ชอวทยานพนธ : การศกษาวเคราะหความสมพนธระหวางฌานและปญญา ในพระพทธศาสนาเถรวาท ผวจย : พระมหากฤช าณาวโธ (ใจปลมบญ) ปรญญา : พทธศาสตรมหาบณฑต (พระพทธศาสนา) คณะกรรมการควบคมวทยานพนธ : พระมหาสมจนต สมมาป โ ป.ธ.๙, M.A., Ph.D. : นายสนท ศรสาแดง ป.ธ.๙, พธ.บ., น.บ., M.A. : นายรงษ สทนต ป.ธ.๙, พธ.ม. (พระพทธศาสนา) วนสาเรจการศกษา : ๓๐ มนาคม ๒๕๔๘

บทคดยอ งานวจยชนนมวตถประสงคเพอศกษาเรองฌานและปญญาพรอมทงวเคราะหความสมพนธระหวางฌานและปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท โดยในการวจยครงน ผวจยมงศกษาการปฏบตเพอบรรลฌาน ผลของการบรรลฌาน การปฏบตเพอบรรลปญญาและอานสงสของปญญา ซงเปนผลมาจากการปฏบตสมถกรรมฐานและวปสสนากรรมฐานอนเปนหลกปฏบตทอนชนจะตองถอเอาเปนหลกในการปฏบต เพอพฒนากายกบจตใหมคณภาพในการดาเนนชวตตอไป

จากการศกษาความสมพนธระหวางฌานและปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท ทาใหผวจยไดขอคนพบทถอวาเปนสาระสาคญของงานวจยเรองน ดงตอไปน ผปฏบตเพอบรรลฌาน (สมถะ) ในสมยกอนพทธกาลครงทพระสมมาสมพทธเจาเปนพระโพธสตว สมยนนไมมพธกรรมในการปฏบตเพยงแตกลาวถงการบาเพญพรตมการเพงกสณเปนตน มาถงสมยพทธกาลพทธบรษทไดฟงธรรมจากพระพทธเจามจตเปนสมาธแลวใชปญญาพจารณาธรรมนนกสามารถบรรลมรรคผลนพพานได ตอมาในสมยปจจบนไดมการปฏบตอยางเปนขนตอน คอ ผปฏบตจะตองสมาทานศลตดความกงวลและเขาไปหาอาจารยผสอนกรรมฐานและเลอกอารมณกรรมฐานทเหมาะกบจรตของตนแลวลงมอปฏบต ผปฏบตเมอบรรลฌานแลว จตเกดสมาธสงบแนวแน ปตความอมใจสขใจกเกดขน ทาใหผปฏบตตดอยกบฌาน เมอตดอยกบฌานแลวจงไมตองการทจะบาเพญปญญา

(๒)

(วปสสนา) ตอไปได อกประการหนง อกประการหนง มคากลาวไววา “ฌานเปนบาทฐานของปญญา” ซงหมายความวา ฌานเปนพนฐานของการเจรญปญญา ดงนน เมอกลาวอยางถกตองแลวการบาเพญฌานจงตองเชอมโยงไปสการเจรญปญญา (วปสสนา) เสมอ การปฏบตแนวสมถะ (ฌาน) วปสสนา (ปญญา) ทงสองอยางนมจดมงหมายเดยวกน คอ ความหลดพนจากกเลส แตการหลดพนจากกเลสตามแนวการปฏบตสมถะ (ฌาน) เปนเพยงการขมกเลสไวเหมอนกบหนทบหญา เมอนาหนออกหญากงอกขนอก สวนความหลดพนจากกเลสตามแนวการปฏบตวปสสนา (ปญญา) เปนการหลดพนจากกเลสอยางสนเชง

ฌาน (สมถะ) และปญญา (วปสสนา) ถอวาเปนแบบอยางทอนชนพงประพฤตปฏบต เพราะถาหากใครประพฤตปฏบตตามแลวผลทไดรบคอ มชวตอยดวยความผาสกและบรรลจดมงหมายสงสดในพระพทธศาสนา

(๓)

Thesis Title : AN ANALYTICAL STUDY OF RELATIONSHIP

BETWEEN JHĀNA (TRANCE) AND PAÑÑĀ (INSIGHT)

IN THERAVĀDA BUDDHISM Researcher : PramahaWirat Yanavutho (Jaipluamboon)

Degree : Master of Art (Buddhist Studies) Thesis Supervisory Committee : Pramaha Somjin Sammapanyo, Pali IX..,M.A. Ph.D.

: Mr. Sanit Srisamdaeng, Pali IX., B.A., LL.B.,M.Ed.

: Mr. Rangsi Suthon, Pali IX., M.A. Date of Graduation : March 30, 2005

ABSTRACT

This research aims at studying Jhāna ( Trance) and Paññā (Insight)

by analysing the relationship between Jhāna ( Trance) and Paññā (Insight) in

Theravāda Buddhism. In this research, ther esearcher emphasizes the practice

in order to attain Jhãna and Paññā , both of which are the result arising from

the practice of Samatha – kammatthāna (Concentration Development) and

Vipassanā – kammatthãna (Insight Development) These two are the important

princibles which the peaple of later generation must regard as the princibles for

practice in order to develop their bodies and minds to be possessed of qualties

to carry on their lives further.

From studying the Relationship between Jhãna and Paññā in

Theravāda Buddhism, the researcher hes found the imporant essence in this

research as follows : -

1. Before the Buddha’ s time, when the Fully Enlightened One was the Buddha – Would – Be, there was no process of practices. There was only

the way of cultivating oneself according to a religious doctrines such as the

method of inducing concentration by gazing at any of the ten objects wiz.

Earth, water, fire, air, blue, yellow, red, white, space and light (Kasinās). In the

Buddha’s time. The Buddhists could listen to the Dhamma form the Buddha

(๔)

and had concentrated their minds. After that they used their wisdom to

consider the Dhamma and could attain the Path, the Fruit and Nirvāna. At

present, there are some steps for practising; first the practisers must observe

precepts by which they can extinguish their warry of all finds and approach a

meditation teacher. They can select the object of medition suitable for their

own intrinsic nature and then start practising.

2. After attaining the Trance, the practiser’s mind is concentrated,

calm and steadfast. He then has mental pleasure and happiness. Such a state of

mind mekes the practiser attached to Trance and not wish to develop wisdom

which is arising from practising insight meditation. On the other hand, there in

one word that “ Trance is the base of Wisdom”. Some attainers of Trance

regard that Trance is of highquality and with this concept they do not wish to

further develop Insight Wisdom ( Vipassanā Paññā )

The developing Trance and Insight Wisdom is from one the same

purpose which is the feedom of all kinds of defilements, but the feedom from

the defilement through Trance (Jhāna) is only the way of temporarily

suppressing defilements. It is like a stone put on the grass. When the stone is

removed, the grass can gow again. On the contrary, the feedom from the

defilement through Insight Wisdom ( Vipassanā Paññā ) is the permanent and

complete feedom from all kinds of defilement.

In conclusion, Trance and Insight Wisdom are regarded as models

which the people of later generation should put into practice, because those

who do practise as already mentioned will receive the result of living happily

and attaining the highest goal in Buddhism.

(๕)

กตตกรรมประกาศ

วทยานพนธฉบบนสาเรจลงดวยดดวยความสนบสนนของคณาจารยดวยกนซงผวจยขอกราบขอบพระคณและอนโมทนาเอาไวในทนดวย กลาวคอ ผศ.ดร.พระมหาสมจนต สมมาปญโญป.ธ.๙, พธ.ม. Ph.D. คณบดบณฑตวทยาลย ซงเปนประธานกรรมการควบคมวทยานพนธและเปนผกระตนใหผวจยมความมนใจในเรองทจะทาการศกษาคนความาตงแตตน อาจารยสนท ศรสาแดง และอาจารยรงษ สทนต ซงเปนอาจารยทปรกษาทกรณาใหคาแนะนาอนทรงคณคาตอการทาวทยานพนธฉบบนมาตงแตตนจนสาเรจลงดวยดอยางทเหน

นอกจากนตองขอกราบขอบพระคณพระเดชพระคณพระพพฒนปรยตสนทร เจาอาวาสวดเทพลลา พระเดชพระคณพระเมธปรยตโยดม ผชวยเจาอาวาสวดสรอยทอง พระครสรปญโญภาส เจาอาวาสวดจนทรงส อาจารยพระครสถตสลาภรณ เจาอาวาสวดศาลาลาดวน อาจารยพระมหาบญรง สรจตโต ผชวยเจาอาวาสวดอภยทายาราม พระครวนยธร สมพร วรวฑโฒ ผชวยเจาอาวาสวดเทพลลา พระครวนยธรสมศกด อตสกโข ผชวยเจาอาวาส วดเทพลลา พระครใบฎกามโน อตเมโธ ผชวยเจาอาวาสวดเทพลลา และอาจารย พระมหาสมหมาย วาปโท รองเจาอาวาสวดจนทรงส ทคอยหวงใยแนะนาในสงทเปนประโยชนแกการทาวทยานพนธเลมน และขออนโมทนาขอบคณ รศ. ชศกด ทพยเกษร ทไดชวยตรวจสอบและใหคาแนะนาเกยวกบ บทคดยอภาคภาษาองกฤษ ตลอดถงพระมหาวฒชย วชรเมธ พระมหาวรพนธ ชตมนโต กลยาณมตรทชวยวพากยใหงานศกษาวจยชนนมแงมมทนาสนใจยงขน ทายทสด ผวจยขอขอบคณกลยาณมตรทกทานทคอยเออเฟอขอมลและเปนกาลงใจแกผวจยดวย

ความดและประโยชนใด ๆ กตามทจะพงบงเกดมจากวทยานพนธเลมน ผวจยขอใชเปนเครองสกการะบชาพระพทธคณ พระธรรมคณ พระสงฆคณ ตลอดคณแหงอปชฌาย อาจารยและคณของบดามารดา รวมทงผมอปการคณทกทาน

พระมหากฤช าณาวโธ

(๖)

๓๐ มนาคม ๒๕๔๘

(๗)

สารบญ เรอง หนา บทคดยอภาษาไทย (๑) บทคดยอภาษาองกฤษ (๓) กตตกรรมประกาศ (๕) สารบญ (๖) คาอธบายสญลกษณและคายอ (๙)

บทท ๑ บทนา ๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา ๑ ๑.๒ วตถประสงคของการวจย ๕ ๑.๓ ขอบเขตของการวจย ๕ ๑.๔ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ ๕ ๑.๕ วธดาเนนการวจย ๘ ๑.๖ คาจากดความของศพททใชในการวจย ๙ ๑.๗ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ๙

บทท ๒ แนวคดเรองฌานในพระพทธศาสนาเถรวาท ๒.๑ นยามความหมายของฌาน ๑๐ ๒.๒ แนวคดเรองฌานในสมยกอนพทธกาล ๑๘ ๒.๓ ประเภทของฌาน ๒๓

๒.๓.๑ ฌาน ๒ ประเภท ๒๔ ๒.๓.๒ ฌาน ๔ หรอเรยกวารปฌาน ๔ ๒๕ ๒.๓.๓ ฌาน ๔ หรอเรยกวาอรปฌาน ๔ ๒๖

๒.๓.๔ ฌาน ๕ ๒๖ ๒.๔ วธปฏบตเพอใหเกดฌาน ๒๗

๒.๔.๑ ปฐมฌาน ๒๗ ๒.๔.๒ ทตยฌาน ๒๘

(๘)

๒.๔.๓ ตตยฌาน ๒๙ ๒.๔.๔ จตตถฌาน ๓๐

๒.๔.๕ อากาสานญจายตนฌาน ๓๑ ๒.๔.๖ วญญาณญจายตนฌาน ๓๑ ๒.๔.๗ อากญจญญายตนฌาน ๓๒ ๒.๔.๘ เนวสญญานาสญญายตนฌาน ๓๒

๒.๕ ผลของการบรรลฌาน ๓๓ ๒.๕.๑ ผลตอวถจตและบคลกภาพ ๓๓ ๒.๕.๒ เปนวธการพกผอนอยางสขสบายในปจจบน ๓๕ ๒.๕.๓ เปนบาทหรอเปนฐานแหงอภญญา ๓๖ ๒.๕.๔ ทาใหไดภพวเศษ ๓๗

บทท ๓ แนวความคดเรองปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท ๓.๑ นยามความหมายของปญญา ๓๙

๓.๒ ประเภทของปญญา ๔๕ ๓.๒.๑ ทกะ หมวดแหงปญญา ๒ ประเภท ๔๕ ๓.๒.๒ ตกะ หมวดแหงปญญา ๓ ประเภท ๔๖ ๓.๒.๓ จตกกะ หมวดแหงปญญา ๔ ประเภท ๔๗ ๓.๒.๔ ญาณ ๑๖ ๔๙ ๓.๓ ระดบของปญญา ๕๗ ๓.๓.๑ ระดบโลกยปญญา ๕๗ ๓.๓.๒ ระดบโลกตตรปญญา ๕๗ ๓.๓.๓ ระดบโลกยอภญญา ๕๗ ๓.๓.๔ ระดบปญญาทแบงตามลกษณะสมมาทฏฐ ๕๘ ๓.๔ วธปฏบตตนเพอใหเกดปญญา ๖๑ ๓.๕ อานสงสผลของการปฏบตตามหลกมหาสตปฏฐานทง ๔ ๖๗ ๓.๕.๑ พระปญญาวมต ๖๗ ๓.๕.๒ ปฏสมภทปปตตะ ๖๘

(๙)

๓.๕.๓ พระอภโตภาควมต ๖๘ ๓.๕.๔ พระฉฬภญญะ ๖๘

บทท ๔ วเคราะหความสมพนธระหวางฌานกบปญญา ๔.๑ ความสมพนธระหวางฌานและปญญาตามหลกวชาในคมภร ๗๐

๔.๒ ความสาคญของฌานและปญญาในการพฒนาจต ๗๒ ๔.๓ ฌานและปญญาเปนปจจยของกนและกน ๗๖ ๔.๔ กระบวนการพฒนาปญญาโดยมฌานเปนบาทฐาน ๘๐ ๔.๕ รปนามทเปนเครองมอในกระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยฌาน

เปนบาทฐาน ๖ ประการ ๙๓ ๔.๖ ความสาคญของไตรลกษณในกระบวนการพฒนาปญญา โดยอาศยความ

สมพนธจากฌาน ๙๔ ๔.๗ ปญญาทเกดจากการอบรมฌาน ๙๕ ๔.๘ ผลของผมปญญาทเกดจากการอบรมฌาน ๙๖ ๔.๘.๑ บรรลอรหตตผล ๙๖

๔.๘.๒ สมบรณในวสทธคณ ๗ ประการ ๙๗ ๔.๘.๓ ไดฌานสมาบต ๙๗

บทท ๕ สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ ๕.๑ สรปผลการวจย ๙๙ ๕.๑.๑ แนวคดเรองฌานในพระพทธศาสนาเถรวาท ๙๙ ๕.๑.๒ แนวคดเรองปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑๐๑ ๕.๑.๓ ความสมพนธระหวางฌานและปญญา ๑๐๒ ๕.๒ ขอเสนอแนะ ๑๐๓

บรรณานกรม ๑๐๔ ประวตผวจย ๑๐๙

(๑๐)

คาอธบายสญลกษณและคายอ

วทยานพนธฉบบน ใชพระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬเตปฏก และพระไตร-ปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย อรรถกถาธรรมบท ฎกา และอรรถกถาภาษาไทย ใชฉบบมหามกฏราชวทยาลยในการอางอง มรายละเอยดดงตอไปน

การใชหมายเลขอางองพระไตรปฎกภาษาบาล และภาษาไทย จะระบ ชอคมภร

ลาดบ เลม/ขอ/หนา เชน ม.ม. (บาล) ๑๓/๓๒๗/๓๙๕. หมายถง สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล พระไตรปฎกภาษาบาล เลมท ๑๓ ขอท ๓๒๗ หนา ๓๙๕ ฉบบสยามรฐ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๓๒๗/๓๙๕. หมายถง สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก เลมท ๑๓ ขอท ๓๒๗ หนา ๓๙๕ ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

การใชหมายเลขอางองอรรถกถา จะระบชอคมภร ลาดบเลม/ขอ/หนา เชน ข.ชา.อ. (บาล) ๓/๓๐๕/๒๒๓. หมายถง ขททกนกาย ธมมปทอฏฐกถา เลมท ๓ ขอท ๓๐๕ หนา ๒๒๓. ฉบบมหามกฏราชวทยาลย

การใชหมายเลขอางองฎกา จะระบชอคมภร ลาดบเลม/หนา เชน วมต.ฎกา

(บาล) ๒/๑๕๐. หมายถง วมตวโนทนฎกา เลมท ๒ หนา ๑๕๐ ฉบบมหาจฬาฎกา การใชหมายเลขอางองปกรณวเสส จะระบชอคมภร ลาดบเลม/หนา เชน วสทธ.

(บาล) ๑/๒๐. หมายถง คมภรวสทธมรรค ภาคท ๑ หนา ๒๐ ฉบบมหามกฏราชวทยาลย เรยงตามคมภรดงน

พระสตตนตปฎก

ท.ปา. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย ปาฏกวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ปา. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย ปาฏกวรรค (ภาษาไทย) ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสกปาล (ภาษาบาล)

(๑๑)

ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก (ภาษาไทย) ข.ธ. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ธมมปทปาล (ภาษาบาล) ข.ธ (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ธรรมบท (ภาษาไทย) ข.ป. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย ปฏสมภทามคคปาล (ภาษาบาล) ข.ป. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค (ภาษาไทย) ข.ม. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย มหานทเทสปาล (ภาษาบาล) ข.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย มหานเทส (ภาษาไทย) อง.นวก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย นวกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.นวก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย นวกนบาต (ภาษาไทย) ม.ม. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย มลปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ม.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย มลปณณาสก (ภาษาไทย) ม.อ. (บาล) = สตตนตปฏก มชฌมนกาย อปรปณณาสกปาล (ภาษาบาล) ม.อ. (ไทย) = สตตนตปฎก มชฌมนกาย อปรปณณาสก (ภาษาไทย) ท.ส. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย สลกขนธวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย สลขนธวรรค (ภาษาไทย) ส.ส. (บาล) = สตตนตปฏก สงยตตนกาย สคาถวคคปาล (ภาษาบาล) ส.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สคาถวรรค (ภาษาไทย) ข.เถร. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย เถรคาถาปาล (ภาษาบาล) ข.เถร. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย เถรคาถา (ภาษาไทย) ข.ส. (บาล) = สตตนตปฏก ขททกนกาย สตตนปาตปาล (ภาษาบาล) ข.ส. (ไทย) = สตตนตปฎก ขททกนกาย สตตนบาต (ภาษาไทย) ท.ม. (บาล) = สตตนตปฏก ทฆนกาย มหาวคคปาล (ภาษาบาล) ท.ม. (ไทย) = สตตนตปฎก ทฆนกาย มหาวรรค (ภาษาไทย) อง.ทก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ทกนปาตปาล (ภาษาบาล) อง.ทก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ทกนบาต (ภาษาไทย) ส.สฬา. (บาล) = สตตนตปฏก สงยตตนกาย สฬายตนวคคปาล (ภาษาบาล) ส.สฬา. (ไทย) = สตตนตปฎก สงยตตนกาย สฬายตนวรรค (ภาษาไทย) อง.ฉกก. (บาล) = สตตนตปฏก องคตตรนกาย ฉกกนปาตปาล (ภาษาบาล)

(๑๒)

อง.ฉกก. (ไทย) = สตตนตปฎก องคตตรนกาย ฉกกนบาต (ภาษาไทย)

พระอภธรรมปฎก อภ.ว. (บาล) = อภธมปฏก วภงคปาล (ภาษาบาล) อภ.ว. (ไทย) = อภธรรมปฎก วภงค (ภาษาไทย) อภ.สง (บาล) = อภธมปฏก ธมมสงคณ (ภาษาบาล) อภ.สง (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระวนยปฎก

ว.อ. (บาล) = วนยปฎก สมนตปาสาทกา ปาราชกกณฑ-สงฆาทเสสาท มหาวคคาทอฏฐกถา (ภาษาบาล)

ว.อ. (ไทย) = วนยปฎก สมนตปาสาทกา ปาราชกกณฑ-สงฆาทเสสาท มหาวรรคาทอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระสตตนตปฎก

ข.ชา.อ. (บาล) = ขททกนกาย ชาตกอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.ชา.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ชาดกอรรถกถา (ภาษาไทย) ข.ธ.อ. (บาล) = ขททกนกาย ธมมปทอฏฐกถา (ภาษาบาล) ข.ธ.อ. (ไทย) = ขททกนกาย ธรรมบทอรรถกถา (ภาษาไทย)

อรรถกถาพระอภธรรมปฎก

อภ.สง.อ. (บาล) = อภธมมปฎก ธมมสงคณ อฏฐสาลนอฏฐกถา (ภาษาบาล) อภ.สง.อ. (ไทย) = อภธรรมปฎก ธรรมสงคณ อรรถสาลนอรรถกถา (ภาษาไทย)

(๑๓)

ฎกาพระวนยปฎก

สารตถ.ฏกา. (บาล) = สารตถทปนฏกา (ภาษาบาล) สารตถ.ฎกา. (ไทย) = สารตถทปนฎกา (ภาษาไทย)

ปกรณวเสส

วสทธ (บาล) = วสทธมคคปกรณ (ภาษาบาล) วสทธ (ไทย) = วสทธมรรคปกรณ (ภาษาไทย)

บทท ๑

บทนา

๑.๑ ความเปนมาและความสาคญของปญหา

มนษยเปนสตวมเหตผล ชอบคดคนแสวงหาความรอยตลอดเวลา จากยคหนงสยคหนงเพอทจะหยงรความจรงของชวตและจกรวาลวา “อะไรคอสจธรรมทจรงแท” เครองมอในการแสวงหาความจรง ในพระพทธศาสนากคอ ฌาน และปญญา ฌาน แปลวา การเพง หมายถง ภาวะจตทเพงอารมณจนแนวแน ไดแกภาวะจตทมสมาธนนเอง แตสมาธมความประณตชดเจนผองใสและมกาลงมากนอยตางกนหลายระดบความตางของระดบนนกาหนดดวยคณสมบตของจตทเปนองคประกอบรวมของสมาธในขณะนน ๆ องคประกอบเหลาน ไดแก วตก (การจรดจตลงในอารมณ) วจาร (การทจตเคลาอยกบอารมณ) ปต (ความอมใจ) สข (ความรสกสบาย) อเบกขา (ความมใจเปนกลาง) และเอกคคตา (ภาวะทจตมอารมณแนวแนเปนหนงเดยว) คอตวสมาธนนเอง ฌาน ๔ มรปธรรมเปนอารมณ เรยกวา รปฌาน ฌานทสงขนไปกวาน คออรปฌาน มองค ๒ คอ อเบกขา และเอกคคตา เหมอนจตตถฌาน แตกาหนดอรปธรรมเปนอารมณ และมความประณตยงขนไปตามลาดบตามอารมณทกาหนด๑

การเพงใหจตจดจออยกบสงใด สงหนงเปนเวลานานๆ โดยพยายามไมใหจตซดสาย ฟงซาน จตสงบ นง ตงมนไมหวนไหว ยอมมพลงอานาจในการรเหนสรรพสงตรงตามความเปนจรง กอนพทธกาลพวกดาบสฤาษตางๆกไดมการปฏบตทางจตกนมานานแลว เพอเขาถงเปาหมายสงสดของชวตตามคตนยมของอนเดยโบราณเรยกวา“โยคะ” ซงแปลวารวมเขาหรอประกอบเขา หมายความวารวมหรอประกอบอาตมนหรอชวาตมน(จต)ให

๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม , (กรงเทพมหานคร : ดานสทธาการพมพ,

๒๕๓๘), หนา ๓๐๓.

๒

รวมเขาเปนอนหนงอนเดยวกบสากลชพพรหมน๒ แตในพระพทธศาสนาตามหลกฐานทระบไวในพระไตรปฎกวา “วาเสฏฐะและภารทวาชะ เพราะเหตนนแล อกขระวาพวกเจรญฌาน พวกเจรญฌาน ดงน จงอบตขนเปนอนดบทสอง บรรดาสตวเหลานนแล สตวบางพวกเมอไมอาจสาเรจฌานได ทกระทอมซงมงและบงดวยใบไมในราวปา จงเทยวไปยงคามและนคมทใกลเคยงแลวกจดทาพระคมภร คนทงหลายเหนพฤตการณของพวกพราหมณนนนแลว จง

พดอยางนวา พอเอย กสตวเหลาน ไมอาจสาเรจฌานไดฯลฯ” ๓ นแสดงใหเหนวามนษยไดมความร ความเขาใจเรองฌานมาเปนเวลานานแลว แมพระพทธเจาเองกอนทจะไดตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณ กเคยไดฝกฌานกบดาบสทมตบะแกกลาทชอวาอาฬารดาบสกาลามโคตรและอทกดาบสรามบตร๔จนบรรลฌานขนสงมาแลว เปนเครองบงชวาฌานนนมความสาคญ และมความจาเปนอยางมากในการฝกฝนจตใหเกดความสงบ ตงมน เพอเปนเครองมอในการรแจงธรรม สวนปญญา ในพระพทธศาสนาจดเปนความรอยในลาดบสงสดเสมอ เพราะเปนเครองมอขนสดทายทจะใหประจกษแจงความจรง๕ ในพระพทธศาสนากยงไดจดปญญาไวมากมายหลายประเภท อยางเชน

ปญญา ๒ คอ โลกยปญญา (ปญญาขนโลกย) และโลกตรปญญา (ปญญาขน โลกตระ)๖

ปญญา ๓ คอ จนตามยปญญา (ปญญาเกดจากการคด) สตมยปญญา (ปญญา เกดจากการฟง) ภาวนามยปญญา (ปญญาเกดจากการอบรมคอปฏบต) ๗

ปญญา ๔ คอ ความรในทกข ความรในเหตใหเกดทกข ความรในการดบทกข ความรในขอปฏบตใหถงความดบทกข เปนตน

๒ อดศกด ทองบญ, ปรชญาอนเดย, พมพครงท ๒, ( กรงเทพมหานคร : ราชบณฑตยสถาน, ๒๕๓๒), หนา ๒๑๑.

๓ ท.ปา. (ไทย) ๑๑/๑๓๒/๙๗–๙๘. ๔ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๓๒๗/๓๙๕–๓๙๘. ๕สชพ ปญญานภาพ, คณลกษณะพเศษแหงพระพทธศาสนา, พมพครงท ๒, (กรงเทพ

มหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๒๖๕. ๖ อภ.ว. (ไทย), ๓๕/๘๐๓/๔๔๑. ๗ อภ.ว. (ไทย), ๓๕/๘๐๓/๔๔๕.

๓

พระพทธศาสนาไมถอวาปญญาทมตดตวมา เชน เชาวนไว ไหวพรบ เปนปญญาขนสงสด แตถอปญญาทเราทาใหเกดขนดวยการปฏบต เปนปญญาสงสดทสามารถชวยใหพนทกขได ทงน เพราะเชาวนไว ไหวพรบ เปนของมไดไมเหมอนกน สวนปญญาประเภททอบรมใหเกด ทกคนสามารถศกษาคนควา และปฏบตใหเกดปญญาไดผลเหมอนกน เชาวปญญาเหมอนกบไฟธรรมชาต เชน ไฟปาเราไมอาจใชประโยชนในเวลาทตองการ มนษยผตองการไฟจงประดษฐไมขดไฟหรอเครองอปกรณอน ๆ ทใหเกดไฟไดในทกโอกาสทตองการ อนเปนเหมอนภาวนามยปญญา แมพระพทธเจาเองทตรสร กมใชตรสรอยางลอยๆ ตองอาศยปญญาทเกดขนเพราะจากการลงมอปฏบต จงเปนอนเหนไดวาพระพทธศาสนาไมใหคอยรอสงทมอยเองในธรรมชาตหรอคอยโชคชะตา ใหถงวนดคนดแลวฉลาดขนมาเองเลย พระพทธศาสนาสอนใหลงมอกระทาเหตทเหมาะสม จงเปนศาสนาทไมแขวนชวตไวกบโชคชะตา หากใหรจกทาหรอสรางทสงประสงคใหเกดขนแกตน๘

ปญญานนมความสาคญและจาเปนอยางมากในการใชพจารณาเพอความรแจงตามความเปนจรง อนเปนสจดมงหมายของพทธธรรม ฌานและปญญามความสมพนธกนโดยเปนปจจยอาศยกนและกนเพอบรรลจดหมายสงสดในทางพระพทธศาสนาคอการพนทกขอนไดแกพระนพพานดงพระพทธพจนวา

“ฌานไมมแกผไมมปญญา ปญญาไมมแกผไมมฌาน ฌานและปญญามอยในผใด ผนนแลอยในทใกลนพพาน ฯ”๙

ความสมพนธระหวางฌานและปญญา อาจสรปไดดงพทธพจนน ประโยชนของสมาธแมจะเจรญถงขนไดฌานสงสด หากไมกาวลวงดวยปญญา

แลว ยอมไมสามารถทาใหถงจดหมายของพทธธรรมไดเปนอนขาด ฌานตางๆ ทง ๘ ขน แมจะเปนภาวะจตทลกซง แตเมอเปนผลของกระบวนการปฏบตทเรยกวาสมถะอยางเดยวแลวยงเปนเพยงโลกยเทานน จะนาไปปะปนกบจดหมายของพทธธรรมหาไดไม ในภาวะแหงฌานทเปนผลสาเรจของสมาธนน กเลสตางๆสงบระงบไปจงเรยกวาเปนความหลดพนเหมอนกน แตความหลดพนชนดนมชวคราวเฉพาะเมออยในฌานเทานน และจะถอยกลบสสภาพเดมได ไมยงยนแนนอน ทานจงเรยกความหลดพนชนดนวาเปนโลกยวโมกข (ความ

๘ สชพ ปญญานภาพ, คณลกษณะพเศษแหงพระพทธศาสนา, หนา ๒๖๗. ๙ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๗๒/๑๔๙.

๔

หลดพนขนโลกย) เปนกปปวโมกข (ความหลดพนทกาเรบคอเปลยนแปลงกลบกลายหายสญได) และเปนวกขมภนวมตต (ความหลดพนดวยการขมไว) คอกเลสระงบไปเพราะถกกาลงสมาธขมไว เหมอนเอาแผนหนทบหญา ยกแผนหนออกเมอใด หญายอมกลบงอกงามขนมาใหม)๑๐

การบาเพญสมาธทาใหจตใจสงบแนวแน จนเขาถงภาวะทเรยกวา ฌานหรอสมาบตขนตางๆเสยกอน ทาใหจตใจดมดาแนนแฟนอยกบสงทกาหนดนนๆ จนมความพรอมอยโดยตวของมนเองทจะใชปฏบตการตาง ๆ อยางทเรยกวาจตนมนวล ควรแกการงาน โนมไปใชในกจทประสงคอยางดทสด ในสภาพจตเชนนกเลสตาง ๆ ซงตามปรกตฟ งขนรบกวนและบบคนรบกวนจตใจพลานอย กถกควบคมใหสงบนงอยในเขตจากดเหมอนผงธลทตกตะกอนในเวลานานง และมองเหนไดชดเพราะนาใส เหมาะสมอยางยงแกการทจะกาวไปสการใชปญญาจดการกาจดตะกอนเหลานนใหหมดสนไปโดยสนเชง ในชนนนบวาเปนวธปฏบตท เรยกวา สมถะ ถาไมหยดเพยงเทาน กจะกาวตอไปส ขนการใชปญญากาจดกเลสอาสวะใหหมดส นเชง๑๑ เพอบรรลจดมงหมายของพทธธรรม ซงเปนจดหมายสงสดของพระพทธศาสนา

ดงนน การศกษาวจยเรองน จะไดศกษาวเคราะหแนวคดเรองฌาน และปญญา ในพระพทธศาสนาเถรวาท วธการปฏบตเพอบรรลฌานและปญญา ตลอดทงวเคราะหความสมพนธของฌานและปญญาเพอจะไดเกดความร ความเขาใจถงขนตอนของการประพฤตปฏบตเพอความรแจงฌาน และปญญาอนจะเปนประโยชนในปจจบนอนไดแก การนาเอาฌานและปญญาไปใชไดในชวตประจาวน เชน นาไปใชในการทางาน เปนเครองเสรมประสทธภาพในการทางาน การเลาเรยนและการทากจทกอยางเพราะจตเปนสมาธทแนวแนอยกบสงทกาลงจะทา ชวยใหจตใจผอนคลายหายเครยด เกดความสงบ หายกระวนกระวายชวยเสรมสขภาพกายและจตใจ เพราะรางกายกบจตใจอาศยกนและกน ใชฌานเปนบาทของปญญา เมอจตสงบเปนสมาธแลว กจะทาใหเกดปญญา จนสามารถทจะ

๑๐ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม , หนา ๘๖๘ - ๘๖๙. ๑๑ เรองเดยวกน ,หนา ๘๖๙.

