สถานภาพเอกสาร ใบลานและภูมิปญญาที่เกี่ยวของใน อําเภอรองคําอําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ

วันที่ ๙ สิงหาคม ๒๕๕๐

ทามกลางความอึมครึมของไอมานหมอกการเมืองไทย และความรอนระอุของเปลวแดดในเดือนสิงหาคม ทั้งที่อยูในชวงฤดูฝนแท ๆกลับวิปริตผิดกาลยิ่งนัก หรือจะเปนเพราะสภาวะโลกที่รอนอันเกิดจากน้ํามือของคน หรือไมก็ธรรมชาติลงโทษเหลาสัตวโลกที่ไมอยูในครรลองคลองธรรม ที่นําสูความฉิบหายกอนเวลาอันสมควร

ถึงอยางไรหนาที่อันเปนหลักยึดของเราชาวใบลานยังคงตองดําเนินตอไป ตราบที่เขาจะเลิกจางเพราะเหตุผลบางประการ แตตอนนี้คงตองถอดกายพรอมวิญญาณ ออกจากสํานักงานกาวขึ้นรถตูสูสนามอันอยูขางหนาเพื่อใหบรรลุตามแผนและเพื่อรับรูถึงสถานภาพความเปนจริงในการคงอยูหรือสูญสลายไปของเอกสารใบลานในปจจุบัน

เชานี้เราไดเดินทางมุงสูใตสุดเขตแดนกาฬสินธุดานตะวันออก ไปที่วัดดานใตบานดานใต ตําบลเหลาออย อําเภอรองคํา จังหวัดกาฬสินธุในวัดแรกของวันนี้พระอุทัย เขมะปญโญเจาอาวาส ไดกรุณาเปนผูอํานวยความสะดวกในการสํารวจใหกับทางโครงการเปนอยางดี สิ่งที่คนพบคือทางวัดไดมีการจัดเก็บเอกสารใบลานโดยใสไวในตูพระไตรปฎก เอกสารใบลานที่พบมีประมาณ ๖๐ ผูก ถูกหอผาไวแตไมคอยมิดชิด และสิ่งหนึ่งที่นาสนใจคือ โบสถสราง พ.ศ. ๒๔๙๒ เสร็จ ๒๕๐๐ มีชอฟาใบระกาเปนไมแกะสลักอยางสวยงามเปนศิลปะสมัยเกาที่ยังคงหลงเหลืออยูในยุคปูนซีเมนต

หลังจากเดินทางออกจากวัดดานใตอยางทุลักทุเล เพราะเปนเสนทางลูกรัง ที่ขรุขระระยะทางประมาณ ๓ กิโลเมตร เราก็มุงเขาสู วัดปฐมแพงศรี บานกุดลิง ตําบลรองคํา อําเภอรองคํา จังหวัดกาฬสินธุ ซึ่งมีคําขวัญ สารพัดจะแตง ตามภาษาอีสานวา ยองยอ (คักขนาด) ซึ่งไดแก

หรือ “กุดลิง ใตสุดกาฬสินธุ ดินแดนพระเกง กองเส็งคูบาน”

หมูบานกุดลิง จากคําบอกเลา ไดอพยพมาจาก บานสีถาน บานแจระแมร จังหวัดอุบลราชธานีแลวมาตั้งถิ่นฐานอยูที่นี่ จากการที่มาจากเมืองนักปราชญ (เมืองอุบลฯ) ทําใหชุมชนกุดลิงมีวัฒนธรรมที่เขมแข็ง ซึ่งสังเกตจากสิ่งกอสรางทางกายภาพ ที่มีความวิจิตร งดงาม เปนระเบียบสะอาดตา และที่สําคัญเปนวัดที่มี พระเณรอยูคอนขางมาก

