปนไปตามกฎอตนยาม ตองขนตออณหภมของอากาศ มเซลลทจะตองเกดตองดบ มผวพรรณรปรางลกษณะทเปนไปตามพชนยาม และกระบวนการทางานของจตของเรากเปนไปตามกฎเกณฑของจตนยาม กฎพวกนเราเพยงแตร แตเราไมคอยเกยวของเทา
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๑
ไรนก จดทเราจะตองเกยวของมากทสดกคอ เจตนา หรอเจตจานง ในกฎแหงกรรมน เพราะเราเปนเจาของเรองเลยทเดยว มนเปนสวนของมนษยแทๆ ทมนษยจะเอามาใชประโยชนหรอจะทาอยางไรกได เราจะจดการกบชวตของตนเองอยางไร กอยในแดนของกรรมทงนน ถาเรารเ รองหรอฉลาดในเรองกรรมแลว เรากนากรรมไปใชประโยชน โดยเอาเจตจานงของเราไปจดสรรเกยวของกบกฎอน ใชกฎอนใหเปนประโยชนแกมนษยเรานไดทงหมด รวมความวาเรองของมนษยและความพเศษของมนษยนนอยทเรองของกรรม
ทศทางและความเปนไปของเจตจานงไมวาจะเปนพฤตกรรมดานไหน ตวแกนของกรรม
กอยทเจตจานง เจตจานงนเปนตวมงหนาหรอวงแลนไป หรออยางนอยกเปนตวกาหนดหรอเลอกวาจะเอาอนไหนอยางไร แตมนจะดาเนนไปอยางไรกตองมคณสมบตประกอบ ตองอาศยคณสมบตตางๆ ทเขามารวม เชนวา เจตจานงนมความโลภเขามาเปนตวประกอบหรอเปนตวบงการ เจตนาหรอความตงจตคดหมายกออกไปในทางท
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๑๒
จะเอาจะเขาไปหา หรอถาเกดมโทสะเขามาเปนตวประกอบเขามาควบคมวถ เจตจานงนกจะคดหมายออกไปในทางทจะทงหรอทาลาย แตถามปญญามาเปนตวประกอบ เจตจานงกจะปรบพฤตกรรมใหมทาใหตงจตคดหมายไปในทางของเหตผล ใหทาการดวยความรความเขาใจ เชน มองเหนวา ถาทาไปดวยความโลภมงจะเอาใหแกตว หรอถาคดไปในทางโกรธจะทาลายกน จะมผลไมดมโทษอยางนนๆ กเกดการปรบพฤตกรรมใหม ไมทาตามความโลภ และโทสะ แตทาไปตามเหตผลทมองเหนดวยปญญา
คณสมบตทจะมาประกอบเจตนาหรอเจตจานงนมมากมาย เมอมาถงตรงนกเปนเรองกระบวนการของกรรม ซงตองอาศยการทางานของจตมาเกยวของ เปนเรองของกฎธรรมชาตทงหลายทสมพนธซงกนและกน ความเปนไปของชวตและสงคมมนษยนนเปนไปตามกรรมนเปนสวนใหญ แตกฎแหงกรรมหรอกรรมนยามนนกสมพนธกนกบกฎธรรมชาตอนทง ๔ กฎ สงสาคญอยทวาเราตองแยกแยะใหถกวาสงทเกดขนมาจากกฎขอใด หรอมาจากการผสมผสานโยงกนของกฎตางๆ ขอไหน
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๓
บาง อยางไรกตามขอเนนวา พทธศาสนาถอวากฎขอทมความสาคญทสดสาหรบมนษยกคอ กรรมนยาม โดยเฉพาะอยางยงกรรมนยามในสวนทเกยวกบมโนกรรม
ธรรมชาตของมนษยททาใหตองมการศกษาเพอความเขาใจอยางงายๆ เกยวกบธรรมชาตของ
มนษย ขอใหมองดตงแตมนษยคลอดจากครรภมารดาเกดมามชวตอยในโลก เมอจะมชวต กตองดารงชวตอยใหรอด แตการทจะอยรอดดวยดนจะทาอยางไร การทจะอยรอดไดด กคอการทจะตองปฏบตตอชวตและสงรอบตวทชวตเขาไปเกยวของไดอยางถกตอง ถาเราปฏบตตอสงนนๆ ไดถกตอง ชวตของเรากอยรอดปลอดโปรง แตถาเราปฏบตไมถกตอง ไมรจะทาอยางไรกบสงนน กจะเกดความตดขด คบของ หรอบบคน ความบบคน ตดขด หรอคบของนทางพระเรยกวา ทกข ซงกคอปญหาตอการทจะอยรอด หรอการทจะมชวตอยดวยดนนเอง
เมอเปนอยางน คาถามสาคญจงเกดขนวา ทาอยางไรจงจะปฏบตตอสงทงหลายทตองเกยวของไดอยางถกตอง การทปฏบตไมถกตองกเพราะไมรวาจะทา
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๑๔
อยางไร การทไมรวาจะทาอยางไร กเพราะไมรวาสงนนคออะไร เปนอยางไร ตลอดจนไมรวามนเปนมาเปนไปอยางไร เราทากบมนอยางไรแลวจะเกดผลอยางไร ฯลฯ พดสนๆ กคอ ไมร หรอเพราะม ความไมร นนเอง สรปวา ทกข หรอปญหาเกดขนแกชวต เพราะความไมร
เพราะฉะนน การทจะปฏบตตอสงทงหลายอยางถกตองใหผานลลวงไปได กตองมความร เชนตองรวามนคออะไร เมอรแลวกปฏบตตอสงนนไดถกตอง กหมดปญหา ทกขกไมเกด หรอถาปญหาเกดขนแลว กแกได ดบทกขได แตในความเปนจรง มนษยเกดขนมายงไมมความรดงทกลาว มนษยเกดขนมายงไมรวาอะไรเปนอะไร ไมมความรเกยวกบสงทตนจะเขาไปเกยวของ หรอแมแตชวตของตนเองมนษยกไมรจกเลย การอยรอดและการมชวตอยดวยดของมนษย จงตองอาศยการหาความร แหลงสาคญเบองตนของการทจะไดมาซงความรกคอการไดรบการฝกสอนจากมนษยอน เชน พอแม ทบอกใหรวาจะทาตอสงนนๆ หรอในเรองนนๆ อยางไรๆ เมอรจกทาแลวกรอดกโลงไปไดแลวกจาไวทาตอๆ ไป ซงตรงนมนษยจะผดกบสตวอนๆ เพราะสตวอนทงหลายจะอย
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๕
ดวยสญชาตญาณซงอยในฝายของพชนยาม ไดอาศยสญชาตญาณเปนเครองชวยอยางมาก เชนสตวหลายอยางพอเกดขนมากเดนได วายนาได หากนได สามารถชวยตวเองได แตสาหรบมนษยพชนยามมบทบาทนอยกวากรรมนยาม มนษยเมอเกดขนมายงชวยตวเองไมไดเลย ถาถกทอดทงกไมสามารถอยได คอไมรอด
สาระสาคญในตอนนสรปเปนหลกทวไปกคอวา เรมแรกมนษยยงมความไมร คอไมรจกอะไร เมอไมรจกกไมรจะปฏบตตอสงนนๆ หรอสถานการณนนๆ อยางไรจงจะผานลลวงหรอรอดปลอดโปรงโลงไปได ทวามความไมรน ศพทวชาการเรยกวา อวชชา และเมอไมสามารถปฏบตตอสงตางๆ ไดอยางถกตอง กเกดความตดขดคบของบบคนขนเรยกวา ทกข เพราะฉะนนอวชชาจงคกบทกข อวชชาเปนมลเดมหรอเปนทมาของสงทเรยกวาทกข เพราะฉะนนธรรมชาตของอวชชาจงเปนสงทไมเกอกลตอชวต จงจดเปนอกศล (คาวาไมเกอกลในทนศพทวชาการเรยกวาอกศล)
ในเมอมนษยเกดขนมาแลวกจะตองอยใหรอดตอไป แตจะทาอยางไรในเมอยงไมมความร อะไรจะเปนตว
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๑๖
นาพฤตกรรม ถายงไมมความรมานา พระพทธเจากตรสบอกวา มนษยมตา ห จมก ลน กาย ทเรยกวาอายตนะหรออนทรย ตดตวมา สงเหลานแหละจะเปนตวนาชวตมนษย อายตนะเหลานเปนทางรบรประสบการณ หรอเปนเครองมอเกบรวบรวมขอมล แตอนทรยหรออายตนะนนไมไดทาหนาททวานอยางเดยว มนทาหนาท ๒ อยางทสาคญมาก ซงจะเปนตวตดสนความเปนไปในชวตของมนษย นนกคอ
๑. เปนทางรบรขอมล หรอเปนทางรบความร คอ รบรประสบการณเขามาในลกษณะทเปนขอมล ซงเปนองคประกอบสาคญในการทาใหเกดปญญาทจะรเขาใจแลวปฏบตตอสงทงหลายไดถกตอง ถามนษยรจกประโยชนของอายตนะหรออนทรยในแงน กจะใชมนในการเรยนร หรอเปนเครองมอ หาความร
สาหรบมนษยท มการศกษาหรอมการพฒนาอยางถกตอง การใชอายตนะหรออนทรยในแงของการเรยนรหรอเปนเครองมอหาความรน จะเปนพฤตกรรมหลก ในการดาเนนชวต
๒. เปนทางรบรความรสก หรอเปนทรบความรสก
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๗
กลาวคอพรอมกบการรบรอยางแรกนน กจะมความรสกเกดขนดวย คลายกบวาสงทงหลายเมอสมพนธกบ ตา ห จมก ลน หรอกาย ของเราแลว มนมคณสมบตททาใหเรารสกสบายหรอไมสบายหรอไมกเฉยๆ ทนท ความรสกนเรยกวา เวทนา เมอเรารบรจงไมใชเพยงไดขอมล หรอประสบการณเทานน แตจะมความรสกสบาย-ไมสบายเกดขนพรอมกนดวย เชน เมอตารบรคอเหนสงใดสงหนง กจะมความรสกสบายตา หรอไมสบายตาเกดขนดวย เมอหไดยนเสยงกจะมความรสกสบายห หรอไมสบายหเกดขนดวย เปนตน ความรสกสบายหรอเอรดอรอย เรยกวาสขเวทนา ความรสกไมสบาย ไมอรอย เรยกวาทกขเวทนา
การรบรดานทเปนความรสกนเปนสวนทมความสาคญเปนอยางยง เพราะมนจะมาเปนตวนาพฤตกรรมในขณะทคนยงมความไมร หรอไมมปญญา กลาวคอพอมความรสกสบาย (ไดสขเวทนา) มนษยกจะมปฏกรยาในแงทชอบ หรอจะเอา แตถารบรแลวไมสบาย (เกดทกขเวทนา) กจะไมชอบ จะไมเอา จะหนหรอทาลาย ปฏกรยานเ รยกวา ตณหา คนทมองประโยชนของ
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๑๘
อายตนะหรออนทรยแตในแงของความรสก กจะใชมนในการเสพรส หรอเปนเครองมอหาสงเสพ หรอสงบาเรอมาสนองตณหาน