๕

บรรลประโยชนสงสดคอ พระนพพาน เพราะฌานและปญญามความสาคญเปนอยางมาก และตางตองอาศยกนและกนจงจะสามารถบรรลพระนพพานได จะขาดสงใดสงหนงไมได ๑.๒ วตถประสงคในการวจย

๑.๒.๑ เพอศกษาแนวคดเรองฌานในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๒.๒ เพอศกษาแนวคดเรองปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๒.๓ เพอศกษาวเคราะหความสมพนธระหวางฌานและปญญา ๑.๓ ขอบเขตของการวจย

การศกษาวจยครงนจะเนนการศกษาวเคราะหเรองฌานและปญญาตามทศนะของพระพทธศาสนาเถรวาท และความสมพนธระหวางฌานและปญญาในพระพทธศาสนา เถรวาท เพอชใหเหนถงความหมาย ความสาคญ และวธการปฏบตเพอบรรลฌานและปญญา ตลอดทงความสมพนธระหวางฌานและปญญา สาหรบขอมลจะศกษาไดจากหลกฐานขอมลทเกยวของในพระไตรปฎก ทงภาคภาษาบาลและภาคภาษาไทย(พระไตรปฎกฉบบมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลยเปนหลก) ทงในหนงสอตาราเอกสารและงานเขยนตางๆทเกยวกบเรองน ๑.๔ ทบทวนเอกสารและรายงานการวจยทเกยวของ

๑. พทธทาสภกข ไดใหความหมายของคาวา สมาธ สรปความไดวา สมาธ คอความตงใจมน ในทนหมายถงจตทอยดวยความวางจากกเลส การ

เขาถงความวางไดชอวามความตงมนอยางบรสทธสงสด จตทมสงอนเปนอารมณนน เปนจตไมบรสทธ และไมตงมน สมาธทแทจรงนน มจดหมายเพยงเพอมจตสงบ ตงมน เพอทาใหเกดปญญาดบทกข ความวางกคอจตทตงมน ไมคลอนแคลนและบรสทธอยางยง จตทวางจากกเลสเปนจตทควรแกการปฏบตงาน จะทาใหทาการงานตางๆไดดกวาจตวาวน ฉะนน ความวางจงมคณลกษณะตรงกบความหมายของคาวาสมาธทกประการ ความหมาย

๖

ของคาวา สมาธตองมอย ๓ อยางเสมอ คอ ตงมน บรสทธ และควรแกการงาน จงจะเรยกวาเปนสมาธทถกตอง จตทวางจากกเลสในลกษณะดงทกลาวมาน จดเปนจตทมสมาธสงสดในทางพระพทธศาสนาเรยกวาโลกตตรสมาธ๑๒

๒. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดอธบายความหมายของฌานไวในหนงสอ

“พทธธรรม” วา ฌานหรอสมาธแปลวา ความตงมนของจตหรอภาวะทจตแนวแนตอสงทกาหนด คาจากดความของสมาธทพบเสมอ คอ “จตตสเสกคคตา” หรอ เรยกสน ๆ วา “เอกคคตา” ซงแปลวาภาวะทจตมอารมณเปนหนง คอการทจตกาหนดแนวแนอยกบสงใดสงหนงไมฟงซานหรอสายไป การเจรญสมาธนนจะประณตขนไปเปนขนๆ โดยลาดบ ภาวะจตทมสมาธถงขนอปปนาสมาธแลวเรยกวาฌาน (Absorption) ฌานมหลายขนตามลาดบ ๑๓

๓. นงเยาว ชาญณรงค ไดทาวจยเรอง “การศกษาเปรยบเทยบการทาสมาธของ

พทธศาสนาและสมาธแบบท – เอม (T.M.)” สรปความไดวาการทาสมาธของพทธศาสนาและสมาธแบบท – เอม (T.M.) มความคลายคลงกนโดยสวนใหญ คอมงถงความสงบดวยการกาหนดใจไวกบสงใดสงหนง จตมอารมณเปนหนง เมอสมาธเกดอยางเขมแขงมนคงจนถงขนอปปนาสมาธ จะเกดฌานระดบตางๆจนถงทาอทธฤทธได ในทางพระพทธศาสนาจะใชสมาธคกบวปสสนาเพอการกาจดกเลส พระพทธองคทรงเปรยบสมาธเปนกาลง วปสสนาเปนอาวธ เมอบคคลมกาลงแขมแขงและมอาวธดกสามารถเอาชนะประหารกเลสและอาสวะทงหลายใหหมดสนเดดขาด ไมมโอกาสเวยนวายตายเกด สวนทานครเทพ (Gurudev)ผเปนพระสงครยะไดถายทอดวธการฝกสมาธทงายและสะดวกเหมาะสมแกอปนสยและภาวะของคนสมยปจจบน กลาวคอเทคนคทเรยกวา“Transcendental Meditation” หรอเปนการฝกจตสาหรบผแสวงหาความหลดพนหรอการฝกสมาธแบบพนโลก ทาใหมความสามารถพเศษบางอยางเหนอคนทวไป แตไมไดกลาวถงผลในดานการหยดการเวยนวายตายเกด อยางไรกด ผลดของการฝกสมาธทง ๒ แบบมผลดตอสขภาพ รางกายและจตใจ สมองและสตปญญา การฝกอยางสมาเสมอผฝกจะรบรถงสงดทเกดภายในตวเองในเวลาไมนานนก รางกายและจตใจจะพฒนาเปลยนแปลงในทางทด บคคลอนและสงคมแวดลอมกพลอย

๑๒ พทธทาสภกข, วธระงบทกข, (เชยงใหม : พทธนคมจดพมพ, ๒๕๓๒), หนา ๑๒๒. ๑๓ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม , หนา ๘๒๔ - ๘๖๗.

๗

ไดรบผลดดวย เกดความสข สงบ สขม รมเยน ยงมผฝกมากขนเทาใด สนตสขยางแผขยายออกไปมากเพยงนน๑๔

๔. วรยา ชนวรรโณและคณะ ไดทาการศกษาวจยเรอง “ววฒนาการตความ คา

สอนเรองสมาธในพระพทธศาสนาฝายเถรวาทในประเทศไทย” สรปความไดดงน การตความคาสอนเรองสมาธ ตลอดจนการนามาเปนแนวทางในการสอนปฏบต จะมความแตกตางกนออกไป ตามลกษณะของสงทนามาใชพจารณาแบงออกเปนสายสาคญ ๕ สาย คอ ๑. สายอานาปานสต คอ การพจารณาลมหายใจเขา-ออก และบรกรรมภาวนาวา “พทโธ” เปนแบบทนยมมาแตเดมไดแก กลมพระอาจารยมน ภรทตโต ๒. สายธดงคกมมฏฐานอสาน มพนฐานจากสายอานาปานสต แตมลกษณะเปนพระปาตองออกธดงคดวย มมากในแถบภาคอสาน ๓. สายวดมหาธาต ฯ เปนสายใหญสายหนงทแผขยายแนวการสอนวปสสนาไปตามวทยาเขตของมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ไดแนวปฏบตมาจากพมา พจารณาพองหนอ ยบหนอ ของหนาทองในขณะหายใจ ๔. สายธรรมกาย ไดแก แนวการสอนตามแบบหลวงพอสด วดปากนาภาษเจรญ พจารณาดวงแกวทบรเวณศนยกลางของรางกาย ๕. สายประยกต มการสงเคราะหแนวคาสอนในพระพทธศาสนามาใชอธบายการปฏบตและสอนสมาธ เชน สานกสนตอโศก อาจารยพร รตนสวรรณ หลวงพอเทยน จตตสโภ เปนตนสานกสายตาง ๆ เหลานมสาขาของการปฏบตกระจดกระจายตามภาคตางๆ ทวประเทศไทยและมอทธพลในทางความคดตอพทธศาสนกชน ทยดถอแนวทางปฏบตของสานกเหลาน และแตละสานกลวนมแนวทางในการปฏบตแตกตางกนออกไป แตโดยสรปกลาวไดวาสานกตางๆไดใหความสาคญกบการฝกอบรมจตวาเปนการปฏบตใน ๒ ลกษณะ มทางหลกการคอเปนการอบรมเพอเขาถงธรรมอยางหนง สวนอกวธการหนงคอการคดคน

๑๔ นงเยาว ชาญณรงค “การศกษาเปรยบเทยบการทาสมาธของพทธศาสนาและ ท-เอม

(T – M)” วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต. (สาขาวชาศาสนาเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล), บทคดยอ.

๘

เทคนคและวธปฏบตตางๆ เพอใหผปฏบตสามารถบรรลผลสาเรจไดตามเปาหมายทกาหนดไวคอการกาจดกเลสและความชวตาง ๆ ใหหมดไป๑๕

๕. สมคร บราวาส ไดกลาวไวในหนงสอ “ ปญญา” วา ปญญาคอความรอบร

ในสรรพสงทงหลายและปรากฏการณของมนดงปรากฏเปนพฒนาการและววฒนาการ ตาง ๆ ผลของปญญาคอปรชาญาณ นจะปรากฏออกมาเปนการกระทาอยางเฉลยวฉลาดหรอความเฉลยวฉลาด ซงนกจตวทยาในปจจบนกาลงทาการวดกนเปน I.Q. ปญญาแคบ ๆ อนเปนเพยงความรสาหรบประกอบการงานนน ยอมยงไมอาจทาใหเราเขาใจโลกไดด กลาวคอไมอาจชวยอบรมจตใจของเราใหเขาใจโลกอยางตลอดปลอดโปรงได ทงนเพราะปญญาดงกลาว สอนใหเรารแตสงแคบ ๆ จานวนมากหลายเทานน แตมไดสอนใหเรารสงกวางอนมจานวนนอยซงครอบงาบรรดาสงแคบเหลานน จงมปญญาอกทางหนงสอนใหเรารจกหลกวทยาศาสตรทกวางทสด ซงครอบงา

สรรพสงและปรากฏการณทงหลายในสากลโลก ปญญาอยางนคมภรพระวสทธมรรคระบวา คอวชาการททาใหเรารแจงในโลก และเมอรกสามารถทาใหเราตดกเลสตณหาออกไปเสยจากจตใจได๑๖

๑.๕ วธดาเนนการวจย ในการวจยครงนเปนการวจยเชงเอกสาร(Documentary Research) โดยมขนตอนดงน ๑.๕.๑ ศกษาคนควาและรวบรวมขอมลจากเอกสารชนปฐมภม (Primary Sources) คอพระไตรปฎก

๑๕ วรยา ชนวรรโณ และคณะ “ ววฒนาการตความคาสอนเรองสมาธในพระพทธศาสนาฝายเถร

วาทในประเทศไทย” , รายงานการวจย (คณะสงคมศาสตร และมนษยศาสตร มหาวทยามหดล, ๒๕๓๗), บทสรป.

๑๖ สมคร บราวาส, ปญญา, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพสยาม , ๒๕๔๒), หนา ๓-๔.

๙

๑.๕.๒ ศกษาคนควา และรวบรวมขอมลจากเอกสาร ชนทตยภม (Secondary Sources) มอรรถกถา ฎกา อนฎกา ปกรณวเสสอน ๆ ตลอดทงเอกสารงานวจยทเกยวของในเรองน ๑.๕.๓ ศกษาขอมลทงหมดทไดมา ดวยการวเคราะห ตความ แปลความแลวรวบรวมเรยบเรยงนาเสนอผลการวจย ๑.๖ คาจากดความของศพททใชในการวจย ๑.๖.๑ ฌาน หมายถง การเพงอารมณจนจตใจแนวแนเปนอปปนาสมาธ, ภาวะจตสงบประณต ซงมสมาธเปนองคธรรมหลก๑๘

๑.๖.๒ ปญญา หมายถงความรทว, ปรชาหยงรเหตผล, ความรเขาใจชดเจน, ความรเขาใจหยงแยกไดในเหตผล ดชว คณโทษ ประโยชน และมใชประโยชน เปนตน และรทจะจดแจง จดสรร จดการ ความรอบรในกองสงขารมองเหนตามความเปนจรง๑๘

๑.๖.๓ สมาบต หมายถง ภาวะประณตซงพงเขาถงคอ รปฌาน ๔ อรปฌาน ๔๑๙

๑.๖.๔ ความสมพนธระหวางฌานและปญญา หมายถง ความสมพนธ โดยเปนปจจยอาศยกนและกน ดงพระพทธพจนวา ฌานไมมแกผไมมปญญา ปญญาไมมแกผไมมฌาน ฌานและปญญามอยในผใด ผนนแลอยในทใกลนพพานฯ๒๐

๑.๗ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ

๑.๗.๑ ทาใหทราบแนวคดเรองฌานในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๗.๒ ทาใหทราบแนวคดเรองปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท ๑.๗.๓ ทาใหทราบความสมพนธระหวางฌานและปญญา

๑๗ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท , พมพครงท

๔,(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๘๒๔ - ๘๖๗. ๑๘ เรองเดยวกน, หนา ๑๖๔. ๑๙ เรองเดยวกน, หนา ๓๐๓. ๒๐ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๕/๔๖.

บทท ๒

แนวคดเรองฌานในพระพทธศาสนาเถรวาท

ในบทน ผวจยจะไดศกษาความหมายและความสาคญของฌาน ชวประวตของ

พระโพธสตวทบรรลฌานทปรากฏในชาดกตางๆ ประเภทของฌาน และการปฏบตเพอบรรลฌาน พรอมทงผลของการบรรลฌานในพระพทธศาสนาเถรวาท

๒.๑ นยามความหมายของฌาน ในทางพระพทธศาสนาเถรวาท ฌาน หมายถง การเพง หรอ เผา เปนกระบวนการในการทาสมาธทสาคญยง ผปฏบตเพอตองการบรรลฌานนน จะตองเจรญกมมฏฐานแนวสมถะ โดยการเลอกเพงอารมณสมถกมมฏฐานอยางใดอยางหนง ทเหมาะกบจรตของตน เพงอารมณสมถกมมฏฐานจนจตเปนสมาธ ถงขนอปปนาสมาธ สมาธจตขนอปปนาเปนสมาธทแขงกลา บรสทธผดผอง สงบยงนก เมอจตเปนสมาธธรรมอนเปนขาศกคอนวรณไมสามารถครอบงาได เพราะฉะนน ฌานจงเปนผลของการทาสมาธ คาวา “ฌาน” ซงมรปศพทเปนคากรยาในภาษาบาลวา “ฌายต” แปลวา ยอมเพง หรอวา ยอมเผา ในคมภรพระไตรปฎก มการกลาวถงฌานไวในทตาง ๆ ดงน

ฌาน หมายถง การเผา ดงความในพทธพจนวา เนกขมมะยอมเผา เพราะเหตนน

จงชอวาฌาน เนกขมมะยอมเผากามฉนทะให

ไหม เพราะเหตนน จงชอวา ฌาน อรหตตมรรคยอมเผา เพราะเหตนน จงชอวาฌาน อรหตตมรรคยอมเผากเลสทงปวงใหไหม เพราะเหตนน จงชอวา ฌาน๑ โดยสรปสภาวธรรมใด ๆ เผาทาลายกเลส เรยกวา ฌาน ฌานมความสาคญมากดงพระพทธองคทรงตรสใหภกษเปนผมฌานวา “ภกษพงเปนผมฌาน ไมพงเปนผมเทาอยไมสข

๑ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๑/๖๐๘.

๑๑

พงเวนจากความคะนอง ไมพงประมาท และพงอยในทนงทนอนทมเสยงนอย” คาวา พงเปนผมฌาน หมายถง มปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน ฯลฯ เปนผยนดในฌาน ขวนขวายในความเปนผมจตมอารมณหนงเดยว หนกในประโยชนของตน๒

ในอนปพพวหารสมาปตตสตร วาดวยอนปพพวหารสมาบต ๙ ประการ คอรปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ และสญญาเวทยตนโรธ ๑ คอ ทรงแสดงธรรมเปนทดบทดบไปในอนปพพวหารสมาบตแตละอยาง และทรงยกยองผดบธรรมแตละอยางดวยฌานนน ๆ วา “เปนผควรนมสการ ควรไหว และควรเขาไปนงใกล”๓ ในฌานสตร๔พระองคทรงแสดงวาอาสวะทงหลายสนไปไดเพราะอาศยปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน ฯลฯ เพราะอาศยสญญาเวทยตนโรธ แลวทรงนามาตกาแตละบทมาตงเปนคาถามวา เพราะเหตไรจงทรงกลาวอยางนน จากนนทรงอธบายขยายความแตละมาตกาอยางละเอยด ในสมพาธสตร วาดวยวธหาทางออก (ชอง) ในทแคบ ทแคบสาหรบผบาเพญฌาน ไดแกนวรณ ๕ วธออกทางชองวาง หมายถงความหลดพน กลาวคอภาวะททาใหเกดชองวางหรอทปลอดจากกเลสตาง ๆ เปรยบเสมอน “ทแคบ” หมายเอา รปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ และสญญาเวทยตนโรธ ๑ แตละภาวะสามารถทาใหเกดความวางหรอทปลอดจากกเลสตางกน จดเปนค ๆ ดงน ๑. ปฐมฌาน วางจาก กามคณ ๕ และนวรณ ๕ ๒. ทตยฌาน “ ว

ตกและวจาร ๓. ตตยฌาน “ ปต ๔. จตตถฌาน “ สขและทกข ๕. อากาสานญจายตนฌาน “ รปสญญา

๒ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๖๐/๔๔๖. ๓ ดรายละเอยดใน อง.นวก. (ไทย) ๑๓/๓๓/๔๙๕–๔๙๙. ๔ ดรายละเอยดใน อง.นวก. (ไทย) ๑๓/๓๖/๕๐๘–๕๑๓.

๑๒

๖. วญญาณญจายตนฌาน “ อากาสานญจายตนสญญา ๗. อากญจญญายตนฌาน “ วญญาณญจายตนสญญา ๘. เนวสญญานาสญญายตนฌาน “ อากญจญญายตนสญญา ๙. สญญาเวทยตนโรธ “เนวสญญานาสญญายตนสญญา และ กเลสทงหลาย๕

ศพทวา ฌาน คากรยาใช ฌายต แปลวาเพง จอง ในทบางแหงใชกบกรยาของสตว เชน สนขจงจอก เพง (ฌายต) หาปลาใกลฝงนา ราพง ซบเซา เหงาหงอยอย แมวทเพง (ฌายต) หาหนทรางนา ทอนาและกองหยากเยอ ราพง ซบเซา เหงาหงอยอย๖ คาวา ฌาน อาจใชในความหมายทวไป โดยแปลวา เพง ครนคด จดจอ จนตนาการ ดงพระพทธพจนวา “บคคลบางคนในโลกน มใจถกกามราคะกลมรม ถกกามราคะครอบงาอย และไมรชดตามความเปนจรงซงธรรมทสลด กามราคะทเกดขนแลว บคคลนนจงเพง ครนคด จดจอ จนตนาการ ทากามราคะเทานนไวภายใน”๗

ในคมภรอภธรรมทรงแสดงกระบวนการเขารปฌานและอรปฌานไวโดยพสดาร และทรงแสดงเหตปจจยทจะทาใหไดฌาน เปนตนวา ผทตองการจะไดฌานจะตองถงพรอมดวย ศล ๔ ประเภทเหลานคอ ปาตโมกขสงวรศล อาชวปารสทธศล อนทรยสงวรศล และ ปจจยสนนสสตศล พรอมทงจะตองถงพรอมดวยสตสมปชญญะ อาศยอยทเงยบสงดแลวลงมอปฏบต เพอละนวรณอนเปนปฏปกขกบฌาน ทานไดแบงฌานออกเปน ๕ ขน เรยกวา ฌานปญจนย๘ ไดแก ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน ปญจมฌาน ความจรง ฌาน ๕ ในคมภรอภธรรม กคอฌาน ๔ นนเอง เพยงแตขยายรายละเอยดขององคแหงฌาน ๔ ซงเปนแบบหลกทวไปในพระสตร

๕ ดรายละเอยดใน อง.นวก. (ไทย) ๑๓/๔๒/๕๓๓–๕๓๖. ๖ ม.ม. (ไทย) ๑๒/๕๐๘/๕๔๘, ม.ม. (บาล) ๑๒/๕๐๘/๔๕๓. ๗ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๘๔/๙๔. ๘ ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๖๒๕/๔๑๔.

๑๓

ในอรรถกถาสมนตปาสาธกา พระพทธโฆษาจารย ไดอธบายความหมายของคาวา “ฌาน” ไว ๒ นย คอ

๑. ฌาน หมายถง การเผา มวเคราะหวา ปจจนกธมเม ฌาเปตต ฌาน แปลวา คณธรรมทชอวา ฌาน เพราะความหมายวา เผาธรรมทเปนขาศก (ธรรมทเปนขาศกมนวรณเปนตน) ๒. ฌาน หมายถง การเพง มวเคราะหวา สย วา ต ฌายต อปนชฌายตต ฌาน แปลวา อกอยางหนง ทชอวา ฌาน เพราะความหมายวา เพง คอ เขาไปเพงอารมณนนเอง๙ ในอรรถกถาอฏฐสาลน พระอรรถกถาจารย ไดอธบายความหมายของคาวา ฌาน ไววา ฌานคอการเขาไปเพงอารมณ การแผดเผาธรรมอนเปนขาศก และทานแบงฌานไว ๒ ประการ คอ ๑. อารมมณปนชฌาน คอ การเขาไปเพงอารมณ อนไดแก สมาบต ๘ ยอมเขาไปเพงอารมณมกสณเปนตน ๒. ลกขณปนชฌาน คอ การเขาไปเพงลกขณะ แบงเปน ๓ ประเภทคอ วปสสนา มรรค และผล วปสสนา คอการเขาไปเพงลกษณะมอนจจลกษณะเปนตน มรรค คอกจท พระโยคาวจรพงทาใหเสรจดวยวปสสนาจะสาเรจสมบรณดวยมรรค ผล คอการเขาไปเพงนโรธสจมลกษณะทเปนจรง หมายความวา มนโรธทเปนตวพระนพพานเปนอารมณ๑๐

ในฎกาสารตถทปน พระฎกาจารยไดอธบายความหมายของคาวา ฌาน ไววา ฌานคอ การเพง คาวา เพง คอการเหน คอเขาไปเพงอารมณของตนมปฐวกสณเปนตนเหมอนเหนรปดวยจกข เพงลกษณะทง ๓ มอนจลกษณะเปนตนตามควร และเพงลกษณะทแทแหงนพพานธาต ลกษณะทแทคอ สภาวะทไมวปรตเพราะไมมความเปนอยางอนแหงนพพาน

๙ ว.อ. (ไทย) ๑/๒๖๖, ว.อ. (บาล) ๑/๑๔๑. ๑๐ อภ.สง.อ. (ไทย) ๒/๑๘๐.

๑๔

ทานไดกลาวถงฌานอกวาเปนเครองสลดออก คอเปนเครองละกามทงหลาย และฌานนเปนขาศกตอกามราคะ๑๑

ในคมภรอภธานปปทปกา พระอาจารยโมคคลลานเถระ ราชบณฑต ไดอธบายความหมายของคาวา “ฌาน” วา ฌาน แปลวา ความคด ความเพงพนจ มาจาก เฌ ธาต ใชในความหมายวา คด ย ปจจย มวเคราะหวา ฌายเต ฌาน ความคด ความเพงพนจ๑๒

สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ไดกลาวถง “ฌาน” วา ฌานหรออปปนาสมาธ เปนสมาธมไดเฉพาะผวเศษ เปนคณธรรมสงขนอกขนหนง ในพระพทธศาสนาแบงฌานเปน ๔ ประการ เรยกวารปฌาน ๔ เพราะมรปธรรมอยางใดอยางหนงเปนอารมณ๑๓

พทธทาสภกข ไดอธบายความหมายของคาวา “ฌาน” ไววา ฌาน แปลวา ความเพง หมายถงกรยาทเพงกได หมายถงผลแหงการเพงนนกได กรยาแหงการเพง กม ๒ อยาง คอเพงลกษณะแหงธรรมนน ๆ กได ปญญาหรอวปสสนา ความเพงกเรยกวาฌาน กรยาทเพงกเรยกวาฌาน ผลของการเพงกยงเรยกวาฌาน และยงหมายความอยางอนไดอกอยางนอยก ๓ ความหมาย กรยาทเพง กเรยกวาฌาน ความเพง ภาวะแหงการเพงกเรยกวาฌาน เปนกรยานาม ถาเปนผลกเรยกวา ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน เปนตน กยงเรยกวาฌานอยนนเอง๑๔

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต ) ไดอธบายความหมายของคาวา “ฌาน” สรป

ความไดวา ฌานคอสมาธขนอปปนา การเจรญสมาธนน จะประณตขนไปเปนขนๆ โดย

๑๑ สารตถ.ฏกา (ไทย) ๕๔๖–๕๔๗. ๑๒ พระอาจารยโมคคลลานเถระ, คมภรอภธานปปทปกา, แปลโดย พระมหาสมปอง มทโต ,

(กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒), หนา ๒๓๑. ๑๓ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, สมถกมมฏฐาน, พมพครงท ๒๑

,(กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๕. ๑๔ พระธรรมโกศาจารย, พจนานกรมธรรม, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมสภา, ม.ป.ป.),

หนา ๖๒.

๑๕

ลาดบ ภาวะจตทมสมาธถงขนอปปนาสมาธแลว เรยกวา ฌาน (Absorption) ฌานมหลายขน ยงเปนขนสงขนไปเทาใด องคธรรมตาง ๆ ทเปนคณสมบตของจต กยงลดนอยลงไปเทานน ฌาน โดยทวไปแบงเปน ๒ ระดบใหญ ๆ และแบงยอยออกไปอกระดบละ ๔ รวมเปน ๘ อยาง เรยกวา ฌาน ๘ หรอสมาบต ๘๑๕

พระอรยคณาธาร (ปสโส เสง ป.ธ. ๖) ไดอธบายความหมายของคาวา ฌาน ไววา ฌานมความหมายจากดอยในวง คอมองคหรออารมณเปนเครองกาหนดโดยเฉพาะอยาง ๆ ไป ฌานท ๑-๒-๓-๔ นนมอารมณขนตนไมจากด แตมองคเปนเครองกาหนดหมาย คอจตเพงพนจจดจออยในอารมณอยางเดยวจนสงบลง มองคของฌานปรากฏขนครบ ๕ กเปนปฐมฌาน มองค ๓ ครบบรบรณกเปนทตยฌาน มองค ๒ ครบบรบรณ กเปนตตยฌาน มองค ๒ ครบบรบรณ กเปนจตตถฌาน พระอาจารยในปนกอนทานเรยกชอฌานทง ๔ นไปตามอารมณขนตนกม เชน อสภฌาน มอสภเปนอารมณ เมตตาฌาน มเมตตาเปนอารมณ สตปฏฐานฌาน มสตปฏฐานเปนอารมณ อนสสตฌาน มอนสสตเปนอารมณ ฯลฯ ฌานชนสงมอารมณเปนเครองกาหนดเฉพาะอยาง ๆ ไป เชน อากาสานญจายตนะ มอากาศเปนเครองกาหนด วญญาณญจายตนะ มวญญาณเปนเครองกาหนด อากญจญญายตนะ มความไมมอะไรเปนเครองกาหนด เนวสญญานาสญญายตนะ มความสงบประณตเปนเครองกาหนด๑๖

พระ ดร. พ. วชรญาณมหาเถระ ไดอธบายความหมายของคาวา ฌาน ไววา ฌาน ในภาษาสนสกฤตเรยกวา “ธยาน” แตมความหมายกวางกวาคา “ธยาน” คานหมายถงการเพงนมตหรอการคด และตามทใชในพระพทธศาสนา ไมไดหมายถงเฉพาะระบบทกวางขวางในการพฒนาจตเทานน แตยงหมายถงขบวนการเปลยนวญญาณจากระบบตาไปสระดบสงคอจากรปโลก ผานอรปโลกไปสจดสงสดของการฝกจตในพระพทธศาสนาดวย

๑๕ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๗ (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๘๖๗–๘๖๘.

๑๖ พระอรยคณาธาร (เสง ปสโส ป.ธ. ๖), ทพยอานาจ , พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๒๔–๒๕.

๑๖

อกอยางหนง หมายถง การเพงพนจวตถอยางใดอยางหนง หรอการตรวจดอยางใกลชดซงลกษณะตาง ๆ ของสงทปรากฎ อยางทสอง หมายถง การกาจดนวรณทงหลายหรอมโนธาตระดบตาซงเปนอนตรายตอการกาวขนไปสระดบทสงขน ในความหมายประการทสอง พระอรรถกถาจารยนามาโยงเขากบคากรยา “ฌาเปต” แปลวา เผาไหม อยางไรกตามในปจจบนนคาวา “ฌาน” และ “ธยาน” โดยทวไปกเปนทยอมรบกนมากกวาในความหมายอนแรก คอ สมาธ ทงฌาน และ ธยาน กใชแสดงถงระบบสมาธ๑๗

ดร. วระ บารงรกษ และสทธพงศ ตนตยาพศาลสทธ ไดอธบายความหมายของคาวา ฌาน สรปไดวา ฌาน แปลวา เพง และแปลวา เผา เพงอะไร ? เผาอะไร ? ตอบวาเพงอารมณของตนมปฐพกสนเปนตนนนแหละ และเผาธรรมอนเปนขาศกของตน กลาวคอ ปรยฏฐานกเลส ซงเปนกเลสททรงจาแนกเปนนวรณ (กเลสเครองกางกนกศลคอสมาธ) เปนตน ดวยวาเมอสมาธเชนนเกดขน จตใจของผนนยอมผองใสสงบระงบนก ปรยฏฐานกเลสจะเกดขนครอบงาไมไดเลย๑๘

อาจารยบญม เมธางกร ไดอธบายความหมายของคาวา ฌาน ไววา ฌาน เปนธรรมชาตทกระทาใหจตจดจอตออารมณ หรอการเพงอารมณ ฉะนน ฌาน จงมสองความหมาย คอ ฌาน ทมสภาพ เพง อารมณอยางหนง ไมจากดวาเปนการเพงอารมณกรรมฐาน หรอไมกตาม เปนโลกยะหรอโลกตระอารมณ ปรมตถหรอบญญตอารมณกตาม การเพงอารมณเหลานนเปนอารมณของ ฌาน ทงสน อกนยหนง ฌาน แปลวา เผา หมายถง ทาใหธรรมทเปนปฏปกษกบตนมกาลงนอยลงไป หรอมใหเกดขนได ไดแกองคฌาน ๖ ทประกอบในมหคคตจต สวนองคฌานทอยในกามจตนนมสภาพทเขาไปเพงอารมณมากกวาจะเผาธรรมทเปนปฏปกษกบตน๑๙

๑๗ พระ ดร.พ. วชรญาณเถระ, แปลโดย รศ. ชศกด ทพยเกษร, สมาธในพระพทธศาสนา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ม.ป.ป.), หนา ๓๘.

๑๘ ดร. วระ บารงรกษ และสทธพงศ ตนตยาพศาลสทธ , ประมวลธรรมในพระไตรปฎก, พมพครงท ๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพรวมขาวจกรวาล, ๒๕๒๐), หนา ๑๖๙. ๑๙ อาจารยบญม เมธางกร, คมอการศกษา พระอภธรรมมตถสงคหะ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยงเชยง, ๒๕๔๕), หนา ๔๐.

๑๗

พจนานกรม ฉบบราชบณฑตยสถาน ไดใหความหมายของคาวา ฌาน ไววา ฌาน หมายถง ภาวะทจตแนวแนเนองมาจากการเพงอารมณ, การเพงอารมณจนจตแนวแนเปนสมาธ,เรยกลกษณะการทาจตใหสงบตามหลกทางศาสนาวา เขาฌาน เชน พระเขาฌาน ฤษเขาฌาน โดยปรยายเรยกผทนงหลบตาอยวา เขาฌาน๒๐

จ.คอนสแตนท เลานสเบร ไดใหความหมายของคาวาฌานไววา ฌาน หมายถง การเพง และใชสาหรบภาวะบางประการของจตใจ ซงเกดในฐานะเปนผลของการเพงอนสาเรจ๒๑

สรปวา คาวา ฌาน หมายถง การเพง เผา พนจ คด จอง ครนคด จดจอ จนตนาการ ความหมายฌานนนใชไดในทตาง ๆ กน คอ ๑. ใชในความหมายทวไป คอ การเพง ครนคด จดจอ จนตนาการ ธรรมอนเปนขาศก มกามราคะเปนตนไวในใจ ๒. ใชในความหมายวา เพง หรอ จอง จดเปนกรยาอาการของสตว อยางเชน สนขจงจอกจองหาปลาใกลฝงนา แมวทจองหาหนทรางนา ๓. ใชในความหมายวา เพง หรอ เผา ไดแก เพงอารมณสมถะอยางใดอยางหนง จนจตเปนสมาธ เปนกระบวนการในการฝกจตเปนลาดบขน เรมตงแต ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน เปนตน เพอทจะใหจตเปนสมาธแนวแนอยกบอารมณเดยวเรยกวาเอกคคตา อกอยางหนงใชในความหมายวา เผา คอเผาธรรมทาใหธรรมทเปนปฏปกษกบตนมกาลงนอยลงไป หรอมใหเกดขนได เมอจตเปนสมาธ ในขณะทอยในฌานสามารถทกดกเลสความฟงซานได ฌานประเภทท ๓ นจดเปนความหมายของฌานในสมถกมมฏฐานในพระพทธศาสนา

๒๐ ราชบณฑตยสถาน, พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพอกษรเจรญทศน, ๒๕๓๘), หนา ๒๙๒. ๒๑ จ. คอนสแตนท เลานสเบร, การบาเพญฌานทางพระพทธศาสนา (ตามหลกนกายเถรวาท), พมพครงท ๙ (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๗๑.

