74

วฒนธรรมอสานในส�อพ�นบาน

กจตพงษ ประชาชต

Isan Culture in Folk Media

Kittipong Prachachit

โปรแกรมวชานเทศศาสตร มหาวทยาลยราชภฏศรสะเกษ

Communication Arts program, Sisaket Rajabhat University

Corresponding author E-mail address: cg3dman@hotmail.com

บทสรป

วฒนธรรม คอ สIงทIบรรพบรษสรางขOน เพIอควบคมพฤตกรรมของคนในสงคม โดยผานความเชIอ ความเกรงกลว และความตองการความมIนคงทางจตใจ แตละสงคมจะมการสรางวฒนธรรมทIเขมแขงจนมอตลกษณประจาชมชน สามารถสบทอดกลายเปนประเพณทIชมชนยอมรบ ภาคอสานเปนพOนทIทIมประชากรมากซI งแบงเปนหลายชนกลม จงมความหลากหลายทางวฒนธรรมคอนขางมาก ในแตละกลมลวนมอตลกษณทางวฒนธรรมของตนเองทIเดนชด แตโดยรวมแลวสามารถแบงประเภทของวฒนธรรมอสานได 6 ประเภท คอ 1. มขปาฐะ เชน นทานพOนบาน แตกลมชนในภาคอสานจะมเรIองเลาหรอนทานทIเลาสบตอกนมาซIงมความเฉพาะตวในดาน รปแบบคาประพนธ และเนOอหา 2. ความรเรIองจกรวาล หรอความเชIอในสIงเหนอธรรมชาต 3. ความรเกIยวกบธรรมชาต คอ ความรทIใชในการดาเนนชวตประจาวน 4. ประเพณพธกรรม ชาวอสานสวนใหญมประเพณทIเรยกวา ฮตสบสอง คองสบสI ทIสบทอดกนมายาวนานและเครงครด 5. งานชาง และ 6.ศลปะการแสดง ในอดตชาวอสานใชการสอดแทรกความรเรI องวฒนธรรมแตละทองถIนในสIอพOนบาน เพIอถายทอดวฒนธรรมดานตางๆ จากรนสรน เนIองจากสIอพOนบานเปนสIงทIมผลในการจงใจ มความใกลชดกบผชม ปรบเปลIยนไดตามสถานการณ นบเปนสIอทIสามารถใชในการถายทอดความรตางๆ แกประชาชนไดเปนอยางด ซI งบรรพบรษสามารถสอดแทรกเนOอหาดานวฒนธรรมอสานเขากบสIอพOนบาน ในองคประกอบตางๆ ไดแก 1. เนOอเรIอง มกใชวรรณกรรมหรอนทานพOนบานในการแสดง 2. การแตงกาย ในการแสดงสIอพOนบานแตละชนด แมจะมการปรบเปลIยนการแตงกายตวละครตามยคสมย แตยงคงรปแบบพOนฐานการแตงกายของคนอสานไวในตวละครหลก 3. การแสดงหรอการเคลIอนไหว จะสIอถงพฤตกรรมในชวตประจาวนของคนแตละพOนทI 4. ดนตรประกอบ และ 5. บทสนทนาหรอภาษาทIใช คอการใชภาษาพOนบานมาใชในการสนทนากนในโอกาสตางๆ

คาสาคญ : วฒนธรรม, อสาน, ส�อพ�นบาน

บทนา สIอพOนบาน หรอเรยกอกอยางวา สIอประเพณ (Tradition Media) เปนสวนหนIงของวฒนธรรมอสาน ทIไดมการสะทอน

สภาพชวตความเปนอย ปรชญา ความนกคดของชาวอสานไดอยางใกลเคยงความเปนจรงมากทIสด เนIองจากเปนผลผลตทางความคดทIผานกระบวนการกลIนกรองมาแลวในหลายระดบ ทOงนOบรรพบรษอสานไดนาเอาความเชIอดOงเดม ความประพฤตทIควรปฏบต หลกคาสอนทางพระพทธศาสนา การประกอบอาชพ ความเชIอ ขอหาม มาผสมผสานลงไปในสIอพOนบาน ซI งมไดม

75

จดมงหมายเพIอความบนเทงเพยงอยางเดยว แตมจดหมายอIนรวมอยดวย เชน เพIออบรมสIงสอน ตกเตอน แนะนาแนวทางในการดาเนนชวต การประพฤตปฏบตตนใหอยในทานองคลองธรรมหรอแมแตการใหความรเพIอใหสามารถนาไปแกปญหาในชวตประจาวนไดเปนอยางด จงนบวาสIอพOนบานเปนมรดกอนลOาคาทIสามารถสะทอนใหเหนถงความงามทางวฒนธรรมในแงมมตางๆ ทIบรรพบรษอสานรจกเลอกสรรมาใชใหเหมาะสมกบบคคลในสงคม สถานการณ หรอกาลเวลา ในสมยอดตนOนสIอพOนบานถอไดวาเปนทIนยมและชIนชอบของคนอสานไดเปนอยางดกบคนทกรน ตวอยางสIอพOนบานอสานทIไดรบความนยมเปนอยางมาก เชน หมอลา หนงประโมทย เปนตน

ในปจจบนสIอพOนบานอสานเรIมถกลมเลอนหายไปจากทองถIนอสาน เนIองจากสIอสมยใหมหลายรปแบบไดขยายอทธพลเขาไปในทองถIนอยางรวดเรว ความเจรญแบบสงคมเมอง เครIองมอเทคโนโลยสมยใหม เชน วทย โทรทศน นตยสาร หนงสออเลคทรอนกส เวบไซต ภาพยนตร เกมส และอIนๆ อกมากมาย ซI งสIอเหลานOมกจะมาพรอมกบวฒนธรรมตางชาตทIแฝงเขามากบสIอดงกลาว ทาใหคนอสานซI งมการบรโภคสIอเหลานO เปนบรเวณกวาง เรI มยอมรบวฒนธรรมตางชาตมากขOน เชน วฒนธรรมเกาหล จน ญIปน และชาตทางยโรป ทาวถชวต คานยมของคนอสานตางไปจากเดมเปนอยางมาก จงทาใหสIอพOนบานหลายคณะ ไมสามารถดาเนนงานการแสดงไดตองยบคณะ บางคณะไดประสบกบปญหาคาใชจายในการบรหารจดการทIคอนขางสง ไมคอยมการวาจางงานการแสดง ไมมงบประมาณในการพฒนาปรบปรงคณะใหทนสมยอยเสมอ เพราะการลงทนในการพฒนาสIอใหมความใหม ทนสมย สอดคลองกบพฤตกรรมการบรโภคสIอของคนทIเปลIยนไปนOน ยงมความเสIยงทIสง ทาใหหลายคณะไดปดตวไปอยางนาเสยดาย การถายทอดวฒนธรรมความเปนอสานดานตางๆ ไปสคนรนหลงจงเรIมเลอนหายไปเชนกน

ในการศกษาครO งนO ไดเลงเหนความสาคญของวฒนธรรมความเปนอสานทIอยในสIอพOนบาน ซIงบรรพบรษไดคดคนและรวมกนสงเคราะหขOนดวยความประณต ใสใจในเรIองของเนOอหา กลวธในการนาเสนอ และรปแบบการแสดงออกของสIอเพIอใหมความเหมาะสมกบคนอสานมากทIสด ทOงนO เพIอถายทอดคาสIงสอนคนในสงคม แนวทางการดาเนนชวตทIถกตองและเหมาะสมกบชมชน เพIอใหคนในชมชนมความเปนอยทIด ทาใหสงคมอสานมความสงบสขเรIอยมา จงกลายเปนสIอทIมคณคา มความใกลชดกบคนอสานมาอยางยาวนาน และสามารถถายทอดวฒนธรรม ความเชIอ ภมปญญาชาวบานจากรนสรนไดเปนอยางด