สาหรบมนษยทยงไมมการศกษา หรอขาดการพฒนาทถกตอง การใชอายตนะหรออนทรยเพอการเสพรสหรอแสเสพหาสงบาเรอ จะเปน พฤตกรรมหลก ของการดาเนนชวต เขาไมรจกหรอไมสนใจทจะใชอายตนะหรออนทรยเหลานนในการเรยนรหรอหาความร อกประการหนง สาหรบคนทยงไมมการศกษาหรอยงไมไดมการพฒนาเหลานน การรบรอยางท ๒ นจะมอทธพลหรอสงผลกระทบตอการรบรอยางแรกในหลายรปแบบดวย เชน พอรบรและเกดความรสกพรอมทงปฏกรยาทชอบใจหรอไมชอบใจแลว ความสนใจจะพงมารวมอยทความชอบใจและไมชอบใจ แลวคดปรงแตงตอไปตางๆ ทาใหการรบรดานท ๑ หยดหรอขาดตอน ทาใหไมรบรความรทเปนขอมลนนตอไปอก จงไมไดความรทควรจะร หรอบางทกทาใหสนใจทจะรบรขอมลเฉพาะในแงทสนองความชอบใจหรอไมชอบใจ จงทาใหไดความรทเอนเอยง หรอบดเบอน หรอเฉพาะจดเฉพาะแง ไมตรง
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๑๙
ตามความเปนจรง และไมครบถวนสมบรณเพราะฉะนน จงสรปใหเหนชดไดวามนษยนน เมอมการรบรประสบการณอยางใด
อยางหนง กจะมความรสกหรอเวทนาเกดขนดวย คอ รสกสบายหรอไมสบาย ความรสกทสบายเรยกวาสขเวทนา ความรสกทไมสบายเรยกวาทกขเวทนา พอรบรเขามาและเกดมเวทนานอยางใดอยางหนงแลว มนษยทยงมอวชชากจะมปฏกรยาคอ ถาเวทนาสขสบายกชอบใจ อยากจะเอา เรยกวายนด ถาเวทนาเปนทกข ไมสบาย กไมชอบใจ ขดใจ เรยกวายนราย ปฏกรยายนดยนรายนเรยกรวมวาตณหา ความยนดและยนรายนจะเปนตวกาหนดพฤตกรรมทาใหตดสนใจเลอกวาจะเอาหรอไมเอา จะเอาอนไหนและอยางไร ตรงนเองเปนจดทมเจตนาเขามาเกยวของคอตรงทมปฏกรยาชอบหรอไมชอบนนเอง หมายความวา การชอบหรอไมชอบและจะเอาอยางไรนนมเจตนาเปนตวตดสนใจเลอก และเจตนาทตดสนใจเลอกนนกจะเลอกไปตามแรงผลกดนของตณหา ตอนนจะเหนไดวา กระบวนการของกรรมไดเรมตนขนแลว
เปนอนวา เมอไมมความรหรอไมใชความร
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๒๐
(ปญญา) ตณหากจะมาเปนตวกาหนดพฤตกรรม คอทาไปตามความปรารถนาทจะไดรบสขเวทนาและหลกเลยงทกขเวทนา การทตองใชตณหาเปนตวนาทางพฤตกรรมอยางนกเพราะมนษยยงไมพฒนา ยงไมมความร ยงไมมปญญา เขาจงอยดวยอวชชาและตณหาไปกอน เมอเปนอยางนจงเหนไดวา การกระทาของมนษยสวนมาก กเนองมาจากการทจะหาสขเวทนา และหลกเลยงทกข-เวทนา ซงเปนพฤตกรรมของมนษยทวไป ทไมมการศกษา หรอยงไมไดฝกฝนพฒนา
ทน กเกดปญหาวา การทมนษยเปนอยโดยใชตณหาเปนตวนานนจะทาใหตนเองอยรอดดวยดหรอไม ถาอยรอดดวยดกหมดเรอง แตปรากฏวามนไมด เพราะวาถาจะทาอะไรๆ เพยงแคตามความปรารถนาทจะไดรบสขเวทนาหรอหลกเลยง ทกขเวทนาเทานน กจะเกดปญหาหลายขนตอน คอ
๑. อนตรายตอชวตของตน ทงดานรางกาย และจตใจ
๒. อนตรายตอการอยรวมกนของมนษยหรอสงคม
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๑
๓. อนตรายตอธรรมชาตและสงแวดลอมทน กลองมาดวา ถาเราเอาตณหาเปนตวนาพฤต-
กรรม จะเกดคณหรอเกดโทษอยางไร โดยดจากปญหาหรออนตราย ๓ ประการน เรมตงแตในดานชวตของตนเอง จะเหนวาในระดบตนๆ พฤตกรรมแบบสนองเวทนาจะชวยไดมาก เชน มองเหนอะไรไมสบายตา มนษยกจะหลกเลยงไวกอน เพราะสงททาใหเกดทกขเวทนานนเปนอนตรายตอสายตาหรอตอรางกาย แตในทางตรงขาม ถาหากเหนแลวสบายตา สงนนกมกจะเกอกลตอชวต แตพอเอาเขาจรงกปรากฏวาสงเหลานไมแนนอนเสมอไป ตอมาเราจะรวามนใชเปนหลกไมไดจรง ยกตวอยาง อะไรกตามทสบายลน คออรอย ตามปกตเรากถอวาด ใชได เปนประโยชนแกชวตรางกายของเรา แตทวานนไมจรงเสมอไป เพราะบางอยางทอรอยสบายลนแตเปนโทษแกชวตกม ซงตรงนเองทเราเรมพบความไมแนนอน จะเอาเวทนาและตณหาเปนเกณฑตดสนเดดขาดไมได เราใชมนเปนตวนาทางเบองตนไดบางแตวาไมปลอดภย พอมาเจอปญหาวาสงทอรอยจะเปนคณตอชวตจรงหรอไม กชกจะไมแนเสยแลว ถาอยางนแลวเราจะเอาอะไรเปนหลกตด
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๒๒
สนวาสงใดเปนคณหรอเปนโทษตอชวตกนแนถาเราใชตณหาซงในทนคอความอยากเสพรส
อรอยเปนตวนา กหมายความวา เรากตองกนตามความอรอย และเมอยงอรอยกตองกนเรอยไป กเลยกนจนเตมท แตปรากฏวาการกนตามความอรอยน ทาใหกนมากเกนไป เลยเกดอาการอาหารไมยอย หรออวนเกนไปกเสยสขภาพ บางคนชอบอาหารจาพวกไขมน เมอกนสนองความอรอยไดรบไขมนเขาไปมาก กเกดเปนอนตรายตอรางกาย บางทถงกบไขมนอดตนในเสนเลอด ทาใหเสยชวตได หรอเดกบางคนกนแตอาหารอรอยทตวชอบ เชนกนแตขนม กนมากและสนเปลองเงนมาก แตกลายเปนโรคขาดอาหาร แลวยงเกดปญหาทางจตใจดวยเนองจากมความขนเคองคบของเมอไดอาหารไมอรอยอยางทอยาก ทาใหจตใจงนงานดนรนจะไปหา เมอไมไดกไมยอม เกดความวนวาย นเปนตวอยางของอนตรายตอชวตของตนเอง ทเกดจากการใหตณหาเปนตวนาพฤตกรรม นอกจากนน ในแงสงคม เมอกนสนองตณหาเพอมงความอรอยแลว กทาใหบคคลมงหาสงอรอยเพอสนองความอยากใหมากทสด การหามาเสพสนองความอยากนน ไมมขอบเขต และ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๓
ไมมทสนสด กทาใหเกดการเบยดเบยนกน เกดปญหาในทางสงคม เปนอนตรายตอการอยรวมกน ยงกวานน การทคนเราบรโภคสนองความอยากอยางไมมขอบเขตกทาใหเกดปญหาตอสภาพแวดลอมตามมาอก รวมความวาการบรโภคเกดมปญหาขนมาจากการทปลอยใหพฤต-กรรมเปนไปตามแนวทางของตณหา
เมอเกดปญหาเชนนจะทาอยางไร เราจะปลอยใหตณหาเปนตวกาหนดพฤตกรรมตอไปไมได มนษยจะตองรวาอะไรแคไหนเปนคณคาทแทจรงตอชวตของตนแลวทาตามความรนน คอเอาความรมาเปนตวนาพฤตกรรม เชนจะบรโภคอาหารกไมใชเอาแตความอรอย ทเปนสขเวทนา แตบรโภคดวยความรในคณคาของอาหารนนๆ ตรงนเปนจดเรมทจะเขามาสการพฒนามนษยหรอการศกษา
แนวคดพนฐานของพทธศาสนาในการพฒนามนษยเมอเกดปญหาจากตณหากทาใหมนษยตองคด
หาทางออกทจะแกปญหาใหถกตอง แลวกไดมองเหนวา ในการบรโภคนน มนษยจะตองรวาสงนนๆ มคณคาตอ
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๒๔
ชวตจรงหรอไม อาหารอะไรมคณคาตอชวต และกนแคไหนจงจะพอดกบความตองการของชวต ไมใชกนไปตามตณหาทอยากเสพสขเวทนาของรสอรอยเทานน เมอรคณคาของอาหารและความตองการของชวตแลว เราจงจะรจกเลอกกนไดถกตองใหเปนประโยชนแกชวตอยางแทจรง
เพราะฉะนน ในการศกษา เราจงตองฝกคนใหพฒนาปญญา เรมแตใหรความมงหมายของการบรโภค วาเรากนเพออะไร เชน ถามปญหากบตนเองวา กนเพออะไร เรากนเพอสนองความตองการทจะไดเสพรสเอรดอรอยหรอ เราควรจะเอาความเอรดอรอยมาเปนตวตดสนการบรโภคอยางนนหรอ หรอแมกระทงทพฒนายงไปกวานนอกในทางลบ คอ เอาการบรโภคมาเปนเครองแขงขนวดฐานะกน เปนการกนเพออวดโก ในการศกษากจะฝกใหรจกพจารณาวา การกนเพออวดฐานะกนนเปนวธบรโภคทถกตองหรอเปลา ถาไมใชเชนนนแลวเรากนเพออะไร กจะไดคาตอบวา เรากนเพอบารงเลยงรางกายใหเปนอยได เพอจะดารงชวตใหเปนอยดวยด ใหมสขภาพด และเพอใหเรามชวตทผาสก ตลอดจนททางพระพดวา
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๕
เพอเปนเครองเกอหนนชวตทดงาม หรอเพอเกอหนนการบาเพญกจอนประเสรฐ คอการทาหนาท และทาประโยชนตางๆ
เมอมองเหนวตถประสงคดงทกลาวมาน เรากเรมมตวตดสนแลว ถงตอนน ปญญา เกดขนแลว พฤตกรรมในการบรโภคกจะเปลยนแปลงไป เราจะมองไปในแงทวา กนอะไรแคไหนอยางไรรางกายจงจะอยไดสบาย สขภาพจงจะด แขงแรง ไมมโรค กนแคไหนจงจะพอดกบความตองการของชวตรางกายของเรา เราจะตองดวาอาหารอะไรมคณคาแกชวต และมปรมาณมากเทาไรจะพอด นคอการใชปญญา ในแงทาหนาทรคณคาของอาหาร และรความประสงคในการกนในการบรโภค ปญญานจะมาเปนตวนาพฤตกรรมตวใหม ปญญา จะมากาหนดพฤต-กรรมแทนตณหา เมอปญญามานา เรากไมตองทาตามตณหา เพราะเรามองเหนคณคาทแทจรงทตองการแลว เรากไมเอาแคสขเวทนา แตเราจะเอาคณคาทแทจรงนน เรากจงเปลยนมาปฏบตตนตามทปญญาบอก โดยใหปญญาเปนตวกาหนดพฤตกรรม
ตรงน เปนจดสาคญ ตวท เ รมตนกคอโยนโส
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๒๖
มนสการ ทหกเหกระแสความคดออกจากตณหา โดยนาเอาปญญามาใชกบเรองทเกยวของ แลวทาใหพฤตกรรมเปลยนไป