๑๘

ตามความหมายของฌานดงกลาวมาน ทาใหทราบวา ฌานมความสาคญมากตอวถจตชวตประจาวน ทงฌานเปนกระบวนการททาใหพทธบรษท ผปฏบตตามไดบรรลคณธรรมขนสงสดในพระพทธศาสนา ๒.๒ แนวคดเรองฌานในสมยกอนพทธกาล ฌานไดมมาแลวในสมยกอนพทธกาล ดงหลกฐานทปรากฏในคมภรอรรถกถาชาดกทแสดงจรยาวตรในอดตชาตของพระโพธสตวซงออกบวชเปนดาบสบาเพญพรตจนไดบรรลฌาน ดงขอมลจากชาดกตาง ๆ ผวจยจะสรปดงตอไปน

๑. ในอาสงกชาดก พระโพธสตวเกดในสกลพราหมณ เมอเจรญวยแลวบวชเปนฤาษ อยในปาหมพานต ตอมาไดบรรลฌานอภญญา วนหนงพระโพธสตวเหนดอกบวไมเหยวแหงอยในสระ จงไดลงไปดเหนนางกมารกาคนหนงไดเกดความเอนดดงบตรสาวจงนามาเลยงด ครนตอมาพระราชากรงพาราณสทรงทราบขาวเขาจงไดเสดจไปรบนางมาอยในวง สวนพระโพธสตวไมเสอมจากฌาน ถงแกกรรมแลวไดไปเกดในพรหมโลก๒๒ ๒. ในมยหกสกณชาดก พระโพธสตวเกดในตระกลเศรษฐ ครองสมบตตอมาทานไดมอบสมบตในเรอนทงหมดใหกบนองชาย แลวออกบวชเปนฤาษบาเพญพรตอยในปาหมพานตจนไดบรรลฌานอภญญา อยปาหมพานต มฌานอภญญาไมเสอม ครนถงแกกรรมจงไดไปเกดในพรหมโลก๒๓

๓. ในกมภการชาดก พระโพธสตวเกดในตระกลชางหมอ มบตรชาย ๑ คน มบตรสาว ๑ คน เลยงครอบครวดวยอาศยการทาหมอ ไดฟงธรรมจากพระปจเจกพทธเจา ๔ องค จงไดออกบวชเปนฤาษ บาเพญพรตจนไดบรรลฌานอภญญา อยจนสนอายขยแลวไปเกดในพรหมโลก๒๔

๒๒ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๕๑–๖๔. ๒๓ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๑๖๒–๑๖๙. ๒๔ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๓๔๖–๓๖๑.

๑๙

๔. ในอฏฐสททชาดก พระโพธสตวเกดในตระกลพราหมณมทรพยสมบตมากมาย ไดสละทรพยสมบตทงหมด แลวบวชเปนฤาษอยในปาหมพานตบาเพญพรตจนไดบรรลฌานอภญญา อยในปาหมพานตเจรญพรหมวหารธรรม ไมเสอมจากฌานแลวพอสนอายขยจงไปเกดในพรหมโลก๒๕

๕. ในอาทจจปฏฐานชาดก พระโพธสตวเกดในตระกลพราหมณ ครนเจรญวยแลว ไดบวชเปนฤาษ เขาไปอาศยอยในปาหมพานต บาเพญพรตจนไดบรรลฌานสมาบตอาศยอยในปาหมพานต ไมเสอมจากฌานแลวพอสนอายขยจงไปเกดในพรหมโลก๒๖

๖. ในททททชาดก พระโพธสตวเกดในตระกลพราหมณ ครนเจรญวยแลวเรยนศลปะทกอยางจนจบ แลวบวชเปนฤาษอยในปาหมพานต บาเพญพรตจนไดบรรลฌานอภญญาแลว ไมเสอมจากฌานแลวพอสนอายขยจงไปเกดในพรหมโลก๒๗

๗. ในมตตามตตชาดก พระโพธสตวเกดในตระกลพราหมณ ครนเจรญวยแลวบวชเปนฤาษ อยในปาหมพานต บาเพญพรตจนไดบรรลฌานสมาบต เมอพระโพธสตวถงแกกรรม ไดบงเกดในพรหมโลก๒๘

๘. ในสงกปปราคชาดก พระโพธสตวเกดในตระกลพราหมณ เมอบดามารดาของทานเสยชวต วนหนงไดมองดทรพยสมบตแลวนกถงบดามารดาแลวเกดความสลดใจจงไดบรจาคทรพยทงหมดใหเปนทานแลวเขาไปอยปาหมพานตบวชเปนฤาษ บาเพญพรตจนไดบรรลฌานสมาบต ในเวลาสนอายขยไดบงเกดในพรหมโลก๒๙

๒๕ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๔๗๑–๔๘๔. ๒๖ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๑๔๒–๑๔๕. ๒๗ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๑๖๖–๑๗๐. ๒๘ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๒๔๘–๒๖๑. ๒๙ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๒–๑๑.

๒๐

๙. ในจลลปโลภนชาดก พระโพธสตวสรางอาศรมในภมภาคอนรนรมยแลวบวชเปนฤาษกระทากสณบรกรรมแลวบรรลฌานสมาบตในเวลาสนอายไดบงเกดในพรหมโลก๓๐

๑๐. ในยธญชยชาดก พระโพธสตวทรงประสตในพระนครรมมะ วนหนงทรงเสดจไปในพระอทยานทรงทอดพระเนตรหยาดนาคางตดกนเหมอนตาขายททาดวยดายในทตาง ๆ ทรงสลดพระทยดารวา แมชวตและสงขารแหงสตวเหลาน กเปนเสมอนหยาดนาคางบนยอดหญา เราไมถกชรา พยาธ และมรณะเบยดเบยนเลยทเดยว ควรจะอาลาพระราชบดา พระราชมารดาไปบวชดงนแลว พระองคจงไดเสดจออกบวชเปนฤาษอยในปาหมพานตบาเพญพรตจนไดบรรลฌานอภญญา เลยงชพดวยผลไมและเผอกมนอยในปานนจนตลอดพระชนมาย ในเวลาสนพระชนมไดเกดในพรหมโลก๓๑

๑๑. ในปญจอโบสถชาดก พระโพธสตวเกดในสกลพราหมณเจรญวยแลวออกบวชเปนฤาษสรางอาศรมอยในปา เจรญกสณ จนไดบรรลฌานสมาบต ทานมฌานไมเสอมเลยพอสนอายขยจงไดไปเกดในพรหมโลก๓๒

๑๒. ในทรมขชาดก พระโพธสตวเสวยพระชาตเปนพรหมทตกมาร เมอทรงเจรญวยแลวจงไดครองราชสมบตในกรงราชคฤห ตอมาพระองคไดทรงรบฟงธรรมของพระปจเจกพทธเจา เรองโทษในกามทงหลายแลวเกดความเลอมใส ทรงมอบราชสมบตใหพระโอรส แลวเสดจไปสปาหมพานต ทรงสรางบรรณศาลา ผนวชเปนฤาษ บาเพญพรตจนไดบรรลอภญญาและสมาบต ในเวลาสนพระชนมกไดบงเกดในพรหมโลก๓๓

จากการศกษา ผวจยพบวา ฌานและอภญญาเปนผลของการปฏบตอนเกดจากการฝกจตมอย และไดมมานานกอนพทธกาล และฌานคกบอภญญาถงระดบหนงสามารถ

๓๐ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๑๐๘–๑๑๔. ๓๑ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๖๕–๗๑. ๓๒ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๔๔๓–๔๕๒. ๓๓ ดรายละเอยดใน ข.ชา.อ. (ไทย) ๓/๗๒๗–๗๔๔.

๒๑

โนมไปเพอปญญาไดแตทงสองเปนโลกยะ และพระโพธสตวทบาเพญบารมเพอบรรลฌานนนมกจะเขาไปบาเพญพรตอยในปา เมอบรรลฌานแลวบางทานฌานเสอม บางทานฌานไมเสอม แสดงใหเหนวาฌานนไมมนคงแนนอน อนง พระโพธสตวไมไดหมายความวาจะตองบรรลฌานสมาบตเสมอไป เรองทกลาวถงพระโพธสตวทไมบรรลฌาน ซงผวจยไมไดนามากลาวไว ในสมยกอนพทธกาล สมยนน พวกโยค ฤาษ และพวกดาบสเปนจานวนมาก ไดเขาไปอาศยอยในปาเพอบาเพญพรต จนสามารถบรรลฌานสมาบตขนตาง ๆ กอนทพระพทธองคจะตรสรเปนพระพทธเจานน พระองคไดทรงเขาไปศกษากบคณาจารยใหญ ๒ ทาน คอ อาฬารดาบส กาลามโคตร และอทกดาบส รามบตร ซงเปนเจาของลทธสางขยะและโยคะ พระองคไดเสดจไปศกษากบอาฬารดาบส กาลามโคตร ศกษาจนบรรลรปฌาน ๔ และอรปฌาน ๓ มอากญจญญายตนสมาบตเปนขนสงสด พระองคทรงเหนวาอากญจญญายตนสมาบต ไมเปนหนทางเพอโพธญาณ เปนแตเพยงผลสมฤทธทางจตชนสงเทานน และจะนาผบรรลเกดในพรหมโลกชนอากญจญยาตนภมเทานน หาใชวถทางแหงการบรรลโพธญาณทพงประสงคแตอยางใดไม พระองคจงเสดจออกจากสานกอาฬารดาบส กาลามโคตร เพอไปศกษากบอทกดาบส รามบตร จนสาเรจเนวสญญานาสญญายตนสมาบต๓๔ ตอมาทรงเหนวาเนวสญญานาสญญายตนสมาบต ไมเปนหนทางเพอโพธญาณ เปนแตเพยงผลสมฤทธทางจตชนสงเทานนและจะนาผบรรลเกดในพรหมโลกชนเนวสญญานาสญญายตนภมเทานน หาเปนมรรคาเพอปญญาตรสรไม พระองคจงเสดจออกจากสานกของอทกดาบส รามบตร เสดจจารกถงอรเวลาเสนานคม ทรงเหนสถานทนาอภรมยสงบ รมเยนจงประทบบาเพญเพยรอย ณ สถานทนน๓๕

การปฏบตเพอบรรลฌานในสมยกอนพทธกาลนน สมยนน พวกฤษชไพร ไดมวธการปฏบต ซงคลายกบหลกปฏบตทางพระพทธศาสนา ดงทปรากฎในโยคสตร ซงเปนหลกในการปฏบตเพอบรรลฌาน และการไดอานาจอภญญาตาง ๆ ของพวกทบาเพญตบะในยคนน มทงหมด ๘ ประการ คอ

๓๔ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑/๔๘๙/๓๓๗. ๓๕ สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, ปฐมสมโพธ, พมพครงท ๒๓ (กรงเทพมหานคร : มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘), หนา ๒๙–๓๐.

๒๒

๑. ยมะ (Yama) การสารวมระวงความประพฤตอนไดแกศล ๕ คอ ๑.๑ อหงสา คอความไมเบยดเบยน ๑.๒ สตย คอความมความสตย ๑.๓ อสเตย คอ การไมลกขโมย ๑.๔ พรหมจรรย คอการควบคมอารมณ ๑.๕ อปรคคหะ คอการไมสะสมทรพยและไมรบของทไม จาเปนจากผอน๓๖

๒. นยมะ (Niyama) คอการปลกฝงนสยทด ๕ ประการ คอ ๒.๑ เศาจะ คอรางกายสอาดกนอาหารบรสทธใจสะอาดทาความด มเมตตากรณา ไมผกโกรธ ๒.๒ สนโตษ คอความพอใจในสงทตนม ๒.๓ ตบะ คอความอดทนตอความรอน หนาว และทกข ๒.๔ สวาธยายะ คอความหมนหาความรอยเสมอ ๒.๕ อศวรปณธาน คอการตงจตอทศแดพระผเปนเจา ๓. อาสนะ (Asana) คอการควบคมรางกายใหปกตสขอยเสมอดวยทาดดตนใหเลอดลมเดนสะดวก และเพอสขภาพรางกายและจตใจ ๔. ปราณยมะ (Pranayama)คอการกาหนดลมหายใจเขาออก เพอใหกลามเนอปอดและหวใจแขงแรง ๕. ปรตยาหาระ (Pratyahara) คอการสารวม ตา ห จมก ลน จากอารมณทพงปรารถนา ๖. ธารณะ (Dharana) คอการทาจตใหมนคง ดวยการทาจตใหจดจออยกบอารมณหรอวตถอยางใดอยางหนงทจตปรารถนา ๗. ธยานะ (Dhayana) คอการเพงหรอการภาวนาอยกบอารมณของสมาธนน ดวยอาการจดจอมากขนโดยไมบกพรอง เปนเหตใหเกดพลงทางจตมากขนทงเปนพนฐานทจะใหเกดพลงทจะทาใหผปฏบตรเหนความเปนจรงมากขน

๓๖ ดร. ทองหลอ วงษธรรมา, ปรชญาอนเดย, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๕), หนา ๙๖.

๒๓

๘. สมาธ (Smadhi) คอการทาจตใจใหเดดเดยวมนคงอยางลกซง คอเปนจตทดง แนวแนอยกบอารมณหรอภาวนา ธารณะ ธยานะ และสมาธ ความจรงเปนขนตอนหรอขบวนเดยวกน คอในระยะแรกจตจดจออยกบวตถใดวตถหนงกเปนธารณะ ตอมาสมาธมากขนสามารถจดจออยกบวตถนน ๆ นาน ๆ กเรยกวา ธยานะ สามารถทาจตใหรวมเปนอนเดยวกบวตถนน ซงเรยกวา สมยามะ และผลพลอยไดของสมาธอนลกซงนนทาใหโยคมพลงอภญญา ทเรยกวา สทธ มองทะลกาแพงได ลองหนหายตวได อานใจคนอนได เปนตน๓๗ สามารถวเคราะหไดวา การบาเพญโยคะดงกลาวน โดยสรปตองอาศยความสาคญของมนษย ๒ ประการคอ กายกบจต การปฏบตตามแนวโยคะ ๕ ประการแรกเปนปจจยภายนอกเปนการฝกกาย สวน ๓ ประการหลงเปนการฝกจตใจ ซงเปนปจจยภายใน เพอใหบรรลถงฌานซงโยคะเรยกวา “สมาธ” จดมงหมายของการบาเพญเพยรของพวกฤษ ชไพรในยคนนคอการบรรลถงความสงบทางดานรางกายและจตใจและผลสาเรจขนสงสดในการบาเพญโยคะคอการไดรปพรหม กบอรปพรหม ๒.๓ ประเภทของฌาน ฌาน คอภาวะทจตเพงอารมณจนแนวแน โดยอาศย รปฌาน ๔ ซงเปนฌานทมรปธรรมเปนอารมณ เปนฌานทเรยกวา รปาวจรฌาน และอาศยอรปฌาน ๔ ซงเปนฌานทมอรปธรรมเปนอารมณ เปนฌานทเรยกวา อรปาวจรฌาน๓๘

ในคมภรพระพทธศาสนา แบงฌานเปน ๒ ประเภทบาง ๔ ประเภทบาง สวนในคมภรฝายอภธรรมแบงฌานเปน ๕ ประเภท พอสรปได เปนหวขอ ดงน : - ๑. ฌาน ๒ ประเภท ๒. ฌาน ๔ ประเภท หรอทเรยกวา รปฌาน ๔ ๓. ฌาน ๔ ประเภท หรอทเรยกวา อรปฌาน ๔ ๔. ฌาน ๕ ประเภท

๓๗น.พ. แพทยพงษ วรพงศพเชษฐ, โยคะเพอการพฒนารางกายและจตใจ, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพเอช.ท.พ.เพรท, ๒๕๔๒), หนา ๑๑. ๓๘ เรองเดยวกน, หนา ๗๐.

๒๔

ซงแสดงรายละเอยดของแตละประเภทไดดงน ๒.๓.๑ ฌาน ๒ ประเภท ในอรรถกถา สมนตปาสาทกา พระพทธโฆษาจารย แบงฌานออกเปน ๒ ประเภท คอ ๑. อารมมณปนชฌาน๓๙ หมายถง การเพงอารมณตามแบบสมถะ ไดแก ฌานสมาบตนนเอง สมถกมมฏฐาน ๆ คอ การเพงอารมณอยางใดอยางหนงในบรรดาอารมณสมถกมมฏฐาน ๔๐ จนจตแนวแนเปนสมาธ (เอกคคตา) อารมณสมถกมมฏฐานนนม ๔๐ อยาง กสณ ๑๐๔๐ เปนตน ในบรรดาอารมณสมถกมมฏฐาน ๔๐ ประการนน มบางอารมณทมอานาจบรรลฌานไดถง ๓๐ ประการ สวนอก ๑๐ ประการทเหลอไมสามารถนาผปฏบตใหบรรลฌานได คอ พทธานสต ธมมานสต สงฆานสต สลานสต จาคานสต เทวตานสต อปสมานสต มรณานสต อาหาเรปฏกลสญญา และจตธาตวตถาน เพราะวาอารมณเหลาน เปนอารมณปรมตถ มสภาวะละเอยดลมลก และมความกวางขวางเหลอประมาณ ผบาเพญสมถภาวนาทยดอารมณเหลาน จาเปนตองระลกไปในพระคณอนกวางขวางลกซงนนไปตามสตปญญาของตน ดวยเหตน สมาธของผบาเพญนน จงไมมกาลงทจะเขาถงฌานได อารมณกมมฏฐาน ๔๐ ประการดงกลาวมาน เปนหลกปฏบตในพระพทธศาสนาทเรยกวา สมถกมมฏฐาน ๒. ลกขณปนชฌาน ๔๑ หมายถง การเพงพจารณาใหเหนไตรลกษณตามแบบวปสสนานนเอง ลกขณปนชฌาน หมายถง การเขาไปเพงอนจจลกษณะเปนอารมณเปนตน ม ๓ ประการ คอ วปสสนา มรรค และผล อารมณของวปสสนากมมฏฐาน คอขนธ ๕ แตเมอยนลงมากมอย ๒ ประการ ไดแก รปกบนาม รปคอรปขนธ สวนนามกคอ เวทนาขนธ สญญาขนธ สงขารขนธ และวญญาณขนธ วปสสนา แปลวา การเหนแจง หรอวธทาใหเกดความเหนแจง หมายความวา ขอปฏบตตางๆในการฝกฝนอบรมปญญาใหเกดควาเหนแจงรชดตอสงทงหลายตรงตอสภาวะ

๓๙ ว.อ. (ไทย) หนา ๒๖๖, ว.อ. (บาล) หนา ๑๕๙. ๔๐ ดรายละเอยดใน วสทธ. (ไทย) หนา ๑๙๒–๒๐๖. ๔๑ ว.อ. (ไทย) หนา ๒๖๖, ว.อ. (บาล) หนา ๑๕๙.

๒๕

ของมน คอใหเขาใจตามความเปนจรง หรอตามสงเหลานนมนเปนของมนเอง (ไมใชเหนไปตามวาดภาพใหมนเปนดวยความชอบความชง ความอยากได หรอความขดใจของเรา) รแจงชดเขาใจจรง จนถอนความหลงผดรผดและยดตดในสงทงหลายได ถงขนเปลยนทาทตอโลกและชวตใหม ทงทาทแหงการมอง การรบร การวางจตใจ และความรสกทงหลายความรความเขาใจถกตองทเกดเพมขนเรอย ๆ ในระหวางการปฏบตนน เรยกวา ญาณ มหลายระดบ ญาณสาคญในขนสดทายเรยกวา วชชา เปนภาวะตรงขามทกาจดอวชชา คอความหลงผดไมรแจงไมรจรงใหหมดไป ภาวะจตทมญาณหรออวชชานน เปนภาวะทสขสงบผองใสและเปนอสระ เพราะลอยตวพนจากอานาจครอบงาของกเลส เชนความชอบความชงความตดใจและความขดใจเปนตน ไมถกบงคบหรอชกจงโดยกเลสเหลานน๔๒ ในวปสสนามรรคและผล วปสสนา คอการเขาไปเพงไตรลกษณ มอนจจลกษณะเปนตน เมอเขาไปเพงดวยวปสสนา ผลสาเรจกคอมรรค สวนผล คอการเขาไปเพงลกษณะทแทจรงแหงนโรธ๔๓

๒.๓.๒ ฌาน ๔ หรอเรยกวา รปฌาน ๔ รปฌาน ๔ ไดแก ภาวะทจตเพงอารมณจนแนวแน โดยการเพงรปธรรมหรอรปาวจร ไดแก รปของวตถเปนอารมณ ไดแก รปของวตถเปนอารมณ จงเรยกวา “รปฌาน” ซงม ๔ คอ

๑) ปฐมฌาน จดเปนฌานท ๑ จะมองคประกอบ ๕ อยาง คอ วตก (ความตรก) วจาร (ความตรอง) ปต (ความอมใจ) สข (ความสขกายสขใจ) และเอกคคตา (ความมอารมณเปนหนงเดยว)

๒) ทตยฌาน จดเปนฌานท ๒ จะมองคประกอบ ๓ อยาง คอ ปต (ความอมใจ) สข (ความสขกายสขใจ) และเอกคคตา (ความมอารมณเปนหนงเดยว)

๓) ตตยฌาน จดเปนฌานท ๓ จะมองคประกอบ ๒ อยาง คอ สข (ความสขกายสขใจ) และเอกคคตา (ความมอารมณเปนหนงเดยว)

๔๒ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๓๐๖. ๔๓ ว.อ. (ไทย) หนา ๒๖๖–๒๖๗, (บาล) หนา ๑๕๙.

๒๖

๔) จตตถฌาน จดเปนฌานท ๔ จะมองคประกอบ ๒ อยาง คอ อเบกขา (การวางเฉย จตแนวแน ไมยนดยนราย เมอมอารมณมากระทบกบจต) และเอกคคตา (ความมอารมณเปนหนงเดยว) ๒.๓.๓ ฌาน ๔ หรอเรยกวา อรปฌาน อรปฌาน ๔ ไดแก ภาวะทจตเพงในอรปธรรมเปนอารมณ ภพของสตวทเขาถงอรปฌานหรอภพของอรปพรหม ม ๔ คอ

๑) อากาสานญจายตนะ ไดแก ฌานทกาหนดอากาศ หมายถงชองวางหาท สดมไดเปนอารมณ หรอภพของผเขาฌานไมมรป (อรปฌาน)

๒) วญญาณญจายตนะ ไดแก ฌานทกาหนดวญญาณอนหาทสดมไดเปน อารมณ หรอภพของผเขาถงอรปฌาน

๓) อากญจญญายตนะ ไดแก ฌานทกาหนดภาวะทไมมอะไร ๆ เปน อารมณ หรอภพของผเขาถงอรปฌาน๔๔

๔) เนวะสญญานาสญญายตนะ ไดแก ฌานทเลกกาหนดสงใด ๆ โดย ประการทงปวง เขาถง ภาวะมสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช)๔๕

๒.๓.๔ ฌาน ๕ ในคมภรฝายอภธรรม เฉพาะอยางยงยคหลงรนอรรถกถาฎกา นยมแบงรปฌานเปน ๕ ขน เรยกวาฌานปญจนย ไดแก ๑. ปฐมฌาน มองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา ๒. ทตยฌานม องค ๔ คอ วจาร ปต สข เอกคคตา ๓. ตตยฌานม องค ๓ คอ ปต สข เอกคคตา ๔. จตตถฌานม องค ๒ คอ สข เอกคคตา ๕. ปญจมฌานม องค ๒ คอ อเบกขา เอกคคตา๔๖

๔๔ บญม แทนแกว, “พระพทธศาสนากบปรชญา” , ใน มหาจฬาฯ วชาการ : รวมบทความทาง

วชาการพระพทธศาสนาและปรชญา, (กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), : ๒๓๐. ๔๕ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๘๖๗–๘๖๘. ๔๖ ดรายละเอยดใน อภ.ว. (ไทย) ๓๕/๖๒๕/๔๑๔.

๒๗

ทเปนฌาน ๕ เพราะซอยละเอยดออกไปจาก (รป) ฌาน ๔ นนเอง คอแทรกเพมฌานท ๒ เขามาอกขอหนง ระหวางปฐมฌานกบทตยฌานเปนตนเดมเปน “ทตยฌาน (ฌานท ๒) มองคประกอบ ๔ คอ วจาร ปต สข เอกคคตา” หรอพดงาย ๆ วา ฌานทไมมวตก มแตวจาร แลวเลอนทตยฌานเดมออกไปเปนตตยฌาน ตตยฌานเดมเปนจตตถฌาน จตตถฌานเดมเปนปญจมฌาน ตามลาดบ โดยนยน เมอไดยนคาวา ฌาน ๕ ฌานปญจมกนย ปญจกชฌาน ปญจมฌาน๔๗

สามารถวเคราะหไดวา ฌานหรอสมาธมหลายประเภทดงกลาว โดยสรปคอ การบาเพญฌานมหลกใหญ ๆ อย ๒ แบบดวยกน คอแบบการเพงรปธรรมและการเพงอรปธรรมเพอใหจตเกดสมาธการเพงรปธรรมไดแกสมถกมมฏฐานเพงอรปธรรมไดแกวปสสนากมมฏฐาน หรอเรยกอกอยางวารปนาม ผบาเพญสมถกมมฏฐานจนไดบรรลฌานถาไมหยดอยตรงนนกตองบาเพญวปสสนากมมฏฐานตอไป เพอบรรลจดมงหมายสงสดในพระพทธศาสนา ๒.๔ วธปฏบตเพอบรรลฌาน การปฏบตเพอบรรลฌาน ในพระพทธศาสนาเถรวาทน ในเบองตนผปฏบตตองบาเพญศลใหบรสทธเสยกอน แลวเลอกเพงอารมณสมถกมมฏฐานอยางใดอยางหนงดงจะกลาวตอไปน ๒.๔.๑ ปฐมฌาน วธปฏบตเพอบรรลฌาน ผปฏบตจะตองเลอกเพงอารมณสมถกมมฏฐาน ๔๐ อารมณอยางไรอยางหนงใหเหมาะสมกบจรตของตน เชน การเพงปฐวกสณ ผปฏบตตด ปรโพธหนอยหนงแลวชาระกายและใจใหบรสทธ นงขดสมาธ ตงกายใหตรงดารงสตใหมนแลวเพงกสณคอดน ดวยการกาหนดทาใหเปนวงกลม กวาง ๑ คบ ๔ นว หรอประมาณเทาขนนา กาหนดจดจาใหขนใจ ภาวนาวา ปฐว ปฐว ปฐว ลมตาดพกหนง แลวหลบตานกพกหนง ภาวนาไปเรอย ๆ แม ๑๐๐ ครง ๑,๐๐๐ ครง หรอมากกวานน ในระยะเวลาทบรกรรมภาวนาจนกวาจะถงขนอปจารภาวนาในระหวางน นวรณ คอสงทกดกนความด

๔๗ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๘๖๘.

๒๘

เพอทจะไมใหบรรลฌานไดเกดขน เมอนวรณ๔๘เกดขนแลวฌานกจกเสอมไปได ฉะนนผปฏบตจาเปนตองละนวรณใหหมดสนไป เมอละนวรณไดแลวสมาธกจะมกาลงแรงกลาขนการบาเพญกเจรญกาวหนา จนบรรลปฐมฌาน ดงพระพทธพจนทตรสไววา

“เมอเธอพจารณาเหนนวรณ ๕ เหลานทละไดแลวในตน ยอมเกดปราโมทย เมอปราโมทยแลว ยอมเกดปต เมอมปตในใจ กายยอมสงบ เธอมกายสงบแลว ยอมไดเสวยสขมสข จตยอมตงมน เธอสงดจากกามสงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌานมวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย เธอทากายนแหละใหชมชนเอบอมซาบซานดวยปตและสขเกดแต วเวก”๔๙

ในปฐมฌานน องคแหงฌาน๕๐ คอ วตก ความตรก ทาหนาทประคองจตใหอยในอารมณกรรมฐาน ดวยอาการอนสละสลวย วจารคอความตรอง ทาหนาทพจารณาอารมณนน ปต คอความเอบอมใจ ซงแผซานไปทวรางและสข ทาใหเกดความสขทงกายและใจ วตก วจาร ปต สข นมใชชนดธรรมดา เพราะเปนสงทเกดจากวเวกคอความสงด จตของผปฏบต จงผองแผวอยางทผปฏบต ไมเคยประสบมาแตกอน และโดยทจตยดมนอยในอารมณเดยว ซงเรยกวาเปนเอกคคตา จตจงสงบปราศจากนวรณ ๕ มารบกวน และกเลสทงหลายกสงบระงบไปได ชอวาม จตตวสทธ คอ มจตหมดจดปราศจากนวรณเปนการชวคราว

๒.๔.๒ ทตยฌาน เมอไดบรรลปฐมฌานแลว ผปฏบตจะตองฝกหดในการเขาฌาน การอยในฌาน

และในการออกจากฌานจนชานาญ เรยกวา วส ๆ หมายถง ความชานาญม ๕ อยาง คอ ๑. อาวชชนวส คอ ความชานาญคลองแคลวในการนก ตรวจองคฌานทตนได

ออก มาแลว ๒. สมาปชชนวส คอ ความชานาญคลองแคลวในการทเขาฌานไดรวดเรวทนท

๔๘ ดรายละเอยดใน ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๓/๑๖. ๔๙ ท.ส. (ไทย) ๑/๑๒๗/๘๑. ๕๐ องคของฌาน คอ สวนประกอบอนสาคญทจะทาใหจตเปนสมาธถงขนฌาน ม ๕ อยาง คอ

๑. วตก ความตรก ๒. วจาร ความคด ๓. ปต ความอมใจ ๔. สข ความสข ๕. เอกคคตา มอารมณเปนหนง อางใน อาจารยพร รตนสวรรณ, สมาธและวปสสนา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพวญญาณ, ๒๕๓๗), หนา ๗๑.

๒๙

๓. อธฏฐานวส คอ ความชานาญคลองแคลวในการทจะรกษาไวมใหฌานจตตนนตกภวงค

๔. วฏฐานวส คอ ความชานาญคลองแคลวในการจะออกจากฌานเมอใดกไดตามตองการ

๕. ปจจเวกขณวส ความชานาญคลองแคลวในการพจารณาทบทวนองคฌานคอจะเขาออกเมอใดกไดและจะอยนานเทาใดกได

เมอมความชานาญแลวจงเพงกสณเดมเปนอารมณตอไป เพอละวตก และวจาร เมอสมาธแรงกลาแลว จตกจะบรรลถงทตยฌาน ไมมวตกและวจาร คงมแตปตและสข อนเกตแตอานาจสมาธ ดงทพระพทธองคตรสวา

“เพราะวตก และวจารระงบไป ภกษบรรลทตยฌาน อนเปนเครองผองใสของจตภายใน ทาใหเกดสมาธมอารมณเดยว ไมมวตก วจาร มแตปตและสขอนเกดจากสมาธ”๕๑

ในปฐมฌานน มวตกและวจารเปนเครองรบกวนเหมอนเคลอนและระลอกท

คอยกวนนาใหขนอย จตจงยงไมผองใสนก แตในทตยฌาน วตกและวจารไดหมดไป จตจงผองใสยงขนและเนองดวยปตและสข ในปฐมฌานเกดจากความสงด แตในทตยฌาน ปตและสขเกดจากสมาธ จตของผปฏบตในทตยฌาน จงสขและสงบยงกวาในปฐมฌาน และจตทมอารมณเดยว (เอกคคตา) กแนวแนยงขน

๒.๔.๓ ตตยฌาน เพอทจะบรรลตตยฌาน ผปฏบตจะตองฝกจตใหมความชานาญในการเขาออก และอยในทตยฌานเมอมความชานาญดแลว จงเพงกสนเดมเปนอารมณตอไป เพอละปตเสย เมอสมาธแรงกลายงขน ปตกหมดไป และบรรลถงตตยฌาน เสวยสขทางใจแตอยางเดยว ดงพระพทธองคตรสไววา

“เพราะความหมดไปแหงปต และเปนผอยในอเบกขามสตและความรรอบคอบไดเสวยสขดวยนามกายจงไดบรรลตตยฌานอนเปนฌานทพระอรยทงหลายกลาวสรรเสรญผไดบรรลวา เปนผประกอบดวยอเบกขามสตอยเปนสข”๕๒

๕๑ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔/๒๔. ๕๒ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔/๒๔.