วฒนธรรมอสานทIแฝงอยในสIอพOนบานชนดตางๆ มคณคาอยางมากในการศกษาและนาไปใชในชวตประจาวน ไมวาจะเปน การแตงกาย ความเชIอ พธกรรม การละเลนและการแสดง ขอหาม ภมปญญาชาวบาน ประเพณ สIงเหลานOลวนเปนสIงทIชวยขดเกลา หลอหลอมสงคมอสานใหอยรวมกนสนตและดารงชวตอยางมความสข รวมทO งเปนเสนหอนงดงามทIมความเฉพาะตว ฉะนOน เราจงควรศกษาวฒนธรรมอสานทIอยในสIอพOนบานนOไว เพIอเปนทรพยากรทางความคดทIสาคญในการนามาใชพฒนาสIอสมยใหมสาหรบคนอสานในปจจบน และสบทอดวฒนธรรมอนลOาคาของคนอสานตอไป นอกจากนO สIอสมยใหมทIแฝงไปดวยวฒนธรรมอสานนO ยงมความสอดคลองกบความสนใจของคนอสานเพราะคนในสงคมอสานนOนจะสามารถรบรวฒนธรรมของตวเองไดดกวาวฒนธรรมอIน อกทOงความใกลชดกบคนอสานอยางยาวนาน ยIงจะชวยใหคนอสานสามารถเขาถงแกนของวฒนธรรมของตนไดด และชวยใหจะเกดความเขาใจ สนก ซาบซO งไปกบสIอสมยใหมทIไดบรโภคไดดกวาสIอทIแฝงไปดวยวฒนธรรมชนชาตอIน

1. วฒนธรรมอสาน

ศาสนาและความเชIอ คอ การสรางความสมพนธระหวางคนกบอานาจสIงศกดj สทธj เพIอควบคมพฤตกรรมของคนในสงคม ศาสนาจดวา เปนวฒนธรรมทางนามธรรมทIมผลกบวฒนธรรมทIเปนรปธรรมทIมนษยสรางขOน โดยผานความเชIอ ความเกรงกลว ตองการความมIนคงทางจตใจ ศาสนาและความเชIอจงทาใหเกดวฒนธรรมในสงคม ศาสนาและความเชIอทIมอทธพลกบวฒนธรรมไทย คอ ศาสนาพทธและพราหมณ ซI งมการผสมผสานกนอยต Oงแตอดต จนกลายเปนวฒนธรรมทางศาสนาทIสามารถควบคมพฤตกรรมของคนในสงคมไดเปนอยางด ตวอยางการผสมผสาน เชน ความเชIอเรIองผและอานาจลOลบ เชน ผ เทวดา เทพตางๆ ทางศาสนาพราหมณ ความเชIอผแถน ผเจาปา เจาปตา ผบรรพบรษ ผเรอน ของชาวพทธ เปนตน การเชIอเรIองผเหลานO ทาให

76

เกดวฒนธรรมชมชน เชน การไหวปตา การไหวผตาแฮกของชาวอสาน ความเชIอเรIองผมทOงผด และผราย จงมการสรางวฒนธรรมโดยผานเรIองของผมากมาย วฒนธรรมความเชIอเหลานO ทาใหเกดประเพณ พธกรรมการปฏบตสบทอดกนมายาวนาน (ประจวบ จนทรหมIน, 2553)

การเกดขOนของคาวา ประเพณ เปนการเกดขOนหลงจากสงคมนOนสรางวฒนธรรมทIเขมแขงจนมอตลกษณประจาชมชน สามารถสบทอดกลายเปนประเพณทIชมชนยอมรบ ดงนOน ประเพณ และวฒนธรรมกคอสIงเดยวกน เชน ประเพณลอยกระทง เกดขOนจากวฒนธรรมความเชIอวา มนษยทกคน มความทกข มบาปทIเคยกระทา การลอยกระทง คอ การนาเอาความทกข หรอบาปทIเคยทา เอาใสกระทง แลวนาไปลอยนO า เชIอวาเมIอลอยกระทงแลวชวตจะมความสข เมIอมความเชIอเชนนOน และมการปฏบตมาเรI อยๆ จนเกดการยอมรบในสงคม จงกลายเปนประเพณ และมการสบทอดมาจนปจจบน ซI งมหลากหลายนบไมถวนในวฒนธรรมชมชน

ความหลากหลายทางวฒนธรรมของอสาน คอความหลากหลายของความเชIอของกลมคน ซI งทางสงคมศาสตรใชคาวา “ชาตพนธ” เพIอแบงแยกความหลากหลายของวฒนธรรมและกลมคน โดยมองคประกอบ เชน ภาษา ความเชIอ ศาสนา เครIองมอเครIองใช เปรยบเทยบวฒนธรรมเพIอพจารณาความแตกตาง ความสมพนธของวฒนธรรมและสภาพแวดลอม และกลมคน

กลมชาตพนธในภาคอสานมมากกวา 10 กลม กระจายอยทIวพOนทIของภาคอสาน เชน กลมชาตพนธลาว ในอสานกลาง จงหวด มหาสารคาม ขอนแกน รอยเอด กลมชาตพนธ ญอ ภไท โซ บล แสก ในเขตอสานเหนอ จงหวด กาฬสนธ สกลนคร นครพนม มกดาหาร กลมชาตพนธ กย (เดมเรยกสวย) ในอสานใต จงหวดศรสะเกษ กลมชาตพนธเขมร ในจงหวดสรนทร กลมชาตพนธฮญกร (ชาวบน) ในจงหวดชยภม ความแตกตางของกลมชาตพนธนOนเกดจากปจจยหลก คอ มระบบนเวศตางกนจงเกดความเชIอ วฒนธรรมและประเพณตางกนดงกลาว ชาวอสานในแตละชาตพนธลวนมอตลกษณของตนเอง ทIแบงชดเจนทIสดกคอ ภาษา การแตงกาย รวมถงโครงสรางรางกาย แตในดานของประเพณ พธกรรม คนอสานยงคงมความคลายคลงกน เพราะมประเพณวฒนธรรมทIเหมอนกน

ภาพทI 1 – 2 ศลปะการแสดงของอสาน ทIมา: ชมรมศลปวฒนธรรมอสาน จฬาลงการณมหาวทยาลย

ประเภทของวฒนธรรมอสาน

ประเภทของวฒนธรรมอสานมลกษณะคลายกนกบภาคอIนๆ แตจะมความตางกนในเรIองของความเชIอ ลกษณะพธกรรม เนIองจากมฐานทางความคดทIตองเอาชนะกบสภาพลกษณะภมประเทศของแตละพOนทIตางกน แตถาจาแนกออกใหครอบคลมตามแนวคดของ จรวฒน พระสนต (2553) จะจาแนกประเภทของวฒนธรรม ออกเปน 6 ประเภท มความครอบคลมเนOอหาทางดานวฒนธรรม ดงนO

1.1 มขปาฐะ เชน นทานพ�นบาน ฯลฯ

นทาน คอเรIองทIเลากนมาจนถอเปนมรดกทางวฒนธรรมอยางหนIง เรยกวานทานพOนบานบานนทานพOนเมองบาง ลกษณะสาคญทIสดของนทานพOนบานอยทIตองเปนเรIองเลาสบทอดกนมา สวนใหญไมทราบวาใครเปนผแตง ใครเลาเปนครO งแรก

77

ทราบแตวาเปนเรIองเลาสบตอกนมา อาจถายทอดดวยปากหรอดวยการเขยนกได นทานพOนบานจาแนกเปนหลายประเภท เชน นทานมหศจรรย นทานชวต นทานวรบรษ นทานประจาถIน นทานอธบายเหต ตานานปรมปรา นทานสตว มขตลก นทานศาสนา นทานเรIองผและนทานเขาแบบ (จรวฒน พระสนต, 2553)

นทานพOนบานอสานมลกษณะรปแบบและเนOอหาทIแตกตางไปจากวรรณกรรมของภมภาคอIนของประเทศ ทOงนOเนIองจากพOนฐานของสงคม ความเชIอและขนบธรรมเนยมตลอดจนอดมการณของสงคมทIแตกตางกน จงทาใหรปแบบและเนOอหาของวรรณกรรมอสานมลกษณะเฉพาะตน ดงนO