เมอปญญาทาใหรถงคณคาแทจรงทตองการหรอตวประโยชนทแทแลว กจะเกดคณสมบตใหมขนมาอกตวหนง คอ เกดความอยากประเภทท ๒ ทคกบปญญา ซงอยากจะทาใหเกดคณคาและประโยชนทแทจรงนน เปนความอยากทอาศยความรคอปญญาเปนฐาน ความอยากประเภททสองนเปนกศล คอเกอกลตอชวต เรยกวา ฉนทะ ซงตรงขามกบความอยากประเภทท ๑ ทเปนอกศล ซงไมเกอกลตอชวต ทเรยกวา ตณหา
ในการศกษา คนทวไปมกแยกไมออกงความอยาก ๒ ประเภทน แลวกพดกราดไปวาความอยากเปนสงทไมด ซงเปนความเขาใจทไมถกตอง ความอยากประเภทท ๒ คอ ฉนทะน เปนความอยากทด เปนปจจยสาคญทจะนาชวตไปสจดหมายทดงาม เปนองคธรรมสาคญมาก ในการทจะบาเพญไตรสกขา หรอทาสงตางๆ จะตองมฉนทะ ถาขาดฉนทะไปกสาเรจไดยาก แตฉนทะตองอาศยปญญา ปญญา รวาอะไรดมคณคาเปน
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๗
ประโยชนแทจรง ฉนทะ กอยากทาใหเกดสงนน ถาไมมปญญาคอไมร ฉนทะกเกดไมได ตางจากตณหาทไมตองอาศยปญญา อะไรถกตา ถกห ถกลน ถกใจ ตณหากอยากไดอยากเสพสงนน ตณหาจงอยดวยกนกบอวชชา แตพอปญญาเกดขนรวาสงทถกใจนนเปนโทษเปนอนตรายตอชวตตณหากหายไป ปญญารวาอะไรเปนคณเปนประโยชนแทจรง ฉนทะกเกดขนในสงนน ดงนนปญญาพฒนาไป ฉนทะกพฒนาควบคไปดวย ในทางการศกษา ถาจบจดนไมได กพดไดเลยวา การศกษานนพลาด เสยหลกไปแลวตงแตตนทาง จงยากจะสาเรจผลดวยด
เพอใหรจกแยกระหวางความอยาก ๒ ประเภทน อาจใหความหมายอยางงายๆ วา
๑. ตณหา คอ ความอยากในรสชาตทเวทนาบอกเสนอ (=ความอยากทไมเกยวกบการศกษา)๒. ฉนทะ คอ ความอยากในคณคาทปญญาบอกเสนอ (=ความอยากทเกดจากการศกษา)
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๒๘
คนเกดมา ไมตองมการศกษา ไมตองมความร ไมตองพฒนาเลย กมตณหา สามารถอยากเสพรสสขเวทนา ทางตา ห จมก ลน กาย และทางใจ แตพฤตกรรมทเปนไปตามบงการของตณหา จะมผลในทางเพมทกข กอปญหาไมคมกบความสขทได ดวยเหตนจงตองมการศกษาเพอพฒนาใหไมเปนอยอยางมดบอดดวยอวชชา และวงพลานไปดวยตณหา เมอคนมการศกษาไดพฒนาขน เกดปญญารวาอะไรดแทจรง กเกดฉนทะอยากในสงนน แลวทาไปตามฉนทะนน กทาใหปญหาไมเกดขน หรอถามปญหากแกปญหานนได เรยกวา ไรทกข หรอปลอดทกข (นยมใชกนมาวาดบทกข)
จากทกลาวมา จงสรปกระบวนการแหงพฤตกรรมของมนษยไดเปน ๒ แบบ คอ แบบท ๑ (ไรการศกษา):อวชชา + ตณหา พฤตกรรมสรางทกข (กอปญหา) แบบท ๒ (มการศกษา):ปญญา + ฉนทะ พฤตกรรมสลายทกข (แกปญหา)
กระบวนการแบบทสองเปนแนวทางในการพฒนา
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๒๙
มนษย คอทนททมนษยรจกคดเขากเรมมการศกษา และเมอนนปญญากเกดขน ตวแกนสาคญของการพฒนากคอปญญา เพราะทาใหรจกสงทงหลายและรทจะปฏบตตอสงนนอยางไร แตพรอมกบทปญญาเกดขนนนกมการปรบตวเกดขนทงองคาพยพ ทาใหเกดการพฒนาอยางมดลยภาพครบทวองครวม คอมใชพฒนาแตปญญา พฤต-กรรมกพฒนาดวย พฤตกรรมจะเปลยนไป แลวจตใจกพฒนาดวย คอจตใจเปลยนไป เชนเปลยนจากความอยากดวยตณหามาเปนความอยากดวยฉนทะเปนตน และมความสขความพอใจอยางใหมเกดขน นนคอพอใจเมอไดทาตามทปญญาบอก ไดทาตามเหตตามผลทด เกดความสขความพอใจดวยฉนทะ เปนการพฒนาจตใจ เพราะฉะนน การพฒนาจะเปนไปพรอมกนทง ๓ ดาน คอ พฒนาพฤตกรรม พฒนาจตใจ และพฒนาปญญา การพฒนาทง ๓ อยางนจะตององอาศยและเสรมซงกนและกน จะแยกออกจากกนไมไดในกระบวนการพฒนามนษย
ถงตอนน เราสามารถใหความหมายของการศกษาไดในระดบหนงวา การศกษา คอการพฒนาคนใหพนจากการมชวตภายใตบงการของตณหาทจะดนรน
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๓๐
แสวงหาสขเวทนาและหลกเลยงทกขเวทนา บนฐานของความไมรคออวชชา ททาใหเวยนวนอยในตาขายของการกอปญหาเพมทกข ไปสการมชวตอยดวยปญญา ซงทาใหเกดมฉนทะ ทจะปฏบตตอสงทงหลายอยางถกตอง ทาใหเกดความเปนอสระไรทกขปราศจากปญหา
ขอสรปวา ในพทธศาสนามหลกการใหการศกษามนษยดวยการฝกฝนพฒนาใหรจกรบรและรจกปฏบตตอสงทเกยวของในชวตอยางถกตอง ซงจะทาใหไมมปญหาเกดขน เรยกวาทาใหไรทกข การศกษาหรอการพฒนาคนน กดาเนนไปตามหลกของกรรมนนเอง เพราะหลกกรรมถอวาสงทเปนผลจะเกดขนจากเหต คอเปนกฎแหงเหตและผล แตเปนกฎเหตผลในสวนทเกยวกบพฤตกรรมหรอการกระทาของมนษย ตามหลกกรรมนน การกระทาเปนเหต สงทตองการเปนผล ฉะนนผลสาเรจทตองการจงเกดจากการกระทา ในการกระทานนความพากเพยรพยายามเปนแรงขบเคลอน การทมนษยจะสามารถทาการตางๆ อนเปนเหตปจจยนาไปสผลทตองการไดนน มนษยจะตองมความเพยรพยายามในการกระทา ผทเขาใจหลกกรรมจะหวงผลสาเรจจากการกระทาดวยความ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๑
เพยรพยายามตามเหตตามผลหลกกรรมเปนกระบวนการของเหตปจจย ในการ
ศกษาหรอพฒนามนษยนน เราเอาองคประกอบทดซงเปนกศลเขามา เรมแตเอาปญญาเขามา เอาฉนทะและกศลอนๆ เขามา ทาใหกระบวนการของกรรมเปนกระบวนการของกรรมทดทเปนกศล เมอคนมพฤตกรรมทเปนกศลประกอบดวยกศลมปญญาและฉนทะเปนตน กจะนาไปสการแกปญหาหรอไรทกข เปนการเปลยนจากกระบวนการแหงอกศลกรรมทมอวชชาและตณหาเปนมลเหตนาไปสปญหาหรอความทกข
พทธศาสนาปฏเสธความเหนผดทวาทกอยางเปนไปเพราะกรรมเกา แตไมปฏเสธเรองของกรรมเกาในความหมายทถกตองวา กรรมเกาเปนสวนหนงในกระบวนการของกรรม คอ เปนเหตปจจยสวนทผานมาในอดต ซงสงผลเกยวของกบกระบวนการดาเนนชวตของมนษยในปจจบน อนเปนผลมาจากการสะสมกรรม ชวตของเราจะเปนอยางไรกเกดจากการสะสมกรรมของเรานนเอง ฉะนนเราจะทาอะไรกตาม การสะสมกรรมของเรากจะสงผลสบทอดมาแมกระทงเปนตวอทธพลชกนาให
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๓๒
คดนกในแนวไหน ใหมบคลกภาพอยางไร ใหเรามความสามารถในขอบเขตใด ทาอะไรไดแคไหน แตในกระบวนการของกรรมนน กรรมสวนทเราตองเกยวของสาคญมากทสด และควรเอาใจใสมากทสด กคอ กรรมปจจบน ทวาเราจะทาอะไรอยางไรในบดนและตอจากน ซงเปนเรองของเราทวาจะเลอกตดสนใจ หรอตงใจอยางไร บคคลใดมปญญา ฉลาดในกระบวนการแหงเหตปจจย รอดตไดดดวย มองเหนปจจบนชดเจนดวย เลงอนาคตไดเกงดวย กจะยงทากรรมปจจบนไดผลด ซงจะสงผลเปนประโยชนตอไปขางหนาไดมากทสด
จากทกลาวมานจะทาใหมองเหนภาพทวๆ ไปของพฤตกรรม ซงทงหมดนนกอยในเรองของกรรมนนเอง สวนเรองของจรต ๖ กบบคคล ๔ ทเคยถามถงนนเปนเรองของความแตกตางระหวางบคคลซงกเกดจากการสงสมกรรมในรปแบบตางๆ จรต ๖ เปนผลจากการสงสมคณสมบตเฉพาะดานนนๆ จนกลายเปนแบบแผนนสยของจตใจและพฤตกรรมแตละแบบๆ คอสงสมใหเกดความเคยชนของจตใจทจะคดอยางนนๆ และแสดงออกเปนพฤตกรรมอยางนนๆ สวนบคคล ๔ ประเภท เปน
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๓
ความแตกตางทเกดจากการสงสมกรรมประเภททเกยวกบการพฒนาศกยภาพของคน เชน มการศกษาพฒนาตวไวด ใชปญญาพนจพจารณาอยเสมอๆ มการสงสมสตปญญาไวมาก กทาใหเกดเปนบคคลประเภทท ๑ คอ อคฆฏตญ เปนบคคลทรจกใชโยนโสมนสการ ซงทาใหเขาเกดความเขาใจในสงตางๆ ไดงาย และฉบไว ในทน เมอเราพดถงหลกการทวไป หรอหลกใหญ เรองจรต ๖ [๒๙/๗๒๗; วสทธ.๑/๑๒๗] และเรองบคคล ๔ [๒๑/๑๓๓] กกลายเปนเรองปลกยอยไป
กระบวนการของการศกษาหรอระบบการพฒนาบคคล
กระบวนการทจะพฒนาบคคลนนแยกไดเปน ๒ขนตอน คอ ขนตอนกอนเขาสกระบวนการพฒนา และขนตอนในกระบวนการพฒนา แตละขนตอนมหลกการสาคญดงน
๑. ขนนาสสกขา คอขนกอนทจะเขาสไตรสกขาเรยกอกอยางหนงวาขนกอนมรรค เพราะมรรคหรอเรยกใหเตมวามรรคมองค ๘ นน กคอ ไตรสกขาทมองในแง
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๓๔
เปนวถชวตนนเอง หมายความวา สกขา คอการศกษาหรอฝกฝนพฒนา มรรค คอวถชวตหรอการดาเนนชวตทด ไตรสกขา เปนการศกษาทฝกฝนพฒนาคน พฒนาอยางไร กเพอใหเขาดาเนนชวตไดอยางนนนนเอง