๓๐

ในทตยฌาน จตของผปฏบตยงมปต คอความอมเอบอย แตในตตยฌาน ปตไดสญ

สนไปคงเหลอแตสขและเปนสขทประณต เพราะเปนสขทางใจ อนประกอบดวยอเบกขาและสตสมปชญญะ ปรากฏชดคอไรซงความยนดยนรายหลงไหลความสงบทไดรบคอ จตมเอกคคคามสภาวะละเอยดยงขน ๒.๔.๔ จตตถฌาน เพอทจะบรรลจตตถฌาน ผปฏบตจะตองฝกจตใหมความชานาญในการเขาออก และอยในตตยฌานเสยกอนดจเดยวกบฌานตน ๆ เมอมความชานาญดแลว จงเพงกสณเดมเปนอารมณตอไป เพอละสขเสย เมอมสมาธแรงกลายงขนแลว สขทางใจกจะสนไป และบรรลถงจตตถฌาน ดงทพระพทธองคตรสวา

“เพราะละสขและทกขเสยได และเพราะความดบหายไปแหงโทมนสและโสมนส ในกาลกอน จงไดบรรลจตตถฌาน อนไมมทกข ไมมสข มอยแตสตอนบรสทธ เพราะอเบกขา”๕๓

ฌานขอน จตของผปฏบตดบสนทงทกขและสขโดยไมเหลอ ความจรงนบแตปฐมฌานเปนตนมา ทกขและสขไดดบสนไปโดยลาดบ กลาวคอ ทกขกาย เชน ความรสกอนเกดจากเหลอบยงกด หรออาการเมอยขบ ไดดบไปในปฐมฌาน โทมนส คอความทกขใจไดดบไปในทตยฌาน สขกาย ซงเกดจากปตไดดบไปในตตยฌาน และโสมนส คอความสขใจ ไดดบไปในจตตถฌาน เครองประกอบจตทยงเหลออยกคอสตอนบรสทธเพราะอเบกขา มความวางเฉยไมรสขรทกข ผปฏบตจะไมมความรสกนกคดแตประการใดเลย เพราะจตยดบญญตเปหนอารมณแนวแนแตอยางเดยวผทเขาฌานนจะไมมลมหายใจเขาออก จะมแต ไออนเทานน สามารถวเคราะหไดวา ผปฏบต

สมถกมมฏฐานจนสามารถบรรลแตละขอไดนน จะตองบาเพญฌานเปนขน ๆ ไป คอ เมอบรรลฌานขอท ๑ ตองปฏบตการเขาออกฌานในขอท ๑ ใหคลองแคลวเสยกอน แลวจงเขาสขอท ๒ ทาอยางนเปนลาดบ อนง สาหรบผบรรลปฐมฌาน จนถง จตตถฌาน เมอบรรลจตตถฌานแลว ถาประสงคจะปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เพอบรรล มรรค ผล นพพาน กทาไดไมยากเพราะผบรรลปฐมฌานมสมาธอยาง

๕๓ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔/๒๔.

๓๑

แรงกลา จตของผบรรลจตตถฌานเปนจตทตงมนบรสทธไมมกเลส อปกเลส เปนจตนมนวลควรแกการงาน เมอจตตงมนเชนน กทาจตใหนอมจตไปเพออาสวกขยญาณ กจะบรรลถงจดมงหมายสงสดได แตถาผปฏบตยงตดใจในเรองฌานอยกสามารถบาเพญอรปฌานตอไป

๒.๔.๕ อากาสานญจายตนฌาน หลงจากไดจตตถฌานแลว หากผปฏบตยงตดใจทจะไดอรปฌาน ตอไปกอาจทาได แตตองไดจตตถฌานอนเกดจากการเพงกสณ ๙ เปนอารมณ คอ ดน นา ไฟ ลม ของมสทง ๔ และแสงสวาง ถาไดจตตถฌานอนเกดจากการเพงสงอนเปนอารมณ กไมอาจปฏบตสมถกรรมฐานโดยการเพงอรปธรรมเปนอารมณ เพอใหไดอรปฌานได ในการเจรญอรปฌานน ผปฏบตจะตองฝกจตใหมความชานาญ ในการเขาออก และอยในจตตถฌานเสยกอน เมอมความชานาญดแลว จงเลกการเพงกสณ แตไปเพงอากาศอนไมมทสดเปนอารมณยอมพจารณาเหนธรรม ดงพระพทธพจนวา

“เพราะลวงรปสญญา ดบปฏฆสญญาไมกาหนดนานตตสญญา โดยประการทงปวง ภกษบรรลอากาสานญจายตนฌาน โดยกาหนดวาอากาศหาทสดมได”๕๔

เมอมสมาธดทาใหนวรณสงบลงแลว สตจะเขาไปตงมนอยในอากาสานญจายตนฌาน มสตทบรสทธเพราะอเบกขา และมจตตงมนอยในเอกคคตา ดจเดยวกบการเขาจตตถฌาน ในฌานน จตของผปฏบตปราศจากรปสญญา คอไมมความหมายรในรปฌาน ปราศจากปฏฆสญญา คอไมมความรใน รป เสยง กลน รส และสมผส และเลกใฝใจใน นานตตสญญา คอ ไมมความหมายรในอารมณนานาประการ

๒.๔.๖ วญญาณญจายตนฌาน เพอจะบรรลอรปฌานทสอง ผปฏบตจะตองฝกหดใหมความชานาญในการเขาออก และอยในอากาสานญจายตนฌานเสยกอน เมอมความชานาญดแลว จงเลกเพงอากาศเปนอารมณ ไปเพงวญญาณอนไมมทสดแทน เมอมสมาธแรงกลากจะเขาสวญญาณญจายตนฌานดงพระพทธพจนวา

“ภกษลวงอากาสานญจายตนฌานโดยประการทงปวงบรรลวญญาณญจายตนฌานโดยกาหนดวาอากาสหาทสดมได”๕๕

๕๔ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๓๓/๑๔๘.

๓๒

๒.๔.๗ อากญจญญายตนฌาน เพอทจะบรรลอรปฌานทสาม หลงจากทไดมความชานาญในเการเขาออกฌานทสองแลว ผปฏบตจะตองเลกเพงวญญาณไมมทสดเปนอารมณ ไปเพงความไมมอะไร เมอมสมาธแรงกลา จตกจะดงลงสความวางเปลาไมมอะไร และบรรลอากญจญญายตนฌาน ดงพระพทธองคตรสไววา “กามทมในภพน และกามทมในภพหนา กามสญญาทมในภพน และกามสญญา ทมในภพหนารปทมในภพน และรปทมในภพหนา รปสญญาทมในภพน และรปสญญาทมในภพหนา และอเนญชสญญา สญญาทงหมดนยอมดบไปไมเหลอในฌานใด ฌานนน คออากญจญญายตนฌาน เปนฌานอนสงบประณต”๕๖

๒.๔.๘ เนวสญญานาสญญายตนฌาน

เพอทจะบรรลอรปฌานทส ผปฏบตจะตองฝกจตใหมความชานาญในอรปฌานทสามกอน แลวเพงอรปฌานทสามนนแหละเปนอารมณ เพอใหสญญาละเอยดประณตยงขน เมอจตมสมาธแรงกลาขนแลว กจะบรรลเนวสญญานาสญญายตนฌาน ดงทพระพทธองคตรสวา

“กามทมในภพน และกามทมในภพหนา กามสญญาทมในภพน และกามสญญาทมในภพหนา รปทมในภพน และรปทมในภพหนา รปสญญาทมในภพน และรปสญญาทมในภพหนา และอเนญชสญญาทงหมดน ยอมดบไมเหลอ ในฌานใด ฌานนนคอเนวสญญานาสญญายตนสมาบต เปนสมาบตอนสงบ ประณต”๕๗

ฌานทผบรรลมสญญาละเอยด เมอเขาอยในฌานน ผปฏบตไดชอวา เปนสขในภพทนตาเหนยงกวาฌานอน ๆ และอนทจรงฌานทาย ยอมมความละเอยดประณตกวาฌานตน ๆ๕๘

๕๕ ม.ม. (ไทย) ๑๓/๑๓๓/๑๔๘. ๕๖ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๖๘/๗๔. ๕๗ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๗๐/๗๕.

๕๘ เสวตร เปยมพงศสานต, พทธวปสสนา , (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๑๓ - ๒๔.

๓๓

สามารถวเคราะหไดวา ฌานทงหมด ซงเกดจากการเจรญสมถกรรมฐานม ๘ จดเปนรปฌาน ๔ อรปฌาน ๔ เมอรวมกนมกจะเรยกวา สมาบต ๘ ตามคตพระพทธศาสนาผทไดอรปฌาน เมอละโลกนไป จะไปเกดในพรหมโลก ชนอรปพรหม คอพรหมไมมรป ๒.๕ ผลของการบรรลฌาน

ผลของการบรรลฌานนน มอานสงสมากมายหลายประการดงทพอจะสรปได

เปนหวขอ มดงน : - ๑. ผลตอวถชวตและบคลกภาพ ๒. เปนวธการพกผอนอยางสขสบายในปจจบน (ทฏฐธรรมสขวหาร) ๓. เปนบาทหรอเปนฐานแหงอภญญา ๔. ทาใหไดภพวเศษ ซงแสดงรายละเอยดของแตละประการไดดงน ๒.๕.๑ ผลตอวถชวตและบคลกภาพ พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต) ไดประมวลผลของการบรรลฌานหรอประโยชนของสมาธไววา ประโยชนในดานสขภาพจตและการพฒนาบคลกภาพ เชน ทาใหเปนผมจตใจและมบคลกลกษณะเขมแขง หนกแนน มนคง สงบ เยอกเยน สภาพ นมนวล สดชน ผองใส กระฉบกระเฉง กระปรกระเปรา เบกบาน งามสงา มเมตตากรณา มองดรจกตนเอง และผอนตามความเปนจรง เตรยมจตใหอยในสภาพพรอมและงายตอการปลกฝงคณธรรมตาง ๆ และเสรมสรางนสยทด รจกทาใจใหสงบและสะกดยงผอนเบาความทกขทเกดขนในใจได ประโยชนในชวตประจาวน เชน ใชชวยทาใหจตใจผอนคลาย หายเครยด เกดความสงบ หายกระวนกระวาย ยงหยดจากความกลดกลมวตกกงวล เปนเครองพกผอนกาย ใหใจสบายและมความสข เชน บางทานทาอานาปานสต (กาหนดลมหายใจเขาออก) ในเวลาทจาเปนตองรอคอยและไมมอะไรทจะทา เหมอนดงเวลานงตดในรถประจาทาง หรอปฏบตสลบแทรกในเวลาทางานใชสมองหนก เปนตน หรออยางสมบรณแบบไดแกฌานสมาบตท

๓๔

พระพทธเจาและพระอรหนตทงหลาย ใชเปนทพกผอนกายใจเปนอยอยางสขสบายในโอกาสวางจากการบาเพญกจ ซงมคาเรยกเฉพาะวา เพอเปนทฏฐธรรมสขวหาร เปนเครองเสรมประสทธภาพในการทางาน การเลาเรยน และการทากจทกอยาง เพราะจตทเปนสมาธ แนวแนอยกบสงทกาลงกระทา ไมฟงซาน ไมวอกแวก ไมเลอนลอยเสย ยอมชวยใหเรยน ใหคด ใหทางานไดผลด การงานกเปนไปโดยรอบคอบไมผดพลาด และปองกนอบตเหตไดด เพราะเมอมสมาธกยอมมสตกากบอยดวย ดงททานเรยกวาจตเปนกมมนยะ หรอ กรรมนย แปลวาควรแกงาน หรอเหมาะแกการใชงาน ชวยเสรมสขภาพกายและใชแกไขโรคไดรางกายกบจตใจอาศยกนและมอทธพลตอกน ปถชนทวไปเมอกายไมสบาย จตใจกพลอยออนแอเศราหมองขนมว ครนเสยใจไมมกาลงใจ กยงซาใหโรคทางกายนนทรดหนกลงไปอก แมในเวลาทรางกายเปนปกต พอประสบเรองราวใหเศราเสยใจรนแรง กลมปวยเจบไขไปได สวนผทมจตใจเขมแขงสมบรณ (โดยเฉพาะทานทมจตหลดพนเปนอสระแลว) เมอเจบปวยกายกไมสบายอยแคกายเทานน จตใจไมพลอยปวยไปดวย ยงกวานนกลบใชใจทสบายมกาลงจตเขมแขงนนหนกลบมาสงอทธพลบรรเทาหรอผอนเบา โรคทางกายไดอกดวย อาจทาใหโรคหายงายและไวขน หรอแมแตใชกาลงสมาธระงบทกขเวทนาทางกายไวกได ในดานดผมจตใจผองใสเบกบาน ยอมชวยใหกายเอบอมผวพรรณผองใส สขภาพกายด เปนภมตานทานโรคไปในตว ความสมพนธนมผลตออตราสวนของความตองการ และการเผาผลาญใชพลงงานของรางกายดวย เชน จตใจทสบายผองใสสดชนเบกบานนน ตองการอาหารนอยลง ในการทจะทาใหรางกายสมบรณผองใส เชนคนธรรมดามเรองดใจ ปลาบปลมอมใจไมหวขาว หรอพระทบรรลธรรมแลวมปตเปนภกษา ฉนอาหารวนละมอเดยว แตผวพรรณผองใส เพราะไมหวนละหอยความหลง ไมเพอหวงอนาคต ไมเฉพาะจตใจด ชวยเสรมใหสขภาพดเทานน โรคกายหลายอยางเปนเรองของกายจตสมพนธ เกดจากความแปรปรวนทางจตใจ เชน ความมกโกรธบาง ความกลมกงวลบาง ทาใหเกดโรคปวดศรษะบางอยาง หรอโรคแผลใน กะเพาะอาหารอาจเกดไดเปนตน เมอทาจตใจใหดดวยวธอยางใดอยางหนงกชวยแกไขโรคเหลานนไดประโยชนขอนจะสมบรณตอเมอมปญญาทรเทาทนสภาวธรรมประกอบอยดวย๕๙

ผวจยมความเหนวา ผลของผปฏบตสมถกมมฏฐานจนจตเปนสมาธทาใหพฒนารางกายคอมสขภาพด เอบอมผองใสและเปนภมคมกนโรคได และเปนการพฒนาจตทาใหจต

๕๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๘๓๔–๘๓๕.

๓๕

สงบ ไมสะดงตกใจ มสตรอบคอบอยเสมอ ครนจะทาอะไรกไมขาดตกบกพรอง และงานททานนกสาเรจโดยไมมทตอกดวย ๒.๕.๒ เปนวธการพกผอนอยางสขสบายในปจจบน (ทฏฐธรรมสขวหาร) ขอนเปนอานสงสของสมาธขนอปปนา (คอระดบฌาน) สาหรบพระอรหนต ซงเปนผทากจเพอความหลดพนเสรจสนแลว ไมตองใชฌานเพอบรรลภมธรรมอนใด ๆ ตอไปอก พระอรหนตหรอพระอนาคาม ผไดสมาบต ๘ แลว ทาใหเสวยความสขอยไดโดยไมมจตตลอดเวลา ๗ วน ดงตวอยางทปรากฏในคมภรอรรถกถาธรรมบทวา พระขานโกณทญญะ ทานไดอยในปาชาปฏบตกมมฏฐานวนหนงคดอยากเฝาพระพทธเจา ทานจงเดนทางไป ในระหวางหนทางรสกเหนดเหนอยจงแวะขางทางนงเขาฌานสมาบตบนศลาดาดแหงหนง ทนนไดมโจร ๕๐๐ คน ไดปลนชาวบานแลวนาสงของหอเทนศรษะไป พอไปไกลไดพอสมควรจงพากนแวะพกเหนอยใกลศลาดาด เหลาโจรเหน พระเถระคดวาเปนตอไมจงพากนเอาสงของทปลนมาไดทง ๕๐๐ คน วางบนศรษะของ พระเถระบาง ขางพระเถระบาง หอมลอมพระเถระ แลวพากนนอน พอตนขนมาตอนเชาเหนพระเถระคดวาเปนอมนษยกพากนตกใจกลว พระเถระกลาววา อยากลวเลย อาตมาเปนบรรพชต พวกโจรจงพากนหมอบลงใกลเทา ใหพระเถระยกโทษให พวกโจรทงหมดเกดความเลอมใสจงขอบวชกนพระเถระ พระพทธองคทรงปรารภเรองทพระขานโกณทญญะนงพกผอนดวยการเขาฌาน จงตรสพระคาถาวา “กผใดมปญญาทราม มใจไมตงมน พงเปนอย ๑๐๐ ป ความเปนอยวนเดยวของผมปญญา มฌานประเสรฐกวา (ความเปนอยของผนน)”๖๐

ฉะนนจะเหนไดวา พระพทธเจาและพระอรหนตทงหลาย นยมใชฌานเปนทพกผอนกายใจเปนอยอยางสขสบายในโอกาสวางจากการบาเพญกจ ซงมคาเรยกเฉพาะวา เพอเปนทฏฐธรรมสขวหาร

๖๐ ดรายละเอยดใน ข.ธ.อ. (บาล) ๔/๑๒๙–๑๓๐, ข.ธ.อ. (ไทย) ๔/๑๙๗–๑๙๘.

๓๖

๒.๕.๓ เปนบาทหรอเปนฐานแหงอภญญา เปนบาทหรอเปนฐานแหงอภญญา อภญญาในทน ไดแก โลกยอภญญา คอการใชสมาธระดบฌานสมาบตเปนฐาน ทาใหเกดฤทธและอภญญาขนโลกยอยางอน ๆ คอหทพย ตาทพย ทายใจคนอนได ระลกชาตได ขอนเปนอานสงสของสมาธขนอปปนาสาหรบผไดสมาบต ๘ แลว เมอตองการอภญญา กอาจทาใหเกดขนได ดงเชนพระพทธพจนวา “เมอจตเปนสมาธ บรสทธผดผองไมมกเลสเพยงดงเนน ปราศจากความเศราหมอง ออนเหมาะแกการงาน ตงมนไมหวนไหวอยางน ภกษนนนอมจตเพอปพเพนวาสานสสตญาณ ระลกชาตกอนไดหลายชาต๖๑

ฌานเปนบาทหรอเปนฐานแหงอภญญา เปนความสามารถชนดตาง ๆ ทเกดขนจากการไดบรรลฌานสมาบต อภญญานนมอย ๕ ประการดวยกนคอ ๑. อทธวธ แสดงฤทธตาง ๆ ได คอ คนเดยวแสดงเปนหลายคนได หลายคนแสดงเปนคนเดยวได ๒. ทพพโสต หทพยสามารถไดยนเสยง ๒ ชนด คอ เสยงทพย และเสยงมนษย ทงทอยใกลและอยใกล ๓. เจโตปรยญาณ กาหนดใจหรอความคดของผอนได๖๒

๔. ทพพจกข หรอ จตปปาตญาณ ตาทพย หรอ รการจตและอบตของสตวทงหลายตามกรรมของตน๖๓

๕. ปพเพนวาสานสสตญาณ การระลกชาตกอนไดหลายชาต คอ ๑ ชาตบาง ๒ ชาตบาง พรอมทงลกษณะทวไป และชวประวตอยางน๖๔

ฌานเปนบาทหรอเปนฐานแหงอภญญา อภญญาคอความรยง เปนความสามารถชนดตาง ๆ ทเกดขนจากการไดบรรลฌานสมาบต

๖๑ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๔/๒๔. ๖๒ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๐๑/๑๖๒. ๖๓ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๐๑/๑๖๓. ๖๔ ม.อ. (ไทย) ๑๔/๑๕๙/๒๐๗.

๓๗

๒.๕.๔ ทาใหไดภพวเศษ ผทบรรล รปฌาน ๔ และอรปฌาน ๔ ทาใหเกดในภพทดทสง ไดแกพรหมโลก ๒๐ ชน เมอเจรญสมถกรรมฐาน จนสามารถบรรลฌานสมาบต คณธรรม ๔ ประการคอ ฉนทะ วรยะ จตตะ วมงสา อยางใดอยางหนงทเปนอธบดกจะเกดขน ความเปนอธบดของธรรมนน ถาเปนไปในขณะนนอยางสามญมกาลงออนฌานทเกดขนนน กเปน ปรตตฌาน ถาเปนไปมากปานกลาง มกาลงปานกลาง ฌานทเกดขนนน เปน มชฌมฌาน ถาเปนไปมากเขมแขง มกาลงเขมแขง ฌานทเกดขนนน เปน ปณตฌาน ฌานทเกดขน แบงเปน ๓ ชน คอ ชนปรตตะ ชนมชฌมะ และชนปณตะ มอานาจสงตากวากน ฉะนน เมอจะใหผลไปบงเกดในพรหมโลกจงใหผลแตกตางกน๖๕

สาหรบปถชนผบาเพญพรตจนไดบรรลฌานแลว และฌานมไดเสอมไปเสย ทาใหไดเกดในพรหมโลก ๒๐ ชน แบงเปนรปภพ ๑๖ ชน และอรปภพ ๔ ชน ผทเกดในภพเหลานปกตเรยกวา พรหม เพราะเกดขนดวยผลแหงการปฏบตพฒนาจตใจ จนไดบรรล รปฌานและอรปฌาน รปภพ หมายถง ภมทเปนรปาวจร เปนภพไมเกยวของดวยกามคณ อยดวยปต สข แบงตามลาดบของฌานทไดบรรล เปนภพของทานทไดบรรลรปฌาน รปภพม ๑๖ ชน คอ ๑. พรหมปารสชชา ๒. ภมพรหมปโรหตาภม ๓. มหาพรหม ๔. ภมปรตตาภาภม ๕. อปปมาณาภม ๖. อาภสสราภม ๗. ปรตตสภาภม ๘. อปปมาณสภาภม ๙. สภกณหาภม ๑๐. เวหปผลาภม ๑๑. อสญญสตตา ๑๒. อวหาสทธาวาสภม ๑๓. อตปปาสทธาวาสภม ๑๔. สทสสาสทธาวาสภม ๑๕. สทสสสทธาวาสภม ๑๖. อกนฏฐสทธาวาสภม

๖๕ พระธรรมธรราชมหามน (วลาส ญาณวโร), โลกทปน , (กรงเทพมหานคร : สานกพมพดอกหญา ๒๕๓๕), หนา ๒๒๕–๒๒๖.

๓๘

อรปภพ หมายถง ภพเปนทอยของปถชนทไดบรรลอรปฌาน แบงเปน ๔ ชน คอ ๑. อากาสานญจายตนภม ๒. วญญาณญจายตนภม ๓. อากญจญญายตนภม ๔. เนวสญญานาสญญายตนภม๖๖ ผวจยมความเหนวา ผทบาเพญสมถกมมฏฐานจนสามารถบรรลถงปฐมฌานไปจนถงเนวสญญานาสญญายตนฌานไดรบอานสงคมาก เมอมชวตอย กไดรบอานสงสคอ เสรมสรางบคคลกลกษณะมสงาราศ รางกายผองใส จตใจสงบเยอกเยน ไมฟงซาน อกทงเมอบรรลฌานแลวสามารถนาฌานนนใชประโยชนในการพกผอน แตเมอเสยชวตในขณะทไดรปฌานทาใหไปบงเกดในรปพรหม สวนผทบรรลอรปฌานไปเกดในอรปพรหม ตามความละเอยดประณตของฌานแตละขน ถงอยางไรกดผบาเพญสมถกมมฏฐานจนสามารถบรรลสมาธขนอปจารหรอเรยกวา ฌาน กสามารถไปเกดในกามาวจรสวรรค ๖ ชนได เมอบรรลฌานแลวสามารถนาฌานมาเปนบาทฐานของปญญาซงหมายความวาฌานเปนพนฐานของการเจรญปญญา ดงนน เมอกลาวอยางถกตองแลว การบาเพญฌานจงตองเชอมโยงไปสการเจรญปญญา (วปสสนา) เสมอ

๖๖ คาวา “เนวสญญา” แปลวา มสญญากไมใชนน หมายถง ไมมสญญาหยาบ นาสญญา หมายถง

ไมมสญญากไมใชนน คอ มสญญาละเอยดประณตรวมกนเปน เนวสญญานาสญญา แปลวา มสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช คอพระพรหมพวกนไมมสญญาอยางหยาบ มแตสญญาประณตละเอยด หรอมสญญาเหลอนอยเตมท, อางใน พระธรรมธรราชมหามน (วลาศ ญาณวโร ป.ธ. ๙), โลกทปน, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพดอกหญา, ๒๕๓๕), หนา ๒๗๗.

บทท ๓

แนวความคดเรองปญญาพระพทธศาสนาเถรวาท

ในบทน ผวจยจะไดศกษาความหมายและความสาคญของปญญา ประเภทของปญญา กระบวนการพฒนาปญญา และผลของการพฒนาปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท

พระพทธศาสนาไดชอวาเปนศาสนาแหงปญญา คอ มทงปญญาทเปนโลกยะสาหรบนาไปประยกตใชในชวตประจาวนได และปญญาทเปนโลกตระ ซงเกดจากการฝก อบรมดานสมถกมมฏฐานและวปสสนากมมฏฐานปญญาชนดนเปนปญญาทบรสทธ การอบตขนแหงพระพทธศาสนาเปนผลมาจากพระปญญาคณของพระพทธเจาพระองคทรงมพระปญญาอยางหาผจะเสมอเหมอนมได ในพระพทธศาสนามคาสอนเกยวกบปญญามากมายแตเมอสรปแลวคาสอนทงหมดมงเนนในการใชปญญาเปนเครองมอนาไปสความพนจากความทกข ซงเปนจดมงหมายสงสดในพระพทธศาสนา

๓.๑ นยามความหมายของปญญา

คาวา ปญญา มความหมายกวาง ทางพระพทธศาสนาถอวาปญญาเปนคณธรรม

ทสาคญมากเพราะปญญาชวยในเรองการใชชวตอยรวมกนในสงคมอยางสนต ชวยเปนแสงสวางสองนาทางใหพบกบความสาเรจ แตทสาคญปญญาเปนเครองมอทจะนาพาไปสความพนทกข ในคมภรพระไตรปฎก ไดกลาวถงความหมายของปญญาไวในทตาง ๆ ดงน

ปญญา คอ ความรทว กรยาทรชด ความวจย ความเลอกเฟน ความสอดสอง

ธรรม ความกาหนดหมาย ความเขาไปกาหนดความเขาไปกาหนดเฉพาะ ภาวะทร ภาวะทฉลาด ภาวะทรละเอยดความรอยางแจมแจง ความคดคน ความใครครวญ ปญญาดจแผนดนปญญาเครองทาลายกเลส ปญญาเครองนาทาง ปญญาเครองเหนแจงความรด ปญญาดจปฏก ปญญา ปญญนทรย ปญญาพละ ปญญาดจศสตรา ปญญาดจปราสาท ความสวาง

๔๐

คอปญญา ปญญาดจดวงประทป ปญญาดจดวงแกว ความไมหลงงมงาย ความเลอกเฟนธรรม๑

พระพทธองคตรสถงคนมปญญา สามารถแกความยงคอกเลสไดดงพระพทธพจนทตรสไววา

“นรชนผมปญญามศลเจรญจตและปญญา มความเพยร มปญญาเครองบรหารนน พงแกความยงนได”๒

พระพทธองคตรสถงบคคลทมชวตเปนอยดวยปญญาวา มชวตทประเสรฐดง พระพทธพจนทตรสไววา

“บคคลมความเปนอยดวยปญญา นกปราชญทงหลายจงกลาววา มช วตประเสรฐ”๓

พระพทธองคไดตรสถงบคคลทละความโศกทงหมดไดแลวจงสนอาสวะวา เปนคนมปญญาดงพระพทธพจนวา

“บคคลเปนผมศล เปนผมปญญา อบรมตนดแลว มจตตงมน ยนดในฌาน มสต ละความโศก มอาสวะสนแลว บคคลประเภทนน เปนผมปญญา”๔

พระพทธองคทรงตรสเปรยบเทยบแสงสวางแหงปญญาวาเปนสงประเสรฐทสด ดงพระพทธพจนทตรสไววา

บรรดาแสงสวาง ๔ ประการ คอ แสงสวางแหงพระจนทร ๑ แสงสวางแหงพระอาทตย ๑ แสงสวางแหงไฟ ๑ แสงสวางแหงปญญา ๑ ภกษทงหลาย แสงสวาง ๔ ประการนแล แสงสวางแหงปญญาเปนเลศ๕

พระพทธองคตรสถงคนมปญญา สงเคราะหเลยงดหมญาต ไปเกดในสวรรค ดงพระพทธพจนวา

“คนมปญญาหาทรพยมาได เขาเปนคนอาจหาญ เลยงดหมญาต ไมถกตเตยน ยอมเขาถงแดนสวรรค”๖

๑ ดรายละเอยดใน ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๐/๕๔. ๒ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๓/๒๗. ๓ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๗๓/๘๐. ๔ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๙๕/๑๐๒. ๕ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๖๙/๑๔. ๖ ดรายละเอยดใน ส.ส. (ไทย) ๑๕/๑๓๐/๑๕๗.

๔๑

ในคมภรขททกนกาย มพระพทธพจนตรสถงปญญาไววา “เมอใดบคคลพจารณาดวยปญญาวา สงขารทงปวงไมเทยง เมอนน

เขายอม เบอหนายในทกข นเปนทางแหงความหมดจด เมอใดบคคลพจารณาดวยปญญาวา สงขารทงปวงทกข เมอนน

เขายอมเบอหนายในทกข นเปนทางแหงความหมดจด เมอใดบคคลพจารณาดวยปญญาวา ธรรมทงปวงเปนอนตตา เมอนน

เขายอมเบอหนายในทกข นเปนทางแหงความหมดจด”๗

คาวา ปญญา ในทบางแหงหมายถง ญาณ กไดดงทปรากฏในคมภรปฏสมภทามรรควา ความรทว ความรชด การเลอกเฟน การคนควา การสอดสองธรรม การกาหนดด การเขาไปกาหนด ฯลฯ ความไมหลง การเลอกเฟนธรรม สมมาทฏฐทปรารภทกขทเกดขน ชอวา ทกขญาณ๘

ในคมภรปกรณวเสสชอวสทธมรรคไดอธบายความหมายของปญญาไววา ปญญา คอ ความรอบรทเกดจากการเจรญวปสสนาภาวนา เรยกวาปญญา ความ

รอบรทเกดจากการเจรญวปสสนาภาวนา หรอวปสสนาญาณทสมปยต (ประกอบ) ดวยกศลจตพจารณาไตรลกษณ คอ อนจจง ทกขง อนตตา อยางแจมแจง ชอวาปญญา

ความรทว คอเขาใจดโดยประการตาง ๆ ยงกวา การรดวยสญญา และวญญาณ ความรน พงทราบวาเปนความรทว คาทวา “ไดชอวาปญญา เพราะอรรถวา รทว”๙

กรยาทรชอบ รด รพเศษ เรยกวา ปญญา มการรอาการตาง ๆ ถาจะกลาวถงธรรมชาตทจะทาใหกรยาอาการตาง ๆ นน ม ๓ ประการ คอ

(๑) สญญา คอ การรจกอารมณ สเขยว สเหลอง เปนตน (๒) วญญาณ คอ รอารมณเขยว เหลองเปนตนทาใหเขาใจถงไตรลกษณ (๓) ปญญา คอ ความรทว รโดยประการตาง ๆ

๗ ข.เถร. (ไทย) ๒๖/๓๘๓/๑๒๖. (ไทย) ๒๕/๒๗๗ - ๒๗๙/๑๑๘. ๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๐๙/๑๖๙ ๙ วสทธ. (ไทย) ๓/๔..

๔๒

ทง ๓ ประการน มกรยาใหรอารมณเหมอนกน แตสญญากบวญญาณ ๒ ประการเบองตนนน ไมรพเศษเหมอนปญญา๔ สรปแลวปญญาทพระพทธโฆษาจารยไดอธบายไวนน จงหมายถงความรทว

ในหนงสอพจนานกรมธรรมของพทธทาสภกข ไดใหความหมายของคาวา

ปญญาไววา ปญญา หมายถง ความรครบถวนในสงทควรร, ญา แปลวา ร, แปลวา

ทวถง หรอ ครบถวน, คาวา ปญญานตองนยามความหมายวา เขาใจทกสงทกอยาง อยางถกตอง ทเขามาเกยวของในหนาทการงาน เพราะถาไมเขามาเกยวของกไมมปญหา กไมตองใชปญญา ปญญาเปนเรองของความร ตองมความร คอมความรจ

ก มความเขาใจ มความเหนแจงอยางถกตอง ในสงนน ๆ ทางจตใจตลอดถง ทงฝายถกฝายด ทงฝายบาปฝายผด ทงฝายสขฝายทกข ทงฝายอสระหลดพนอนเปนไปเพอพระนพพาน จงเรยกวา ปญญา ๑๑

พทธทาสภกข ไดอธบายอกวา ปญญา หมายถง การฝกฝนอบรม เพอทาใหเกดความรความเขาใจอยางถกตองสมบรณถงทสด ในสงทงปวงตามความเปนจรง คนเราโดยปกตไมสามารถรสงตาง ๆ ใหถกตองตามความเปนจรงได คอมกรตามความเขาใจของตนเอง หรอตามทสมมตกน จงไมใชความรตามความเปนจรง ดวยเหตน พระพทธศาสนา จงมระเบยบปฏบตทเรยกวา ปญญา อกสวนหนงเปนสวนสดทาย สาหรบฝกฝนอบรมจตใจใหเกดความรแจง ในสงทงหลายตามความเปนจรงได จตทรแจง เหนสงทงหลายทงปวงตามความเปนจรง ไมมอะไรชดแจงไปยงกวา ความรแจงทเกดมาจากปญญา จตทเขาถงความวางปราศจากกเลสตณหา เปนจตทประกอบดวยปญญาอยางยง จตทเขาถงความวางจากกเลสอยางยง คอ จตทเขาถงพระนพพาน ดงนน ปญญาทสงสดในทางพระพทธศาสนา คอปญญารแจงพระนพพาน (โลกตตรปญญา)๑๒

๑๐ วสทธ. (ไทย) ๓/๒. ๑๑ พทธทาสภกข, พจนานกรมธรรมของพทธทาส, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพธรรมสภา,

๒๕๔๕), หนา ๒๑๓ - ๒๑๔. ๑๒ พทธทาสภกข, คมอมนษย : ฉบบสมบรณ, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพธรรมสภา,

๒๕๓๔.), หนา ๒๘.