1.1.1 รปแบบ

นทานอสานจะจดบนทกดวยอกษรตวธรรม และอกษรไทยนอย และใชสานวนภาษาถIนอสานมลกษณะ ฉนทลกษณ หรอรปแบบคาประพนธมอย 2 รปแบบ คอ โครงสาร และกาพย ซIงโดยปกตแลววรรณกรรมสวนใหญนยมประพนธเปนโครงสาร สวนกาพยนยมใชประพนธนทานคาสอน หรอนทานทIใชในการเซOงเพIอความสะดวกในการจดจา นทานพOนบานอสานไมนยมบอกชIอผแตง ผคดลอก หรอผเขยน แตมความเชIอกนวา การสรางหนงสอถวายวดถอไดวาเปนการถวายทIไดอานสงสแรง เพราะเปนการสบตออายของพทธศาสนา ซIงสมยกอนนยมใชวดเปนศนยกลางในการถายทอด ตลอดจนการอนรกษนทานเหลานOไปพรอมๆ กนดวย

1.1.2 เน�อหา

นทานอสานจะมสวนรวมในการควบคมสงคม คอ สอนจรยธรรม และระเบยบจารตประเพณอนพงปฏบตแกประชาชน เชน เรIองฮตสบสอง คลองสบสI เนOอหาของนทานอสานสวนใหญจะเปนเรIองทIเกIยวกบพทธศาสนา เพราะวดเปนสถาบนกลางในการสงเสรม และการอนรกษไว เชน เรIองชาดก จรยธรรม คตธรรม ตอบสนองความเชIอในเรIอง ภตผวญญาณ และศาสนาชาวบาน เชน บทบายศรสขวญตางๆ ความเชIอเกIยวกบบญ กรรม นรก สวรรค ภพนO ภพหนา เปนตน นอกจากนO เนOอหาของนทานอสานยงสะทอนใหเหนถงอดมการณและคานยมทางสงคม ซIงผแตงไดบนทกความเชIอ อดมการณเหลานOนในรปแบบจรยวตรของตวเอกในเรIอง ซI งตวเอกในนทานนOน สวนใหญมกจะมจรยาวตรแบบพระเวสสนดร คอมงแสวงหาธรรมะ สรางบญบารม และมความเกงกาจ อทธฤทธj เพIอใชในการปราบฝายอธรรม (ธวช ปณโณฑก, 2522)

ประเภทของเน�อเร�อง อาจจาแนกออกเปน 5 ประเภท ดงน�

1.นทานพทธศาสนา เปนนทานทIเกIยวกบศาสนาพทธ เนOอหาสวนใหญเปนเรI องพทธประวต ชาดก ระเบยบประเพณ และพธกรรมตางๆ เชน ลาเทศมหาชาตพระเวสสนดรชาดก ทาวสทน เสยวสวาสดj ทาวปาจต และทาวโสวส

2.นทานประวตศาสตร เปนนทานทIเขยนขOนโดยอาศยเคาโครงเรIองมาจากพงศาวดาร หรอตานาน เชน ทาวฮงหรอเจอง ตานานขนบรมพOนเวยง ตานานพระพทธรปตางๆ ในแตละทองถIน

3.นทานแนวนยาย สมยกอนนทานเปรยบเสมอนมหรสพของชาวอสาน แตถาพจารณาทIจดมงหมายและสารประโยชนแลวพบวาผแตงไดพยายามแทรกคตธรรมไวในเนOอเรIองพรอมกนไป เพIอเปนการสอนศลธรรมและจรยธรรมแกสงคม นอกจากนO ยงมจดประสงคเพIอเปนแบบแผนในการดาเนนชวตตามคตนยมของพทธศาสนา เชนเรIอง กาพราผนอย ปลาแดกปลาสมอ จาปาสIตน รางผมหอม การเกด นางออน

4.นทานคาสอน เปนนทานทIมจดประสงคเพIอสIงสอนใหผอานหรอสงคมไดปฏบตตามขอปฏบตและงดเวนในสวนงดเวน ตามขอหาม หรอ คะลา ตลอดจนดานจรยธรรมตางๆ โดยยดคตนยมของพทธศาสนา และบางครO งกผสมผสานเขากบความเชIอของ

78

สงคม เชนเรIองผวญญาณ เชน เรIองธรรมดาสอนโลก ฮตสบสอง คองสบสI พระยาคากองสอนไพร ทาวคาสอน ปสอนหลาน ยอดคาสอน และสรโทวาทคาสอน

5.นทานพธกรรม เปนนทานทIมจดประสงคทIจะสรางเสรมความเปนสรมงคลใหแกผกระทาพธกรรมหรอสงคม เชน บทสขวญตางๆ

1.2 ความรเร�องจกรวาล

จกรวาลทศน คอ ปรมปราคตหรอสานกตอโลกของมนษยซI งสIอดวยสญลกษณภายใตการพรรณนาเรI องเลาเหนอธรรมดา จกรวาลทศนเสนอความจรงเกIยวกบการมอยของมนษยในจกรวาล การเกดและการตายของชวต การดารงอยและการดาเนนไปของโลก (จรวฒน พระสนต, 2553)

จกรวาลทศนตามคตพOนบานอสานนOนถอวาสรรพสIงไมวาจะเปนตนไม ปาเขา หรอลาธารลวนมผหรออานาจศกดj สทธjดแลรกษา ชาวบานอสานจงมความเคารพยาเกรงตอธรรมชาต จะเขาปาหาสมนไพร หรอลาสตว ตดไม กตองขออนญาตจากอานาจศกดj สทธj กอน เมIอคนอสานมความเชIอเรIองสIงเหนอธรรมชาต แลวจงมกฎหรอขอหามทIสงคมกาหนดขOนมาเปนขอควรปฏบตในสงคมอสานนOน เรยกวา 'คะลา' ถอวาเปนมรดกทางปญญาอยางหนIงทIผลตออกมาจากองคความรของคนอสาน ซI งไดรบอทธพลทOงจากความเชIอ บรรทดฐาน คานยม การทดลอง การปฏบตทOงในแงสวนบคคลและจากการปฏสมพนธกบบคคลอIนในสงคม ทIเหนวาไมควรกระทาหรอประพฤตปฏบตออกไป ทOงนO คะลาไดครอบคลมวถการดาเนนชวต แนวปฏบตดานตางๆ ในชวตประจาวน หากจะเปรยบฮตสบสองครองสบสIเปนรฐธรรมนญ คะลาคงจะเปรยบกบกฎหมายลกหรอพระราชบญญตทIแยกยอยออกมากาหนดชO เฉพาะ หรอใหรายละเอยดปลกยอยไปในแตละเรIอง

คะลา ขะลา หรอ กะลา เชIอวามาจากรากศพทของคาวา กรรม ซI งหมายถงการกระทา อนเปนเรIองใกลตวในชวตประจาวนของคนอสานในอดต เนIองจากคะลาเปนขอหามในการกระทาแสดงออกตางๆ หรอสIงตองหาม ตองเวน หามประพฤตปฏบต ไมสมควรทIจะกระทา ทOงกาย วาจาและใจ หากละเลย หรอลวงละเมดจะเปนอปมงคล เปนบาปกรรม ผดฮต ผดครอง นาความเสIอมเสย และอาจเกดอนตรายแกบคคลทIฝาฝนรวมทOงมผลตอสงคมทIอยดวย

1.3 ความรเก�ยวกบธรรมชาต

ความรเกIยวกบธรรมชาต หมายถง ความรเกIยวกบความหลากหลายทางชวภาพ ทIประกอบเปนระบบนเวศในพOนทIแตละแหง ความหลากหลายทางชวภาพมความสมพนธกบความหลากหลายทางวฒนธรรม การศกษาธรรมชาตในมตทางวฒนธรรมเปนการศกษาระบบนเวศเกษตร คอ ระบบการผลตพช สตว ประมงและปาไม ทIมนษยไดกระทาใหเกดขOนในสภาพแวดลอมธรรมชาต เพIอใหไดมาซIงปจจยพOนฐานในการดารงชพ เพIอการแลกเปลIยนและเพIอการคาขาย โดยมองคประกอบทIเปนสIงมชวต ไดแก มนษย สตว พช และองคประกอบทIเปนสIงมชวต ไดแก ดน นOา อากาศและแสงแดด รวมไปถงปจจยทIมผลกระทบทOงทางตรงและทางออม ไดแก เทคโนโลย เศรษฐกจ สงคม ประเพณ และการเมอง ทOงหมดนOจะมปฏสมพนธตอกนทาใหเกดเปนระบบนเวศนเกษตร