เมอมองในแงของมรรค กเรมจากสมมาทฐ คอความเหนชอบซงเปนปญญาในระดบหนง ปญญาในขนนเปนความเชอและความเขาใจในหลกการทวๆ ไป โดยเฉพาะความเชอวาสงทงหลายเปนไปตามเหตปจจย หรอการถอหลกการแหงเหตปจจย ซงเปนความเชอถอทเปนฐานสาคญของการพฒนา ทาใหมการพฒนาตอไปได ในทางตรงขาม ถามความเชอมทฐทผด กจะตดหนทางการพฒนาไปเลย เชน ถาเชอวาสงทงหลายจะเปนอยางไรกเปนไปเองแลวแตโชค หรอเปนเพราะการดลบนดาลความเชออยางนไมเปนสมมาทฐ และถาเชออยางนแลวกทาใหพฒนาไมได เพราะไมรวาจะพฒนาไปทาไม ดงนนในกระบวนการฝกฝนพฒนาบคคลเมอเรมตนจงตองมปญญาอยบาง นนคอปญญาในระดบของความเชอในหลกการทถกตอง
คราวนสงทนาพจารณาตอไป กคอวา สมมาทฐ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๕
ซงเปนพนฐานหรอเปนจดเรมใหคนมการฝกฝนพฒนาตอไปไดน จะเกดขนในตวบคคลไดอยางไร คอมปญหาวาทาอยางไรจะใหบคคลเกดมสมมาทฐ ในเรองน พระพทธเจาไดตรสถงปจจยแหงสมมาทฐ ๒ ประการ [๑๒/๔๙๗]
๑. ปจจยภายนอก ไดแก ปรโตโฆษะ๒. ปจจยภายใน ไดแก โยนโสมนสการหลกการนหมายความวา การมสมมาทฐอาจจะ
เรมจากปจจยภายนอก เชน พอแม ครอาจารย ผใหญหรอวฒนธรรม ซงทาใหบคคลนนไดรบอทธพลจากความเชอ ความคดนก ความเขาใจ ภมธรรมภมปญญา และพฤตกรรมทถายทอดตอกนมา ถาสงทไดรบจากการแนะนาสงสอนถายทอดมานนเปนสงทดงามถกตอง อยในแนวทางของเหตผล กเปนจดเรมของสมมาทฐ ทจะนาเขาสกระแสการพฒนาหรอกระบวนการฝก ในกรณอยางน สมมาทฐเกดจากปจจยภายนอกทเรยกวา ปรโตโฆษะ
ถาไมเชนนน บคคลอาจจะเขาสกระแสการพฒนาโดยเกดปญญาทเรยกวาสมมาทฐนนดวยการใชโยนโสมนสการ คอการรจกคด รจกพจารณาดวยตนเอง แตคนสวนใหญมกจะเขาสกระแสการพฒนาดวยปรโตโฆษะ
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๓๖
เพราะคนทมโยนโสมนสการแตแรกเรมนนหาไดยากคาวา ปรโตโฆษะ แปลวา เสยงจากผอน คออทธ-
พลจากภายนอก เปนคาทมความหมายกลางๆ คออาจจะดหรอชว ถกหรอผดกได ถาปรโตโฆษะนนเปนบคคลทด เราเรยกวา กลยาณมตร ซงเปนปรโตโฆษะชนดทกลนกรองแลว และเราไดเลอกสรรทจะนามาใชงานจรงๆ ในการศกษา ปรโตโฆษะโดยทวๆ ไป กไดแกพอแม พนองครอาจารย สอมวลชน และการถายทอดทางวฒนธรรมซงถอวาเปนสงสาคญมากในสงคม ถาบคคลและสถาบนเหลานเปนปรโตโฆษะทด กจะนาเดกไปสสมมาทฐ ซงเปนพนฐานของการพฒนาทดตอไป
อยางไรกตาม คนทพฒนาดแลวจะมคณสมบตทสาคญคอ พงตนเองไดโดยมอสรภาพ แตคณสมบตนจะเกดขนตอเมอเขารจกใชปจจยภายใน เพราะถาเขายงตองอาศยปจจยภายนอก กคอ การทยงตองพงพา ยงไมมอสรภาพ จงยงไมสามารถพงตนเองได ดงนน จดเนนจงอยทปจจยภายใน แตเรานาเอาปจจยภายนอกมาเปนตวสอในเบองตน เพอชวยชกนาใหคนสามารถใชโยนโส-มนสการ จนมปจจยภายในของตวเขาเอง เมอเรารหลกน
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๗
แลว เรากนาเอากลยาณมตรมาชวยสรางโยนโสมนสการใหคน นนคอเปนการอาศยปรโตโฆษะ โดยเฉพาะกลยาณมตรเปนตวนาใหเขาถง โยนโสมนสการ
นอกจากปรโตโฆษะและโยนโสมนสการแลว อนทจรงยงมองคประกอบแทรกทมาชวยหนนอก ๕ ตว ซงอยในกระบวนการฝกขนกอนทจะเขาสมรรคดวย จงรวมกนมทงหมด ๗ ตว คอ [๑๙/๑๒๙-๑๓๗]
๑. กลยาณมตตตา (ความมกลยาณมตร) ไดแกปรโตโฆษะทด ซงเปนปจจยภายนอก ทไดกลาวไปแลว
๒. ศลสมปทา (ความถงพรอมดวยศล) คอ ความเปนผมวนย หรอชวตทมระเบยบ หรอมพฤตกรรมเคยชนทด ซงเกดจากการใชวนยมาฝกใหเกดพฤตกรรมเคยชนทด ดวยการจดระเบยบชวต และจดระเบยบการอยรวมกนในสงคม ใหมสภาพซงเออโอกาสตอการทจะดาเนนการพฒนาตอๆ ไป
๓. ฉนทสมปทา (ความถงพรอมดวยฉนทะ) คอ มแรงจงใจทถกตอง ไดแกความใฝร ใฝสรางสรรค ตองการเขาถงความจรง และทาสงทงหลายใหดงามเปนเลศ ซงเขามาทาหนาทแทนตณหา
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๓๘
๔. อตตสมปทา (ความทาตนใหถงพรอม) คอการทาตนใหถงความสมบรณแหงศกยภาพของความเปนมนษย โดยมจตสานกในการทจะฝกฝนพฒนาตนเองอยเสมอ
๕. ทฐสมปทา (ความถงพรอมดวยหลกการแหงความเชอถอ) คอเชอถอในหลกการแหงเหตผลหรอความเปนไปตามเหตปจจย เมอมองอะไรกมองตามเหตปจจยซงทาใหการเรยนรเกดขน เพราะเปนผทคดหาเหตผลอยตลอดเวลา
๖. อปปมาทสมปทา (ความถงพรอมดวยความไมประมาท) คอ ความกระตอรอรน ไมเฉอยชา มสต ไมปลอยปละละเลย ไมพลาดโอกาส โดยเฉพาะความมจตสานกตระหนกในความเปลยนแปลง ซงทาใหเหนคณคาของกาลเวลา และรจกใชเวลาใหเปนประโยชน ตลอดจนทางานและพฒนาชวตแขงกบเวลา
๗. โยนโสมนสการสมปทา (ความถงพรอมดวยโยนโสมนสการ) การรจกมนสการ หรอรจกคดรจกพจารณาดวยตนเอง ไมมองอะไรขามๆ พราๆ คลมๆ แตรจกคดสบสาวหาเหตปจจย แยกแยะใหเหนองคประกอบ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๓๙
จบแงดมาใชประโยชนได และรจกโยงใหเหนองครวมหรอสรางองคความรความคดใหมได ทาใหเกดปญญาทเขาถงความจรง ไดประโยชน และทาการสาเรจ สนองความใฝร และใฝสรางสรรคไดโดยสมบรณ
องคประกอบหรอปจจยฝกทง ๗ ตว ทกลาวมานนรวมเรยกวาบพนมตของมรรค เปนเครองหมายบงบอกลวงหนาถงการมาของมรรค เปนจดเรมทจะนาเขาสมรรคคอวถชวตทดงามของผมการศกษา ในการศกษานนเราเอาปจจยตวแรกคอ กลยาณมตร มาชวยชกนา หรอกระตนใหเกดปจจยตวอน ตงแตตวท ๒ จนถงตวท ๗
การทจะมกลยาณมตรนน จดแยกไดเปนการพฒนา ๒ ขนตอน ขนแรก กลยาณมตรนนเกดจากผอนหรอสงคมจดให ซงจะทาใหเดกอยในภาวะทเปนผรบและยงมการพงพามาก แตเมอเดกพฒนามากขน กจะเขาสขนทสอง คอเดกเกดมโยนโสมนสการ แลวเขารจกเลอกหากลยาณมตรเอง โดยทเขามองเหนคณคาของแบบอยางหรอแหลงความรทด เขาจะนยมแบบอยางทด รจกปรกษาไตถาม เขาจะเลอกสรรหาคนทจะเขาไปปรกษา รจกหาแหลงความร รจกเลอกอานหนงสอทด รจกเลอกชม
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๔๐
รายการโทรทศนทดมประโยชน พฒนาการในขนทเขาเปนฝายเลอกหาและเขาหากลยาณมตรเองน เปนความหมายของความมกลยาณมตรทตองการในทน และเมอถงขนนแลว เขาจะสามารถทาหนาทเปนกลยาณมตรใหแกผอนไดดวย ซงเปนจดตอสการมสวนรวมในการสรางสรรคสงคมทดงามและการพฒนาสงคม
ถาบคคลมปจจย ๗ ขอนแลวกเชอมนไดเลยวาเขาจะมชวตทดงามและกระบวนการศกษาจะเกดขนอยางแนนอน เพราะปจจยเหลานเปนสวนขยายของมรรคหรอของไตรสกขานนเอง ทยนออกมาเชอมตอเพอรบหรอดงเอาคนเขาสกระบวนการฝกฝนพฒนา มนเปนตวเรงเปนตวเสรมประสทธภาพ ทจะนาเขาสไตรสกขา และคอยเสรมใหการฝกในไตรสกขาไดผลด
ในการศกษา ทจดทากนอยางเปนงานเปนการเปนกจการของสงคมนน ปจจยขอท ๑ คอความมกลยาณมตร เปนเรองใหญ มความสาคญมาก รฐหรอสงคมมหนาทจดสรรและจดเตรยมบคลากรทจะทาหนาทเปนกลยาณมตร เชน ครอาจารย ถงกบตองจดเปนองคกรใหญโต ใชจายงบประมาณมากมาย ถาไดกลยาณ-
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๑
มตรทดมคณสมบตมความรเขาใจชดเจนในกระบวนการของการศกษา และสามารถทาหนาทของกลยาณมตรไดด กจการการศกษาของสงคมกจะประสบความสาเรจดวยด ดงนนการสรางหรอจดเตรยมกลยาณมตรจงมความสาคญยง และควรจดเตรยมอยางถกตอง
สงสาคญอยางหนงทขอยาไว กคอ ในการทจะเขาไปชวยบคคลอนเพอนาเขาเขาสไตรสกขานน กลยาณ-มตรจะตองรจกบคคลเสยกอนวา มลกษณะอยางไร นนกคอตองรถงความแตกตางระหวางบคคล เชน เรองบคคล๔ และ จรต ๖ เปนตน เพอจะไดประยกตกระบวนการสกขาใหเหมาะกบบคคลนนๆ ในการปฏบตเฉพาะกรณแมแตในการพฒนาทางจตขนลก ทเรยกวาการบาเพญกรรมฐาน กยงตองมการเรยนรเรอง จรต ๖ เพอการจดขอปฏบตในการศกษาใหเหมาะกบตวบคคล