๔๓

พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต) ไดใหความหมายของคาวา ปญญา ไววา คาวา ปญญา แปลวา ความรอบร หมายถง ความรทว ความรชด คอรทวถง

ความจรง หรอรตรงตามความเปนจรง ทานอธบายขยายความกนออกไปตาง ๆ เชนวา รเหตรผล รดรชว รถกรผด รควรรไมควร รคณรโทษ รประโยชน ไมใชประโยชน รเทาทนสงขาร รองคประกอบ รเหตปจจย รทไปทมา รความสมพนธระหวางสงทงหลาย รตามความเปนจรง รถองแท รเขาใจสภาวะ รคด รพนจพจารณา รวนจฉย รวธทจะจดแจงจดการหรอดาเนนการอยางไร ๆ หากแปลกนอยางงาย ๆ พน ๆ ปญญาคอความเขาใจ หมายถงเขาใจถก เขาใจชด หรอเขาใจถองแท เปนการมองทะลสภาวะหรอมองทะลปญหา ดงนน ปญญาจงเปนเหมอนตวชวยชนาทางจตใจของคนเราใหเดนถกทาง๑๓

เทวธรรมสงวรรณา ไดใหความหมายของปญญาในหนงสอ เรองนมเหต ไววา

คาวา ปญญานน แปลวา รชด แทจรงคอเจตสกธรรม คาวา อารมณนนคอ ปรากฏการณทมากระทบกบอายตนะ ความรสกในอารมณ เรยก เวทนา ความกาหนดไดในอารมณเรยกวา สญญา ความรชดในอารมณเรยก ปญญา เครองทาใหรชดนนคอ ญาณ แทจรง เวทนา สญญา ปญญา วญญาณ ญาณ ลวนแปลวา ร มกจคอ ร ธรรมเหลานตางกนในลกษณะทเกดขน และดบไป เวทนาควรกาหนดร สญญาควรละ ญาณและปญญาควรเจรญ วญญาณควรทาใหแจง๑๔

พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต ไดอธบายความหมายของคาวาปญญา ไววา ปญญา แปลวา ความรอบร เปนความหมายของตวหนงสอ แททจรงปญญานน

เปนความรรอบและรลก คอ ความร ๓ มต มความกวาง มความยาว มความหนา ทวารรอบ คอมความกวางและมความยาว เปนความรทเปนระบบตอเนองโยงใยกน ไมใชความรเปนจดเฉพาะเรอง หากวานกเรยนมความจดจาในเรองทตนเรยนเฉพาะเรอง ขอนทานเรยกวา สญญา

๑๓ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม : ฉบบขยายความ, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๒๒–๒๓. ๑๔ พระเอฮารา พระโสมเถระ และพระเขมนทเถระ, วมตตมรรค, แปลโดยพระเทพโสภณ และ

คณะ, พมพครงท ๒, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพศยาม, ๒๕๓๘), หนา ๑๑๒.

๔๔

แปลวา ความจาไดหมายร จาไดเปนเรอง ๆ ไมโยงไปเปนระบบ ไมเหนเหตไมเหนผล ไมเหนความสมพนธใด ๆ เปนความรเฉพาะจด เหมอนกบคนทดภาพจกซอวซงแยกกนเปนสวน ๆ สญญาเปนความจาทเหนภาพชนสวนแตละสวน แตไมสามารถเหนภาพรวมวา เมอเอาชนสวนมารวมกนนน จะเกดภาพใบหนาคนหรอภาพอะไร

ฉะนนทเรยกวาปญญา คอการมองภาพกวางมองอยางรเทาและรทน รเทาเอาไวปองกน รทนเอาไวแกไข คาวา รเทา หมายถง รเทาถงการณ เหนเหตแลวคาดวาผลอะไรจะตามมา รทนคอรวาเกดปญหาอะไรขน และแกไขไดฉบพลนทนทนเปนความรระดบปญญา๑๕

บญม แทนแกว ไดใหความหมายของปญญาในหนงสอ ปรชญาศาสนา ไววา

ปญญา คอความร หมายถงรเหตแหงความเสอม เหตแหงความเจรญ และรทงเหตผลทกอยางทงเสอมและเจรญ เชนตงปญหาไวในใจ เพอการศกษาเลาเรยน หาความรใสใจไวมาก ๆ และหมนอบรมภาวนา ใหปญญาเจรญอยเสมอ นนแหละเปนการตงปญญาไวในใจทถกตองและเกดสมมาปญญา๑๖

สรรคชย พรหมฤาษ ไดใหความหมายของปญญาในหนงสอ คมอประกอบ

การศกษาสภาวธรรม ๗๒ ไววา ธรรมชาตของปญญานน รตามความเปนจรง เปนการรทเหนอกวาสญญาร คอสญญารเปนการรตามทจาไดเทานน สวนปญญารนนรรายละเอยดลงไปอกวาสงทจาไดนน ความจรงคออะไร เชนรวา เหรยญอนนมราคา ๕ บาท อยางนเรยกวาสญญารรวมกบจต สวนปญญารนนละเอยดลงไปวาเหรยญนมราคา ๕ บาท ไมไดมอยจรง ๆ เปนสงทสมมตขนเพอใชแลกเปลยนสงของซงกนและกนเทานน๑๗

๑๕ พระเทพโสภณ (ประยร ธมมจตโต,”ปญญากถา”, ในวชาการเทศนา,รวบรวมโดย พระครปลด

สวฒนจรยคณ และคณะ , (กรงเทพมหานคร : หจก.เอมเทรดดง, ๒๕๔๔) : ๓๑๑–๓๑๒ . ๑๖ บญม แทนแกว, ปรชญาศาสนา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ หจก. ธนะการพมพ,

๒๕๓๖), หนา ๑๖๕. ๑๗ สรรคชย พรหมฤาษ, คมอประกอบการศกษาสภาวธรรม ๗๒, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพ

บรษท สหธรรมก, ม.ป.ป.), หนา ๓๑.

๔๕

สามารถสรปไดวา ปญญา หมายถง ความรอบร ความรชด ความรแจง คอรเหต รผล รในสงทเปนประโยชนและสงทมใชประโยชน รในสงทควรและสงทไมควร ในพระพทธศาสนาถอวาปญญาเปนสงทสาคญทสดประการหนง เพราะการกระทาทกอยางลวนตองอาศยปญญาทงทเปนโลกยะ และปญญาทเปนโลกตระทงนน เมอมนษยมปญญาทาใหสงคมอยรวมกนอยางสงบสข ผลของการพฒนาปญญา (วปสสนาปญญา) ทาใหไดบรรลปญญาขนสงท เรยกวา ญาณ ทงปญญาเปนกระบวนการพฒนาส จดหมายสงสดในพระพทธศาสนา

ฉะนน ปญญาจงจดวา เปนธรรมะทสาคญ ทควรตงไวในใจประการหนงทมความสาคญมากสาหรบชวต ลาพงแตความรอบร หากบคคลไมหลกเลยงเหตแหงความเสอมทราม ไมดาเนนปฏบตไปในเสนทางแหงความเจรญ กไมมประโยชน ปญญาซงเปนธรรมะ ถงแมจะดมคณคาสงสงเพยงใดกตาม จะเปนสงไรคาหาประโยชนไมได หากเราไมนามาปฏบตใหเกดประโยชนตอชวตดงพระพทธพจนทตรสไววา

“ปราชญผรทงหลาย กลาววา ชวตของผเปนอยดวยปญญาประเสรฐสด” ๑๘

๓.๒ ประเภทของปญญา

ปญญา คอ ความรอบร ความรทว ความเขาใจ ความรซง ในคมภรปกรณวเสส ชอวสทธมรรค พระพทธโฆสาจารย ไดจดประเภทของปญญาออกเปนหมวด ๆ พอสรปไดดงน

๓.๒.๑ ทกะ หมวดแหงปญญา ๒ ประเภท ในทกะนยท ๑ จดปญญาไว ๒ ประการ คอ ๑. โลกยปญญา คอ ปญญาทสมปยตดวยโลกยมรรค

๒. โลกตตรปญญา คอ ปญญาทสมปยตดวยโลกตตรมรรค ในทกะท ๒

๑) สาสวปญญา คอปญญาทเปนอารมณแหงอาสวะทงหลาย (คอสนบสนนอาสวะ) โดยเนอความกคอ โลกยปญญา นนเอง

๑๘ ดรายละเอยดใน ข.ส. (ไทย) ๒๕/๑๒/๑๐.

๔๖

๒) อนาสวปญญา คอปญญาทไมเปนอารมณแหงอาสวะทงหลายเหลานน (คอไมสนบสนนอาสวะ) โดยเนอความกคอ โลกตตรปญญา นนเอง๑๙

ผวจยมความเหนวา ปญญา ๒ อยางน โลกยปญญา และสาสวปญญา เปนปญญาทวไปสาหรบปถชนทยงมกเลสตณหา สวนโลกตรปญญา และอนาสวปญญา เปนปญญาทปราศจากกเลสราคะของอรยบคคล

ในทกะท ๓ ๑. นามววฏฐาปนปญญา คอ ปญญาในการกาหนดอรปขนธ ๒. รปววฏฐาปนปญญา คอ ปญญาในการกาหนดรปขนธ๒๐

ผวจยมความเหนวา ปญญา ๒ อยางนเปนปญญาในการพจารณาขนธ ๕ ตามหลกวปสสนากมมฏฐาน นามววฏฐาปนปญญา เปนปญญาสาหรบพจารณาอาการของ เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ สวน รปววฏฐาปนปญญา เปนปญญาสาหรบพจารณาอาการของกาย เชน ลมหายใจ อาการพองยบ ทหนาทอง เปนตน ทาใหเกดการรเทาทนอาการของขนธ ๕ และมสตตนอยเสมอ

๓.๒.๒ ตกะ หมวดแหงปญญา ๓ ประเภท

ในตกะท ๑ จดปญญาไว ๓ ประการ คอ ๑. จนตามยปญญา ปญญาเกดจากการคด ๒. สตมยปญญา ปญญาเกดจากการฟง ๓. ภาวนามยปญญา ปญญาเกดจากการเจรญภาวนา๒๑

ผวจยมความเหนวา ปญญาทง ๓ ประการน ปญญาทเกดจากการศกษาเลาเรยน

จากคนอนเปนความรทเกยวกบหนาทการงาน ศาสตรตาง ๆ โดยอาศยการคดพจารณา ปญญาประเภทท ๒ คอ สตมยปญญา เปนปญญาทเกดจากการเรยนรจากคนอน หรอทเรยกวาปรโตโฆสะ คอไดยนไดฟงมามาก ปญญาประเภทท ๓ คอภาวนามยปญญา เปนปญญาทเกดจากการเจรญวปสสนากมมฏฐาน

๑๙ วสทธ. (ไทย) ๓/๗. ๒๐ วสทธ. (ไทย) ๓/๗. ๒๑ วสทธ. (ไทย) ๓/๘-๙.

๔๗

๔๘

ในตกะท ๒ ปญญา ในทบางแหงทานใชคาวา โกศล แทน คาวา ปญญาเรองโกศลน กคอ

ความรหรอความฉลาด ม ๓ ประเภท ไดแก ๑. อายโกศล คอ ความรหรอความฉลาดในความเจรญ ๒. อบายโกศล คอ ความรหรอความฉลาดในความเสอม ๓. อบายโกศล คอ ความรหรอความฉลาดในใชอบาย๒๒

ผวจยมความเหนวา ปญญา ๓ ขอน ปญญาขอแรก เปนปญญาอนฉลาดในการพจารณาความเจรญคอเมอความเจรญ (กศลกรรม) เกดขน ทาใหความรแจงเหนจรงอกศลกรรมกจะสนไปเชน ผปฏบตธรรม มศลบรสทธแลวปฏบตสมถะและวปสสนาจนจตเปนสมาธแลวใชปญญาพจารณาทาใหรแจงเหนจรง อกศลธรรมคอธรรมฝายตาจะเสอมสนไป กศลธรรม คอธรรมฝายสงจะเจรญขนแทน

ปญญาขอท ๒ เปนปญญาทฉลาดในการพจารณาถงเคามลของความเสอมคอเมออกศลธรรมเกดขนกพจารณาใหรแจงเหนจรง อกศลกรรมกจะเสอมไป

ปญญาขอท ๓ เปนปญญาทฉลาดในการใชอบาย รวาอะไรดอะไรชว อะไรถกอะไรผด เลอกประพฤตในธรรมท เปนกศล อนจะนาตนไปสความด ความถกตอง ความสาเรจได

๓.๒.๓ จตกกะ หมวดแหงปญญา ๔ ประเภท ในจตกกะท ๑ จดปญญาไว ๔ ประการ คอ

๑. ทกขญาณ คอปญญาอนปรารภราพงเอาทกขสจเปนอารมณ และประพฤตใหเปนไปในสนดานนน

๒. ทกขสมทยญาณ คอปญญาทปรารภราพงเอาตณหา อนเปนทกอใหเกดทกขนนเปนอารมณ และประพฤตใหเปนไปในสนดานนน

๓. ทกขนโรธญาณ คอปญญาทปรารภราพงเอาพระนพพานเปนอารมณ และประพฤตใหเปนไปในสนดานนน

๒๒ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๐.

๔๙

๔. ทกขนโรธคามนปฏปทาญาณ คอปญญาทปรารภราพงเอาขอปฏบต อนจะใหถงซงพระนพพานเปนทดบทกขนนเปนอารมณแลว และประพฤตใหเปนไปในสนดานนน๒๓

ผวจยมความเหนวา ปญญา ๔ ขอน ปญญาขอแรก ทกขญาณ หมายถงการรแจงเหนจรงในกองทกขมชาตทกขเปนตน เมอรถงทกขแลว ทกขสมทยญาณ หมายถง การรแจงเหนจรงในสาเหตของทกข ทาใหรวาสาเหตททาใหเกดทกขนนเกดจากตณหาคอความทะยานอยากในสงตาง ๆ แลวกปหานคอกาจดสาเหตของทกขเหลานน ทกขนโรธญาณ หมายถง การรแจงเหนจรงในการดบทกข ความรในขนนตองกาหนดจดหมายใหชดเจน วา ควรจะปฏบตไปในทศทางใดแลวลงมอปฏบต ทกขนโรธคามนปฏปทาญาณ หมายถง การรแจงเหนจรงในขอปฏบตใหถงความดบทกข นนกคอ มรรคมองค ๘ ม สมมาทฏฐ ความเหนชอบเปนตน

ในจตกกะท ๒ ป

ญญาในทบางแหงทานใช คาวา ปฏสมภทา แปลวา ปญญาแตกฉานในดานตาง ๆ

๑. อตถปฏสมภทา หมายถง ปญญาแตกฉานในอรรถ ๒. ธมมปฏสมภทา หมายถง ความรแตกฉานในธรรม ๓. นรกตปฏสมภทา หมายถง ความรแตกฉานในภาษา ๔. ปฏภาณปฏสมภทา หมายถง ความรแตกฉานในญาณ๒๔

ผวจยมความเหนวา ปญญา ๔ ประเภทน ปญญาขอแรก อตถปฏสมภทา เปนปญญาทรแจงเหนแจงในอรรถ คาวา อรรถน กคอผล คอรแจงเหนแจงวาผลนเกดขนไดเพราะอาศยเหตน ทงสามารถรแจงในความหมาย ของขอธรรมหรอความยอ และสามารถแยกแยะอธบายขยายออกไปไดโดยพสดาร

ปญญาขอท ๒ ธมมปฏสมภทา เปนปญญาทรแจงวา เมอมเหตน สามารถทจะรไดวาผลจะตองเปนอยางน ความแจมแจงในถอยคา หรอขอธรรมตาง ๆ สามารถจบใจความ

๒๓ ท. ปา. (ไทย) ๑๑ / ๒๓๙ ๑๘๑. อางในพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธจนานกรมพทธ

ศาสตร : ฉบบประมวลธรรม, หนา ๑๑๒. ๒๔ วสทธ. (ไทย) ๓/๑๒–๑๘.

๕๐

คาอธบายไดโดยพสดาร มาตงเปนกระทหรอหวขอได เมอมองเหนผลตาง ๆ ทปรากฏ กสามารถสบสาวกลบไปหาเหตได เปนความรในเหต หรอความรในธรรม

ปญญาขอท ๓ นรกตปฏสมภทา เปนปญญารภาษาตาง ๆ และรจกใชถอยคาชแจงแสดงอรรถและธรรมใหคนอนเขาใจและเหนตามได รศพท รถอยคาบญญต และภาษาตาง ๆ เขาใจใชคาพดชแจงใหผอนเขาใจ และเหนตามได เปนความรหรอเปนปญญาในการแปลความหมายทางนรกตศาสตร (ศาสตรทางดานภาษา)

ปญญาขอท ๔ ปฏภาณปฏสมภทา เปนปญญาทมความมไหวพรบปฏภาณ สามารถเขาใจคดเหตผลไดเหมาะสมทนการณ และมความรเขาใจชดเจนในความรตาง ๆ วามแหลงทมา มประโยชนอยางไร สามารถเชอมโยงความรทงหลายเขาดวยกน สรางความคดและเหตผลขนใหมได เปนปญญาหรอความรในเรองญาณ

๓.๒.๔ ญาณ ๑๖ (โสฬสญาณ) ปญญา ในทบางแหงทานใชคาวา ญาณ ญาณ หรอเรยกวา วปสสนาญาณ

หมายถง ความรททาใหเกดความเหนแจงเขาใจสภาวะของสงทงหลาย ตามความเปนจรง ทาจตใหหลดพนจากกองกเลสทงปวงได ญาณนนม ๑๖ ประการไดแก

(๑) นามรปปรจเฉทญาณ ญาณกาหนดรนามและรป (๒) ปจจยปรคคหญาณ ญาณกาหนดรปจจยของนามและรป (๓) สมมสนญาณ ญาณกาหนดรดวยพจารณาเหนนามและรปโดยไตรลกษณ (๔) อทยพพยานปสสนาญาณ ญาณอนตามเหนความเกดและความดบ (๕) ภงคานปสนาญาณ ญาณอนตามเหนความสลายเหนวาสงขารทงมวลลวน

จะตองสลายไปหมด (๖) ภยตปฏฐานญาณ ญาณอนมองเหนสงขารปรากฏเปนของนากลวเพราะลวน

แตจะตองสลายไปไมปลอดภยทงสน (๗) อาทนวานปสสนาญาณ ญาณอนคานงเหนสงขารทงปวงวาเปนโทษ (๘) นพพทานปสนาญาณ ญาณอนคานงเหนดวยความหนาย (๙) มญจตกมยตาญาณ ญาณอนคานงดวยความใครจะพนไปเสย เมอหนาย

สงขารทงหลายแลว ยอมปรารถนาทจะพนไปเสยจากสงขารเหลานน (๑๐) ปฏสงขานปสนาญาณ ญาณอนคานงพจารณาหาทาง เพอมองหาอบายท

๕๑

ปลดเปลองออก (๑๑) สงขารเปกขาญาณ ญาณอนเปนไปโดยความเปนกลางตอสงขารไมยนด

ยนรายตอสงขารทงหลาย (๑๒) สจจานโลมกญาณ หรออนโลมญาณ ญาณอนเปนไปโดยอนโลมไดแก

การหยงรอรยสจจ (๑๓) โคตรภญาณ ญาณหยงรทเปนหวตอแหงการขามพนจากภาวะปถชนเขาส

ภาวะแหงอรยบคคล (๑๔) มคคญาณ ญาณในอรยมรรค ความหยงรทใหสาเรจภาวะอรยบคคลแตละ

ชน (๑๕) ผลญาณ ญาณในอรยผล ความหยงรทเปนผลสาเรจของพระอรยบคคลชน

นน ๆ (๑๖) ปจจเวกขณญาณ ญาณหยงรดวยการพจารณาทบทวน สารวจรมรรค ผล

กเลสทละแลว กเลสทเหลออย และนพพาน๒๕

๑. นามรปปรเฉทญาณ เปนญาณทรจกวา ชวตหรอสงขารของเรานนคออะไรตามธรรมดาไมมใครจะสามารถแยกธาตของชวตออกมาใหเหนวาประกอบดวยอะไรบาง แตดวยการปฏบตวปสสนากมมฏฐานสามารถแยกธาตของชวตออกมาได ซงจะเหนวาประกอบดวยรปนาม รปประกอบดวยธาตตาง ๆ เชน ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลม ฯลฯ ประชมเขากน ซงยอมเปลยนแปลงไป เมอกระทบกบความรอนหรอความเยน รปนโดยสภาวธรรมยอมไมมความรสกอะไรเลยคอไมสามารถรอารมณตาง ๆ ได เทาทสามารถรไดกเพราะนาม ซงโดยทวไปเรยกกนวา จต นามมสภาพรบรอารมณตาง ๆ ได และอาศยรปเปนทเกด ทาหนาทรบรความเปนไปตาง ๆ เปนตนวา การเหนนน เกดจากจกขปสาทซงเปนรปอยางหนง กระทบกบภาพทเหนเขา กเกดนามทรเหนขน ทกขณะทเหนยอมมเพยงรปกบนามสองอยางนเทานน

๒. ปจจยปรคคหญาณ เมอไดรวา ชวตหรอสงขารประกอบดวยรปและนามเทานน ไมมอนแลว ในขนตอไปผปฏบตจะมความรสบตอไปวา ชวตนนไมไดมใครสราง หรอมไดเกดขนมาเอง แตหากมปจจยปรงแตงขนมา กลาวคอรปหรอกายนนเกดขนดวย อวชชา ตณหา อปาทาน และกรรม เปนเหตใหเกด โดยมอาหารเปนปจจยชวยอปถมภให

๒๕ ข.ม. (ไทย) ๒๙/๑๐๓/๓๑๗.

๕๒

ดารงอยได อวชชา ตณหา และอปาทาน เปนเสมอนมารดาซงเปนทอาศยของทารก กรรมเปนเสมอนบดาผใหกาเนดทารก และอาหารเปนเสมอนแมนมเลยงดทารก ถาไมมเหตและปจจยทง ๔ นแลว รปหรอกายนจะเกดขนมไมได สวนนามนนกมเหตและปจจยปรงแตงขนมาเชนเดยวกน คอ อวชชา ตณหา อปาทาน และกรรม เปนเหตใหเกดนาม โดยมผสสะหรอการสมผสเปนปจจยปจจบนททาใหเกดเวทนา สญญา และสงขาร และมนามรปเปนปจจยปจจบนททาใหเกดวญญาณ

รปและนามน มใชแตจะเกดมาดวยลาพงตนเองไมไดเทานนแมจะดารงอยดวยกาลงของตนเองไมไดเชนเดยวกนตางฝายตางตองพงพาอาศยกนและกน นามตองอาศยรป และรปตองอาศยนาม จงตางจะดารงอยได ถามไดพงพาอาศยกนและกนแลว ตางกจะดารงอยไมได เหมอนมดออ ๒ มด ซงตองยนกนไว หากมดหนงลมลง อกมดหนงกจะตองลมลงดวย ถารปหรอนามอยางใดอยางหนงแตกสลายลง ทงสองอยางซงเปนปจจยของกนและกนกยอมแตกสลายไปสนนอกจากนน แตลาพงรปหรอลาพงนามโดยเฉพาะ ไมอาจจะทาอะไรได รปตองอาศยนามและนามตองอาศยรป จงเกดการกระทาตาง ๆ ขน อปมาเสมอนมนษยอาศยเรอนงไปและเรออาศยมนษยพายไป ทงคนทงเรอจงลองไปตามลานาได ผปฏบตจะเหนความเปนไปแหงนามรปวา ตางเปนเหตผลหรอเปนปจจยแกกนและกน มใชวาตางมขนโดยปราศจากเหตหรอปราศจากผล และยอมเหนวา แมในอดตกาลทลวงมาหรอในอนาคตกาลกตาม ความเปนเหตเปนผลแกกนและกนของรปนาม กจะตองเปนอยางในปจจบน ความสงสยทมอยแตเดมวา ตวเรามอยหรอไม เคยเกดมาแลวหรอไม และจะเกดตอไปหรอไมกด หรอวาเราเปนอะไรอย เคยเปนอะไรมาแลวและจะเปนอะไรตอไปกด หรอวาเราเปนอยางไรอย เคยเปนอยางไรมาแลว และเปนอยางไรตอไปกด หรอวาเรามาจากไหน และจะไปเกดทไหนตอไปกด เหลานเปนอนหมดสนไป เพราะตวเราไมม ทเขาใจวาเปนเรา ความจรงกเปนเพยงปจจยปรงแตงขนมาเทานน การสนความสงสยเขนน เรยกวา กงขาวตรณวสทธ คอ ความบรสทธแหงความสนสงสย ผทมความเหนเชนน เรยกวา ไดถงปจจยปรคคหญาณแลว และไดชอวาเปน จฬโสดาบนบคคล ตามคตพระพทธศาสนา เมอละจากโลกนแลวจะไปสสคตภพ

๓. สมมสนญาณ ญาณน เปนญาณทเหนไตรลกษณของสงขาร หรอชวตอนเปนสามญลกษณะ คอ เปนลกษณะทตองมอยในสรรพสตวทงหลายโดยทวไป ปราศจาก

๕๓

ขอยกเวน ไดแก อนจจง ความไมเทยง ๑ ทกขง ความเปนทกขทนไดยาก ๑ และอนตตา ความไมมตวตน ๑

๔. อทยพพญาณ ญาณน เปนญาณทเหนความแปรปรวนแหงสงขารหรอรปนามอนเกดขนเฉพาะหนาท เมอเกดแลวกเสอมไปไมมการทรงอยไดเลย เสมอนเมลดฝนเมอตกลงมาตองพนนาแลวกจะละลายหายไป ผปฏบตจะเหนชดวารปนามนมไดเกดมาจากทใดทหนง และมไดดบไปสทใดทหนง แตไม เคยมก เกดมขน และเมอมแลวกสลายไป เชนเดยวกบเสยงพณซงเกดขนไดดวยตวพณและสายพณกบผดดพณ เสยงนนมไดมมาแตกอน แตเมอมแลวกหายไป มไดไปรวมอยทใด และในขณะทรปนามเกดขนนน กยอมเหนลกษณะทบงเกดและในขณะทสลาย กยอมเหนลกษณะทปรวนแปรไป โดยทไดเหนความเกดของรปนามวา เนองมาจากปจจยเกยวเนองกน มใชมตวตนบนดาลใหเกด ผปฏบตยอมรวา รปนามนนมใชตวตน โดยทเหนรปนามเกดขนแลวดบไป ในขณะทเกดขนและดบไปนนเอง ผปฏบตยอมรวา รปนามนนไมเทยงและโดยทเหนรปนามถกบบคนจากความเกดและความเสอม ผปฏบตยอมรวา รปนามนนเปนทกข

๕. ภงคานปสสนาญาณ เมอไดผานอทยพพญาณแลว ดวยผลของการปฏบตสตปฏฐานตอไป ผปฏบตกจะเขาสภงคานปสสญาณอนเปนญาณทเหนความแตกสลายของสงขาร หรอรปนามแตถายเดยว ผปฏบตจะเหนชดวาสงขารหรอรปนามนเปนอนจจง ไมใชเปนของเทยง เปนทกข ไมใชเปนสข และเปนอนตตา มใชเปนตวตน มแตความแตกสลายเปนทสด ไมเฉพาะแตปจจบนเทานน แมในอดตกแตกสลายแลวและในอนาคตกจะแตกสลายเชนเดยวกน ดจหยาดนาคางซงยอมสลายไปเมอดวงอาทตยขนฉะนน

๖. ภยตปฏฐานญาณ ญาณน เปนญาณทรแจงในสงขารหรอรปนามวา เตมไปดวยอนตรายทนากลว เมอผปฏบตไดเหนสงขารทงหลายมความแตกสลายอยทกขณะ กยอมรสกวา สงขารนเปนบอเกดแหงภยนตราย เชนเดยวกบสตวรายซงนากลวสาหรบคนขลาด ทประสงคจะมชวตอยางสะดวกสบาย แตมใชเพยงแตสงขารในปจจบนเทานนทกาลงแตกสลาย แมสงขารในอดตกไดแตกสลายไปแลว และสงขารในอนาคตกจะแตกสลายไปเชนเดยวกน ความรสกทวา สงขารเปนบอเกดแหงภยนตรายกหนกแนนยงขน นอกจากน เมอพจารณาถงความเปนอนจจงของสงขาร กยอมเหนแตความแตกสลายของสงขาร เมอพจารณาถงความเปนทกขของสงขารกยอมเหนวา มความบบคนอยเนองนตย และเมอพจารณาถงความเปนอนตตา กยอมเหนสงขารเปนของวางเปลา ไมมเจาของ ไมมหวหนา

๕๔

ประดจบานรางหรอพยบแดด ความรสกทวา สงขารเตมไปดวยภยนตรายอนนากลว กหนกแนนยงขนไปอก

๗. อาทนวานปสนาญาณ ญาณน เปนญาณทเหนโทษของสงขารทงปวง คอ เหนวาสงขารนนไมมอะไรดเลย มแตโทษถายเดยว ไมมทคมครอง ไมมทหลกเรน ไมมทางไป ไมมทพานก และไมมอะไรเปนทนาปรารถนาหรอนาจบตองเลย ชวตหรอภพเปรยบประดจหลมเพลง อนเตมไปดวยถานซงมเปลวอนโชตชวง สงขารทงหลายเปรยบเสมอนฝ โรค หรอลกศร ไรความแชมชน หมดรส และเปนกองโทษมหมา ผปฏบตจะรสกเหมอนอยในปาชฏซงเตมไปดวยสตวราย หรอในถาซงเสอโครงอาศยอย หรอในนาซงมจระเขและผเสอยกษ คอรสกหวาดหวนพรน พรง เพราะมองเหนแตโทษของสงขารทงปวง

๘. นพพทานปสสนาญาณ ญาณน เปนญาณทเหนสงขารหรอรปนามเปนสงทนาเบอหนาย เมอผปฏบตมองเหนสงขารเปนโทษแลว กยอมเกดความเบอหนายไมยนดในสงขาร อนมแตความแตกสลายหากยนดในการพจารณาความเปนอนจจงทกขง และอนตตา ของสงขารทงหลาย ดจพญาหงสทองยอมยนดในสระสนานเชงภเขาจตตกฏ ไมยนดในบออนสกปรกใกลบานคนจณฑาลฉะนน ในญาณน ผปฏบตยอมรสกวา ทกสงในโลกนไมวาจะเปนชวตหรอสรรพสงใดๆ ลวนแตไรสาระ นาขยะแขยง แหงแลงและนาเบอหนาย เหมอนตกอยในทงกวางในฤดรอน ขณะทแดดกาลงแผดเผาระออย ไมวาจะมองไปทางไหน กพบแตความแหงแลงทรกนดารถายเดยว

๙. มญจตกมยตาญาณ ญาณน เปนญาณทรสกอยากจะพนไปจากสงขารเมอผปฏบตมความรสกเบอหนายในสงขาร เนองจากเหนแตโทษ ความแหงแลง และความไมเปนแกนสารของจตยอมไมผกพนยนด หรอตดอยในสงขารเหลานนและอยากจะออกไปเสยใหพนจากสงขาร เสมอนปลาซงถกขงอยในอวนหรอไกปาซงถกขงอยในกรง ยอมอยากจะออกจากทขงไปสความเปนอสระฉะนน

๑๐. ปฏสงขาญาณ ญาณน เปนญาณทขมกเขมนพจารณาหาทางรอดพนจากสงขาร เมอผปฏบตมความรสกอยากใครพนไปจากสงขารกหาทางรอดพน ทาใหยอนไปเหนไตรลกษณของสงขาร คอ อนจจง ทกขง และอนตตา อยางแจมแจงชดเจน ผปฏบตจะเหนวา สรรพสงขารเปนของไมเทยงเลย เกดขนเพยงชวคราว บดเดยวกจาตองเสอมประลยไป ไมยงยน ไมมสาระ และไรความเจรญ นอกจากไมเทยงแลว สงขารยงเปนทกขบบคนอยเนองๆ ไมมทางแกไขหรอหลกเลยงไดเลย ผปฏบตอาจจะไดประสบทกข และ