ความรเกIยวกบธรรมชาต ไดแก พนธพฤกษชาต สตวปก สตวเลOยงลกดวยนม สตวครI งบกครI งนO า สตวเลOอยคลาน ระบบนเวศนO าจด ระบบนเวศนO าเคม แมนO าลาธาร ทะเลสาบ แหลงนO าทวม อางเกบนO า ปากแมนO า ปาชายเลน แนวปะการง หาดหนดนทราย การศกษาภมปญญาชาวบานทIเกIยวกบธรรมชาตมนอยมาก ควรศกษาถงเทคนคการทานา ทาสวน และบรบททางวฒนธรรมในการคดคนเทคนคตางๆ ควรศกษาถงประโยชนทIชมชนใชทรพยากรในทองถIนและความเชIอมโยงกบความเชIอประเพณในสงคม ตลอดจนแบบแผนการจดการระบบนเวศ

79

1.4 ประเพณพธกรรม

ประเพณพธกรรม คอ กฎเกณฑหรอการควบคมทางสงคม ทIทาหนาทIชOนาและควบคมพฤตกรรมของผคนทIอยในวฒนธรรมเดยวกน มรากเหงาเดยวกน ใหอยรวมกนอยางมสมพนธภาพทIดและสมศกดj ศรความเปนคน ศาสนาดOงเดมของชาวไทยคอความเชIอเรIองภตผวญญาณ เมIอศาสนาพทธและศาสนาพราหมณเขามาสดนแดนสวรรณภม จงผสมกลมกลนเปนศาสนาชาวบานทIมความเชIอถอทOงผ พราหมณ พทธ ชาวบานจะประกอบพธกรรมตามความเชIอทIปฏบตสบทอดกนมาโดย เรยกวาประเพณการทาบญ (จรวฒน พระสนต; 2553)

ประเพณของชาวอสานมความเปนเอกลกษณของตนเอง ทIแบงชดเจนทIสดกคอ เรIองของภาษา การแตงกาย รวมถงโครงสรางรางกาย แตในดานของประเพณ พธกรรม คนอสานยงคงมความคลายคลงกน เพราะมประเพณวฒนธรรมทIถอสบทอดกนมาตOงแตอดต คอ ฮตสบสอง คองสบสI ซIงเปนประเพณวฒนธรรมทIเขมแขงของชาวอสาน

ฮตสบสอง มาจากคาสองคาไดแก ฮต คอคาวา จารต ซIงหมายถง ความประพฤต ธรรมเนยม ประเพณ ความประพฤตทIด และ สบสอง หมายถง สบสองเดอน ดงนOนฮตสบสองจงหมายถงประเพณทIประชาชนในภาคอสานปฏบตกนมาในโอกาสตางๆ ทOงสบสองเดอนของแตละป เปนการผสมผสานพธกรรมทIเกIยวกบเรIองผและพธกรรมทางการเกษตร เขากบพธกรรมทางพทธศาสนา ประเพณในฮตสบสองมดงนO

เดอนอาย (เดอน1) บญเขากรรม เลOยงพระ เนIองในพธทIพระสงฆผตองอาบตสงฆาทเสส มาขอแสดงอาบตของตนแกทIประชมสงฆ

เดอนยI (เดอน2) บญคนลาน เปนบญหลงการเกบเกIยว เพIอความเปนศรมงคล โดยการประพรมนO าพทธมนตยงฉางลานขาว ทาขวญขาว เกบฟนไวใช

เดอน 3 บญขาวจI ถวายอาหารพระทIวด ฟงเทศน ฟงธรรมมการนาขาวจIไปถวายพระ

เดอน 4 บญพระเวส เปนการเลOยงพระและฟงเทศนมหาชาต มกจกรรมทIสาคญ คอ แหกณฑหลอน แหขาวพนกอน เทศน มาลยหมIน มาลยแสน อานสงกาศเทศนมหาชาต

เดอน 5 บญสงกรานต ถอวาเปนวนขOนปใหม ใหเอาดอกไมธปเทยน ไปวด เลOยงภตตาหารพระสงฆ ฟงเทศน มบายศรสขวญ เอานO าหอมผสมขมOนรดสรงแกผเฒาผแก ผทIเคารพนบถอ

เดอน 6 บญบOงไฟ ทาพธสงบOงไฟไปขอฝนจากพญาแถน เปนการทาบญเลOยงพระกอนหนาการทานา แหบOงไฟเปนการรIนเรงสนกสนาน

เดอน 7 บญซาฮะ เปนการทาบญเพIอลางสIงชIวราย เชน ผบานเรอน หลกเมองเพIอความเปนศรมงคลของป นมนตพระสงฆมาสวดมนตเยนและตอนเชามการเลOยงพระ ประพรมนO าพระพทธมนต ทาความสะอาดบาน เชน ผประจาหมบาน ผปยาตายาย ผไรนา ผหลกเมอง

เดอน 8 บญเขาพรรษา เอาขาวตอกดอกไม ขOผOง ธปเทยนไปรวมกนทIวด ฟงเทศน หลอเทยนพรรษาถวายวด ถวายปจจย เชน ขาวสาร อาหารแหงนO ามนแกพระเพIอใชในพรรษา

เดอน 9 บญขาวประดบดน เลOยงภตตาหารสงฆ ทาบงสกลสงบญไปใหผตายฟงสวดพาหง อาหารเซนผไปวางตามพOนดน ตามปา เพIอผไมมญาตจะไดกน

80

เดอน 10 บญขาวสาก เปนการถวายสลากภตรแกพระสงฆ พระเณรรปใดจบสลากไดของ ผ ใดผนOนถวายสIงของแกพระสงฆ และเอาอาหารสาหรบเปรตไปแขวนไวตามตนไม ถวายผาอาบนO า

เดอน 11 บญออกพรรษา ถวายภตตาหารพระสงฆ มพธถวายปราสาทผOง ไหลเรอไฟ (คลายลอยกระทงของภาคกลาง) ตกบาตรเทโว

เดอน 12 บญกฐน ถอวาเปนบญทIใหกศลแรง ถวายผากฐน คองสบส� เปนคาและขอปฏบตคกบฮตสบสอง มาจากคาสองคา ไดแก คอง หรอ คลอง (ภาษาอสานไมออกเสยงควบ

กลOา) คอคาวา ครรลอง ซI งหมายถง ธรรมเนยมประเพณ หรอแนวทาง และ สบสI หมายถง สบสIขอ ดงนOนคลองสบสIจงหมายถง แนวทางทIประชาชนทกระดบ นบตOงแตพระมหากษตรย ผมหนาทIปกครองบานเมอง พระสงฆ และคนธรรมดาสามญพงปฏบตสบสIขอ ซIงอาจจดหมวดหมไดดงนO

1) เปนหลกปฏบตกลาวถงครอบครวในสงคม ตลอดจนผปกครองบานเมอง 2) เปนหลกปฏบตของพระมหากษตรยในการปกครองบานเมอง และหลกปฏบตของประชาชนตอพระมหากษตรย 3) เปนหลกปฏบตทIเนนใหประชาชนปฏบตตามจารตประเพณ และคนในครอบครวทIปฏบตตอกน 4) เปนหลกปฏบตในการปกครองบานเมองใหอยเปนสขตามจารตประเพณ