สมัยกอนพระครูสุนทรปริยัติ อดีตเจาอาวาส ซึ่งทานไดมรณภาพไปแลว ทานเปนผูริเริ่มกองเส็ง มีการแขงขัน ทําใหเกิดการรวมมือของคนในชุมชน เปนการจุดประกายความสามัคคีระดับหนึ่ง จนไดสมญาวา“ดินแดนพระเกง กองเส็งคูบาน”

วัดปฐมแพงศรี เปนวัดหนึ่งที่คณะผูสํารวจเกิดความประทับใจเปนอยางยิ่ง เพราะทานเจาอาวาสวัดคือ พระอธิการอุดลย อัคคธัมโม พรรษา ๖ เจาอาวาสวัด อายุ 33 พรรษา ๖เปนผูรอบรูทางดานภูมิปญญาที่เกี่ยวของกับเอกสารใบลาน สามารถจารและอานอักษรโบราณได รวมถึงงานฝมือดานอื่น ๆเชน การทําพิณ การทํากลอง การแกะสลักไม เปนตน จากการสอบถาม ทานไดความรูเหลานี้จากตาที่เปนหมอพื้นบานรักษาโรคตาง

ๆไดมีการเรียนรูศาสตรตาง ๆเกี่ยวกับภูมิปญญาจากตาพอสมควร อีกทั้งกอนที่ทานจะกาวสูรมกาสาวพัตรทานไดรับราชการครูมากอนและไดเรียนปริญญาโทสาขาไทยคดี ที่มหาวิทยาลัยมหาสารคาม

ในทัศนะผูเขียน การที่ไดเอกบุรุษ อยางพระอธิการอุดลย มาประดับบวรพุทธศาสนา เปนคุณประโยชนอันมหาศาล ในดานการธํารงไวซึ่งภูมิปญญาอีสาน เพราะทานมีความรูทางศาสตรพื้นบานควบคูกับศาสตรทางวิชาการอยางลุมลึก ทั้งภาคปฏิบัติและทฤษฎี รวมถึงคุณธรรมดานอื่น ๆเชน ความออนนอม การยอมรับฟง กับรอยยิ้มอันละไม เปนสิ่งที่นาปราบปลื้มสําหรับผูพบเห็นและปฏิสันฐาน

การสํารวจเอกสารใบลานในวัดปฐมแพงศรี เราพบสภาพจริงและจากคําบอกเลาของพระอธิการอุดลย วา เอกสารใบลานของวัดนั้น กอนที่ทานไดมาเปนเจาอาวาส ใบลานบางสวนไดถูกเคลื่อนยายไปที่พระธาตุพนม โดยในขณะนี้ยังคงมีเหลืออยูที่วัดไมมาก สวนมากจะเปนลานสั้นและลานที่ทานไดจารขึ้นเอง

จากการสํารวจครั้งนี้ถือเปนการคนพบความสําเร็จเล็ก ๆของคน ตัวเล็ก ๆคนหนึ่ง ที่เต็มใจบวชเขาสูบวรพุทธศาสนาและเปนที่พึ่งของชุมชนไดเปนอยางดี ทางโครงการก็ขออนุโมทนา ในปฏิปทาของทานและขอใหปฏิปทาดังกลาวเปนแรงขับหนึ่งที่ฉุดดึงใหภูมิปญญาอีสานฟนฟูขึ้นเปนเอกลักษณของชาวอีสานสืบตอไป

วัดที่สามคือวัดอุมังคละนาเรียง บานนาเรียง ตําบลสามัคคี อําเภอรองคํา จังหวัดกาฬสินธุเราเดินทางออกมาทางทิศเหนือของตัวอําเภอรองคํา ประมาณ ๕ กิโลเมตร ก็มาถึงวัดแหงนี้ โดยมี พระครูสุพจนวรคุณ อายุ ๗๓ ป เปนเจาอาวาสผูใหความสะดวกแกทางคณะ ทานอนุญาตใหพวกเราสํารวจและถายรูปเอกสารใบลานและสิ่งกอสรางอื่นภายในวัด