๕๕

ความบบคนอยางสาหสเพราะความเหนทกขอยางชดแจง นอกจากไมเทยงและเปนทกขแลว กจะเหนวา สงขารนนเปนอนตตา ไมใชตวตนของใคร ไมมเจาของไมอยในอานาจผใด

๑๑. สงขารเปกขาญาณ ญาณน เปนญาณทพจารณาสงขารหรอรปนามโดยอาการวางเฉย ผปฏบตจะรสกไมยนดยนรายในสงขารปราศจากความหวาดกลว ปราศจากความเบอหนาย ไมดใจไมเสยใจ ทงนกดวยเหนความวางเปลาของสงขาร คอเหนวาสงขารไมมตวตนหรอไมมอะไรทเปนตวตน ไมเหนวาตนของตนอยทไหน หรอเกยวของสมพนธกบใคร ไมวาจะโดยฐานะเปนญาตพนองหรอมตรสหายหรออะไรอน และตนของผอนกไมเหนเหมอนกนวาอยทไหน หรอเกยวของสมพนธกบตนหรอใคร ๆ รปกด นามกด เปนของวางเปลามใชสตว บคคล ตวตน เราเขา หรอของเราของเขา เมอเกดขนแลวกตงอยแลวกแตกดบไป ไมมอะไรเปนแกนสาร เชนเดยวกบฟองนาหรอพยบแดด ไมยงยนถาวรอยไดเพราะความเปนอนจจง เปนทกขทรมานบบคนใหเกดความลาบากเพราะความเปนทกขง และไมอยในบงคบบญชา เพราะความเปนอนตตา อนจจงกด ทกขงกด อนตตากด ยอมปรากฏแกผปฏบตโดยละเอยดพศดาร อยางทไมเคยประสพมาแตกอน กลาวคอ ในความเปนอนจจงนน กจะพบความทไมเทยง ความพนาศ ความเปลยนแปลง การกระจดกระจายอยางไมเปนสา ความไมถาวร ความกลบกลอกผนแปร ความไรแกนสาร ความวบต การทรงอยไดเพราะการปรงแตงไว และความดบสลาย ในความเปนทกขงกจะพบความรนทดหมนหมองเพราะความไมสมหวง ความปวยเจบ ทกขเวทนาเพราะธาตกาเรบ ความเสยดแทงของพษราย เนองจากธาตวปรต ความถกเบยดเบยน การเผชญภยนตราย การเผชญเหตการณทมไดคาดฝน การเผชญภยทนากลว การเผชญเหตการณทกลบตวไมทน การเผชญกบสภาพทเปนโทษ การเผชญกบสภาพทโหดเหยม การเผชญกบสภาพทไมอาจแกไขหรอตานทานได และการเผชญกบความเกด ความแก โรคภยไขเจบ ตลอดจนความโศกเศรา ความราให ความอาลย และการรกรานของกเลส ในความเปนอนตตา กจะพบความไมเปนตวตน ความทไมอาจยดถอเอาได ความไมมเนอหา ความไรแกนสาร และความสญสลายหายไป ทงนเปนการกลาวตามทฤษฎ แตในทางปฏบตนน ผปฏบตอาจจะพบลกษณะของความเปนอนจจง ความเปนทกขง และความเปนอนตตา ไมครบถวนทกลกษณะ แตอาจกลาวไดวาจะไดพบหลายลกษณะ ซงละเอยดพศดารกวาทเคยพบในญาณทผานมาแลวทงหมด

๕๖

๑๒. อนโลมญาณ ญาณน เปนญาณสดทายในปฏปทาญาณทสสนวสทธ คอความรหมดจดในวธปฏบตอนชอบทจะนาไปสมรรค ผลนพพาน เปนญาณทพจารณาสงขารหรอรปนามในลกษณะทเปนอนจจง ทกขง และอนตตา เปนครงสดทายโดยอนโลมตามญาณทผานมาแลวทง ๘ ญาณ นบแตอทยพพยญาณเปนลาดบมา จนถงสงขารเปกขาญาณ อปมาเหมอนพระมหากษตรยทรงสดบการวนจฉยคดของตลาการ ๘ นาย และทรงมความเหนอนโลมตามคาวนจฉยนน ผปฏบตทจะบรรลถงญาณนได สงขารเปกขาญาณจะตองแกกลามาก โดยปฏบตสตปฏฐานดวยความอตสาหะอยางแรงกลา มความเลอมใสศรทธาสง มสตตงมน มสมาธแนวแน และมจตมนคง เมอไดบรรลถงอนโลมญาณแลว ญาณอนสาคญยง คอ โคตรภญาณ มคคญาณ ผลญาณ และปจจเวกขณญาณกจะเกดตดตอกนมาโดยฉบพลน ในอนโลมญาณน ความรสกครงสดทายของผปฏบตอยในภาวะทจะดบลงไปแลว

๑๓. โคตรภญาณ ญาณน เปนญาณทตดโคตรปถชนใหขาดออก เพอเขาสความเปนอรยบคคล เปนเสมอนหลกเขตทกนแดนระหวางปถชนกบอรยบคคล อารมณและความรสกทงหลายของผปฏบตดบวบลงตรงญาณน ผปฏบตไดสญสนภาวะแหงความเปนปถชนนบแตวาระนนเปนตนไป ญาณนคลายกบจะเปนผใหสญญาวา ถงคราวท มคคญาณจะเกดแลวและเปนญาณแรกทจะละทงสงขาร รปนาม มาไดนพพานเปนอารมณ

๑๔. มคคญาณ เมอโคตรภญาณผานไปโดยฉบพลนแลว มคคญาณกเกดสบตอกนทนท กลาวคอเมอความรสกและอารมณทงหลายดบ ผปฏบตกเขาถงมคคญาณ ภาวะแหงความเปนอรยบคคลไดเรมขนตรงนมคคญาณนเองจะเปนผประหานกเลสลงโดยฉบพลนอยางนาอศจรรย เสมอนมดกายสทธตดตนไมมหมา ขาดออกเปนสองทอนในพรบตาเดยว ฉะนนดวยเหตน มคคญาณจงไดชอวา เปนผประหานกเลสชนดสมจเฉทปหาน คอประหานกเลสใหสนไปอยางตดรากไมมวนทจะกลบขนมาไดอก นเปนผลอนนาอศจรรยทสดของการปฏบตวปสสนา

๑๕. ผลญาณ ญาณน เปนญาณทสบตอมาจากมคคญาณ เมอมคคญาณเกดขนแลว ผลญาณกเกดขนตามมาดวยการเกดของผลจต ซงรบผลของการประหานกเลสนนโดยฉบพลนทนท เชนเดยวกน ในการน ผลจตยอมไดรบนพพานเปนอารมณ สบตอจากมคคจต อรรถกถาจารยกลาววา เมอไดมคคญาณกมนพพานเปนผล เปนอนรแจงในนโรธสจจะ เมอรแจงในนโรธสจจะ ทกขสจจะ สมทยสจจะ และมคคสจจะ กรแจงพรอมกน อปมา

๕๗

เหมอนการจดประทป นามนกจะเหอดแหงไป ไสกจะไหมไฟ แสงสวางจะเกดขนและความมดจะหมดไปพรอมกนในคราวเดยว ประทปซงทาใหนามนเหอดแหง ประทปไหมไสเปรยบไดกบมคคญาณกาหนดรทกข ประทปขจดความมดใหหายไป เปรยบไดกบมคคญาณแลสมทย และประทปอานวยแสงสวางเปรยบไดกบมคคญาณอานวยมรรค ความรแจงเหนจรงอนเกดจากการบรรลถงมคคญาณและผลญาณน เรยกวา ญาณทสสนวสทธ คอ ความบรสทธหมดจดในความเหนแจงในอรยสจจ หรอความจรงของสงขาร และการบรรลถงมคคญาณและผลญาณ เรยกวา การบรรลมรรคผล เปนการรถงสงทเปนโลกตตระ และมกเรยกกนอกอยางหนง ไดดวงตาเหนธรรม

๑๖. ปจจเวกขณญาณ ญาณน เปนญาณทพจารณาถงสงทเพงผานมาในขณะจตทลวงมาแลว อนไดแก การบรรลมรรค ผล นพพาน เมอผลญาณผานไปแลว ความรสกกจะกลบมาดงเดมตดตอกนทนท ผปฏบตจะพจารณาถงความเปนไปเมอชวขณะนนวา ไดเกดขนและเปนอยางไร

ถาผปฏบตไดศกษาปรยตธรรมแตกฉานกยอมจะรวามรรคนตนไดบรรลแลว ผลตนกไดบรรลแลว ทาใหเปนอรยบคคล รวากเลสอนใดตนละไดแลว และกเลสอนใดทยงเหลออยและในประการสดทายยอมรวา นพพานนน จตของตนกไดบรรลแลวชวขณะหนง

ทกคนเมอไดผานมาถงขนน จตยอมจะบรสทธกวาปถชนคนสามญ เพราะไดถกชาระลางดวยอานาจของมคคญาณอนแสนมหศจรรย ไดชอวาเปนผบรรลมรรคผลขนแรก คอ โสดาปตตมรรค และ โสดาปตตผล เปนพระอรยบคคลชนตน เรยกวา พระโสดาบน หมายความวา ผแรกถงกระแสแหงนพพาน๒๖

ญาณน ทานแบงใหมองเหนในหลายดาน เพอทจะใหรจกหรอมองเหนความรในพทธศาสนาเถรวาทหลายดาน แตเมอสรปลงแลว ผวจยเหนวา นาจะแบงปญญาออกเปน ๒ ประเภท เพอทจะใหสอดคลองกบความจรงในพระพทธศาสนาเถรวาท คอ ปญญาระดบสมมต เปนปญญาทใชกนทวไป เปนปญญาทไดจากผอน เปนปญญาทางออม ยงไมไดมการพสจนทดสอบ ไมใชปญญาทจะทาใหหลดพนจากความทกขได เปนเพยงปญญาทใชในการดารงชวต ไมมความสมพนธกบฌาน สวนปญญาระดบสงอนไดแก ญาณ เปนปญญาทเปน

๒๖ เสวตร เปยมพงศสานต, พทธวปสสนา, พมพครงท ๔, (กรงเทพเทพมหานคร : โรงพมพมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑), หนา ๙๖–๑๒๗.

๕๘

เปาหมายสงสดทางพระพทธศาสนา เปนปญญาทตองมการลงมอปฏบตตนตามหลกไตรสกขาหรอตามมรรคมองค ๘ ประการอยางเครงครดและเปนปญญาททาใหเขาถงความจรงและหลดพนจากความทกขได ๓.๓ ระดบของปญญา

ปญญา ความรอบร เมอวาโดยความลกซงโดยยอม ๒ ระดบ คอ ระดบโลกย

ปญญา และโลกตตรปญญา โดยพศดารม ๖ ระดบ คอ ระดบวญญาณ ระดบสญญา ระดบทฏฐ ระดบอภญญา ระดบญาณ ระดบตรสร เมอวาโดยประเภทม ๒ ประเภท คอ โลกยปญญา และโลกตตรปญญา คาวา ระดบและประเภททตางกน คอระดบหมายถง คณภาพของปญญา สวนประเภท คอชนดของปญญา มรายละเอยดดงตอไปน

๓.๓.๑ ระดบโลกยปญญา เปนปญญาทเกยวกบทางโลก เปนเรองของชาวโลก ยงอยในภพทง ๓ คอ

กามภพ รปภพ อรปภพ เปนปญญาทประกอบดวยอาสวกเลส เปนปญญาทยงถกรอยรดดวยกเลสมสงโยชนเปนตน คกบโลกตตรปญญา

๓.๓.๒ ระดบโลกตตรปญญา เปนปญญาทเหนอจากโลก เปนปญญาทพนวสยของโลก ไมเนองในภพทงสาม

คอ กามภพ รปภพ อรปภพ เปนปญญาทประกอบดวยโลกตตรมรรค คอ มรรค ผล นพพาน๒๗

๓.๓.๓ ระดบโลกยอภญญา คอ การรอารมณตาง ๆ และคณลกษณะของมนโดยอาศยพลงจตโดยตรงโดยไม

ตองอาศย ตา ห จมก ลน และผวกาย เชน หลบตาแลวแตอาจมองเหนรป วตถ และเหตการณได ซงอยไมใกลเกนวสยของตา เปนตน๒๘ ม ๕ ประการ คอ

๒๗ อภ.สง.(ไทย) ๓๔ / ๙๑๑ / ๓๔๔. อางในพระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), พทธจนานกรมพทธศาสตร : ฉบบประมวลธรรม, หนา ๑๑๒.

๕๙

(๑) อทธวธ แสดงฤทธได (๒) ทพโสต หทพย (๓) เจโตปรยญาณ รจกกาหนดใจผอน (๔) ปพเพนวาสานสสตญาณ ระลกชาตได (๕) ทพจกข ตาทพย และ ระดบโลกตตรอภญญา ม ๑ ประการ คอ (๖) อาสวกขยญาณ รจกทาอาสวะใหสน๒๙

๓.๓.๔ ระดบปญญาทแบงตามลกษณะสมมาทฏฐ ทฏฐ คอ ความเหน ความเขาใจตามแนวคดของตน ลกษณะสาคญของทฏฐ คอ

การยดถอเปนของตน ความรทเปนทฏฐน มไดตงแตขนไมมเหตผล มเหตผลนอยบาง มากบาง แตเมอใดทฏฐนนพฒนาขนไปเปนความร ความเขาใจ ตามความเปนจรง ทถกตองตรงตามความเปนจรง คอรตรงตามสภาวะเรยกวา สมมาทฏฐ๓๐ ปญญาทแบงตามลกษณะสมมาทฏฐน ม ๒ ประการดงตอไปน

(๑) โลกยสมมาทฏฐ คอ ปญญาทยงขนตรงตอโลก ไดแก มความเหน ความเชอ ความเขาใจเกยวกบโลกและชวตทถกตองตามหลกแหงความด เปนไปในทางทสอดคลองกบศลธรรมอนดงาม รจกผดชอบชวด รทางทเปนไปเพอประโยชน เพอความสข แกชวตตนเองครอบครวและสงคม แตยงไมหมดทกข โลกยปญญาน เปนบาทฐานหรอเปนบนไดกาวแรกใหมนษยกาวเดนไปสเสนทางแหงโลกตตรปญญาในโอกาสตอไป

(๒) โลกตตรสมมาทฏฐ คอ ปญญาทเหนอโลก ไมขนตอโลกธรรม ไดแก ความร ความเขาใจเกยวกบโลกและชวตถกตองตามความเปนจรง หรอรเขาใจตามสภาวะของธรรมชาต ไมตกเปนทาสของกเลสตณหาอนเปนมลเหตของความเรารอนทางดานจตใจ ทเรยกกนในภาษาสมยใหมวาไมตกเปนทาสทางอารมณของตนเอง ไมตกเปนทาสของอานาจ

๒๘ แสง จนทรงาม, ศาสนศาสตร, พมพครงท ๒, (กรงเทพเทพมหานคร : โรงพมพไทยพฒนา

พานช, ๒๕๓๔), หนา ๗๙. ๒๙ ดรายละเอยดใน ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๐๑/๑๐๖–๑๖๘. ๓๐ พระธรรมปฏก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม : หนา ๔๔.

๖๐

หรอคานยมจากภายนอก มพฤตกรรมทอสระเพราะมจตใจทหลดพน จากอานาจของการปรงแตงจากสงภายนอกของสงคมไดอยางสนเชง๓๑ นอกจากนปญญาสามารถแบงระดบไดละเอยดดงน

๑) ระดบวญญาณ เปนปญญาทเกดขนทกครงเมออายตนะภายใน ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ กระทบกบอายตนะภายนอก ๖ คอ รป เสยง กลน รส สมผส ธรรมารมณ เกดการรบรขนมา ๓๒

สามารถวเคราะหไดวา ความรระดบวญญาณน เปนความรทมความบรสทธเนองจากเปนการรโดยตรงในระยะแรก ยงไมมการใหรายละเอยดหรอความหมายอะไร คอ เมอตาเหนรป กรเพยงวาเหนเทานน แตไมรวาเปนรปอะไร การเกดขนของความรระดบวญญาณนเกดขนมาไดตองมองคประกอบครบทง ๓ อยาง คอ อายตนะ อารมณ และจต

๒) ระดบสญญา หมายถงการจาไดหมายรในเรองนนๆ จะมความละเอยดกวาปญญาระดบวญญาณ ปญญาระดบนเกดขนโดยอาศยการเทยบเคยงระหวางประสบการณเดมหรอความรเกา กบความรใหม เปนความรทตอเนองมาจากความรระดบวญญาณ แบงออกเปน ๖ อยางตามทางแหงการรบร คอ รปสญญา สททสญญา คนธสญญา รสสญญา โผฏฐพพสญญา และธมมสญญา อาจกลาวไดวา ความรระดบสญญานกคอ กระบวนการเรยกเกบรวบรวมและสะสมขอมลของการเรยนรและวตถดบสาหรบความคดนนเอง๓๓

๓) ระดบทฏฐ หมายถง ปญญาทเปนทรรศนะ แนวคด หรอทฤษฎ ตางๆ ทเกดขนหลงจากการฟง การคด ทเปนไปตามกระบวนการทางเหตผลหรออนมาน ความรระดบ ทฏฐน ตามทรรศนะของพทธปรชญา แบงออกเปน ๒ ประเภท คอ มจฉาทฏฐ เปนความเหนทผดจากความเปนจรงเปนไปเพอสรางโลกสรางกเลส และสมมาทฏฐ คอ ความเหนชอบเหนความจรง ไดแกการเหนทถกตองตามอรยสจ ๔ ดงทมพระพทธพจนแสดงไววา “ดกรภกษทงหลาย สมมาทฏฐคออะไร คอ ความรในทกข ความรในสมทย ความรในทกขนโรธ ความรในทกขนโรธคามนปฏปทา นเรยกวา สมมาทฏฐ”๓๔

๓๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม : ฉบบขยายความ, หนา ๗๓๗ - ๗๓๙. ๓๒ เดอน คาด, พทธปรชญา, (กรงเทพฯ : โอ เอส พรนตง เฮาส, ๒๕๓๔), หนา ๑๒๗–๑๓๕.. ๓๓ เรองเดยวกน, หนา ๑๒๙. ๓๔ ท.ม. (บาล) ๑๐/๔๐๒/๒๖๖.

๖๑

๔) ระดบอภญญา เปนปญญาทเกดขนจากความสามารถพเศษทางจต โดยอาศยการฝกจตใหมพลงความรโดยไมตองอาศยประสาทสมผสใดๆทงเปนสงทสามารถรบรไดโดยไมขนกบกาลเทศะ(Time and Space) แตอยางใด การรบรระดบนเมอเกดขนสามารถทจะรบรสงตางๆ ไดเกนวสยสามญของมนษย เราเรยกความรแบบนวาอภญญา ๕ ) ระดบญาณ เปนปญญาทเกดจากการหยงรสภาวะแหงความจรงรวบยอด ทงหลายตามความเปนจรง เปนความรทเกดขนภายในตวของผรเทานนเปนการเรยนรโดยประสบการณตรงผานขนตอนการปฏบตตามหลกไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา ความรระดบญาณนมขนตอนแหงการเจรญ เรยกวา วปสสนาญาณ๓๕ ๖) ระดบตรสร หรอ สมโพธ เปนปญญา เปนความรระดบญาณชนสงสดในพระพทธศาสนาเถรวาท คอ เปนญาณทรวาตนหลดพนจากสภาวะธรรมฝายสงขตะทงปวง และเมอไดบรรลโลกตตรธรรม กรวาตนไดอยจบพรหมจรรยแลว กจทพงทาทกอยางกไดทาเสรจแลว ไดบรรลถงความเปนอสระจากโลกยธรรมทงมวลโดยสมบรณ ไมมกจทตองทาอกตอไป ความรระดบนจะเกดขนมาได ตองมเงอนไข ๓ ประการ คอ “ไดปฏบตตามอรยมรรคมองค ๘ บรบรณดวยด, มความรระดบญาณเกดขนแลวโดยสมบรณ และเกดความเปลยนแปลงทง ๕ ประการคอ เปลยนแปลงทางปญญา เปลยนแปลงทางคณภาพจตเปลยนแปลงทางอารมณ เปลยนแปลงทางทศนคตและเปลยนแปลงทางพฤตกรรม”๓๖ สามารถวเคราะหไดวา ความรทง ๖ ระดบน เราสามารถแบงออกได ๒ ระดบใหญๆ คอ

- ระดบวญญาณ - ระดบสญญา ปญญาระดบโลกยธรรม - ระดบทฏฐ - ระดบอภญญา ๕ - ระดบอภญญาขอท ๖ (อาสวกขยญาณ) ปญญาระดบโลกตตรธรรม - ระดบตรสรหรอสมโพธ ปญญาระดบโลกยะน เปนกระบวนการพฒนาปญญา โดยการทาใหเกดฌาน โดย

อาศยสมถกรรมฐานเปนเบองตนกอน โดยอาศยฌานเปนสญญาผานอายตนะภายใน ภายนอก จนเกดฌานขนมาและปรบพฤตกรรมใหเปนสมมาทฏฐ จนกระทงสามารถบรรลระดบ

๓๕ ข.ป. (บาล) ๓๑/๑/๑ ๓๖ บญม แทนแกว, ญาณวทยา, (กรงเทพมหานคร : ธนะการพมพ, ๒๕๓๕), หนา ๕๕.

๖๒

อภญญา ๕ เปนจดหมายสงสดสบเนองจากการพฒนาปญญาระดบกลางจากฌาน หลงจากนนฌานทไดเปนบาทฐานในการพฒนาสปญญาขนโลกตตรธรรมตอไป จนบรรลอาสวกขยญาณนนเอง ๓.๔ วธปฏบตตนเพอใหเกดปญญา

การปฏบตตนเพอใหเกดปญญาตามหลกพทธศาสนามรายละเอยด ดงน (๑) ปพพปโยโค ไดแก การเจรญวปสสนากรรมฐาน จนญาณตาง ๆ เกดขน

โดยลาดบ จนถงอนโลมญาณและโคตรภญาญ เปนเหตใหเกดปญญาขนสง คอ มคคปญญา (๒) พาหสจจ ความเปนผไดยนไดฟงมามาก ไดศกษาเลาเรยนมามาก (๓) เทสภาสา ความเปนผฉลาดในภาษาตาง ๆ มภาษาบาลเปนตน จนกระทง

ภาษาตางประเทศทวโลก (๔) อาคโม คอ การศกษาเลาเรยนพระพทธพจน คาสงสอนของพระพทธเจา (๕) ปรปจฉา หมนไตถามครบาอาจารยบอย ๆ และหมนด หมนสอบสวน

คนควาตาราบาล อรรถกถา ฎกาบอย ๆ (๖) อธคโม หมนเจรญวปสสนากรรมฐานบอย ๆ จนไดบรรลมรรค ผล เปน

พระอรยบคคลเบองตน เปนตนไป (๗) ครสนนสสย อยในสานกของครอาจารยผฉลาดสามารถ (๘) มตตสมปตต ไดมตรทด ชกชวนกน แนะนากนแตในการศกษาเลาเรยน

และการประพฤตปฏบต (๙) ปเรส ธมม เทเสต แสดงธรรมแกผอน (๑๐) อนวชชาน สอนศลปะ การงาน วชาชพทปราศจากโทษใหแกผอน (๑๑) ธมมกถก สกการ ธมม กถาเปต นมนตพระธรรมกถกมาแสดงธรรม

แลวสกการะบชาธรรม (๑๒) อายต ปญวา ภวสสาม ทาทานกศลอยางใดอยางหนงแลว ปรารถนาให

มปญญาเฉลยวฉลาด (๑๓) ไดสงสมกรรมทจะทาใหเกดปญญา เชน ถวายหนงสอ สรางหนงสอ

เปนตน

๖๓

(๑๔) เกดในโลกทไมมการเบยดเบยนกนและกน (๑๕) มอนทรยแกกลา คอไดสรางปญญาบารมมามาก (๑๖) หางไกลจากกเลส เพราะไดเจรญกรรมฐาน (๑๗) ยงอนทรยหา ใหสมาเสมอกน (๑๘) ทาวตถภายในและภายนอกใหสะอาด (๑๙) เวนจากบคคลผโงเขลาเบาปญญา ไมรขนธ ธาต อายตนะ อนทรย

อรยสจ (๒๐) คบหาสมาคมแตบคคลผมปญญา รรปนาม รพระไตรลกษณ เปนตน (๒๑) พจารณาถงประเภทแหงปญญาอนลกซง อนเปนไปในวปสสนาภม ๖ ม

ขนธ ๕ อายตนะ ๑๒ ธาต ๑๘ อนทรย ๒๒ เปนตน อนสขมคมภรภาพ (๒๒) นอมใจไปในการกาหนดนน คอนอมใจไปตามสตปฏฐานทง ๔ (๒๓) มโยนโสมนสการ คอการเอาใสใจโดยอบายแยบคาย โดยมความเพยร

มสตสมปชญญะ อยเสมอ ๆ (๒๔) พหลกโร พยายามทาใหมาก ๆ ทาบอย ๆ ฝกบอย ๆ ทง ๒๔ ขอน

เปนเหตใหเกดปญญาขนตา (สตมยปญญา), ปญญาขนกลาง (จนตามยปญญา), และปญญาขนสง (ภาวนามยปญญา)๓๗

สามารถว เคราะหไดวา การพฒนาปญญาดงกลาวน โดยสรปตองอาศยความสาคญของมนษย ๒ ประการคอ รางกายและจตใจ รางกายไมมความสามารถจะรบรอะไรไดเพราะเปนวตถธาต ตวททาหนาทร คอ จต ในพระพทธศาสนาเถรวาทจะใหความสาคญกบจตมากกวารางกาย ในฐานะทเปนตวควบคมพฤตกรรมตางๆ ของรางกาย ดงทมการกลาวถงความสาคญของจตใจไววา

“ ธรรมทงหลายมใจเปนหวหนา มใจประเสรฐทสด สาเรจแลวแตใจ……เพราะทจรต ๓ อยางนนเหมอนลอเกวยนหมนไปตามรอยเทาโคทลากเกวยนไป ฉะนน”๓๘

อยางไรกตาม ทงกายและใจ ตองอาศยกนและกนเพอเขาสกระบวนการพฒนาปญญาขนสงสด เปรยบดงฌานและปญญายอมองอาศยกนและกน ดงพระพทธพจนทวา

๓๗ วงศ ชาญบาล (ผชาระ), คมภรพระวสทธมรรค (ไทย), (กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรม

บรรณาคาร, ๒๕๒๕), หนา ๕๓๔ - ๕๓๖. ๓๘ ข.ธ. (บาล) ๒๕/๑/๑๕.

๖๔

ฌานและปญญามแกผใด ผนนแลอยในทใกลพระนพพาน๓๙ ในขอพระบาลนควรพจารณาใหดวา ฌานกบปญญาตององอาศยกนและกน

มนษยจะเกดปญญาไดตองอาศยประสาทสมผสทางการรบรทง อายตนะภายใน ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ และอายตนะภายนอก ๖ คอ รป รส กลน เสยง สมผส ธรรมารมณ ดงพระพทธพจนทวา “จกขวญญาณเกดขนเพราะอาศยตาและรป เพราะประชมธรรม ๓ ประการจงมผสสะ เพราะผสสะเปนปจจย จงเกดเวทนา…….สวนแหงสญญาเครองเนนชากครอบงาบรษ เพราะเนนชาอยทเวทนานนเปนเหตในรปทงหลายทจะพงรดวยตนเปนอดตกด เปนอนาคตกด เปนปจจบนกด”๔๐ สามารถวเคราะหไดวา กระบวนการพฒนาปญญาและความรตางๆ ของมนษยนนมปจจยสาคญคอ อายตนะภายใน ๖ และภายนอก ๖ หากผใดยดตด ตดใจ ในอารมณนนๆ ยอมนาพาใหวนเวยนในวฏฏะสงสารเปนเวลานาน ทาใหเนนชา เสยเวลาในการพฒนาสปญญาขนสงสด เชน มนษยยดตดในความสข ความสบาย การกน การนอน การบนเทง ในยศ ในสรรเสรญ ผกพน เปนมจฉาทฏฐ ยากจะพฒนาสปญญาขนสงได ในงานวจยนไดนาเสนอการพฒนาปญญาโดยใหพฒนาฌานขนมากอน เพอ ดบนวรณ ในฌาน ดบอวชชาไดชวคราว เมออารมณตงมนไมซดสายแลว การทจะพฒนาสปญญาระดบสงยอมเปนไปไดสะดวก ดงพระพทธพจนทวา “ สมาธอนศลอบรมแลว ยอมมผลใหญมอานสงสใหญ ปญญาอนสมาธอบรมแลว ยอมมผลใหญ จตอนปญญาควบคมแลว ยอมหลดพนจากอาสวะโดยสนเชง คอ กามาสวะ ภวาสวะ และอวชชาสวะ”๔๑ ภาวนามยปญญา เปนปญญาทพระพทธศาสนาเถรวาทใหการยอมรบ เนองจากเปนปญญาทเกดขนโดยตรง โดยผรไดรบความรดวยตนเองเปนความรทไดมการลงมอปฏบต สบคนทดสอบดวยประสบการณจนเกดประจกษเหนจรงดวยตนเองทงทางประสาทสมผสทวไปและทางประสาทสมผสขนพเศษ ถอวาเปนปญญาทพระพทธศาสนาเถรวาทใหการ

๓๙ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๗๒/๑๔๙. ๔๐ ม.ม. (บาล) ๑๒/๒๐๔/๑๗๒. ๔๑ ท.ม.(บาล) ๑๐/๑๔๓/๗๔.

๖๕

ยอมรบ เพราะวาเปนปญญาททาใหมองเหนสงทงหลายตามความเปนจรงได ทงทาใหหลดพนจากความทกขไดอยางแทจรง ปจจยสาคญททาใหเกดปญญาหรอสมมาทฏฐทควรจะกลาวถงในทน คอ ปรโตโฆสะและโยนโสมนสการ ทงสองอยางนถอวาเปนองคประกอบสาคญทจะทาใหเกดปญญาญาณหรอเกดความเหนชอบ มพระพทธพจนปรากฏวา “ภกษทงหลาย ปจจยเพอความเกดขนแหงสมมาทฏฐม ๒ ประการ คอ ปรโตโฆสะ และโยนโสมนสการ”๔๒

ปรโตโฆสะ คอ ปจจยภายนอกททาใหเกดปญญา ไดแก การสงสอนแนะนา การบอกเลา การเรยนรจากตารบตารา ขาวสาร การรบฟงคาสอนจากคนอน ปรโตโฆสะนทานเรยกวาเปนวธการแหงศรทธา๔๓

โยนโสมนสการ คอ การทาไวในใจโดยแยบคาย ไดแก การใชความคดทถกวธ ความรจกคดมองพจารณาสงทงหลายตามทมนเปน และวธหาเหตผล ถอวาเปนปจจยภายในทจะทาใหเกดความร วธการคดแบบโยนโสมนสการนทานเรยกวา วธการแหงปญญา๔๔

ปรโตโฆสะและโยนโสมนสการนจะเปนปจจยแหงความรแจง ตองเนนเฉพาะในดานทดเทานน แนวทางทจะพฒนาปญญาไดสมบรณดงกลาว ตองอาศยแนวทางทเรยกวา มหาสตปฏฐาน ๔ ประการ คาวา "มหาสตปฏฐาน" หมายถง การตงสตอยางใหญ พระสมมาสมพทธเจาไดตรสมหาสตปฏฐานแกพระภกษและชาวแควนกรรฐ ขณะทพระองคประทบอย ณ นคม ชอกมมาสทมมะ มใจความสาคญวา

"ภกษทงหลาย หนทางสายเอกสายเดยวนคอ เอกายโน มคโค (เอกายนมคค)เปนทางททาใหสตวบรสทธ พนจากความโศก ความคราครวญ เพอกาจดทกขกายทกขใจเพอใหเขาถงธรรมทถกตอง เพอทาพระนพพานใหแจงดวยการตงสต ๔ อยาง"๔๕

มหาสตปฏฐาน ๔ คอ การตงสตอยางใหญ กาหนดพจารณาสงทงหลายใหรเหนตามความเปนจรง วาสงนน ๆ มนเปนของมนเอง โดยธรรมชาต โดยธรรมดา มหาสตปฏฐานจาแนกไดดงน

๔๒ ม.ม.(บาล) ๑๒/๔๕๒/๔๐๓ ๔๓ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๙, หนา ๖๒๑. ๔๔ เรองเดยวกน, หนา ๖๒๑. ๔๕ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๓/๓๐๑.