ในเรองความแตกตางระหวางบคคลน พระพทธเจาไดทรงจาแนกเปน ๒ แบบคอ ความแตกตางแนวตงกบความแตกตางแนวนอน ความแตกตางแนวตงจะเหนไดในความรทเรยกวา ญาณหยงรความยงและหยอนแหงอนทรย (อนทรยปโรปรยตตญาณ) ซงดทระดบการ
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๔๒
พฒนาวาไปไดแคไหนแลว เชน ในเรองบคคล ๔ ประเภทสวนความแตกตางแนวนอนจะเหนไดในความรทเรยกวา ญาณหยงรความโนมเอยงความถนดอธยาศย (นานา-ธมตตกญาณ) ซงแมแตบคคลทพฒนาแลวในระดบเดยวกนกเปนไปตางๆ กน ดงเชนในเรองจรต ๖ เปนตน พระพทธเจาทรงรความแตกตางของบคคลทง ๒ แบบนนแลวพระองคจงทรงสามารถจดวธการสอนใหเหมาะสมกบบคคลนนและสอนอยางไดผลด
๒. ขนไตรสกขา เปนขนตอนของกระบวนการพฒนาบคคล โดยใชหลกไตรสกขาเตมระบบ แตกอนทจะเขาสกระบวนการพฒนาบคคล เราควรมความรเกยวกบธรรมชาตของมนษยทเกยวกบเรองนเพอเปนพนฐานเสยกอน ดงน
ศกยภาพของมนษย:ธรรมชาตทเออตอการพฒนา
เมอจะใหการศกษา พทธศาสนาจะเนนเกยวกบธรรมชาตของมนษยในจดทวามนษยเปนสตวทฝกได เชนในพทธคณ บทหนงวา “อนตตโร ปรสทมมสารถ” [๑๒/๙๕]
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๓
(แปลวา เปนสารถฝกคนทควรฝก ผยอดเยยม)มคาตรสของพระพทธเจามากมายทเนนยาหลก
การฝกฝนพฒนาตนของมนษย และเราเตอนพรอมทงสงเสรมกาลงใจใหทกคนมงมนในการฝกอบรมตนจนถงทสด เชน
วรมสสตรา ทนตา อาชานยา จ สนธวากชรา จ มหานาคา อตตทนโต ตโต วร
[๒๕/๓๓]
อสดร สนธพ อาชาไนย กญชร และชางหลวง ฝกแลวลวนดเลศ แตคนทฝกตนแลวประเสรฐยงกวานน
ทนโต เสฏโฐ มนสเสส [๒๕/๓๓] ในหมมนษย ผทประเสรฐสดคอคนทฝกแลว
วชชาจรณสมปนโน โส เสฏโฐ เทวมานเส[๑๖/๗๒๔]
ผถงพรอมดวยวชาและจรยะ เปนผประเสรฐสดทงในหมมนษยและทวยเทพ
มนสสภต สมพทธ อตตทนต สมาหต. . . . . . . . เทวาป นมสสนต [๒๒/๓๑๔]
พระสมพทธเจา ทงทเปนมนษยนแหละ แตเปนผ
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๔๔
ไดฝกตนแลว อบรมจตถงทแลว แมเทพทงหลายกนอมนมสการ
ความหมายทตองการในทนกคอ การมองมนษยวาเปนสตวทฝกได หรอตองฝก และกระตนเตอนใหเกดจตสานกตระหนกในการทจะตองปฏบตตามหลกแหงการฝกฝนพฒนาตนนน โดยระลกอยเสมอวา มนษยนนถาไมฝกกจะไมประเสรฐ แตถาฝกแลวจะมขดความสามารถสงสด เพราะมนษยมความสามารถในการฝกตวเองไดจนถงทสด ใชคาศพททางวชาการสมยปจจบนวา มนษยมศกยภาพสง มความสามารถทจะฝกตนไดจนถงขนเปนพทธะ ศกยภาพนเรยกวา โพธ ซงแสดงวาจดเนนอยทปญญา เพราะโพธนน แปลวา ปญญาตรสร กคอ ปญญาททาใหมนษยกลายเปนพทธะนนเอง
ในการศกษาตามหลกพทธศาสนาหรอการปฏบตธรรมนน สงสาคญทจะตองมคอ ความเชอในโพธ เรยกวา โพธศรทธา ซงถอวาเปนศรทธาพนฐาน เมอมนษยเชอในปญญาททาใหมนษยเปนพทธะไดแลว เขากพรอมทจะฝกฝนพฒนาตนเอง สวนการทบคคลจะแจงประจกษโพธไดหรอไมนน กเปนเรองของความแตกตางระหวาง
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๕
บคคล ดงเชนในหลกบคคล ๔ ประเภท และขนอยกบการพฒนาศกยภาพของเขาตามทไดสงสมกรรมไว ตามทกลาวมานจะเหนวาคาวา โพธ นนใหจดเนนทงในดานของศกยภาพทมนษยฝกไดจนถงทสด และในดานของปญญา ใหเหนวาแกนนาของการพฒนานนอยทปญญาและศกยภาพสงสดนนกแสดงออกทปญญา เพราะตวแทนหรอจดศนยรวมของการพฒนาอยทปญญา
เพอจะใหโพธนปรากฏขนมาทาบคคลใหกลายเปนพทธะ เราจงตองมกระบวนการพฒนาทเรยกวาสกขาซงกคอ การศกษา สกขาคอกระบวนการพฒนามนษยหรอฝกมนษยใหโพธปรากฏขน ทาใหมนษยนนกลายเปนพทธะ
ชวตทดคอ ชวตทดาเนนในแนวทางของโพธ ชวตทดอยางนเรยกวามรรค สวนวธการหรอกระบวนการฝกมนษยใหมชวตทดเรยกวาสกขา เมอเราฝกคนใหมชวตทด ชวตทดหรอวถชวตทดนนกเปนมรรค มรรคกบสกขากเลยมความหมายเกอบจะเหมอนกน มรรคคอการดาเนนชวตทด แตจะมชวตทดไดกตองมการฝกฝนพฒนา ดงนนจงตองมการฝกทเรยกวาเปนสกขา เพราะฉะนน สกขาก
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๔๖
คอการฝกใหมชวตทดทดาเนนตามมรรค และมรรคมองค๘ นนกสรปลงไดเปนสกขา ๓ คอ ศล สมาธ ปญญา ซงเปนตวแกนของการฝก เปนอนวาจะตองจบแยกและโยงใหถกตองวา มรรคกบสกขาเปนเรองทสมพนธเปนอนเดยวกน แตเปนคนละแงกน เพราะสกขาเปนตวการฝกหรอการพฒนามนษย เมอฝกไดผล จนสงทฝกนนกลายเปนวถชวตของเขา มนกกลายเปนมรรคไป พอมรรคเกดขนแลว กพาเขาถงจดหมายของการศกษาหรอการพฒนานน คออสรภาพทปลอดทกขปราศปญหา หรอจะเรยกวาสนตสขกแลวแตพอใจ
ไตรสกขา: หลกการสาคญของการพฒนามนษยการฝกฝนและพฒนามนษยนนทางพทธศาสนา
จดวางเปนหลกเรยกวา ไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญาซงถอวาเปนระบบการศกษาททาใหบคคลพฒนาอยางมบรณาการ และใหมนษยเปนองครวมทพฒนาอยางมดลยภาพ
๑. ศล เปนเรองของการฝกในดานพฤตกรรม โดยเฉพาะพฤตกรรมเคยชน เครองมอทใชในการฝกศล กคอ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๗
วนย วนยเปนจดเรมตนในกระบวนการศกษาและการพฒนามนษย เพราะวาวนยเปนตวการจดเตรยมชวตใหอยในสภาพทเออตอการพฒนา โดยจดระเบยบความเปนอย การดาเนนชวตและการอยรวมกนในสงคม ใหเหมาะกบการพฒนาและใหเออโอกาสในการทจะพฒนา เมอฝกไดผลจนคนมพฤตกรรมเคยชนทดตามวนยนนแลวกเกดเปนศล ดงนน โดยสรปวนยจะมาในรปของการฝกพฤตกรรมเคยชนทด และการจดสภาพแวดลอม ทจะปองกนไมใหมพฤตกรรมทไมด และเออตอการมพฤตกรรมทดทพงประสงค การฝกคนใหคนกบพฤตกรรมทด ตลอดจนการจดระเบยบระบบทงหลายทงปวงในสงคมมนษย
๒. สมาธ เปนเรองของการฝกในดานจต หรอระดบจตใจ ไดแกการพฒนาคณสมบตตางๆ ของจต ทงในดานคณธรรม เชน ความเมตตากรณา ความเออเฟอเผอแผในดานความสามารถของจต เชน ความเขมแขงมนคง ความเพยรพยายาม ความรบผดชอบ ความแนวแนมนคง ความมสต สมาธ และในดานความสข เชนความอมใจ ความราเรงเบกบานใจ ความสดชนผองใสความรสกพอใจ พดสนๆ วา พฒนาคณภาพ สมรรถภาพ
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๔๘
และสขภาพของจต๓. ปญญา เปนเรองของการฝกหรอพฒนาใน
ดานการรความจรง เรมตงแตความเชอ ความเหน ความรความเขาใจ ความหยงรเหตผล การรจกวนจฉย ไตรตรองตรวจสอบ คดการตางๆ สรางสรรค เฉพาะอยางยงเนนการรตรงตามความเปนจรง หรอรเหนตามทมนเปนตลอดจนรแจงความจรงทเปนสากลของสงทงปวง จนถงขนรเทาทนธรรมดาของโลกและชวต ททาใหมจตใจเปนอสระ ปลอดปญหา ไรทกข เขาถงอสรภาพโดยสมบรณ
หลกทง ๓ ประการทกลาวมาน เปนสวนประกอบของชวตทดงาม เรากฝกคนใหเจรญงอกงามในองคประกอบเหลาน และใหองคประกอบเหลานนาเขาสการเขาถงอสรภาพและสนตสขทแทจรง ตวการฝกทจะใหมชวตทดงามเปนสกขา ตวชวตทดงามทเกดจากการฝกนนกเปนมรรค
การฝกทเรยกวาสกขา หรอแปลวาการศกษานบางทกใชศพทแทนเปนคาวา ภาวนา ซงกคอเรองของสกขานนเอง แตคาวาภาวนา แปลวาทาใหเจรญ ทาใหเปนทาใหมขน หรอฝกอบรม ภาวนาจดเปน ๔ อยาง คอ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๔๙
๑. กายภาวนา การพฒนากาย คอ การมความสมพนธทเกอกลกบสงแวดลอมทางกายภาพ ๒. ศลภาวนา การพฒนาศล คอ การมความสมพนธทเกอกลกบเพอนมนษยในสงคม
๓. จตภาวนา การพฒนาจต คอ การทาจตใจใหเจรญงอกงามขนในความดงาม ความเขมแขงมนคงสงบสข และเปนอสระ
๔. ปญญาภาวนา การพฒนาปญญา คอ การเสรมสราง ความรความเขาใจ ความคดเหตผล และการหยงรความจรง จนเขาถงอสรภาพ มชวตทดงามปลอดทกขปราศปญหา
ภาวนา ๔ น จะพดถงในหวขอตอไปขางหนาคาศพทอกคาหนงทใชแทนสกขาไดคอคาวา ทมะ
ซงกแปลวา การฝก ทมะเปนคาทมาจากการทเรามองมนษย โดยเทยบกบสตวทงหลายในแงของการฝก ซงจะเหนไดวาม ๒ ขนตอน คอ ขนทหนง เปนการฝกในแงของการปราบพยศ ทาใหหมดสญชาตญาณปา เปนแงลบ อกขนหนงมองในแงบวก เปนการฝกใหทาอะไรตออะไรได
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๕๐