เรากาวยางขึ้นไปบนกุฏิไมทรงโบราณ โดยมีพระลูกวัด ๒ รูป ติดตามไปดวย สภาพเอกสารใบลานที่พบ มีจํานวนมาก บรรจุในลังและถูกสิ่งของอยางอื่นกองพะเนินทับใบลานเหลานั้นอยู เปนการยากที่เจาหนาที่จะเขาไปตรวจสอบ แตก็พอประมาณวามีจํานวนมาก ประมาณ ๓ ลัง ใหญ ที่สะเทือนใจมากกวานั้นคือมีเอกสารใบลานบางสวนถูกจัดเก็บบนเพดานกุฏิ สภาพชํารุดมาก เพราะขาดการเอาใจใส และโดนความชื้นมาเปนระยะเวลาหลายป

อาจเกิดจากความเขาใจผิดของผูจัดเก็บวาคงจะรอดพนจากปากเหยี่ยวปากกา แตแลวก็หนีไมพนการความชื้นและสัตวกัดแทะจนได เปนที่นาเสียดาย แตก็คงชวยอะไรไมไดมากนัก “เพราะมันเปนเชนนี้เอง”

วัดที่สี่คือวัดสีถานบานสีถาน ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ มีพระอธิการประเคน เทวธัมโม เจาอาวาสวัดสีถาน ทานไมอนูญาตใหคณะเขาสํารวจเหตุจากกุญแจไมไดอยูที่ทานเราจึงเดินทางไปวัดตอไป

วัดที่หา วัดโพธิ์ศรีโนนเมือง บานโนนเมือง ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุเปนวัดที่เราชาวคณะเกือบตกสํารวจเพราะไมเห็นพระอยูในวัดเลย หนึ่งในคณะก็ไดเดินตามหาทายกวัดแลวทานก็นําเราเขาไปที่ศาลาการเปรียญ เราก็ทราบวายังมีพระอยูขางในจํานวนหลายรูป หนึ่งในนั้นมีพระอาจารยสุบัญ ภัททโก อายุ ๔๐ ป พรรษา ๙ซึ่งนําเราเขาสํารวจและใหขอมูล สภาพเอกสารใบลานที่พบยังมีการเก็บเอกสาร

ใบลานไวอยางมิดชิด มีประมาณ ๖๐-๗๐ ผูก สภาพเอกสารใบลานคอนขางดี หอดวยผาสีเหลือง จัดเก็บไวในตูพระไตรปฎก ขางหลังพระประธานในศาลาวัดแหงนี้ ถือเปนวัดหนึ่งในวัดที่เคยสํารวจมาที่มีความสมบูรณ วัดหนึ่ง

ตอมาเปนวัดที่หกคือวัดบานแวง บานแวง ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ ไดรับการอํานวยความสะดวกจากพระคุณเจาพระสวัสดิ์ อมโร อายุ ๗๑ ป พรรษา ๑๔ เอกสารใบลานที่พบมีจํานวนไมถึง ๕๐ ผูก ทางคณะสํารวจแลวก็เดินทางไปวัดตอไป

เมื่อถึงวัดที่เจ็ด คือวัดวัดดอนหวาย บานดอนหวาย ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ พวกเราเขานมัสการ เจาอาวาสเพื่อแจกแจงวัตถุประสงคที่เรามาทําหนาทีในการสํารวจสถานภาพครั้งนี้แลว พระครูสังวรศาสนการ อายุ ๖๕ ป พรรษา ๓๐ เจาอาวาสวัดทานก็กรุณาใหพวกเราเขาตรวจสอบเอกสารใบลาน ซึ่งเอกสารทั้งหมดถูกบรรจุในหีบโบราณแตทาสีอคีลิค สีสันสดใส ทราบมาวา เปนสีที่เหลือจากการทาธรรมาสนรูปทรงโบราณ เมื่อมองดูก็สวยไปอีกแบบ