คองสบสIในความหมายดงทIกลาวมา เปนความหมายของ “พระอรยานวตร” บางครO งเรยกวา คลองเจาคลองขน มทOงหมดสบสIคลอง ซIงชาวอสานยดถอเปนธรรมเนยมปฏบตมาแตโบราณ แตคลองสบสIในปจจบน ชาวบานอสานโดยสวนใหญรจกกนในความหมายทIวา เปนประเพณของชาวบาน เปนวฒนธรรมและกฎกตกาของชมชน หรอวถชวตของคนในสงคมนOนๆ เปนการปฏบตใหถกตองตามมารยาทในสงคม ซIงมมากกวาสบสIขอ เชน 1.เมIอไดขาวใหมหรอผลหมากรากไม ใหบรจาคทานแกผมศลแลวตนจงบรโภคและแจกจายแบงญาตพIนองดวย 2.อยาโลภมาก อยาจายเงนแดงแปงเงนควาง และอยากลาวคาหยาบชากลาแขง 3.ใหทาปายหรอกาแพงเออนของตน แลวปลกหอบชาเทวดาไวในสIแจ(มม)บานหรอแจเฮอน 4.ใหลางตนกอนขOนเฮอน 5.เมIอถงวนศล 7-8 คIา 14-15 คIา ใหสมมา(ไหว) กอนเสา สมมาคงไฟ สมมาขOนบนได สมมาผกต (ประต) เฮอนทI ตนอาศยอย 6.ใหลางตนกอนเขานอนตอนกลางคน 7.ถงวนศล ใหเมยเอาดอกไมธปเทยนมาสมมาสาม แลวใหเอาดอกไมไปถวายสงฆเจา 8.ถงวนศลดบ ศลเพง ใหนมนตพระสงฆมาสดมนตเฮอน แลวทาบญตกบาตร 9.เมIอภกษมาคลมบาตร อยาใหเพIนคอย เวลาใสบาตรอยาซน(แตะ)บาตร อยาซนภกษสามเณร 10.เมIอภกษเขาปรวาสกรรม ใหเอาขนขนขาวตอกดอกไมธปเทยน และเครIองอฐบรขารไปถวายเพIม 11.เมIอเหนภกษ เดนผานมาใหนIงลงยกมอไหวแลวจงคอยเจรจา 12.อยาเงยบเงาพระสงฆ 13.อยาเอาอาหารเงIอน (อาหารทIเหลอจากการบรโภค) ทานแกสงฆเจาและอยาเอาอาหารเงIอนใหสามตวเองกน 14.อยาเสพกามคณในวนศล วนเขาพรรษา วนออกพรรษา วนมหาสงกรานตและวนเกดของตน

อยางไรกตาม ชาวอสานยงมความแตกตางทางดานวฒนธรรมความเชIออย เชนกน ผานการละเลน ผานการเลานทาน คต คากลอน ผญา ซIงทาใหเหนวฒนธรรมชมชนทIแตกตางชดเจนขOน

81

1.5 งานชาง

ชางในคตของศลปะไทย หมายถงผทางานฝมอ เรยกตามลกษณะของวธการทาศลปะแตละประเภท ไดแก ชางรก ชางถม ชางทอง ชางจกสาน ชางเขยน ชางไม ชางหลอ ดงทIมชIอเรยกรวมวา ชางสบหม อนหมายรวมถงชางฝมอในดานตางๆ ทIเปนชางหลวง หรอชางประจาในสงกดของเจานาย การชางไทยเปนงานศลปะทIสรางดวยมอดวยกรรมวธตางๆ เพIอการใชสอยและวตถประสงคอIนๆ ศลปหตถกรรมวธการผลต หรอจาแนกตามสถานภาพของชางไดแก ชางหลวง ชางวด และชางชาวบาน

ภาพทI 3 การทอผาพOนบานอสาน ทIมา: http://web.chiangrai.net

งานชางของคนอสานโดยสวนใหญเปนงานหตถกรรมพOนบานทIผลตเพIอใชสอยภายในครวเรอน ใชวธการฝกฝนจนเกดความชานาญมากกวาการเรยนรตามทฤษฎ ลกษณะผลงานแสดงถงภมปญญาของบรรพบรษ วธการผลตมกจะเปนไปตามธรรมชาตทIสามารถหาไดในทองถIน เชนไมไผ กก ฝาย ดนเหนยว และไมเนOอแขงชนดตางๆ ฝมอในงานชางมความเรยบงายและมความประสานกลมกลน ทาใหเกดความงามทIมลกษณะเฉพาะถIนทIแตกตางไปจากสนคาอตสาหกรรม หตถกรรมพOนบานทIผลตกนอยางแพรหลาย ไดแก ผาทอ เครIองปO นดนเผา งานจกสานลายและไมไผ งานโลหะ ผลตภณฑดนตรพOนเมอง และงานเกะสลก นอกจากนOงานชางไทยยงรวมถงสถาปตยกรรม จตกรรมและประตมากรรม ดวยเอกลกษณของงานชางอสาน

1.6 ศลปะการแสดง

ศลปะการแสดงในสงคมไทยมความสมพนธเกIยวของกบชวตชาวบานมานบแตอดตจนถงปจจบนศลปะการแสดงแบบดO งเดมเปนเรI องราวเกIยวกบปญหาตางๆ ทIมากระทบกบวถชวตชาวบานและเปนเรI องเกIยวกบศาสนา เปนพธกรรมทIศกดj สทธj เพIอขอพรจากเทพเบOองบนใหประทานความสขความเจรญและพชพนธธญญาหาร

ศลปะการแสดงทIมหาชนนยมดในอดต ไดแก การแสดงในพธกรรมและในงานเฉลมฉลองโดยมเจาภาพเปนผเสยคาใชจาย ชาวบานทIวไปเปนผด ปจจบนยงคงมประเพณการแสดงเชนนO เชน หมอลา โนรา หนงตะลง หนงบกตOอ ลเก ลเกลกทง ลเกซอ ละครชาตร หนกระบอก เปนตน ศลปะการแสดงทIชาวบานมสวนในการสรางสรรค ไดแก เพลงพOนบาน ดนตรพOนบานและฟอนพOนบาน เพลงพOนบานเปนวฒนธรรมทIรวมบทรอยกรองและดนตรพOนบานเขาดวยกน สบทอดกนมาดวยปากเปลา เชน เพลงสวดทางศาสนา เพลงประกอบพธกรรม เพลงปฎพากย เพลงในเทศกาลและเพลงพOนบานทIเปนมหรสพ

เพลงพOนบานอสานมสวนสมพนธกบวถชวตแบบเกษตรกรรม มบทบาทหลายดาน ไดแก บทบาทดานใหความบนเทง บทบาทในดานการสรางความสามคค บทบาทดานใหการศกษา ปลกฝงคานยม บทบาทในดานบนทกเหตการณประวตศาสตร และบทบาทในดานระบายความคบของใจ ปจจบนสภาพสงคมทIเปลIยนแปลงทาใหเพลงพOนบานหมดไปหรอเหลอนอยลง สวนดนตรพOนบานเปนวฒนธรรมทIสบทอดกนมาตามประเพณมขปาฐะ เรยนรจากการฟงและการเลนตามเทศกาลงานบญ ดนตรพOนบานแตงขOนฉบพลนตามปฏภาณของผเลน โดยไมมการเขยน โนต ซIงตางจากดนตรทIเลนบรรเลงทIวไป เชน ศลปะการแสดง หมอลา หนงประโมทย ฟอน เซOง ลวนบอกลกษณะนสยราเรงกระฉบกระเฉงมเอกลกษณเฉพาะตว

82

ภาพทI 2 ศลปะการแสดงเซOงไขมดแดงของคนอสาน ทIมา: www.artsw2.com

ภมประเทศภาคอสานเปนทIราบสง คอนขางแหงแลงเพราะพOนดนไมเกบนO า ฤดแลงจะกนดาร ฤดฝนนO าจะทวม แตชาวอสานกมอาชพทาไรทานา และเปนคนรกสนกและขยน อดทน คนอสานมกไปขายแรงงานในทองทIภาคกลางหรอภาคใต เพลงพOนเมองอสานจงมกบรรยายความทกข ความยากจน ความเหงา ทIตองจากบานมาไกล ดนตรพOนเมองแตละชOนเอOอตอการเลนเดIยว การจะบรรเลงรวมกนเปนวงจงตองทาการปรบหรอตOงเสยงเครIองดนตรใหม เพIอใหไดระดบเสยงทIเขากนไดทกครO ง คนอสานกพยายามหาความบนเทงในทกโอกาส เพIอผอนคลายความไมสบายใจหรอสภาพความทกขยากอนเนIองจากสภาพธรรมชาต เครIองดนตรพOนเมองอสาน เชน พณ แคน โหวด โปงลาง หน ซอ ปI ไมซาง กลองตม กลองยาว เปนตน ทานองเพลงพOนเมองอสานมทOงทานองทIเศราสรอยและสนกสนาน เพลงทIมจงหวะเรวนOนถงจะสนกสนานอยางไรกยงคงเจอความทกขยากลาบาก ในบทเพลงอยเสมอ ทานองเพลงหรอทานองดนตรเรยกวา “ลาย” เชน ลายแมฮางกลอมลก ลายนกไสบนขามทง ลายลมพดพราว ลายนO าโตนตาด เปนตน การขบรองเรยกวา “ลา” ผทIมความชานาญในการลาเรยกวา “หมอลา” ลามหลายประเภท เชน ลากลอน ลาเพลน ลาเรIองตอกลอน ลาผญา(ผะหยา) ลาเตย เปนตน สวนบทเพลงหรอลายบรรเลงกมาจากภมปญญาชาวทIมความเชIยวชาญทางดานดนตร