อยางพเศษ หรอทดงามเปนประโยชน ทมะ เปนการฝก ถาเปนคนกเปนทมมะ แปลวา ผทจะตอง (ไดรบการ) ฝก ดงทปรากฏในบทพทธคณทยกมาใหดขางตน
ปฏบตการดวยสกขา แลววดผลดวยภาวนาภาวนา มกใชในกรณของการตรวจสอบ คลายๆ
กบเปนการวดผลเพอดวาดานตางๆ ของการพฒนาชวตของคนนนไดรบการพฒนาครบถวนไหม สวนสกขา นนใชกบตวกระบวนการฝกเอง
ทาไมจงจดสกขาเปน ๓ (ในเวลาทาการฝก) และจดภาวนาเปน ๔ (ในเวลาวดผลคนทไดรบการฝก) ทจดอยางน เพราะสมพนธกบตวความเปนจรงในการปฏบต ซงเปนเรองของธรรมชาตเอง กลาวคอ ในเวลาฝก สกขาทง ๓ ดาน จะผสานเขาเปนอนหนงอนเดยวกน แตดานท ๑ คอ ศลนน ทจรงมนแยกออกเปน ๒ สวนอยในตว และการแยกเปน ๒ สวนนจะปรากฏชดอยในภาวนา คอ
๑. ศล ในสวนของพฤตกรรมทสมพนธกบสภาพแวดลอมทางกาย ทเรยกวาสงแวดลอมทางกายภาพ ไดแกความสมพนธกบวตถหรอโลกของวตถและธรรมชาต
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๑
สวนอนทไมใชมนษย เชน เรองปจจย ๔ สงทเราบรโภคใชสอยทกอยาง และการเกยวของกบธรรมชาตแวดลอมทวๆ ไป
๒. ศล ในสวนทสมพนธกบบคคลอนในสงคมมนษยดวยกน ความเกยวของและอยรวมกนในหมมนษย จดเนนของศลในสวนนจะอยทสงคมมนษยคอหมมนษยดวยกน ดงจะเหนไดชดในหลกศล ๕ ซงมแตเรองของการทเราจะเขาไปสมพนธในหมมนษยดวยกน วาจะอยรวมกนไดดอยางไร เราควรจะมพฤตกรรมทไมละเมดตอกน ไมเบยดเบยนกน โดยไมทารายชวตรางกาย ไมลกขโมย ไมลวงละเมดกรรมสทธ ไมลวงละเมดคครอง ไมลวงละเมดดวยวาจา ไมสรางความประหวนพรนพรงนากลว หรอความรสกไมปลอดภยแกผอน ดวยการดมสราเสพของมนเมาททาใหตนเองไมมสต และกลายเปนตวคกคามสงคม
โดยทวไป เมอพดถงศลอยางเชนศล ๕ จะเนนทการละเวนจากการเบยดเบยนกนทางสงคม แตในความหมายทกวาง ศลจะรวมถงการปฏบตตอธรรมชาตและสงแวดลอมฝายวตถทางดานกายภาพทงหลายทงหมด เชน
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๕๒
เรอง ปจจย ๔สาหรบในไตรสกขา ศลจะคลมความสมพนธกบ
สงแวดลอม ทงทางวตถหรอทางกายภาพ และทางสงคม รวมไวในขอเดยวกน แตเมอจดเปนภาวนา นน ทานแยกกนชดออกเปน ๒ ขอ โดยจดเอาเรองความสมพนธกบเพอนมนษยในสงคมไวในขอศลภาวนา สวนเรองของความสมพนธกบสภาพแวดลอมในโลกวตถ ทานจดแยกออกไปเปนกายภาวนา
เหตผลทวาทาไมตอนเปนภาวนาจงแยก แตตอนทเปนสกขาไมแยก กเพราะวา ในเวลาฝกหรอในกระบวนการฝก องคทง ๓ อยางของไตรสกขา จะประสานเปนอนหนงอนเดยวกน แตในศลทแบงเปน ๒ อยาง คอความสมพนธกบสงแวดลอมดานกายภาพในโลกวตถ และความสมพนธกบมนษยในสงคมนน ความสมพนธในชวงเวลาใดเวลาหนงจะเปนอนใดอนหนงอยางเดยว ดงนนในกระบวนการฝกของไตรสกขา ทมองคประกอบครบทงสามอยางทางานประสานเปนอนเดยวกนนน เราจงรวมเปน ศล สมาธ ปญญา ไปเลยทเดยว โดยทในกรณหนงๆ ศลอาจจะเปนความสมพนธดานท ๑ (กายภาพ) หรอ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๓
ดานท ๒ (สงคม) กไดอยางใดอยางหนง แตในภาวนาจะแยกออกจากกนเปนคนละขออยางชดเจน เพอประโยชนในการตรวจสอบ จะไดวดผลดจาเพาะทละอยางวา ในดานกาย ความสมพนธกบสภาพแวดลอมทางวตถ เชนการบรโภคปจจย ๔ เปนอยางไร ดานศล ความสมพนธกบเพอนมนษยเปนอยางไร ในภาวนานเราแยกไดเพราะเปนการตรวจสอบวดผลวาแตละดานไดพฒนาไปดแคไหน เปนอนวา หลกภาวนานยมใชในขนตอนของการวดผล แตในขนตอนของการฝกหรอตวกระบวนการฝกฝนพฒนาจะใชเปนไตรสกขา
เนองจากภาวนาทานนยมใชในเชงการวดผลของการศกษาหรอการพฒนาบคคล รปศพททพบจงมกเปนคาแสดงคณสมบตของบคคล คอแทนทจะเปนกายภาวนา ศลภาวนา จตภาวนา และปญญาภาวนา กเปลยนเปน [๑๘/๑๙๗; ๒๔/๒๔; ๓๐/๑๔๘]
๑. ภาวตกาย มกายทพฒนาแลว (มกายภาวนา) คอ มความสมพนธกบสงแวดลอมทางกายภาพในทางทเกอกลและไดผลด เรมแตรจกบรโภคปจจย ๔ รจกใชอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ในการเสพหรอใชสอย
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๕๔
วสดอปกรณ ตลอดจนเทคโนโลยทงหลาย ในทางทเปนการสงเสรมคณภาพชวต (กนเปน ใชเปน บรโภคเปน ดเปน ฟงเปน ฯลฯ)
๒. ภาวตศล มศลทพฒนาแลว (มศลภาวนา) คอ มพฤตกรรมทางสงคมทพฒนาแลว ไมเบยดเบยนกอความเดอดรอนแกผอน ดารงตนอยในวนย และอาชวะทสจรต มความสมพนธทางสงคมในลกษณะทเกอกล สรางสรรคและสงเสรมสนตสข (เสวนา-คบหาเปน สงคมเปน พดเปน สอสารเปน ทาเปน)
๓. ภาวตจต มจตทพฒนาแลว (มจตภาวนา) คอมจตใจทฝกอบรมดแลว สมบรณดวยคณภาพจต คอ ประกอบดวยคณธรรม เชน ความเมตตากรณา ความเอออาร มมทตา ความเคารพออนนอม ความกตญกตเวท เปนตน สมบรณดวยสมรรถภาพจต คอ มจตใจเขมแขงมนคง มความเพยรพยายาม มอตสาหะวรยะ รบผดชอบ มสต มสมาธ เปนตน และสมบรณดวยสขภาพจต คอ มจตใจทราเรง เบกบาน สดชน เอบอม ผองใส และสงบสข(ตงจตเปน วางใจเปน ทาใจเปน)
๔. ภาวตปญญา มปญญาทพฒนาแลว (ม
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๕
ปญญาภาวนา) คอรจกคดรจกพจารณา รจกวนจฉย รจกแกปญหา และรจกจดทาดาเนนการตางๆ ดวยปญญาทบรสทธ ซงมองดรเขาใจเหตผล มองเหนสงทงหลายตามเปนจรงหรอตามทมนเปน ปราศจากอคต และแรงจงใจเคลอบแฝง เปนอสระจากการครอบงาของกเลส เปนอยดวยความรเทาทนธรรมดาของโลกและชวต เขาถงอสรภาพ ปลอดทกขปราศปญหา (คดเปน แกปญหาเปน ดบทกขเปน)
ผมภาวนา ครบทง ๔ อยางน เปนภาวต ทง ๔ ดานนแลว โดยสมบรณ เรยกวา “ภาวตตตะ” แปลวาผไดพฒนาตนแลว ไดแกพระอรหนต เปนอเสขะ คอผจบการศกษาแลว ไมตองศกษาอกตอไป
ระบบไตรสกขาเพอใหองครวมพฒนาอยางมดลยภาพไดกลาวแลววา ในกระบวนการพฒนาของไตร
สกขานน องคทง ๓ คอ ศล สมาธ ปญญา จะทางานประสานโยงสงผลตอกน หรอเปนอนหนงอนเดยวกน แตเมอมองไตรสกขาน โดยภาพรวมทเปนระบบใหญของการฝก กจะเหนองค ๓ นนเดนขนมาทละอยางตาม
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๕๖
ลาดบ คอชวงแรกเดนทศล กเปนขนศล ขนทสองเดนทสมาธ กเปนขนสมาธ ชวงทสามเดนทปญญา กเปนขนปญญา แตในทกขนนนเอง องคอก ๒ อยางกทางานรวมอยดวยโดยตลอด การมองเปนภาพรวมของระบบใหญอยางน ขอเรยกวา รอบใหญ
เมอเราไมมองภาพรวมของรอบใหญอยางนน แตมาดการทางานของกระบวนการศกษาหรอฝกฝนพฒนานนในเวลาใดเวลาหนงกตาม เรากจะเหนองคทงสาม คอ ศล สมาธ ปญญานนทางานอยดวยกนและสมพนธกนตลอดเวลา ขอเรยกการมองการทางานในชวงสนๆ นวา รอบเลก
ในการฝกไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา แบบรอบเลกนน สามารถเรมจากจดไหนกอนกได เชน ถาเรามความพอใจ จตแนบสนทหรอสนทใจกบพฤตกรรมอยางใด (สมาธ) เรากจะมความโนมเอยงไปสการทาพฤตกรรมอยางนน (ศล) หรอถาเราพจารณาเหนโดยเหตผลวา พฤตกรรมอกอยางหนงดกวา เราเหนวาทาอยางนนจะดกวา จะเปนประโยชนกวา (ปญญา) เรากจะทาพฤตกรรมตามทเราคดวาดกวานน (ศล) แตบางทอาจจะมพฤต-
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๗
กรรมเกดขนกอน เชน พอแม ครอาจารย โรงเรยน หรอสถาบนทางสงคม เขาจดระเบยบความเปนอยคอวางระเบยบวนยเปนกฎเกณฑกตกาขนมาแลว เราเขาไปอยในหมในพวกกทาตามเขาไป (ศล) ตอมา จากความเคยชนในการทาพฤตกรรมอยางนนไปเรอย โดยไมขดขนฝนใจ เรากเกดความพอใจสนทใจกบพฤตกรรมนน (สมาธ) แลวบางทกเลยมองเหนคณคาของสงทเปนระเบยบหรอกฎเกณฑกตกาของพฤตกรรมนนวาด มประโยชน (ปญญา) พอปญญาเหนคณคาของพฤตกรรมอยางนนแลว กยงทาพฤตกรรมอยางนนหนกแนนขนอก (ศล) แลวกยงมความสขความพอใจสนทใจกบพฤตกรรมนนมากขน (สมาธ) ฯลฯ เพราะเหตทมการโยงสงผลตอกนไปมาอยางน กทาใหเรามการปรบพฤตกรรมใหเหมาะสมมผลดยงขนไดอก