เมื่อเราเปดหีบขึ้นก็พบวามีเอกสารใบลานอยูเต็มหีบ ประมาณ ๖๐-๗๐ มัด เอกสารอยูใสสภาพที่สมบูรณ พวกเราไดแลบกเปลี่ยนกับเจาอาวาสถึงการอนุรักษเอกสารใบลานเพราะเปนสิ่งที่พึงใหมีอยูในสังคมอีสาน รวมถึงใหวัดทราบถึงกระบวนการในการขโมยสมบัติสงฆนําไปขาย และขอใหทานไดรักษาไวใหดีเพื่อลูกหลานจะไดเห็นภูมิปญญาของบรรพบุรุษ

วัดที่แปดคือวัดสวนโคกบานสวนโคก ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ มีพระครูสุตธรรมากร เปนเจาอาวาส ทานไดใหขอมูลวาเอกสารใบลานในปจจุบันไดสูญหายไปหมดแลวเราจึงเรียนขอบันทึกรูปภาพศาสนสถานตาง ๆภายในวัดแลวก็มุงสูบานเมย

วัดที่เกาวัดเปนสุดทายของวันนี้คือวัดบานเมยบานเมย ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ มีพระครูวรกิจสารธรรม อายุ ๗๓ ป พรรษาที่ ๒๑ เปนเจาอาวาส เจาพระคุณทานไดอํานวยความสะดวกใหเราไดเขาสํารวจเปนอยางดียิ่ง อีกทั้งนําชมสถานที่ตาง ๆภายในวัดและศาลาดวย

จากการสํารวจเราพบวามีหีบพระธรรมโบราณขนาดใหญสูงประมาณ ๑๗๐ เซนติเมตร ขางในมีเอกสารใบลานประมาณ ๖๐-๗๐ มัด สภาพคอนขางสมบูรณ

จากนั้นทานก็นําพวกเราเขาไปดูธรรมาสนเสาเดียวในศาลา ธรรมมาสนในวัดนี้มีความสวยงาม มีการแกะสลักแบบชาวบาน เปนฝมือที่เรียบงาย งดงามแบบชาวบาน รวมไปถึงผาแพรวาที่ญาติโยมไดนํามาถวายเปนธุงชัย แขวนอยูในศาลาก็มีความวิจิตรไมแกกัน

หลังจากชื่นชมความงามเหลานี้แลว พวกเราก็กราบลากลับสูมหาวิทยาลัยมหาสารคาม เปนอันวาวันนี้เปนวัน สํารวจ ๙ วัด ถือเปนศิริมงคลกับชีวิตอยางยิ่ง ไดพบเจอสภาพจริงของเอกสารใบลานที่จัดเก็บไวในสมัยปจจุบัน บางก็ดูแลเอาใจใสอยางดี บางก็ไมยี่หระกับความเปนคัมภีรทางพุทธศาสนา แตโดยรวมแลวการสํารวจครั้งนี้คงเปนการกระตุนเตือนคนอยูวัดไมมากก็นอย ในเรื่องของการเห็นคุณคาของเอกสารอันเปนสิ่งที่บรรพบุรุษอีสานมอบให

ประมวลภาพการออกพื้นที่ภาคสนาม

๒. วัดดานใตบานดานใต ตําบลเหลาออย อําเภอรองคํา จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูและศาลาวัดวัดดานใต

พระอุทัย เขมะปญโญเจาอาวาส อํานวยความสะดวกใหเจาหนาที่ไดสํารวจ

เอกสารใบลานที่ไดรับการสํารวจ วันที่ ๑๕ พ.ค. ๓๐ โดยศูนยวัฒนธรรม วิทยาลัยครูมหาสารคาม