๖๖

๑. กายานปสสนา การตงสตพจารณากายในกาย แบงยอยออกไปเปน ๖ สวน (การตงสตกาหนดพจารณากายใหรเหนตามความเปนจรงวา เปนแตเพยงกาย ไมใชสตวบคคล ตวตนเราเขา) แบงเปน ๖ ประการ คอ

๑.๑ อานาปานสต กาหนดลมหายใจเขา-ออก คอ เมอหายใจเขายาว กรชดวายาว หายใจออกสน กรชดวาสน…อปมาเหมอนชางกลงหรอลกมอชางกลงผมความชานาญ เมอชกเชอกยาว กรชดวา เราชกเชอกยาว เมอชกเชอกสน กรชดวา เราชกเชอกสน๔๖

๑.๒ อรยาบถ กาหนดใหรเทาทนอรยาบถ ดงพระพทธพจนวา “ภกษทงหลาย เมอภกษ ยน เดน นง นอน กรชดวา เรายน เดน นง นอน”๔๗

๑.๓ สมปชญญะ ความรตวในการเคลอนไหวทกอยาง มความรสกตวอรยาบถตาง ๆ ดงพระพทธพจนวา “ ภกษทงหลาย ภกษทาความรสกตวในการกาวไป การถอยกลบ๔๘

๑.๔ ปฏกลมนสการ พจารณาสวนประกอบของรางกาย (อวยวะตาง ๆ) วาเปนของไมสะอาด ดงพระพทธพจน ภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนกายน ตงแตฝาเทาขนไปเบองบน ตงแตปลายผมลงมาเบองลาง มหนงหอหมอยโดยรอบ เตมไปดวยสงไมสะอาดชนดตาง ๆ ๔๙

๑.๕ ธาตมนสการ พจารณารางกายของตนใหเหนวาเปนสกแตวาธาตแตละอยาง ๆ ดงพระพทธพจนวา “ภกษทงหลาย ภกษพจารณาเหนกายน ตามทตงอย ตามทดารงอยโดยความเปนธาตวา ในกายน มธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาตลมอย”๕๐

๑.๖ นวสวถกา พจารณาซากศพในสภาพตาง ๆ ตงแตเรมตายใหม ๆ จนถงกระดกปนเปนผยผง (อนแตกตางกนใน 9 ระยะเวลา ทานเรยกวาปาชา 9) ใหเหนวาเปนคตธรรม รางกายของผอน (ซากศพทกาลงพจารณา) เปนเชนใด รางกายของเรากจกเปนเชนนน (รวมเปน 6 สวน)

๔๖ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๔/๓๐๒–๓๐๓. ๔๗ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๕/๓๐๓๔. ๔๘ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๖/๓๐๕. ๔๙ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๗/๓๐๖. ๕๐ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๘/๓๐๗.

๖๗

๒. เวทนานปสสนา (การตงสตกาหนดพจารณาเวทนา คอ การรสกอารมณใหรเหนตามความเปนจรงวาเปนเพยงเวทนา ... ทเปนอยในขณะนน ๆ) ๑) สข ๒) ทกข ๓) ไมทกขไมสข ๔) สขประกอบดวยอามส ๕) สขไมประกอบดวยอามส ๖) ทกขประกอบดวยอามส ๗) ทกขไมประกอบดวยอามส ๘) ไมทกขไมสขประกอบดวยอามส ๑๐) ไมทกขไมสข ไมประกอบดวยอามส (รวมเปน ๙ อยาง)

๓. จตตานปสสนา (การตงสตกาหนดพจารณาจต ...) คอ ๑) จตมราคะ ๒) จตไมมราคะ ๓) จตมโทสะ ๔) จตไมมโทสะ ๕) จตมโมหะ ๖) จตไมมโมหะ ๗) จตหดห ๘) จต

ฟงซาน ๙) จตใหญ (จตในฌาน) ๑๐) จตไมใหญ (จตทไมถงฌาน) ๑๑) จตมจตอนยงกวา ๑๒) จตไมมจตอนยงกวา ๑๓) จตตงมน ๑๔) จตไมตงมน ๑๕) จตหลดพน ๑๖) จตไมหลดพน (รวม ๑๖ อยาง)

๔. ธมมานปสสนา (การตงสตกาหนดพจารณาธรรม) ๑) พจารณาธรรมทกนจตไมใหบรรลสมาธ คอ นวรณ ๕ ม กามฉนท พยาบาท

ถนมทธะ อทธจจกกกจะ และวจกจฉา) เรยกวา นวรณบรรพ ๒) ขนธ ๕ คอ รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ เรยกวา ขนธบรรพ ๓) อายตนะภายใน ๖ คอ ตา ห จมก ลน กาย และใจ เรยกวา อายตนบรรพ ๔) ธรรมทเปนองคแหงการตรสร ๗ คอ โพชฌงค ๗ (สต ธมมวจยะ วรยะ ปต

ปสสทธ สมาธ และอเบกขา) เรยกวา โพชฌงคบรรพ ๕) ตงสตกาหนดรชดธรรมทงหลายมนวรณ ๕ (กามฉนท พยาบาท ถนมทธะ

อทธจจกกกจจะ และวจกจฉา) ขนธ ๕ (รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ) อายตนะภายใน ๖ (ตา ห จมก ลน กาย และใจ) อายตนะภายนอก ๖ (รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะและ ธมมารมณ) โพชฌงค ๗ {สต ธมมวจยะ วรยะ ปต ปสสทธ (ความสงบกาย-สงบใจ) สมาธ อเบกขา และอรยสจจ ๔ ทกข ทกขสมทย ทกขนโรธ ทกขนโรธคามนปฏปทา) วาคออะไร เปนอยางไร มในตนหรอไม เกดขน เจรญขนและดบไปอยางไร เปนตน ตามความเปนจรงของสรรพสง อยางนน ๆ (รวม ๕ สวน)๕๑

มหาสตปฏฐาน ๔ น พระพทธองคตรสวาเปนทางสายเดยว ทจะทาใหผปฏบตไดบรรลความปญญาขนสงสด

๕๑ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๗๒/๓๐๑–๓๔๐.

๖๘

๓.๕ อานสงสของการปฏบตตามหลกมหาสตปฏฐานทง ๔ พระสมมาสมพทธเจา เมอไดตรสเทศนามหาสตปฏฐานสตรแลว ไดตรสถง

อานสงสคอ ผลการตงสตอยางใหญนวา ผปฏบตจะไดรบผล ๒ ประการ ประการใดประการหนง คอ บรรลพระอรหตตผลในชาตปจจบน หากยงมอปาทคอสงโยชน ๑๐ หรอ อนสย ๗ (มกามราคะ ปฏฆะ ทฏฐ วจกจฉา มานะ ภวราคะ และอวชชา) เหลออย จะไดเปนพระอนาคาม (ผไมกลบมาเกดในโลกนอก) คอ เปนผจะไดบรรลพระอรหตตผล หรอพระอนาคามผล ในชาตนเปนแมนมน ภายใน ๗ ป หรอลดลงไปจนถงเพยง ๗ วน (๗ ป, ๖ ป, ๕ ป, ๔ ป หรอ ๗ วน)๕๒ นเปนอานสงสหลกของการเจรญปญญาทงแบบอาศยฌานและแบบไมอาศยฌาน สาหรบอานสงสของปญญาทอาศยความสมพนธจากฌานนน มดงน : - ๓.๕.๑. พระปญญาวมต

๓.๕.๒. ปฏสมภทปปตตะ ๓.๕.๓. พระอภโตภาควมต ๔.

๓.๕.๔. พระฉฬภญญะ ซงแสดงรายละเอยดของแตละประการไดดงน

๓.๕.๑. พระปญญาวมต ผไดฌาน ๔ อยางนอยขนหนงกอนแลวจงเจรญวปสสนา

ทใหบรรลอรหตตผล ดงทพระอทายถามพระอานนทดงน “ ทานพระอทายถามวา “ผมอาย พระผพระภาคตรสเรยกบคคลวา “ปญญาวมต” ผมอาย ดวยเหตเพยงเท

าไรหนอ พระผมพระภาคจงตรสเรยกบคคลวา ปญญาวมต” พระอานนทตอบวา “ผมอาย ภกษในพระธรรมวนยนสงดจากกาม ฯลฯ บรรลปฐมฌาน ฯลฯ และยอมรชดปฐมฌานนนดวยปญญา ดวยเหตเพยงเทาน พระผมพระภาคจงตรสเรยกบคคลวา “ปญญาวมต” โดยปรยายแลว ฯลฯ”๕๓

๕๒ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๒๗๒/๓๐๑–๓๔๐ : วสทธ, ๑/๒๗. ๕๓ อง.นวก. (ไทย) ๒๓/๔๔/๕๓๗.

๖๙

๓.๕.๒. ปฏสมภทปปตตะ ผบรรลปฏสมภทา ๔ คอ มปญญาแตกฉาน ๔ ประการ๕๔

๑) อตถปฏสมภทา ปญญาแตกฉานในอรรถหรอปรชาแจงเจนในความหมาย ๒) ธมมปฏสมภทา ปญญาแตกฉานในธรรมหรอปรชาแจงเจนในหลก ๓) นรตตปฏสมภทา ปญญาแตกฉานในนรกตหรอปรชาแจงเจนในภาษา ๔) ปฏภาณปฏสมภทา ปญญาแตกฉานในปฏภาณ หรอ ปรชาแจงเจนใน

ความคดทนการณ

๓.๕.๓. พระอภโตภาควมต แปลวา ผหลดพนโดยสวนทงสอง คอ หลดพนจากรปกายดวยอรปสมาบต และหลดพนจากนามกายดวยอรยมรรค เปนการหลดพน ๒ วาระ คอ ดวยวกขมภนะ (ขมกเลสถอนรากเหงาดวยปญญา) อกหนหนง จาแนกไดดงน๕๕

๑) พระอภโตภาควมต คอพระอรหนตผไดสมถะถงอรปฌานอยางนอยหนงขน แตไมไดโลกยวชชา โลกยอภญญา

๒) พระเตวชชะ พระอรหนตผไดวชชา ๓ คอพระอภโตภาควมตนน ผไดวชชา ๓ ดวย คอ (๑) บพเพนวาสานสตญาณ ญาณเปนเหตระลกไดซงขนธทเคยอยอาศยในกอน แปลกนงายๆวา ระลกชาตได (๒) จตปปาตญาณ ญาณหยงรการจตและอบตของสตวทงหลายทเปนไปตามกรรม ถอกนวาตรงกบ ทพพจกขหรอทพยจกษ (๓) อาสวกขยญาณ ญาณหยงรในธรรมทสนไปแหงอาสวะทงหลาย หรอความรททาใหสนอาสวะ

๓.๕.๔. พระฉฬภญญะ พระอรหนตผไดอภญญา ๖ คอ พระอภโตภาควมตนน

ผไดอภญญา ๖ ดวย คอ ๑) อทธวธ หรออทธวธ ความรททาใหแสดงฤทธตางๆ

๕๔ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๗๖/๑๒๗–๑๓๑. ๕๕ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), ประโยชนสงสด ของชวตน, (กรงเทพฯ: มลนธพทธธรรม,

๒๕๔๒), หนา ๑๖๕–๑๖๘.

๗๐

๒) ทพพโสต ญาณททาใหมหทพย ๓) เจโตปรยญาณ ญาณททาใหกาหนดใจคนอนได คอทายใจเขาได ๔) ปพเพนวาสานสต ญาณททาใหระลกชาตได ๕) ทพพจกข ญาณททาใหมตาทพย ๖) อาสวกขยญาณ ญาณททาใหอาสวะสนไป๕๖

ผวจยมความเหนวา การเจรญสมาธน ไมวาจะเปนดานฌานหรอปญญาม

ความสาคญทงนน คอมจดมงหมายเดยวกน ไดแกความหลดพนจากกองทกข ผทบรรลฌานเรยกวาเจโตวมต คอการหลดพนดวยการปฏบตสมถกรรมฐาน สวนผทบรรลปญญา เรยกวา ปญญาวมต และผลของการเจรญปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐานนทาใหผปฏบตไดความรบสามารถพเศษคอมฤทธตาง ๆ เชน มหทพยเปนตน ทงยงหลดพนจากกเลสราคะ ทาใหลวงพนภพตางๆ ได

๕๖ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๑๐๑/๑๐๖–๑๖๘.

บทท ๔

วเคราะหความสมพนธระหวางฌานและปญญาในพทธศาสนาเถรวาท

ในบทน ผวจยจะไดศกษาความสมพนธระหวางฌานและปญญาตามหลกวชาในคมภร ความสาคญของฌานและปญญาในการพฒนาจต กระบวนการพฒนาปญญาโดยมฌานเปนบาทฐานของปญญา ปญญาทเกดจากการอบรมฌาน ตลอดทงผลของผมปญญาทเกดจากการอบรมฌาน ๔.๑ ความสมพนธระหวางฌานและปญญาตามหลกวชาในคมภร ในคมภรขททกนกาย ปฏสมภทามรรค ไดอธบายความสมพนธระหวางฌาน (สมถะ) กบปญญา (วปสสนา) พอสรปไดดงน ๑. เจรญวปสสนามสมถะนาหนา คอ ความทจตเปนเอกคคตารมณไมฟงซานดวยอานาจแหงเนกขมมะ เปนสมาธชอวปสสนา เพราะมสภาวะพจารณาเหนธรรมทเกดขนในสมาธนน โดยความไมเทยง โดยความเปนทกข โดยความเปนอนตตา ดวยประการฉะน สมถะจงมกอน วปสสนามภายหลง เพราะเหตนน ทานจงกลาววา “เจรญวปสสนามสมถะนาหนา”๑

๒. เจรญสมถะมวปสสนานาหนา คอ ชอวาวปสสนา เพราะมสภาวะพจารณาเหนโดยความไมเทยง ชอวาวปสสนา เพราะมสภาวะพจารณาเหนโดยความเปนทกข ชอวาวปสสนา เพราะมสภาวะพจารณาเหนโดยความเปนอนตตา สภาวะทจตปลอยธรรมทงหลายทเกดขนในวปสสนานนเปนอารมณ และสภาวะทจตเปนเอกคคตารมณไมฟงซาน เปนสมาธ วปสสนาจงมกอน สมถะมภายหลง ดวยประการฉะน เพราะฉะนน ทานจงกลาววา “เจรญสมถะมวปสสนานาหนา”๒

๑ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๒/๔๑๔. ๒ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔/๔๑๘.

๗๑

๓. เจรญสมถะและวปสสนาคกนไป คอ ภกษเจรญสมถะและวปสสนาคกนไป ดวยอาการ ๑๖ อยาง คอ ๑. ดวยมสภาวะเปนอารมณ ๒. ดวยมสภาวะเปนโคจร ๓. ดวยมสภาวะละ ๔. ดวยมสภาวะสละ ๕. ดวยมสภาวะออก ๖. ดวยมสภาวะหลกออก ๗. ดวยมสภาวะเปนธรรมละเอยด ๘. ดวยมสภาวะเปนธรรมประณต ๙. ดวยมสภาวะหลดพน ๑๐. ดวยมสภาวะไมมอาสวะ ๑๑. ดวยมสภาวะเปนเครองขาม ๑๒. ดวยมสภาวะไมมนมต ๑๓. ดวยมสภาวะไมมปณหตะ ๑๔. ดวยมสภาวะเปนสญญตะ ๑๕. ดวยมสภาวะมรสอยางเดยวกน ๑๖. ดวยมสภาวะเปนคกนไมลวงเลยกน๓

จากทกลาวมา ผวจยมความเหนวา การเจรญวปสสนากอนแลวเจรญสมถะภายหลง วธการนจะเรมตนดวยการพจารณาขนธ ๕ ใหเหนวาไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา จนกระทงจตเกดความสงบ การเจรญสมถะกอนแลวเจรญวป

สสนาภายหลง วธการนจะเรมตนดวยการทาจตใหสงบแลว อาศยความสงบ (ฌาน) นนเปนฐานเจรญวปสสนา (ปญญา) พจารณาธรรมทงหลายทเกดพรอมความสงบนน การเจรญสมถะและวปสสนาคกน วธการนจะเจรญสมถะและวปสสนาควบคกนไป แตมไดหมายความวา ปฏบตพรอม ๆ กน เลยทเดยว เพราะในขณะจตหนง ๆ ไมสามารถทากจสองอยางพรอมกนได แตหมายความวา ผปฏบตตามแบบสมถะจนไดฌานแลว ออกจากฌานพจารณาสงขารทงหลายโดยความเปนของไมเทยงเปนตน๔

ดงนน เมอฌาน (สมถะ) และปญญา (วปสสนา) มความสมพนธโดยเปนปจจยอาศยซ งกนและกนดงกลาวมาน ทาใหผปฏบ ตตาม ไดบรรล จดม งหมายสงสดในพระพทธศาสนา

๓ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๕/๔๑๙–๔๒๐. ๔ พสฐ เจรญสข, คมอการอบรมสมาธ , (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๒), หนา

๕๗–๕๙.

๗๒

๔.๒ ความสาคญของฌานและปญญาในการพฒนาจต การบรรลเปนพระอรหนตผมปญญาอยางสงสด ม ๒ ประการคอ ประการแรก คอ สกขวปสสก (ผเหนแจงอยางแหงแลง คอ ทานผมไดฌาน สาเรจอรหตตผลดวยการเจรญแตวปสสนาลวนๆ) ประการทสองคอ สมถยานกะ (ผมสมถะเปนยาน คอ ทานผเจรญสมถะจนไดฌานสมาบตแลวจงเจรญวปสสนาตอจนไดสาเรจอรหตผล) การจาแนกพระอรหนตเปนสองประเภทอยางน มมาในคมภรชนหลง เชน ปรมตถโชตกา สามารถอธบายเพอเขาใจเพมเตมดงน ประเภทแรกอาศยเพยงอปจารสมาธ เจรญวปสสนาไปจนสาเรจอรหตผลนน กจดเปนผไดปฐมฌาน ประเภทนเรยกวา วปสสนายานกะ หรอสทธวปสสนายานกะ (ผมวปสสนาลวนเปนยาน) สวนประเภททสอง สมถยานกะนบาลเรยกวาอภโตภาควมตต๕

ในพระพทธศาสนาคาบาลวา “ภาวนา” โดยทวไปแปลวา “การพฒนา” ซงม ๔ ประการทรวมการพฒนาทางเทคโนโลยและการพฒนาทางจตเขาไวดวยการพฒนาทง ๔ ประการ คอ

๑) การพฒนาทางกาย (กายภาวนา) เปนการพฒนากาย พรอมกบสงแวดลอมทางวตถหรอทางรางกาย

๒) การพฒนาสงคม (สลภาวนา) เปนการพฒนาความสมพนธทดและเปนมตรกบคนอน เพอทวา จะไดกอตงสงคมทนาปรารถนาโดยมสงแวดลอมทางสงคมทดในโลกน

๓) การพฒนาจต (จตตภาวนา) เปนการพฒนาสภาวะทางจต เชน เมตตา กรณา อเบกขา สตและสมาธ ๔) การพฒนาปญญา (ปญญาภาวนา) เปนการพฒนาความรรอบ๖

ภาวนาทง ๔ ประการนเปนเครองชวา บคคลตองไดรบการพฒนาทางกาย สงคม จตและปญญา อกนยหนง มนษยตองมการพฒนากายและจตใหมความสมดลกน ทเปนเชนนนเพราะวาการพฒนา ๒ ประการเบองตน คอการพฒนากายและสงคมเกยวของกบรางกาย ในขณะทการพฒนาประการทสามและส คอการพฒนาจตและปญญามความเกยวของ

๕ พระธรรมปฎก (ประยทธ ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, พมพครงท

๙, (กรงเทพมหาคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๙๒-๙๓. ๖ พระเทพโสภณ(ประยร มฤกษ) , โลกทศนของชาวพทธ, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร : โรง

พมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๔), หนา ๓๑–๓๓.

๗๓

กบจตซงเปนสวนภายในของมนษย วทยาศาสตรและเทคโนโลยแสดงบทบาทสาคญในการพฒนากายและสงคมมนษย สงนอยาชกนาเราใหคดไปวา วทยาศาสตรและเทคโนโลยเทานนเพยงพอแลวสาหรบการพฒนามนษย นนจะทาใหขาดการพฒนาจต พระพทธศาสนาสนบสนนใหมการพฒนาจตและปญญาตามหลกคาสอนทางพระพทธศาสนา การใหความสาคญแกการพฒนากายมากเกนไป โดยไมมการพฒนาจตเทากบเปนถอขางทสดโตงดานหนง ซงเรยกวาเปนการหมกมนตอความสขทางกามคณ (กามสขลกานโยค) และการใหความสาคญแกการพฒนาจตมากเกนไป โดยไมมการพฒนากายเทากบเปนถอขางทสดโตงอกดานหนง ซงเรยกวาเปนการทรมานตนเอง (อตตกลมถานโยค) พระพทธเจาตรสสอนใหเราหลกเวนทสดโตงทง ๒ นและปฏบตตามทางสายกลางเกยวกบการพฒนา ทงกายกบจตตองไดรบการปฏบตเสมอภาคกนในการพฒนาใหเกดความสมดลน๗

การปฏบตเพอบรรลฌานและปญญาในขนตอนตาง ๆ เพอใหการบรรลผลถงการพฒนาทสมดลระหวางกายกบจต บคคลตองไดรบการศกษา ๓ ประการ (ไตรสกขา) ในพระพทธศาสนา คอ

๑) อธศลสกขา ในคมภรปฏสมภทามรรค หมายถง ความบรสทธดวยการสารวมกาย วาจา ใหเรยบรอย๘ อนไดแก ปาตโมกขสงวรศล (ศลคอการสารวมในพระปาตโมกข)ตางจากคาวา ศล ซงหมายถงศลอนเปนขอปฏบตโดยทวไป เชน ศล ๕ ศล ๑๐ เปนตน อยางไรกตามอธศลสกขามงใหเกดการพฒนากายและสงคม

๒) อธจตตสกขา คอการฝกใหมจตใจเขมแขง มนคง แนวแน ควบคมตนไดด มสมาธ มกาลงใจสง ใหเปนจตทสงบ ผองใส เปนสขบรสทธ ปราศจากสงรบกวนใหเศราหมอง อยในสภาพเหมาะแกการใชงานมากทสด โดยเฉพาะการใชปญญาอยางลกซงและตรงตามความเปนจรง๙

๗ เรองเดยวกน, หนา ๓๒–๓๓. ๘ ข.ป. (ไทย) ๓๑/๔๐/๖๒. ๙ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, พมพครงท ๙, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา

จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๓), หนา ๙๑๕.

๗๔

๓) อธปญญาสกขา คอการฝกอบรมใหเกดปญญาทรแจงชดตรงตามสภาพความเปนจรง เมอรเหนตามความเปนจรง กชวยใหจตสงบ มนคง บรสทธผองใสอยางแนนอนยงขน๑๐

ในระบบการปฏบตตามหลกไตรสกขา จะเรมตนดวยศล คอการฝกอบรมกายวาจาใหบรสทธเมอมศลบรสทธแลวจตกสงบเยอกเยนไมตองหวาดระแวงโทษเพราะการลวงละเมดศลเรมฝกอบรมจตใหประณตยงขนจนไมกวดแกวงไปตามอารมณทมาประทบ พฤตกรรมทแสดงออกในชวงนจดเปนสมาธหรออธจตตสกขา เมอจตเปนสมาธแนวแน อยในอารมณ จตจะผองใสมใจเปนกลาง ไมตกอยในอานาจความโลภ โกรธ หลง กจะสามารถพจารณาเหนสภาวธรรมทละเอยดสขมลมลก ตามสภาพความเปนจรงได จตทไดรบการพฒนามาถงระดบนเรยกวา อธปญญาสกขา๑๑

เมอกลาวโดยสรป ความสมพนธของอธศลสกขา อธจตตสกขา อธปญญาสกขา ไดแกการพฒนากายและจตเพอใหเกดปญญา จนบรรลถงนพพาน ตามหลกการของพระพทธศาสนาดงพระพทธพจนทวา “นรชนผมปญญา เหนภยในสงสารวฏ ดารงอยในศลแลว เจรญจตและปญญามความเพยร มปญญาเครองบรหารนน พงแกความยงนได”๑๒

ในการว จยในครงนม งทจะนา เสนอการพฒนาจตเพอให เกดปญญา ใน

ขณะเดยวกนกมการพฒนากายไปดวย โดยมการรกษาศล สารวมกาย สวนการพฒนาจตกระทาโดยผานกระบวนการใหเกดฌาน เมอจตมนคง แนวแน จากนนกอาศยฌานเปนบาทฐานในกระบวนการพฒนาปญญาตอไป

สมถภาวนามงใหเกดการพฒนาซงสมาธ ซงเราหมายถงภาวะแหงจตทไมวอกแวก ทมจตเปนหนงเดยวกนกบอารมณในภาวะทมสมาธนน จตจะอสระจากนวรณ ๕ คอกามฉนทะ พยาบาท ถนมทธะ อทธจจกกกจจะและวจกจฉา การกาจดนวรณไดทาใหจตมสมาธด และมผลทาใหพฒนาปญญาได

๑๐ เรองเดยวกน, หนา ๙๑๕. ๑๑ พสฐ เจรญสข, คมอการอบรมสมาธ, หนา ๓๖–๓๗. ๑๒ ส.ส. (ไทย) ๑๕/๒๓/๒๗.

๗๕

สามารถวเคราะหไดวา ในกระบวนการแรกนนเปนการเพงอารมณใหเกดองคฌานในระดบโลกยธรรม เปนการวางรากฐานใหจตมนคง สวนกระบวนการท สองนนเปนการอาศยจตทมนคง ประกอบดวยองคฌาน มาอาศยเพอเพงลกษณะ ซงเปนการทาใหเกดปญญาขนโลกตตรธรรม โดยอาศยแนวทาง ชองทางการเขาสโลกตตรปญญาโดยเพง พนจ สงขารโดยไตรลกษณะนนเอง การทจะเขาถงปญญาอยางสมบรณแบบทสดนน ตองมการเจรญ กาย ศล จต และปญญา การเจรญจตนนกคอการวางรากฐานใหเกดฌาน จากนนกเจรญปญญาตอไปตามลาดบ หากไมมการวาวรากฐานจตทดแลวการลงมอปฏบตธรรม อาจจะเปนเพยงแค จนตามยปญญาและสตมยปญญา คอเปนลกษณะการคด การพจารณาหาเหตผล ตรก นกเอา ซงไมใชแนวทางแหงปญญาขนโลกตตรธรรมแนวทางแหงปญญาทแทจรง ซงในงานวจยนมงเนนปญญาคอ โลกตตรปญญาเปนหลกซงสมพนธกบการวางรากฐานจตใหมนคง คอจตทมฌาน ผวจยมความเหนวา การทเราจะเรมทาสงใดสงหนงนนเราจาเปนทจะตองมการวางรากฐาน ปพนฐานใหแนนเสยกอน ตวอยาง เชน การเรยนหนงสอ โดยทวไปเดกนกเรยนจาเปนตองเรยนผานระดบประถมศกษา มธยมศกษา และระดบอดมศกษาเปนตนมา หากนกเรยนยงเลกอยสภาวะสมอง สภาวะกาย สภาวะแหงจต ยงไมมความพรอมหากกาวกระโดดมาเรยนระดบอดมศกษาเลยยอมเกดปญหาได ตวอยางทเหนไดงาย ทนกเรยนมกอยากกาวกระโดด มาสมครสอบเทยบกน ทงๆทพนฐานยงไมแนน พอ มธยมศกษาปท ๔ สอบเทยบ มธยมศกษาปท ๖ ไดและสามารถสอบเขามหาวทยาลยไดกรบเอาเสยกอน หลายคนไมประสบผลสาเรจในการเรยน เพราะมงทผลสาเรจมากกวาความเขาใจ ความรลกซง ความแจมแจ ง ในส งท ต ว เองจะ เร ยน จะ เปน จนหลายคนตองโดนร ไทรออกไป ในท ส ดกระทรวงศกษาธการตองมคาสงหามไมใหนกเรยนทเรยนภาคปกตทงอาชวะ และสายสามญสมครสอบเทยบเดดขาด อกตวอยางหนงเปนเกยวกบการสรางเจดยนนจาเปนอยางยงทยอมเสยเวลาเนนนานในการกอสรางรากฐานมนคง เพอผลในระยะยาวคอความคงทนถาวร สงางาม มนคง เมอนนจงคอยกอสรางจนกระทงถงยอดเจดย ฌานและปญญากเชนเดยวกน การทมงแตปญญาอยางเดยวโดยไมสนใจเรองพนฐานความมนคงของจตเสยกอนโดยการทาใหเกดฌานจากสมาธนน ผลทไดยอมเกดปญญาแตเปนปญญาทไมสมบรณแบบ ดงนนการปฏบตธรรมเพอใหบรรลปญญาโดย

๗๖

สมบรณแบบนนจาเปนตองเจรญทงสมถกมมฏฐานและวปสสนากมมฏฐานอยางตอเนองและมนคงนนเอง

๔.๓ ฌานและปญญาเปนปจจยของกนและกน ฌานกบปญญานนเปนปจจยสงเสรมกนและกนขาดอยางใดอยางหนงไมไดดงพระพทธพจนทวา “ผไมมปญญา ฌานยอมไมเกด ผไมมฌาน ปญญายอมไมเกด ผใดมทงสองอยาง คอมทงฌานทงปญญาพรอมแลว ผนนตงอยในทใกลพระนพพาน”๑๓ ในขอพระบาลนควรพจารณาใหดวา ปญญากบฌานกอาศยกนและกน จากพระพทธพจน แสดงใหเหนวาทงฌานและปญญาตองอาศยกนและกนจะขาดสงใดสงไปไมได หากผใดมทงฌานและปญญาแลว ผนนยอมอยใกลพระนพพาน สามารถเขาถงปญญาขนสมบรณไดแนนอน พระพทธเจาทรงเปนผมปญญาเปนทสดนาแสงสวางมาสโลก การอบตของพระพทธเจาเหมอนการปรากฏของพระอาทตยและพระจนทร คอเปนผใหแสงสวางแกชาวโลกทงกลางวนและกลางคน หมายถงวา เปนผนาธรรมะทพระองคตรสรมาเผยแพรสชาวโลก สามารถดบความมดมนอนธการ ดบอวชชาในโลกนเสยได นาความสงบ สนตสข จากการบรรลถงปญญาอนบรสทธนนเอง

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต)๑๔ ไดกลาวถงความสมพนธระหวางฌานและปญญาไวใน หนงสอ พทธธรรม วา สมถะแปลวา ความสงบ แตทใชทวไป หมายถงวธทาใจใหสงบ จนตงเปนสมาธ ถงขนไดฌานระดบตางๆจดมงหมายของสมถะ คอสมาธ ซงหมายถงเอาสมาธขนสงททาใหเกดฌาน ฌานม ๔ ขน ระดบทกาหนดอรปธรรมเรยกวาอรปฌาน ม ๔ ขน ทงรปฌาน ๔และอรปฌาน ๔ เรยกรวมกนวาสมาบต ๘ ภาวะจตในฌานนบเปนภาวะทสขสงบผองใส ไมมความเศราหมองขนมว ไมมสงรบกวนใหสะดดหรอตดของใด ๆ เรยกวาปราศจากนวรณ ความหมายของสมถะคอ ตวสมาธ เปนความหมายรองตามหลกวชาทงฝายอภธรรมและฝายพระสตร

๑๓ ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๗๒/๑๔๙. ๑๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๓๐๒–๓๒๖.

๗๗

วปสสนาแปลวา การเหนแจง หรอวธทาใหเกดการเหนแจง หมายความวา ขอปฏบตตางๆในการฝกฝนอบรมปญญา ใหเกดความเหนแจงรชดสงทงหลายตรงตอสภาวะของมน คอใหเขาใจตามความเปนจรง หรอตามทสงเหลานน มนเปนของมนเอง (ไมใชเหนตามทเราวาดภาพใหมนเปน ดวยความชอบความชง ความอยากได หรอความขดใจของเรา)จนถอนความหลงผด รผดและยดตดในสงทงหลายได ผลมงหมายของสมถะคอ ฌาน ผลมงหมายของวปสสนาคอญาณ (ปญญา) หรอวา สมถะนาไปสฌาน วปสสนานาไปสญาณ ขอปฏบตม ๔ อยางททานกลาวไวในบาล คอ

๑. สมถปพพงคมวปสสนา วปสสนามสมถะนาหนา (เรยกเตมวา สมถะปพพง-คมวปสสนาภาวนา การเจรญวปสสนาโดยมสมถะนาหนา)

๒. วปสสนาปพพงคมสมถะ สมถะมวปสสนานาหนา (เรยกเตมวา วปสสนาปพ-พงคมสมถภาวนา การเจรญสมถะโดยมวปสสนานาหนา)

๓. ยคนทธสมถวปสสนา สมถะมวปสสนาเขาคกน (เรยกเตมวา สมถวปสสนา-ยคนทธภาวนา การเจรญสมถะและวปสสนาควบคไปดวยกน)

๔. ธมมทธจจวคคหตมานส วธปฏบตเมอจตถกชกให เขวดวย ธรรมธจจ คอ ความฟงซานธรรมหรอตนธรรม (ความเขาใจผดยดเอาทประสบในระหวางวาเปนมรรค ผล นพพาน)

ชลอ อทกภาชน๑๕ ไดกลาวไวในหนงสอ การปฏบตจตเขาสประตพระนพพาน

และกฎแหงกรรม พอสรปความไดวา การปฏบตจตเขาสประตพระนพพานนน แบงการปฏบตเปน ๒ ขนตอน คอกระบวนการในการจดระบบจตใหเขาสสมาธตามหลกสมถกมมฏฐาน จนบรรลวสทธจตขน โลกยฌาน ตงแตปฐมฌาน ถงอรปฌานทง ๔ (รปาวจรจตและอรปาวจรจต) โดยมงความหมายสดทาย คอ การฝกจตใหเกดภาวะวมตต หรอบรรลพระนพพานสามารถฝกจตบรรลถงขนสมาธ ไดโดยรวดเรวเมอไดจดระบบจตใหบรสทธตามหลก สมถกมมฏฐานและฝกจตสานกบรรลวสทธจตขนโลกยฌานขนสงแลวควรใชฐานของจตขนโลกยฌานเปนฐานเพอจดระบบจตทางวปสสนากมมฏฐานตอไป โดยเพกถอนฌานออกเสยจากอารมณและใชมหาสตปฏฐาน ๔ พจารณาแทน

๑๕ พ.ต.อ.ชลอ อทกภาชน, การปฏบตจตเขาสประตพระนพพานและกฏแหงกรรม, พมพครงท

๓, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพวฒนกจ, ๒๕๒๙), หนา ๕–๕๑.