ในการฝกนจะเหนวา ทงศล สมาธ และปญญา ๓ อยางนตองอาศยซงกนและกน ถาอยางใดอยางหนงไมพรอมหรอไมรวมประสานกจะทาใหกระบวนการฝกไมไดผลด เชน ในการฝกระเบยบวนย ถาจตใจของผถกฝกไมมความสข ทาใหเกดการฝนใจขน กเสยองคประกอบ การ
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๕๘
ฝกนนกมความโนมเอยงทจะไดผลยาก แตถาในการฝกพฤตกรรมนนจตใจของผถกฝกมความพงพอใจ มความสขในการกระทาพฤตกรรมนน พฤตกรรมนนกจะมนคง ยงถาเขาไดมปญญามองเหนคณคาของการฝกพฤต-กรรมนนวาเปนสงทดมคณคา เกอกล เปนประโยชนดวย กจะยงมความมนคงและมนใจ พรอมทงมความสขในการทาพฤตกรรมนนมากยงขนไปอก ดงนนองคทง ๓ อยางจงตองสมพนธกน
การพฒนาไตรสกขาในระดบรอบเลก ทควรปฏบตใหไดเปนประจา และเปนสงทปฏบตไดจรงโดยไมยากเลย กคอ การนาไตรสกขาเขาสการพจารณาของโยนโสมนสการ หรอการโยนโสมนสการในไตรสกขา กลาวคอ
ในการกระทาทกครงทกอยาง ไมวาจะแสดงพฤต-กรรมอะไร หรอมกจกรรมใดๆ กตาม เราสามารถฝกฝนพฒนาตนและสารวจตรวจสอบตนเอง ตามหลกไตรสกขาน ใหมการศกษาครบทงสามอยาง ทงศล สมาธ และปญญา พรอมกนไปทกครงทกคราว คอเมอทาอะไรกพจารณาดวา
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๕๙
พฤตกรรมหรอการกระทาของเราครงน มการเบยดเบยน จะทาใหเกดความเดอดรอนแกใครหรอไม หรอวาเปนไปเพอความเกอกล ชวยเหลอ สงเสรม และสรางสรรค (ศล)
ในการกระทาเดยวกนน จตใจของเราเปนอยางไร เราทาดวยจตใจทเหนแกตว มงรายตอใคร ทาดวยความโลภ โกรธ หลง หรอไม หรอทาดวยความเมตตา มความปรารถนาด ทาดวยศรทธา ทาดวยสต มความเพยร มความรบผดชอบ เปนตน และในขณะททาเรามสภาพจตใจเปนอยางไร เรารอน กระวนกระวายขนมว เศราหมอง หรอวามจตใจทสงบ ราเรง เบกบาน เปนสข เอบอม ผองใส (สมาธ)
การกระทาครงน เราทาดวยความรความเขาใจในเรองททา มองเหนเหตผล รเขาใจหลกเกณฑและความมงหมาย มองเหนผลดผลเสย และหนทางแกไขปรบปรงพรอมดแลวหรอไม (ปญญา)
เพราะฉะนน คนทฉลาดจงสามารถบาเพญสกขา คอฝกฝนพฒนาตน และสารวจตรวจสอบวดผลการพฒนาตนไดเสมอตลอดทกครงทกเวลา เปนการบาเพญ
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๖๐
ไตรสกขาในระดบรอบเลก (คอครบทงสามสกขาในพฤตกรรมเดยวหรอกจกรรมเดยว) พรอมกนนนกเจรญไตรสกขาในระดบรอบใหญ (คอคอยๆ พฒนาขนไปทละสวน) ไปดวย ชนดทดภายนอกกเหมอนศกษาไปตามลาดบทละอยาง โดยทการบาเพญไตรสกขาในระดบรอบเลกนกจะชวยใหการเจรญไตรสกขาในระดบรอบใหญกาวหนาไปดวยด แลวในทางยอนกลบการเจรญไตรสกขาในระดบรอบใหญ กจะสงผลใหการบาเพญไตรสกขาในระดบรอบเลกมความมนคงและสมบรณยงขนจนเตมเปยมในทสด
ตามทกลาวมานตองการใหมองเหนความสมพนธอยางองอาศยซงกนและกนขององคประกอบทเรยกวาสกขา ๓ ในกระบวนการศกษาและพฒนาพฤตกรรม เปนการมองรวมๆ อยางสมพนธถงกนหมดในรอบเลก โดยไมไดแยกออกเปนเรองๆ แตถามองในแงของชวงยาว จดเนนจะตางกนในกระบวนการฝกน กลาวคอ เรมตนจดเนนจะอยทศล สวนสมาธและปญญาจะเปนตวแทรกเสรมหรอแฝงอย ตอมาในชวงท ๒ เมอศลมนคงดแลวกจะเนนเรองสมาธ โดยมศลเปนฐานรองรบและปญญาก
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๑
คอยดแลอย จงมองเหนเปนภาพรวมแบบหยาบๆ วา ขนแรกฝกศล ขนทสองฝกสมาธ และขนสดทายฝกปญญา คนทจะฝกปญญาไดดนน ดานศล ดานสมาธ ตองมนคงเปนฐานอยแลว
วนยคอการจดสรรใหเกดโอกาสในการพฒนาอนง ขอแทรกวา ในการฝกระดบศล หรอพฒนา
ศลนน ตามปกตจะใชวนยเปนเครองฝก แตเมอพดถงวนย หลายคนจะมภาพในใจทไมคอยถกตอง ซงจะทาใหเสยผลตอการศกษา จงควรจะยกเรองนขนมาทาความเขาใจกนสกหนอย กลาวคอ เราจะตองเนนการมองวนยในแงบวก คอวนยนนในความหมายทถกตองจะไมเปนเรองของการบงคบ ซงเปนนยลบ แตเปนเรองของการจดสรรใหเกดโอกาสในการพฒนานนเอง
แนวทางทจะทาใหมองวนยในทางบวกนนมหลายอยาง
วนย เปนสงทเกดขนเพราะเรามวตถประสงคทมงประโยชนแกชวตและสงคม เชน เราตองการทอยอาศยทเรยบรอยอยสบาย ตองการโอกาสในการทจะทางาน
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๖๒
ตองการความคลองตวในการดาเนนกจการ ตองการการอยรวมกนอยางสนตสข เราจงดาเนนการจดขาวของอปกรณใหเปนทเปนทางไมเกะกะและใชสะดวก จดระเบยบการอยรวมกนในบาน ในททางาน ในทองถนน จดลาดบการใชเวลาเปนตน เมอเราจดระเบยบดและพากนปฏบตตามระเบยบนน เรากมเวลาและโอกาส ตลอดจนความคลองตวมากขนในการทางาน และทาการตางๆ ทปรารถนา เพราะฉะนนวตถประสงคโดยแทของวนย คอ การจดสรรโอกาส ใหมนษยสามารถทาอะไรๆ ไดสะดวกและมากขน อนเปนการเออโอกาสตอการพฒนา
อนง วนยนนสมพนธกบจตสานกของมนษย คอจตสานกในการพฒนาตน ถามนษยมจตสานกในการพฒนาตน วนยกจะไดผลและจะเกดผลดทางจตใจดวย เชน มความสมปรารถนา ความภมใจ และมความสข แตถาไมมจตสานกในการพฒนาตนเอง กจะเสยงตอการฝนใจ แลวความทกขกตามมา คาวาจตสานกในทนหมายความวา เรามองเหนหรอยดถอเปนเรองสาคญทผกพนกบตนเอง วาเราจะตองฝกตว การฝกตวเปนสงทด เปนสงจาเปนในชวตของเรา เพอชวตทดงามขนเราจาเปน
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๓
ตองฝกตน คอมองเหนประโยชน คณคา ความสาคญของการฝกทจะตองเอาตวเขาไปปฏบต เมอมจตสานกอยางน เขากจะมองเหนวาการฝกนนเปนเรองทเราได และการฝนใจจะไมเกดขน เมอพบสงททายาก พอนกวาเราจะไดฝกตว ความยากนนกกลายเปนการไดขนมาทนท เขาจะรสกอมใจทจะทาสงนน ดงนนองคประกอบทางดานจตจงเขามาสมพนธกบพฤตกรรมในการรกษาวนยอยเรอยๆ และปญญาจะทาใหรวาวนยนนชวยจดสรรโอกาสใหแกการมชวตทดอยางไรๆ เมอไดเหนคณคาเชนนน กยงเกดความพอใจ ดงนนการฝกพฤตกรรมจงมความสมพนธกบปญญา ดวยเหตน ทางทดกอนจะวางระเบยบจงควรตองชแจงใหเหนเหตผล ใหเกดความซาบซงในคณคาของระเบยบหรอกฎเกณฑกตกานนๆ กอน
อกอยางหนง วนยมความหมายเปนกตกาของสงคม คอเปนขอตกลงวา เพอการอยดรวมกน ทกคนจะถอปฏบตตามกฎเกณฑทวางกนไววาจะทาหรอไมทาอะไรๆ อยางไรๆ ถาใครไมทาตามหรอลวงละเมดจะตองไดรบโทษอยางไร ตรงนเปนวนย ในความหมายของกตกาสงคม คอสงทหมายรรวมกน เพอจะไดปฏบตตว
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๖๔
หรอวางตวไดถกตอง สาหรบคนทยงไมพฒนากจะรสกวากตกาเหลานเปนเครองปดกนบบคนตนเอง แตสาหรบคนทพฒนาแลวมปญญามองเหนเหตผลกลบมองวา กตกาเหลานนเปนเครองชวยใหเขาทาตวไดถกตอง มนเปนเพยงสงหมายรรวมกนวาเราจะอยรวมกนในสงคมอยางไร เพราะถาคนมาอยรวมกนมากๆ แลวไมมกตกา แตละคนกจะอดอดขดของทาอะไรไมถก ดงนนวนยในความหมายหนงจงเปนกตกาของสงคมหรอสงหมายรรวมกนเพอชวยใหปฏบตตววางตนและทากจการตางๆ ไดถกตอง ดงนน วนยจงตองอาศยปญญาดวย และวนยนนจะตองตงอยบนรากฐานของความถกตอง จงจะสมฤทธผลใหเกดศลตามวตถประสงคของการศกษา
ขอควรสงเกตเกยวกบการพฒนาในระดบพฤตกรรมไดพดถงหลกการใหญโดยทวไปอยางกวางๆ มา
แลว คราวนจะพดจากดวงแคบเขามา โดยเนนการพฒนาในระดบพฤตกรรม จะขอเรมดวยการตอบคาถามเกยวกบการฝกความรบผดชอบกอน แลวจะพดถงขอควรสงเกตเกยวกบการพฒนาในระดบพฤตกรรมโดยทวไป
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๕
ในการฝกหรอพฒนาคนใหมความรบผดชอบนน ถาเรมจากศลกจะเปนเรองของการวางขอกาหนด กฎเกณฑ ระเบยบ เปนวนยขนมา โดยมากจะใชวนยนเปนฐานกอน ทาใหคนทไมมความรบผดชอบตองมความรบผดชอบ โดยทเขาตองทาตามกฎเกณฑกตกานน แตในขณะนถาความสานกในจตของเขายงไมม การปฏบตของเขากไดแคพฤตกรรมทแสดงออกมาในขนศลเทานน ศลอยางนยงไมมนคง เพราะไมไดเกดจากจตสานก ไมมการพฒนาดานจตมาชวยหนน จงตองฝกดานจตเขามารวมดวย เชน ใหมบรรยากาศทดงาม มความสบายใจ มความสขในการทางานทตนรบผดชอบ และถาจะใหดกวานนกมปญญามาชวยอกดวย คอใหเขาเหนประโยชนหรอคณคาในการทเขาทาอยางนน ซงอาจจะตองมการจดชแจงอบรมทางดานความรใหเขาเหนเหตผลในการทจะตองมความรบผดชอบ แตในเบองตนของการฝกจะเรมดวยสวนทเปนรปธรรมทเปนของหยาบมองเหนงาย ศลจงมากอน เพอสรางพฤตกรรมเคยชนไว เมอพฤตกรรมมความเคยชนแลวกถอไดวาสาเรจไปแลวขนหนงคอในขนของศล