2. ส�อพ�นบาน

สIอพOนบาน (Folk Media) หมายถง สIอทIอาจเปนคณะบคคล ตลอดจนเครIองมอ อปกรณทIเกIยวกบการแสดงกจกรรม และวฒนธรรมการดารงอยทกประเภท โดยเปนสIอทIชาวบานสรางสรรคขOน และยดถอปฏบตสบเนIองกนมาแตโบราณกาล ไดแก เพลง ฟอน ละคร การละเลน (ลเก งOว หมอลา ลาตด หนงประโมทย มโนราห ฯลฯ) กฬา ตลอดจนประเพณ และพธกรรมตางๆ

สIอพOนบาน เปนสIอทIมผลจงใจ ใกลชดประชาชน ปรบการแสดงไดหลายรปแบบ ปรบใหเขากบเนOอหาใหมๆ ไดเสมอ รวมทOงเปนทIชIนชอบของบคคลทกเพศทกวยในแตละทองถIน ดวยเหตดงกลาวจงเรIมมการสนใจนาสIอดOงเดมทIมอยในชมชน หรอทองถIนชนบท ทIเรยกวาสIอพOนบาน มาใชในการพฒนาชนบท ซI งเปนสIออกชนดหนIงทIสามารถนามาใชในการเผยแพรขาวสาร การใหความรดานตางๆ แกประชาชนในชนบทไดเปนอยางด (กาญจนา แกวเทพ, 2554)

สIอพOนบาน นบเปนพOนทIบมเพาะความคดรเรIมสรางสรรคในการสIอสารความหมายของมนษย เชน การสวมผาซIนหรอผาลายขลบทอมอในการแสดงพOนบาน อาจเปนเอกลกษณหรอ “สIอ” ทIแสดงออกถงความเปนตวตนของคนอสาน ซI งมความเชยวชาญในการทอผาและมความเชIอในการใชสของผาหรอใชลายผาทอสาหรบขบไลสIงชIวราย ในแงของกระบวนการผลตและขนาดของการผลต การกระจายและการบรโภคสIอพOนบานจะจากดวงอยในระดบชมชนทองถIน ทOงนO สIอพOนบานเกดขOนและดารงอยเพIอประโยชนใชสอยทIเหมาะสมสาหรบชมชน เพIอแสดงเอกลกษณหนาตาของชมชนแตละแหง เชน ครกอางศลา เหลกนO าพOอตรดตถ มดอรญญกทIอยธยา บOงไฟพญานาคทIอาเภอโพนพสย เปนตน

83

ภาคอสานเปนภาคทIมการละเลน และการแสดงสIอพOนบานทIเปนเอกลกษณของตนมากมาย แบงออกเปนกลมวฒนธรรมได 3 กลม (เจรญชย ชนไพโรจน . 2529) ไดแก

1.กลมวฒนธรรมโคราช เปนวฒนธรรมของชาวไทยโคราชทIอาศยอยในจงหวดนครราชสมาอาเภอนางรอง อาเภอหนองกI อาเภอลาปลายมาศ และอาเภอเมองของจงหวดบรรมย มการละเลนและการแสดงทIเปนหลก คอ ลเก และเพลงโคราช

2.กลมวฒนธรรมกนตรม เปนวฒนธรรมของชาวไทยเขมร และชาวไทยกวยทIอาศยอยในจงหวดสรนทร ศรสะเกษ อาเภอประโคนชย อาเภอกระสง อาเภอบานกรวด อาเภอสตก และอาเภอเมองของจงหวดบรรมย มการละเลน และการแสดงทIเปนหลก คอ เจรยง กนตรม และปI พาทย

3.กลมวฒนธรรมหมอลา เปนวฒนธรรมของชาวไทยลาวทIอาศยอยในจงหวดอบลราชธาน ยโสธร มกดาหาร นครพนม หนองคาย เลย ขอนแกน อดรธาน สกลนคร รอยเอด กาฬสนธ มหาสารคาม ชยภม อาเภอราศไศล อาเภอกนทรารมย และอาเภอเมอง จงหวดศรสะเกษ อาเภอรตนบร และอาเภอทาตม ของจงหวดสรนทร อาเภอพทไธสง อาเภอลาปลายมาศ อาเภอหนองกI อาเภอละหานทราย อาเภอสตก อาเภอคเมอง และอาเภอเมอง จงหวดบรรมย อาเภอบวใหญ อาเภอสงเนน และอาเภอประทายของจงหวดนครราชสมา มการละเลน และการแสดงทIเปนหลก คอ หมอลา หมอแคน

ศลปะการแสดงพOนบานและสIอพOนบานของชาวอสานทIมความโดดเด น และถอเปนสญลกษณทIสาคญของคนในภมภาคนO คอ ศลปะการแสดงหมอลา (ธระพงษ โสดาศร. 2537 : 28) ซI งถอไดวาเปนทIนยม และรบใชชวตของชาวอสาน กลาวคอ ใหความบนเทงเปนการผอนคลายความตงเครยดของคนในสงคม ใหการศกษา ใหความร ใหแง คดศลธรรมจรรยาแกประชาชน และไดนาวรรณกรรมทองถIนมาแสดงหมอลาโดยมศลปนเปนผอนรกษ และสบทอดศลปะพOนบาน นบไดวาหมอลาเปนสIงทIบงบอกถงศลปวฒนธรรมของชาวอสานทIสะทอนภาพของสงคม และยงเปนความบนเทง ในเชงธรกจอกดวย หมอลาแบงออกเปน 5 ประเภท คอ หมอลาพOน หมอลาผฟา หมอลากลอน หมอลาหม และหมอลาเพลน กลอนลาทIหมอลาใชลา มทานองหลก 4 ทานอง ไดแก ทานองลาทางสOน ทานองลาทางยาว ทานองลาเตย และทานองลาเพลนลกษณะของกลอนลา มกลอนราย กลอนกาพย (หรอกลอนตด) และกลอนเญIน (เจรญชย ชนไพโรจน , 2529)

หมอลา มบทบาททIสาคญตอสงคมอสานสองประการ คอ บทบาทดานพธกรรม ไดแก หมอลาผฟา ซI งเปนการลาเพIอรกษาคนเจบปวย และขอคาทานายเกIยวกบ โชคชะตาบานเมอง พธกรรมทOงสองลกษณะนOสมพนธกบองคประกอบของสงคม ในดานความเชIอ การผลตและระบบเศรษฐกจ บทบาทดานมหรสพม 2 ลกษณะ คอ บทบาทโดยตรง ไดแก ใหความบนเทงใหการศกษาเผยแพรศาสนาสรางเอกภาพทางการเมองความคด และเปนสIอชาวบาน ส วนบทบาททIแฝงเรน ไดแก เปนการผอนคลายความเกบกด และความคบของใจอนเกดจากกรอบสงคม และปญหาในการดาเนนชวต

ในอดตหมอลาไดรบความนยมมากในพOนทIดนแดนอสาน และมบทบาทมากทIสดในการใหความบนเทงแกชมชนอสาน เพราะในกลอนลานOนนอกจากจะใหความเพลดเพลน สนกสนาน สามารถเขาลกถงจตใจของชาวอสานไดอยางลกซO งแลว กลอนลายงแฝงคตใหคดไม วาจะเปนดานประเพณ ศลธรรม การดาเนนชวต และอIนๆ อกมากมายหมอลากเชนเดยวกบมหรสพอIนๆ มขOนยอมมลงเปนเรIองธรรมดา มชวงทIนยม และลดความนยมลง ดวยปจจยหลายประการ ในยคทIหมอลาย IาอยกบทIยงคงใชการแสดงรปแบบเดม ไม มการพฒนาใหทนสมยตามสงคมทIเปลIยนแปลง การละเลนอยางอIนกไดโอกาสแทรกเขามามบทบาทแทนทIหมอลาซIงเปนการทดแทนในเรIองการใหความบนเทงเชนกน นIนกคอ “หนงตะลง” หรอ “หนงประโมทย”