โบสถสราง พ.ศ. ๒๔๙๒ เสร็จ ๒๕๐๐ สิงหหนาประตูอุโบสถ ฝมือชางพื้นบาน

๒.วัดปฐมแพงศรี บานกุดลิง ตําบลรองคํา อําเภอรองคํา จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูวัดปฐมแพงศรี

ปายวัดพัฒนาดีเดน ๒๕๓๘ หอหนังสือที่ทางวัดสรางขึ้น

อุโบสถ กับซุมแสดงเทคโนโลยีชาวบาน ทามกลางแมกไมอันรมรื่น

กุฎีรูปทรงตัวยู รูปเกือกมา ที่มีจํานวนนับสิบหอง

พระอาจารยอุดลย อัคคธัมโม เจาอาวาส ผูอํานวยความสะดวกในการสํารวจ

เหล็กจาร และหมอนรองจานที่ทานใช ที่สรางโดยฝมือทานเอง

เอกสารใบลานที่ทานเก็บไว และ มีการจารเพิ่มเติมดวย

ภาพอีกมุมของเอกสารใบลานในวัดปฐมแพงศรี

๓. วัดอุมังคละนาเรียง บานนาเรียง ตําบลสามัคคี อําเภอรองคํา จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูวัดอุมังคะละนาเรียง หอระฆังไมรูปทรงแปลกตา

อุโบสถหลังใหมแบบศิลปนิยม สิมโบราณในมุมหนึ่งของวัดที่มีความสวยงามแบบพื้นบาน

เจดียพระธาตุพนมจําลองสรางครอบอูปมงอดีเจาอาวาส

สภาพจริงของเอกสารใบลานที่มีการจัดเก็บในกุฏิ

ใบลานอีกสวนหนึ่งถูกเก็บไวบนเพดาน สภาพชํารุดจํานวนมาก

๔. วัดสีถานบานสีถาน ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูวัดบานสีถาน อุโบสถอันยิ่งใหญอลังการ

ศาลาการเปรียญหลังใหมที่กําลังสรางและศาลาหลังเกา ที่ดูเครงขรึม

๕. วัดโพธิ์ศรีโนนเมืองบานโนนเมือง ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูวัดโพธิ์ศรีดอนเมือง หอระฆังของวัด

อุโบสถวัดโพธิ์ศรีโนนเมือง สภาพทั่วไปภายในวัด

พระอาจารยสุบัญ ภัททโก ไดนําเราเขาสํารวจเอกสารใบลานที่ทางวัดเก็บไว

เอกสารใบลานถูกจัดเก็บอยางเรียบรอยในตูพระธรรมรูปทรงสวยงาม

๖. วัดบานแวงบานแวง ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูและสภาพทั่วไปภายในวัดบานแวง

สภาพทั่วไปภายในวัดบานแวง

๗. วัดดอนหวาย บานดอนหวาย ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูวัดดอนหวาย ศาลการเปรียญมีธรรมาสนฝมือชางพื้นบานทาสีสดใส

หีบพระธรรมและเอกสารใบลานที่มีอยูเต็มหีบ

๘. วัดสวนโคกบานสวนโคก ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูและอุโบสถวัดสวนโคก

ศาลการเปรียญและกุฏีคอนกรีตของวัด

๙. วัดบานเมยบานเมย ตําบลดงลิง อําเภอกมลาไสย จังหวัดกาฬสินธุ

ซุมประตูและโบสถอันงดงาม

ชาวบานกําลังจับกลุมทํากลองเส็ง

พระครูวรกิจสารธรรม อายุ ๗๓ ปเจาอาวาส สภาพเอกสารใบลานในหีบ

เอกสารใบลานบางสวนที่ทางวัดเก็บไว

รูปสลักฝมือชางพื้นบานในธรรมาสน

ธรรมาสนเสาเดียวที่มีความสวยงามโดดเดน ผาแพรวาที่ชาวบานทอถวาย

ณ. ราวะรินทร/ขาวอภิโชโต/ภาพ