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๖๖
ในเรองศลนมหลกการอยางหนงวา มนษยตองมการเคลอนไหวและการเคลอนไหวนนกตองเปนไปในรปลกษณอยางใดอยางหนง เมอเคลอนไหวในรปลกษณอยางใดอยางหนงนนแลว พอจะมการเคลอนไหวเชนนนใหมอกเขากมกจะดาเนนตามรปลกษณของการเคลอนไหวอยางนนซาอยางเดม และเมอทาอยางนนตอๆ ไปการเคลอนไหวในรปลกษณนนกจะกลายเปนพฤตกรรมเคยชน พอเปนพฤตกรรมเคยชนแลวกแกไขยาก ถาเปนพฤตกรรมเคยชนทดกจะเปนประโยชนตอไปตลอด แตถาเปนพฤตกรรมเคยชนทไมดกเปนการเสยหายแกชวตของเขา เชนเสยบคลกภาพ นารงเกยจ เสยความรสกของผพบเหน หรอสรางความรสกเปนปฏปกษ เปนตน เพราะฉะนน ตรงนกจงเปนจดชวงชงทวาจะทาอยางไรใหคนมพฤตกรรมเคยชนทดไดกอน โดยเฉพาะสาหรบเดกๆ เรองนสาคญมาก การยนเดนนงนอน กน ดม ฯลฯ เปนทจบของพฤตกรรมเคยชนไดทงนน ดงนน การวางระเบยบวนยตางๆ ในความหมายหนงกคอระบบการสรางพฤต-กรรมเคยชนทมงใหเกดพฤตกรรมเคยชนทด และพฤต-กรรมเคยชนทดนแหละเปน ศล ซงแปลวาพฤตกรรมด
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๗
งามทเปนปกตของเขา เมอคนปฏบตตามวนยแลว ความประพฤตอยางนนกลงตวกลายเปนความเคยชนเปนปกตของเขาอยางนน เชนมารยาทในการขบรถ มารยาทของคนเดนถนน เปนตน
ดงนน จดสาคญทจะตองตงเปนเปาหมายอนดบแรกกคอ ทาอยางไรจงจะใหเดกหรอคนทเขามาใหมไดพฤตกรรมเคยชนทดตดตวไป โดยเฉพาะคนทมศกยภาพในการฝกนอย พอเคยชนอยางไรกจะอยแคพฤตกรรมนนจะตดจะยดอยกบพฤตกรรมเคยชนนน จะแกไขปรบใหมไดยากหรอไมไดเลย จะพฒนาเหนอกวานนยาก ตางจากคนทมศกยภาพในการพฒนาสง ซงสามารถปรบปรงตวเองไดเสมอ ไมอยในความครอบงาของความเคยชน แตคนประเภทนมจานวนนอยอยางยง เราจะตองระลกไววาในแงของสงคมนนเราพดถงคนสวนใหญ เรากาลงเอาหลกการนมาใชกบคนสวนใหญซงชวตตดอยในกรอบของพฤตกรรมเคยชน การพฒนาในระดบศลจงมความสาคญมาก เราจงตองเนนเรองการสรางพฤตกรรมเคยชนทด
สาหรบคนสวนใหญทวานน เมอเขามพฤตกรรมเคยชนอยางไรแลว กจะเกดการยดตดวาอนนแหละด เขา
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๖๘
เคยทามาอยางน ใครทาอยางอนจะแปลก เขาจะไมเหนดวย คนพวกนอาจจะไมใชปญญา อาจจะไมยอมคดพจารณาเลยดวยซา เขาเพยงแตยดตดในสงทตนเองเคยทามาเทานน ในเมอมนษยอยในสภาพอยางนมาก เราจงตองใชหลกธรรมชาตเหลานใหเปนประโยชน คอชงสรางระบบพฤตกรรมเคยชนทดใหสะสมขนมากอน เรองของแบบแผน ประเพณ วฒนธรรมทดงาม ตลอดจนกฎเกณฑกตกาทออกมาในรปของบญญตทางสงคมเปนกฎหมายเปนตนนน กรวมอยในหลกการน ถาเราวางระบบใหด จนลงตวตดเปนพฤตกรรมเคยชนของคนรนหนงไดแลว มนกจะเกดการสะสมและถายทอดจากคนรนเกาไปสคนรนใหม เพอทจะไดปฏบตตามๆ กนไป แลวกจะสงผลไปทจตใจใหเกดความชนชมและยดถอดวย เวลาจะประพฤตอยางนนความชนชมยดถอในจตใจกจะสงแรงเสรมเจตจานงใหเจตนามงไปทจะทาทจะประพฤตอยางนน
เปนอนวา การฝกฝนพฒนาในขนศลเปนขนทสาคญมาก โดยเฉพาะสาหรบคนสวนใหญในสงคม ถาบคคลเกดพฤตกรรมเคยชนทไมดแลว การทจะเปลยน
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๖๙
แปลงกทาไดยาก แตอยางไรกตาม ในพระพทธศาสนาซงถอหลกสกขาแหงการฝกฝนพฒนาคน การปรบปรงพฒนาแมจะทาไดยาก กถอวาตองพยายามทา และการปรบเปลยนพฤตกรรมนน กสามารถทาไดโดยใชหลกไตรสกขานแหละ เพราะไตรสกขานนเมอมองในแงของการพฒนา สงทจะตองทาอยางหนงกคอการแกไขปรบปรงความเคยชน ดานหนงนนมนเปนการสรางพฤตกรรมทดแตพรอมกนนอกดานหนงกเปนเรองของการแกไขพฤต-กรรมเคยชนทไมดดวย
ยงกวานนยงกาวตอไปสการปรบปรงแมแตพฤตกรรมเคยชนทดอยแลว ใหเปนไปดวยจตใจและปญญาทถกตองใหดยงขนไปอก อยางเชน วฒนธรรมของสงคมทถายทอดกนมาดวยความเคยชนจนเปนแบบแผนนน เปนสงทมความซบซอนมาก บางอยางในวฒนธรรมนน ทวาดในสมยหนง เมอผานมาถงอกสมยหนง อาจกลายเปนไมด หรอบางอยางทดอาจตกมาถงปจจบนในรปทคลาดเคลอนผดเพยนไปแลว หรอบางอยางทวาดอาจเหลออยเพยงรปแบบภายนอก แตสาระหรอความหมายทแทจรง
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๗๐
สญหายไปแลว หรอยงกวานนอาจจะมความหมายอนทเปนโทษเขาไปแทนท ดงนเปนตน
ความคลาดเคลอนผดเพยนและโทษเหลาน บางทเรากไมร จนกระทงมผมสตปญญามาชใหเหนจดเหนแงทจะปรบปรงแกไข (บางทสตปญญาไมพอด กชผดเสยอก)จงไดเกดมการเปลยนแปลง และพฒนากนตอไป (บางทผทตดกตานอยางหนก) เรองพฤตกรรมเคยชนของมนษยแมแตในระดบสงคม กตองมการแกไขพฒนาอยเรอย ถาพดถงในระดบบคคลกยงตองพฒนากนตลอดเวลา
ดงทกลาวมาแลววา คนสวนมากมกจะไดแคพฤตกรรมเคยชน จะพฒนาเหนอกวานนไปไดยาก คนทพฒนาตนเองไดดกคอคนทสามารถอยเหนออานาจของความเคยชน คนประเภทนจะปรบตวพฒนาขนไปเรอยๆซงถอวาเปนความสามารถพเศษ
พฤตกรรมทลงตวโดยเคยชนอยางละเอยดออน เรยกวา วาสนา (แปลวา การสงสมอบรมมา ซงกคอการสงสมพฤตกรรมเคยชนนนเอง) ไดแก แบบแผนพฤตกรรมทบคคลนนไดสะสมมากบตนเองจนกลายเปนลกษณะ
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗๑
ประจาตวของเขา เชน จงหวะทวงทในการเดน การพดคาตดปาก เปนตน ซงแตละคนจะแสดงออกแตกตางกนถอเปนวาสนาของแตละคน
เมอบคคลมวาสนาอยางไร วาสนานนกจะเปนปจจยสาคญอยางหนงทจะนาชวตของเขาไปในแนวทางหนงโดยเฉพาะ แมแตความเคยชนทางความคดทเปนพฤตกรรมทางจต เชนวาชอบอะไรไมชอบอะไร เปนตน กเปนวาสนาเชนเดยวกน เมอเขามวาสนาเกยวกบอะไรในทางใด มนกชกจงเขาไปในทางนนไปหาสงนน วาสนากเลยกลายเปนตวกาหนดวถชวตของเขาไป
นอกจากนน วาสนายงเปนตวกระทบททาใหคนอนมปฏกรยาตอเขาในรปใดดวย เชนดงดดหรอผลกไลทาใหชอบหรอทาใหเกลยด ในความสมพนธกบคนหมมากหรอเปนปฏกรยาเฉพาะตวกบบางคน ดงจะเหนไดในลกษณะการพดของแตละบคคล บางคนพดสละสลวยรนห บางคนพดกระโชกโฮกฮาก บางคนพดแลวคนชอบฟง บางคนพดแลวคนราคาญ ฯลฯ ซงลวนมผลตอความเปนไปในชวตของเขาทงนน
วาสนาเมอเกดขนแลวกแกไขยาก เพราะเปนสงท
จะพฒนาคนกนไดอยางไร?๗๒
ลงรองลก ผทละวาสนาไดหมดมเพยงบคคลเดยวคอพระพทธเจา หมายความวาพฤตกรรมเคยชนหมดไป เพราะพฤตกรรมอยภายใตการนาของสตปญญาอยางเดยว คอทาไปดวยสตปญญา ไมไดทาไปโดยความเคยชน สวนพระอรยบคคลอนแมแตพระอรหนต กแกไขละไดแตเฉพาะวาสนารายแรงทเปนโทษตอชวตและสงคม สวนวาสนาทไมรายแรงกยงคงอย เชนบางทานพดจาไมเพราะห บางทานเดนไมคอยชวนด เปนตน รวมความวาเรองของวาสนามทงดและไมด และวาสนานนกเปนผลกรรมสวนหนง
ในเรองกรรมนน พอเกดปญญาขนมาแลว เจตนาทเปนตวกรรมกคอยๆ เปลยนจากการอยใตบงการของตณหา มาอยใตการชนาของปญญา จนในทสด เจตนาเองกจะหมดหนาทไปดวย ซงเปนขนสดทายทชวตจะเปนอยดวยปญญา นคอภาวะทเรยกวาสนกรรม เพราะพฤตกรรมไมตองอยในบงการของเจตนาทมงทเลอกวาตวเราจะเอาอยางไร แตเปลยนมาเปนอยและทาการตางๆ ดวยปญญา ดวยความร หรอปฏบตการดวยความรความเขา
พระพรหมคณาภรณ (ป. อ. ปยตโต) ๗๓
ใจ ไมใชปฏบตการดวยความจานงจงใจ วาตวเราตองการเอาอยางนนอยางน
อยางไรกตาม ในระดบของปถชนทยงไมพนจากพฤตกรรมทเปนไปดวยเจตนา เมอมการศกษาพฒนาตนขน ปญญากจะเขามาชวยชทาง ทาใหมการเลอกตดสนใจทดงามถกตอง ประกอบดวยความรความเขาใจและความมเหตผลมากขน และทาการตางๆ ดวยฉนทะ ทจะนาไปสความไรทกขลดปญหา ตลอดจนมอสรภาพและสนตสขทงในชวตและในสงคมมากขนๆ ตามระดบของการพฒนา