หนงประโมทยนO เปนสIอพOนบานอกชนดหนIงทIปรากฏตวทIอสานและคอยๆ กระจายสภมภาคอสานจนโดงดงเปนขวญใจเดกอสาน โดยหนงประโมทยไดแนวคดมาจากการดหนงตะลงของภาคใต หนงประโมทยถอ เปนศลปะการแสดงทIถอไดวาเปนศลปะชOนเยIยมของชาวอสานอกประเภทหนIง ทIมความงดงามและสนกสนานโดยการรวมศลปะในแขนงตางๆ ทOงดนตร การรอง การเลน วรรณคดรวมทOงภาษาทIใชพากยเจรจายงคงแสดงถงภาษาทIเปนเอกลกษณของชาวอสานอยางแทจรง การแสดงหนง

84

ประโมทย ถอไดวาเปนเอกลกษณทางวฒนธรรมอกอยางหนIงของภาคอสาน เปนศลปะการแสดงพOนบานทIสาคญและมประวตมาชานาน หนงประโมทยยงคงสบตอกนมาจนถงปจจบน แตมการแสดงนอย หาดไดยากขOน แตกยงคงเปนมหรสพพOนบานอยางหนIงทIไดทาหนาทIรบใชสงคมอสานมายาวนานค กบหมอลา

ภาพทI 5 – 6 ภาพตวละครในหนงประโมทยอสาน คณะเฉลมศลป จงหวดศรสะเกษ ทIมา: กจตพงษ ประชาชต, 2553

ดวยการเปลIยนแปลงของสงคมทIไดรบอทธพลมาจากการพฒนาของประเทศ เทคโนโลยทาใหสงคมใหความสนใจกบ

สIอสมยใหมเปนอยางยIง เชน โทรทศน ภาพยนตร การตน เกมส อนเทอรเนต และอIนๆ ทO งนO เปนเพราะสIอดงกลาวเปนสIอทIสามารถหาชมไดงาย มความหลากหลายสง ทาใหสIอพOนบานหลายประเภทคอยๆ เลอนหายไป เชนหนงประโมทย ซI งหนงประโมทยเปนการใชตวหนงมาทาเปนตวนกแสดงหรอตวละคร และอาศยดนตร เสยงพากษ และการเคลIอนไหวทIสนกสนาน ซI งหากมองอกในมมมองหนI งหนงประโมทยกเหมอนภาพยนตรการตนสมยกอนทIสามารถถายทอดจตนาการของเจาของวงลงไปไดอยางเตมทI มการเคลIอนไหวทIทาใหสามารถมองเหนภาพไดอยางชดเจน การสนทนากเปนภาษาทองถIน การใชดนตรเปนดนตรทIดดแปลงมาจากหมอลา เพIอเพIมความเพลดเพลนใหกบหนงประโมทย หลงจากทIสIอประเภทภาพยนตรและสIอสาหรบเดกทIเรยกวา “การตนแอนเมชIน” เขามามบทบาทในสงคมอสาน คนไดใหความสนใจกบสIอเหลานOมากกวาสIอพOนบาน เนIองจากมภาพทIสวยงาม และสามารถหาชมไดงายกวา

เราอาจกลาวไดวาสIอพOนบานเปนสIออกชนดหนIงทIสามารถนามาใชในการเผยแพรขาวสารการใหความรดานตางๆ แกประชาชนในชนบทไดเปนอยางด เนIองจากสIอพOนบานเปนสIอทIมมากอนการเกดขOนของสIอสมยใหม ดงนOนสIอพOนบานยอมมบทบาทหนาทIในการพฒนาชมชนในดานตางๆ อยแลว อยางไรกตามหลงจากเรIมมสIอมวลชนสมยใหมแทรกเขาไปในชมชนปรากฏการณกคอ สIอพOนบานในหลายพOนทIจาเปนตองหลกทางใหแกสIอสมยใหมทIมาทหลง แตถงอยางไรกตามเนIองจากสIอแตละประเภทตางกมขอเดน ขอดอย ในตวเอง ทOงสIอพOนบานหรอสIอมวลชนเอง กเปนไปตามหลกการดงกลาว ดงนOน ในทามกลางหมนกสIอสารเพIอพฒนา จงมแนวคดวาในยคปจจบน สIอพOนบานยงมความจาเปนตอการพฒนาสงคม โดยควรปรบปรงใหมความเหมาะสมกบสภาพสงคมปจจบนดวย

3. ความเปนอสานในส�อพ�นบาน สIอพOนบานเปนสIอทI มความเปนพเศษทางดานอตลกษณของคนอสาน นอกจากจะไดความซาบซO ง เพลดเพลน

สนกสนาน คนดยงไดรบความรจากภมปญญาของคนรนเกาทIไดสงเคราะหขOนมาอยางสรางสรรค เพIอใหสามารถนาไปใชในการแกปญหาในการทามาหากน แกปญหาในสงคม หลกเลIยงขอหามของสงคม ความเชIอ ประเพณ และพธกรรมตางๆ สIงเหลานO สIอพOนบานเปนกลไกในการสIอสารระหวางคนเฒาคนแกไปยงลกหลานในสงคมนOนๆ เพIอสIงสอนคนในสงคมใหมทรรศนะคตทIดรวมกน ความมเอOอเฟO อซIงกนและกน มนO าใจ

85

ในปจจบนสIอพOนบานไดรบความนยมนอยลง เกดจากชาวบานไมนยมชมการแสดงสIอพOนบาน แตไปนยมวฒนธรรมบนเทงรปแบบใหม เชน ภาพยนตร การตนแอนเมชIน ละคร เพลงลกทง เพลงสตรง และคาราโอเกะ จงทาใหสIอพOนบานหลายคณะ ไมสามารถดาเนนงานการแสดงไดตองยบคณะ บางคณะไดประสบกบปญหาคาใชจายในการบรหารจดการทIคอนขางสง ไมคอยมการวาจางงานการแสดง ไมมงบประมาณในการพฒนาปรบปรงคณะใหทนสมยอยเสมอ เพราะการลงทนในการพฒนาสIอใหมความใหม ทนสมย สอดคลองกบพฤตกรรมการบรโภคสIอของคนทIเปลIยนไปนOน ยงมความเสIยงทIสง ทาใหหลายคณะไดปดตวไปอยางนาเสยดาย การเปลIยนแปลงการบรโภคสIอทIเปลIยนไปจากสIอพOนบานทIเคยมบทบาทในการดแล สIงสอน อบรมคนในสงคมไดเปนอยางด ไดเปลIยนมาเปนสIอสมยใหมเขามาแทนทI เนIองจากมความทนสมยทOงเรIองเทคนคการนาเสนอทIนาสนใจ คาใชจายในการเสพสIอกมราคาถกลง คานยมของคนเรIมหนไปใหความสาคญกบสIอดงกลาวอยางกวางขวาง ทาใหภมปญญาทIแฝงอยในสIอพOนบานเหลานOนคอยๆ หายไปทละนอย ซI งจะสงผลใหในอนาคตวฒนธรรมภมปญญาดๆ ทIไดผานการกลIนกรองสงเคราะหมาหลายชIวอายคน อาจจะถกลมจากคนในสงคมไป

ในการศกษาครO งนO เปนการศกษาสIอพOนบานตามองคประกอบตางๆ เพIอแยกแยะอตลกษณทางวฒนธรรมและภมปญญาอสานทIเปนประโยชนสาหรบคนในสงคม ใหสามารถนาอตลกษณเหลานO ไปใชในการพฒนาสIอสมยใหมทIมความเปนอตลกษณของคนอสาน เพIอสบสานวฒนธรรมอนดงามไว โดยไดแยกเปนองคประกอบดงนO

3.1 เนOอเรIอง สIอพOนบานไดนาเอาวรรณกรรมพOนบาน หรอนทานพOนบานของอสานทIใชในการหลอหลอม สIงสอนลกหลานใหเปนคนดในสงคมนOนมาใชในการเลาเรIอง เนIองจากคนในสงคมมความคนเคยและผกพนกบนทานเรIองนOนๆเปนอยางด นอกจากนO นทานพOนบานอสานยงเตมไปดวยความเชIอ ขอหาม คตแงคดทIเปนประโยชนตอสงคม ทาใหคนทIไดฟง หรอไดชมการแสดงพOนบานนOน เกดจตสานกทIด รผดรถก เขาใจหลกธรรมคาสอนของพระพทธเจา รจกบาปบญ ทาใหสงคมอสานนIนนาอย

3.2 การแตงกาย คนอสานมอาชพเกษตรกรรมเปนสวนใหญ การแตงกายปกตกจะเปนแบบเรยบงายไมมลวดลาย เนนความทนทานของผา สวนใหญเปนผาฝายแลวยอมสตามความตองการของผใส สวนผาทอสาหรบโอกาสพเศษ เชน ใชในงานบญประเพณตางๆ งานแตงงาน งานฟอนรา มกมลวดลายทIสวยงามวจตรพสดาร มหลากหลายสสน ลกษณะของการแตงกายดงกลาวไดปรากฏในสIอพOนบานแตละประเภท ซIงจะชวยใหคนดสIอพOนบานซIงเปนคนในสงคมอสานนOนมความใกลชดผกพนกบการแตงกายของตวละครหรอนกแสดง ทาใหชาวบานเปรยบเทยบตวเองกบตวละครไดงาย จะชวยทาใหสIอพOนบานสามารถถายทอดเนOอหาไปยงผชมไดงายมากยIงขOน

3.3 การแสดง สIอพOนบานอสานไมวาจะเปนการเคลIอนไหวหรอการออกทาทางของตวละครนOนลวนไดรบอทธพลมาจากประเพณและการละเลนของคนอสานทIมความงาม และเอกลกษณเฉพาะตว เชน การฟอน การรา การเซOง เปนการแสดงทIเกดขOนเพIอพธกรรมทางศาสนา และความสนกสนานรIนเรงในเทศกาลตางๆ การรายราจะมลกษณะเฉพาะของการเคลIอนไหวอวยวะสวนตางๆ ของรางกาย เชน กาวเทา การวาดแขน การยกเทา การสายมอ การสายสะโพก ทIเกดขOนจากทาทางอนเปนธรรมชาตทIปรากฏอยในชวตประจาวน แลวนามาประดษฐหรอปรงแตงใหสวยงามตามแบบทองถIนอสานเชน ทาทาทางลกษณะแอนตวแลวโยกตวไปมา เวลากาวตามจงหวะกมการกระแทกกระทOนตว ดดขา ขยบเอว ขยบไหล เนนความสนกสนาน

การแสดงพOนเมองภาคอสาน แสดงใหเหนถงพฤตกรรมของชนพOนเมองกบสภาพชวตความเปนอย การแสดงพOนเมองภาคอสานจะมทOงการแสดงทIเปนแบบดIงเดมทIมการสบทอดกนมา และการแสดงทIเกดขOนในแตละทองถIนเปนไปตามความถนดหรอความสามารถของแตละคน โดยไมมระเบยบแบบแผน ชวยใหสIอพOนบานมความสนกเพลดเพลนไปกบการแสดงและการเคลIอนไหวของตวละครไดเปนอยางด

3.4 ดนตร สIอพOนบานอสานเปนเวทในการแสดงออกทางดนตรอสานไดอยางเตมทI ทาใหการแสดงของสIอพOนบานนOนไดรบความนยมและสามารถใหความสนกสนานกบคนอสานไดเปนอยางด เนIองจากดนตรอสานนOนเปนดนตรระดบพOนบาน

86

สามารถเขาถงชวตชาวบาน สบทอดพฒนาโดยชาวบาน จนไดชIอวาเปนดนตรพOนบานอสาน ทIเขาถงชวต จตใจ กลอมเกลาจตใจ ตลอดจน ใหความบนเทงแกชาวอสานมาชานาน เครIองดนตรบางอยางไมทราบวาใครเปนผประดษฐคดคน และกาเนดขOนในยคสมยไหน แตเครIองดนตรทOงหลายกยงมการสบทอด ปรบปรง พฒนา และเผยแพรใหคงอยจนถงปจจบน

3.5 บทสนทนา การสนทนาของตวละครในสIอพOนบานนOนมการนาเอาภาษาพOนบานในแตละทองถIนของอสานมาใชในการเลาเรIอง และสนทนากนระหวางตวละครเปนหลก บางครO งตองใชการสนทนาทIตางกนตามจงหวะและโอกาสตางๆ ในเนOอเรIอง เชน การพดแบบพญา เพIอใชในการเกOยวพาราสโตตอบหนมสาว พดเปนทานองกลอนลาใหเกดความสวยงามและเปนทานองจงหวะทIนาฟง คารองเพIอใหความสนกสนาน และอIนๆ ทIปรากฏอยในวฒนธรรมอสาน สรป

การบรโภคสIอทIเปลIยนแปลงไปตามยคสมย จากสIอพOนบานทIเคยมบทบาทในการดแล สIงสอน อบรมคนในสงคมเปนอยางด ไดเปลIยนมาเปนสIอสมยใหมเขามาแทนทI เนIองจากมความทนสมยทOงเรIองเทคนคการนาเสนอทIนาสนใจ คาใชจายในการบรโภคสIอกมราคาถกลง คานยมของคนเรIมหนไปใหความสาคญกบสIอดงกลาวอยางกวางขวาง ทาใหภมปญญาทIแฝงอยในสIอพOนบานเหลานOนคอยๆ หายไปทละนอย ซIงจะสงผลใหในอนาคตวฒนธรรมภมปญญาดๆ ทIไดผานการกลIนกรองสงเคราะหมาหลายชIวอายคน อาจจะถกลมจากคนในสงคมไป

จากการแยกอตลกษณของวฒนธรรมอสานและภมปญญาทIอยในสIอพOนบานอสานจะเหนไดวาสวนประกอบตางๆ ของสIอพOนบานนOนเตมไปดวยวฒนธรรมอสาน ไมวาจะเปนเนOอเรIอง การแตงกาย การเคลIอนไหวหรอการแสดง ดนตร และบทสนทนาหรอภาษาทIใช ซIงองคประกอบเหลานOบรรพบรษไดใชภมปญญาในการพฒนาเพIอใหมความเหมาะสมกบคนในทองถIนอสานใหมากทIสด ทาใหการสIอสารระหวางคนในสงคมนOนเกดประสทธภาพ ซIงหากสIอสมยใหมทIปรากฏในปจจบนนOไดนาวฒนธรรมความเปนอสานมาใชในการนาเสนอบาง ผเขยนเชIอวาจะชวยใหสIอชนดนOนมโอกาสประสบผลสาเรจในการสIอสารระหวางคนในทองถIนอสานไดเปนอยางด อกทOงการไดรบอทธพลทางดานวฒนธรรมจากสIอดงกลาวกเปนเรIองทIดทIจะชวยใหคนในทองถIนเราไดซมซบวฒนธรรมอสานไปในตวสรางจตสานก และตะหนกถงความผดชอบชIวดไดดกวาการนาเอาหลกหรอแนวทางการทาสIอมาจากหนงหรอสIอของตางประเทศ เพราะสIอเหลานOนเขากไดพยายามแทรกความเปนวฒนธรรมของชาตนOนๆ ลงไปในสIอนOนดวย ทาใหสงคมไทยในปจจบนทIนยมบรโภคสIอตางชาตนOนเรIมมแนวคด วฒนธรรม คานยมทIเปลIยนไป ซIงเชIอไดวาการนาอตลกษณความเปนไทยและความเปนทองถIนของแตละทองถIนมาใชในการสรางสIอ จะสามารถสรางสรรคใหเกดความนาสนใจใหกบสIอสมยใหมไดเชนกน

เอกสารอางอง

กาญจนา แกวเทพ และคณะ .2554.ส�อพ�นบานศกษาในสายตานเทศศาสตร .พมพครO งทI 1 เจรญชย ชนไพโรจน . 2529. รายงานการวจยเร�องดนตรผไทย.มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม จรวฒน พระสนต.2553. การสบคนขอมลทางวฒนธรรมของจงหวดสโขทย. โครงการวจยสานกงานกองทนสนบสนนการวจย

(สกว.) ประจวบ จนทรหมIน.2553.วฒนธรรมอสานและภมปญญาชาวบาน.เอกสารประกอบการเรยนการสอนวชาวฒนธรรมทาง

เศรษฐกจของชมชน.มหาวทยาลยราชภฏศรสะเกษ ธระพงษ โสดาศร.2537. บทบาทของสานกงานหมอลาในอาเภอเมองขอนแกน จงหวดขอนแกน.มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ

มหาสารคาม