๗๘

เดอน คาด๑๖ ไดกลาวไวในหนงสอพทธปรชญา พอสรปไดวา ความตงใจชอบ

หมายถง การฝกฝน สารวมใจ หรอขมใจใหมความสงบ ตงมน แนวแนตออารมณ หรอสงทกาลงกาหนดพจารณาจตทเปนสมาธ ยอมมกาลง มภาวะอนเหมาะสมทจะเกดปญญาญาณและความหลดพน ดงพระพทธพจนกลาวไววา “ฌานและปญญา มอยในผใด ผนนแหละใกลพระนพพาน”

พระเทพวสทธกว๑๗(พจตร ฐตวณโณ) ไดกลาวไวในหนงสอ การพฒนาจตพอ

สรปไดวา กมมฏฐานเปนหลกปฏบตทสาคญในพระพทธศาสนา ถงกบกลาวไดวา ผยงไมเขาใจหรอยงไมไดปฏบตกมมฏฐาน ชอวายงไมรจกพระพทธศาสนา กมมฏฐานม ๒ อยางคอ ๑. สมถกรรมฐาน หรอ สมถภาวนา ๒. วปสสนากรรมฐาน หรอ วปสสนาภาวนา การบาเพญสมถกมมฏฐานหรอวปสสนากมมฏฐาน กเพอทาจตใจใหสงบสวนการบาเพญ วปสสนากมมฏฐาน หรอ วปสสนาภาวนา กเพอใหเกดปญญา เพอกาจด อวชชา อนเปนตนตอของกเลสทงปวงไดในทสด สมดงทพระพทธเจาตรสไววา

ถาม “บาเพญสมถะเพออะไร” ตอบ “เพออบรมจต” ถาม “อบรมจตเพออะไร” ตอบ “เพอละราคะ” ถาม “บาเพญวปสสนาเพออะไร”

ตอบ “เพออบรมปญญา” ถาม “อบรมปญญาเพออะไร”

ตอบ “เพอละอวชชา” ๑๘

๑๖ เดอน คาด, พทธปรชญา, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพวฒนา , พ.ศ.๒๕๓๔), หนา ๓๘–๓๙. ๑๗ พระเทพวสทธกว(พจตร ฐตวณโณ), การพฒนาจต ภาค ๑, พมพครงท ๕, (กรงเทพมหานคร :

มหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย , ๒๕๓๘), หนา ๓๐–๓๑. ๑๘ อง.ทก. (ไทย) ๒๐/๓๒/๗๖.

๗๙

ไชยพล อภณฐลลา๑๙ ศกษาเปรยบเทยบวธพฒนาภมปญญาตามพทธศาสนาและวทยาศาสตร กลาวถงหลกการพฒนาภมปญญาตามแนวพทธศาสนาพอสรปไดวา การเหนความจรงทงหมด ทงโดยโครงสรางและกฎเกณฑ ทาใหเขาใจธรรมชาตทงหมดโดยรวม เปรยบไดกบการเรยนรแบบนก คอ เมอตองการเรยนรโลกกออกไปอยเหนอโลก แลวมองโลกทเดยวโดยภาพรวมดวยปญญาทลาลกละเอยดกวางขวาง มขอจากดตรงทวาบคคลทจะสามารถฝกฝนแบบนไดนนตองมพนฐานทางดานจตใจและสตปญญาดพอสมควร และดาเนนชวตตามรปแบบเฉพาะเพอบาเพญเพยร จงจะบรรลผลสงสด สาหรบบคคลธรรมดากอาจฝกฝนสรางสรรคปญญาตามวธดงกลาวได โดยไดผลตามสมควรแกการฝก แตอาจไมบรรลผลสงสด

แผนผงแสดงความสมพนธฌานและปญญาเปนปจจยของกนและกน

ในกระบวนการพฒนาสปญญา

ปปญจสญญา กระบวนการธรรมสงสารวฎ อายตนะภายใน+อารมณ+วญญาณ เวทนา สญญาบรสทธ กระบวนธรรมสายววฏ

ผสสะ๒๐

จากแผนผงน สามารถวเคราะหไดวา ในกระบวนการพฒนาปญญานน การรบรจะเปนแบบเสพเสวยโลก (สงสารวฏ) หรอวาเปนการรบรแบบววฏ (ความหลดพน) จะอยทสญญา คอการจาไดหมายรอารมณซงจะเปนสงทจะทาใหการรบรนนเปนไปในดานววฏหรอสงสารวฏ ดงนนจงกลาวไดวา ฐานทเปนจดแหงปญญา กบอวชชา กคอ สญญา และสญญาท

๑๙ ไชยพล อภณฐลลา, “การศกษาเชงวเคราะหวธการพฒนาภมปญญาตามแนวพทธศาสตรและ

วทยาศาสตร”, วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต , (บณฑตวทยาลย : มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๒), บทคดยอ.

๒๐ ลกษณวต ปาละรตน, “ญาณวทยาในพทธปรชญาเถรวาทเปนประสบการณนยมหรอไม ?”, วทยานพนธอกษรศาสตรดษฎบณฑต , ( ภาควชาปรชญา, จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕), หนา ๑๘๑.

๘๐

จะทาใหหลดพน ขามพนจากอวชชา ตองเปนสญญาบรสทธ เมอฐานทเปนสญญาบรสทธแลว ยอมเขาสกระบวนการพฒนาปญญาไดอยางสงสด การไดสญญาบรสทธจากองคฌานเปนสงทจาเปนตองทาใหเกดขนในจต เพราะสามารถดบนวรณ ๕ ไดเดดขาดในขณะทดารงฌาน เมอนนจงอาศยสญญาบรสทธคอฌานน เปนบาทเปนฐานในการดบอวชชาตอไป ตามครรลองของมหาสตปฏฐานสตอไป ๔.๔ กระบวนการพฒนาปญญาโดยมฌานเปนบาทฐาน กระบวนการพฒนาปญญา โดยมฌานเปนบาทฐานนน ผปฏบตตองปฏบต สมถกมมฏฐานจนบรรลฌาน คอมจตเปนสมาธ แลวจงเจรญปญญาตอไป ดงมรายละเอยดดงน

๔.๔.๑ กระบวนการพฒนาปญญาโดยมฌานเปนบาทฐาน

สามารถจาแนก ได ๒ วธดงน

๑. ตามลกษณะภาวะ ๒. ตามลกษณะอภญญา อธบายไดดงน

๑. ตามภาวะแหงสมถะและวปสสนา วปสสนานาไปสญาณ ขอปฏบตม ๓ อยางททานกลาวไวในบาล คอ๒๑

๑. สมถปพพงคมวปสสนา วปสสนามสมถะนาหนา (เรยกเตมวา สมถปพพงคมวปสสนาภาวนา การเจรญวปสสนาโดยมสมถะนาหนา)

๒. วปสสนาปพพงคมสมถะ สมถะมวปสสนานาหนา (เรยกเตมวา วปสสนาปพพงคมสมถภาวนา การเจรญสมถะโดยมวปสสนานาหนา)

๓. ยคนทธสมถวปสสนา สมถะมวปสสนาเขาคกน (เรยกเตมวา สมถวปสสนายคนทธภาวนา การเจรญสมถะและวปสสนาควบคไปดวยกน)

๒๑ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๓๐๒–๓๒๖.

๘๑

พวกฌานลาภบคคล เมอเจรญวปสสนานน กรณเจรญปฐมฌาน แบงออกเปน ๒ กรณ ดงน

กรณท ๑ ไมไดเขาฌาน และไมไดพจารณาองคฌานโดยความเปนอนจจง ทกขง อนตตา

กรณท ๒ เขาปฐมฌานแลวพจารณาองคฌานของปฐมฌาน โดยความเปน อนจจง ทกขง อนตตา

วฏฐานคามนวปสสนาญาณ ทเกดขนกบพวกฌานลาภบคคลเหลาน กยอมไมมอานาจพเศษทจะทาใหเกดความเบอหนายตอองคฌาน ๕ (วตก วจาร ปต สข เอกคตา) เชนเดยวกน ฉะนนโสดาปตตมคคจตทเกดขน กตองสงเคราะห

เขาในปฐมฌานโสดาปตตมคคจตเสมอ สมดงทพระผมพระภาคตรสวา ภกษในธรรมวนยนเจรญฌานทเปนโลกตตระซงเปนเหตออกจากวฏฏทกขใหถงนพพาน เพอละทฏฐ เพอบรรลภมเบองตน สงดจากกาม ฯลฯ บรรลปฐมฌานทเปนทกขาปฏปทาทนธาภญญา อยในสมยใด ในสมยนน ฌานมองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สขและเอกคคตา กเกดขน นเรยกวา ปฐมฌาน๒๒

๒. ตามลกษณะแหงอภญญา ม ๒ กรณคอ

๒.๑) กรณไดอภญญา เมอนงสมาธเขาปญจมฌาน (ตามพระอภธรรม หรอจตตถฌานตามพระสตรและ

ไดอภญญาดวย) มอารมณของฌาน คอ อเบกขา เอกคตตา ใหพจารณาตาม ฌานจกข โดยอาศยทางเลอกได ๔ ชองทาง คอ

๑.๑) อาศยธรรมานปสสนาสตปฏฐาน ๑.๒) อาศยจตตานปสสนาสตปฏฐาน ๑.๓) อาศยเวทนานปสสนาสตปฏฐาน ๑.๔) อาศยกายานปสสนาสตปฏฐาน เหตทยกธรรมมาเปนอนดบแรกน เหตเพราะการพฒนาปญญาโดยสมพนธกบ

ฌานนน ไดธรรมะหรอองคธรรมจากฌาน ซงเปนการขมกเลส เบองตนไดแลว โดยธรรมะจากองค ฌาน เปนบาทฐาน ดงนน ความสาคญอนดบแรกคอ เกดธรรมะขนภายในจต หรอ

๒๒ อภ.ว.(ไทย) ๓๕/๖๒๘/๔๑๕.

๘๒

เกดอายตนะสมผสผานในจตเปนสญญา ทเปนมหคคตจต (จตทมองคฌาน เปนมหากศลอยางยง) อายตนะทเกดขนเปนอายตนะภายในใจทละเอยด อาท โสมนสเวทนา อเบกขาเวทนาและในองคจตตถฌานจะม เอกคตารมณปรากฏทางใจดวย นอกจากนกมอายตนะทสมผสภายนอกดวย รวมไดเปนทง อายตนะภายใน ๖ ภายนอก ๖ ดงนนสามารถใชธรรมะดงกลาว เปนบาทฐานในการปฏบตวปสสนาตอไป ดงทปรากฏในพระไตรปฎก และหนงสอระดบอรรถกถาจารย ดงน

การเจรญปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐานนเปนการบรรลปญญาขนสมบรณทเรยกวา “อภโตภาควมตต” และอภโตภาควมตน มความสมพนธทงในเรองของ ฌาน และ ปญญา ตามทพระพทธองคทรงแสดงไววา

“ ฌานและปญญามในผใด ผนนแล อยใกลพระนพพาน”๒๓

ดงปรากฏในพระไตรปฎกวา ผเปนอภโตภาควมต คอ ภกษในพระธรรมวนยนสงดจากกาม ฯลฯ บรรล ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌานได สมผสอายตนะคอ ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌานนนดวยกาย รชดอายตนะคอ ปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌานนนดวยปญญา ภกษลวงเนวสญญานาสญญายตนฌานบรรลสญญาเวทยตนโรธอย อาสวะทงหลายของเธอหมดสนแลว เพราะเหนดวยปญญา สมผสอายตนะคอสญญาเวทยตนโรธนนดวยกายโดยประการนนๆอย และเธอรชดอายตนะคอสญญาเวทยตนโรธนนดวยปญญา แลว๒๔

จากพระพทธพจนดงกลาวสามารถสรปไดวา การปฏบตวปสสนา แบบอาศยฌานเปนบาทฐานน นนเปนเหตใหเขาใกลพระนพพานไดมาก เพราะมการอาศย ฌาน จาก สมถกรรมฐาน เปนบาทในการเจรญวปสสนาตอไป จงเปนเหตใหไดผลในการเขา พระนพพานไดงาย รวมทงเกดปญญาแตกฉานดวย เชน ไดวชชาสาม ไดฉฬภญโญ ไดปฏสมภทาญาณ ซงเปนลกษณะของพระอรหนตแบบ อภโตภาควมตนนเอง

การเจรญวปสสนาแบบอาศยฌานเปนบาทฐานน เรยกวา อภโตภาควมต มความสาคญตรงทสามารถเอาฌาน มาเปนบาทฐานในการเจรญวปสสนาดวยการเหนดวยปญญา วาฌานทผานทางอายตนะนนมลกษณะเปนอยางไรซงเขาขายในมหาสตปฏฐานส ใน

๒๓ ดรายละเอยดใน ข.ธ. (ไทย) ๒๕/๓๗๒/๑๔๙. ๒๔ อง.นวก.(ไทย) ๒๓/๔๔/๕๓๘–๕๓๙.

๘๓

หมวดอายตนะบรรพ ในชองทางเวทนานปสสนาสตปฏฐานไดนนเอง หรอหากชานาญในการเขาวปสสนาในหมวดอนกสามารถเลอกทาไดตามวาสนา บารมของตน

๑.๑) กระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐาน โดยอาศย ธรรมทเปนทตงใหเกดสต เรยกวา “ธมมานปสสนาสตปฏฐาน”

เนองจากขณะเขาฌานนนปราศจากนวรณ ๕ การพจารณาวปสสนาจงวองไวกวา แบบ ขณกสมาธมาก(ไมตองฝาฟนมาก) สามารถเขาสวปสสนาแบบน ได ๔ แบบ คอ

๑.๑.๑) ขนธบรรพ ๑.๑.๒) อายตนบรรพ ๑.๑.๓) โพชฌงคบรรพ ๑.๑.๔) สจจบรรพ ๑.๑.๕) ปฏจจสมปบาท

ดงมรายละเอยด ดงน ๑.๑.๑) ขนธบรรพ (หมวดวาดวยขนธ) หมายถง ใหเจรญวปสสนากรรมฐานโดย

ตงสตไวทฐานคอ ขนธ ๕ อนไดแก รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ โดยมวธสอนดงน ๑) รป ใหพจารณาเหนเปนไปตามลาดบ คอ พจารณาวา รปเปนอยางนเกดขนอยางนและดบไปอยางน รป คอ สภาพทแตกสลาย แบงออกไดเปน ๒ ประเภท คอ มหาภตรป กบ อปาทายรป๒๕

๒) เวทนา ใหพจารณาเหนไปตามลาดบคอ พจารณาวาเวทนาเปนอยางน เกดขนอยางน และดบไปอยางน เวทนา คอความรสก แบงออกเปน ๓ ประเภท คอ สขเวทนา (ความรสกเปนสข) ทกขเวทนา (ความรสกเปนทกข) และอทกขมสขเวทนา (ความรสกไมเปนสขไมเปนทกข)๒๖

๓) สญญา ใหพจารณาเหนไปตามลาดบ คอ พจารณาวาสญญาเปนอยางน เกดขนอยางน และดบไปอยางน

๒๕ ท.ส.(บาล) ๙/๔๙๘/๔๓๑,อภ.ว.(บาล) ๓๔/๕๐๔/๑๘๔.

๒๖ ส.สฬา.(บาล) ๑๘/๒๕๙/๒๘๗. เวทนายงแบงออกเปนเวทนา ๕ และเวทนา ๖ ไดอกด ส.สฬ,๑๘/๔๓๒/๒๘๗.

๘๔

สญญา คอ ความจาไดหมายร ความกาหนดหมาย แบงออกไดเปน ๖ ประเภทคอ รปสญญา (ความจาไดหมายรรป) สททสญญา (ความจาไดหมายรเสยง) คนธสญญา(ความจาไดหมายรรส) โผฏฐพพสญญา (ความจาไดหมายรสงสมผสทางกาย) ธมมสญญา(ความจาไดหมายรธรรมารมณคอสงสมผสทางใจ)๒๗

๔) สงขาร ใหพจารณาเหนไปตามลาดบ คอพจารณาวาสงขารเปนอยางน เกดขนอยางนและดบไปอยางน

๕) วญญาณ ใหพจารณาเหนไปตามลาดบ คอพจารณาวาวญญาณเปนอยางน เกดขนอยางนและดบไปอยางน๒๘

ผลทเกดจากการปฏบตเชนน จะทาใหผปฏบตพจารณาเหนธรรมภายในบาง

พจารณาเหนธรรมภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนทงความเสอมในธรรมบางจนกระทงเหนชดวามแตธรรมอย ในความเหนนนไมประกอบดวยตณหาและทฏฐ ปราศจากความยดมนถอมน๒๙

๑.๑.๒) อายตนบรรพ (หมวดวาดวยอายตนะ) หมายถงใหเจรญวปสสนา

กรรมฐาน โดยตงสตไวทฐาน คอ อายตนะ ซงแบงออกไดเปน อายตนะภายในคอ จกข (ตา) โสตะ (ห) ฆานะ (จมก) ชวหา (ลน) กาย (กาย) มโน (ใจ) และอายตนะภายนอกคอรป เสยง กลน รส โผฏฐพพะและธรรมารมณ โดยพจารณาดงน

มโนกบธรรมารมณ ใหรจกมโน ใหรจกธรรมารมณ และใหรจกมโนกบธรรมารมณ อนเปนทอาศยใหสงโยชนเกดขน อนง สงโยชนทยงไมเกดจะเกดขนดวยวธใด ใหรจกวธนน สงโยชนทเกดขนแลว จะละเสยดวยวธใดใหรจกวธนน สงโยชนทละไดแลวจะไมเกดขนตอไปดวยวธใด ใหรจกวธนน

ผลทเกดจากการปฏบตเชนน จะทาใหผปฏบตพจารณาเหนธรรมในธรรมในภายใน พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมใน

๒๗ อง.ฉกก.(บาล) ๒๒/๖๑/๙๑. ๒๘ ดรายละเอยดใน อภ.ว.(บาล) ๓๕/๑๒๑/๕๙. ๒๙ ท.ม.(บาล) ๑๐/๓๘๓/๒๙๙

๘๕

ธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง จนกระทงเหนชดวามแตธรรมอย ในความเหนนน ไมประกอบดวยตณหาและทฏฐปราศจากความยดมน๓๐

๑.๑.๓) โพชฌงคบรรพ (หมวดวาดวยโพชฌงค) หมายถง ใหเจรญวปสสนา

กรรมฐาน โดยตงสตไวทฐาน คอ โพชฌงค ๆ หมายถง องคแหงปญญาเครองตรสรม ๗ ประการ ซงจะเกดและเจรญขนขณะบาเพญสตปฏฐาน ๔ ในสวนทเปนสมมาสต โดยใหพจารณา ดงน

๑) สตสมโพชฌงค เมอสตสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต ใหรชดวาสตสมโพชฌงคมอย ณ ภายในจต หรอ เมอสตสมโพชฌงคไมมอย ณ ภายในจต กใหรชดวา สตสมโพชฌงค ไมมอย ณ ภายในจต ใหรชด วธทจะทาใหสตสมโพชฌงคทเกดขนแลวบรบรณตอไป ฯลฯ

ผลทเกดขนจากการปฏบตเชนนจะทาใหผปฏบตพจารณาเหนธรรมในธรรมในภายในบาง พจารณาเหนธรรมในภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบาง จนกระทงเหนชดวามแตธรรมอยในความเหนนน ไมประกอบดวยตณหาและทฏฐปราศจากความยดมน๓๑

๑.๑.๔) สจจบรรพ (หมวดวาดวยสจจะ) หมายถง ใหเจรญวปสสนากรรมฐาน

โดยตงสตไวทฐาน คอ สจจะ ๔ อนไดแก ทกข สมทย นโรธ มรรค โดยวธสอนดงน ๑) อรยสจ ๔ ๑.๑) ทกข ใหพจารณาเหนวาทกขทเปนอรยสจ (ของจรงทไมผนแปร) ไดแก

ความเกด ความแก ความตาย ความโศก ความคราครวญ ความทกขกาย ความทกขใจความคบแคนใจ การประสบกบสงไมเปนทรก ความพลดพรากจากสงเปนทรก ความไมไดสมปรารถนา โดยสรปแลวกไดแกขนธอนเปนปจจยใหเกดอปาทาน

๓๐ ท.ม.(บาล) ๑๐/๓๘๕/๓๐๐. ๓๑ ท.ม.(บาล) ๑๐/๓๘๕/๓๐๑.

๘๖

๑.๒) สมทย ใหพจารณาเหนวา สมทย (เหตแหงทกข) ทเปนอรยสจไดแก ตณหา (ความอยาก) ๓ คอ กามตณหา ภวตณหา และวภวตณหา และใหพจารณาเหนวา ตณหานเกดและตงอยดวยอายตนะภายในคอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ อายตนะภายนอก

๑.๓) นโรธ ใหพจารณาเหนวา นโรธ (ความดบ) ทเปนอรยสจ ไดแกความสารอกและความดบโดยไมเหลอ ความสละ ความสงคน ความปลอยวาง ความไมมอาลยในตณหา และใหพจารณาเหนวา การดบตณหานน ใหดบทอายตนะภายใน ๖ ไดแก ตา ห จมก ลน กาย ใจอายตนะภายนอก ๖ ไดแก รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ และธรรมารมณ วญญาณ

๑.๔) มรรค ใหพจารณาเหนวามรรค (ขอปฏบตใหถงความดบทกข) ม ๘ องคคอ สมมาทฏฐ สมมาสงกปปะ สมมาวาจา สมมากมมนตะ สมมาอาชวะ สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ และใหพจารณาเหนตอไปวา

สมมาทฏฐ ความเหนชอบ หมายถง ความรจกทกข ความรจกเหต เกดทกข ความรจกความดบทกข ความรจกขอปฏบตใหถงความดบทกข สมมาสงกปปะ ดารชอบ หมายถง ดารในการออกจากกาม ดารในความไมพยาบาท ดารในอนไมเบยดเบยน

สมมาวาจา เจรจาชอบ หมายถง เวนจากการพดเทจ เวนจากการพดสอเสยด เวนจากการพดคาหยาบ เวนจากการพดเพอเจอ สมมากมมนตะ การงานชอบ หมายถง เวนจากการฆาสตว เวนจากการถอเอาสงของทเจาของเขาไมไดให เวนจากการประพฤตผดในกาม สมมาอาชวะ เลยงชพชอบ หมายถง เวนจากการเลยงชพทผดตางๆแลวเลยงชวตดวยการเลยงชพชอบ สมมาวายามะ เพยรชอบ หมายถง เพยรระวงอกศลธรรมทยงไมเกดไมใหเกดขน เพยรละอกศลธรรมทเกดขนแลว เพยรทากศลธรรมทยงไมเกดใหเกดขนเพยรรกษากศลธรรมทเกดขนแลวใหคงอย สมมาสต ระลกชอบ หมายถง พจารณาเหนกาย เวทนา จต ธรรม มความเพยร มสต มสมปชญญะ กาจดความยนดยนรายในโลกได สมมาสมาธ ตงใจมนชอบ หมายถง สงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม จนบรรลปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน ตามลาดบ

๘๗

ผลทเกดขนจากการปฏบตเชนนจะทาใหผปฏบตพจารณาเหนธรรมในธรรมในภายใน บาง พจารณาเหนธรรมในภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมในธรรมทงภายในทงภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอความเกดขนในธรรมบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในธรรมบางพจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขนทงความเสอมในธรรมบางจนกระทงเหนชดวามแตธรรมอยในความเหนนน ไมประกอบดวยตณหาและทฏฐปราศจากความยดมนถอมน๓๒

๑.๑.๕) ปฏจจสมปบาท ๑๒ ปฏจจสมปบาท ไดแก ธรรมทเปนปจจยอาศยกนและกนเกดขนหรอการเกดขน

พรอมกนแหงธรรมทงหลายเพราะอาศยกน การทมสงน จงมสงนหรอวาเพราะสงนเปนปจจยจงเกดสงนขนมา ทานองเดยวกนกบปเปนปจจยใหเกดพอ พอเปนปจจยใหเกดเราเปนตน(ธรรมหมวดนมความเกยวโยงกนไปเหมอนลกโซ) ม ๑๒ ประการ ใน ๑๒ ประการนทานไดแบงออกเปน ๒ สายคอ

สายท ๑ กระบวนการเกดขน เรยกวา สมทยวาร เปนตนวา เพราะอวชชาเปนปจจย จงมสงขาร ฯลฯ เพราะชาตเปนปจจย จ ง ม ช ร า แ ล ะมรณะ (แลวความเศราโศก ความคราครวญ ความทกขกาย ความทกขใจ และความคบแคนใจ ก ยอมเกดตดตามชาตมา) สายท ๒ กระบวนการดบเรยกวา นโรธวาร ซงถอวาเปนการยอนกลบ เชน เพราะอวชชาสารอกดบไปไมเหลอ สงขารจงดบ เพราะสงขารดบวญญาณจงดบเปนตน (แลวความเศราโศก ความคราครวญ ความทกขกาย ความทกขใจ และความคบแคนใจ กดบ ความดบแหงกองทกขทงมวลน ยอมมไดดวยประการฉะน)

๑.๒) กระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐาน อาศยจต จตทเปน

ทตงใหเกดสตเรยกวา “จตตานปสสนาสตปฏฐาน” พระไตรปฎกไดกลาวถงการพจารณาจตประเภทตาง ๆ โดยมวธสอนใหพจารณา

ดงน

๓๒ ท.ม.(บาล) ๑๐/๓๘๕/๓๐๑.

๘๘

๑) พจารณาจตมราคะ ไดแก เมอจตมราคะกรชดวา จตมราคะ ๒) พจารณาจตปราศจากราคะ ไดแก เมอจตไมมราคะกรชดวาจตไมมราคะ ๓) พจารณาจตมโทสะ ไดแก เมอจตไมมโทสะ กรชดวาจตไมมโทสะ ๔) พจารณาจตปราศจากโทสะ ไดแก เมอจตไมมโทสะ กรชดวาจตไมมโทสะ ๕) พจารณาจตมโมหะ ไดแก เมอจตมโมหะกรชดวาจตมโมหะ ฯลฯ

ในกรณ กระบวนการพฒนาปญญาโดยมฌานเปนบาทฐานน สาหรบผมฌาน สามารถเจรญ จตตานปสสนาไดหลายวธ หรอจาเพาะจากฌานทได คอจะมลกษณะเปนแบบจตทเปนมหคคตะนนเอง ดวยวธน ดงพระผมพระภาคตรสวา

“ภกษพ

จารณาเหนจตในจตภายในอย พจารณาเหนจตภายนอกอย หรอพจารณาเหนจตในจตทงภายในทงภายนอกอย พจารณาเหนธรรมเปนเหตเกดในจต พจารณาเหนธรรมเปนเหตดบในจตอย หรอพจารณาเหนทงธรรมเปนเหตเกดทงธรรมเปนเหตดบในจตอย หรอวา ภกษนนมสตปรากฏอยเฉพาะหนาวา “จตมอย” กเพยงเพออาศยเจรญญาณเจรญสตเทานนไมอาศยตณหาและทฏฐอยและไมยดมนถอมนอะไรๆในโลก”๓๓

๑.๓) กระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐาน อาศยเวทนาเวทนาท

เปนทตงใหเกดสตเรยกวา “เวทนานปสสนาสตปฏฐาน” ในขณะทรงฌานปญจมฌานนน มอารมณ อเบกขา และเอกคคตตาเปนหลก

ดงนนควรพจารณาดงน ๑.๑ พจารณาอทกขมสขเวทนา (ความรสกไมทกขไมสข) ไดแก เสวยเวทนาท

ไมทกขไมสข ๑.๒ พจารณาอทกขมสขเวทนามอามส ไดแก เสวยเวทนาทไมทกขไมสข กรชดวา เราเสวยเวทนาไมทกขไมสข มอามส ๑.๓ พจารณาอทกขมสขเวทนาไมมอามส ไดแก เสวยเวทนาทไมทกขไมสข ไมมอามส กรชดวา เราเสวยเวทนาทไมทกขไมสข ไมมอามส ผลทเกดจากการปฏบตเชนน ยอมทาใหผปฏบตพจารณาเหนเวทนาในเวทนาภายในบาง พจารณาเหนเวทนาในเวทนาภายนอกบาง พจารณาเหนเวทนาทงภายในทง

๓๓ ท.ม. (ไทย) ๑๐/๓๘๑/๓๑๔.

๘๙

ภายนอกบาง พจารณาเหนธรรมคอ ความเกดขนในเวทนาบาง พจารณาเหนธรรมคอความเสอมในเวทนาบาง พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขน ทงความเสอมในเวทนาบางจนกระทงเหนชดวามแตเวทนาเทานน ในความเหนนนไมประกอบดวยตณหาและทฏฐ ปราศจากความยดมน๓๔

๑.๔ ) กระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐาน อาศยกาย กายทเปนทตงใหเกดสตเรยกวา “กายานปสสนาสตปฏฐาน”

ในพระไตรปฎกไดแบงออกเปนหมวดและเสนอวธสอนไวดงน

๑) ปฏกลมนสการบรรพ (หมวดวาดวยการพจารณาถงสงทนาเกลยด) หมายถงใหพจารณารางกายใหเปนของนาเกลยด โดยมว

ธสอนใหพจารณาเหนรางกายตงแตปลายเทาจรดศรษะ ซงมหนงหมโดยรอบเตมไปดวยของไมสะอาด นานาชนด คอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงพด ไต ปอด ไสใหญ ไสนอย อาหารใหม อาหารเกา ด เสลด หนอง เลอด เหงอ มนขน นาตา มนเหลว นาลาย นามก ไขขอ มตร (ปสสาวะ)

พระพทธเจาทรงสอนผปฏบตวปสสนากมมฏฐานดวยการตงสตกาหนดพจารณารางกายใหเหนเปนของนาเกลยดวาใหพจารณารางกายเหมอนไถมปาก ๒ ขาง เตมไปดวยธญชาตตางๆ คอ ขาวสาล ขาวเปลอก ถวเขยว ถวเหลอง งา ขาวสาร คนผมตาด(ไมบอด) แกไถนนออกกจะเหนไดวา นขาวสาล นขาวเปลอก นถวเหลอง นถวเขยว นงา นขาวสาร๓๕

ผลทเกดจากการปฏบตเชนน ยอมทาใหผปฏบตพจารณาเหนกายในกายภายในบาง…พจารณาเหนธรรมคอทงความเกดขน ทงความเสอมในกายบางจนกระทงเหนชดวามแตกายเทานน ในความเหนนนไมประกอบดวยตณหาและทฏฐ ปราศจากความยดมน๓๖

๒) ธาตมนสการบรรพ คอ หมวดวาดวยการพจารณาโดยความเปนธาต หมายถง

ใหพจารณาเหนรางกายวามธาตตางๆ โดยมวธสอน คอ ใหพจารณาแยกวา รางกายนมทงปฐว อาโป เตโช วาโย

๓๔ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๐/๒๙๕–๒๙๖. ๓๕ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๗๗/๒๙๑. ๓๖ ท.ม. (บาล) ๑๐/๓๘๐/๒๙๕-๖.

๙๐

พระพทธเจาทรงสอนผปฏบตวปสสนากมมฏฐาน ดวยการตงสตกาหนดพจารณารางกายโดยความเปนธาต ใหพจารณาเหมอนคนฆาโคหรอลกมอของคนฆาโคผขยน ฆาโคแลวแบงออกเปนสวนๆ๓๗

ผลการปฏบตกเชนเดยวกน…จนกระทงเหนชดวา มแตกายอยในความเหนนนไมประกอบดวย ตณหา และทฎฐ ปราศจากความยดมน

๓) นวสวถกาบรรพ (หมวดวาดวยการพจารณาเหนศพในปาชา) หมายถงใหพจารณาเหนรางกายใหเปนเหมอนศพททงในปาชาโดยมวธสอนดงน ๓.๑) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา ซงตายแลว ๑ วนบาง ๒ วนบาง ๓ วนบาง มสเขยวนาเกลยด มนาเหลองไหลนาเกลยด ๓.๒) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา ถกฝงกาจกกนอยบาง ฝงนกตะกรมจกกนอยบาง ฝงแรงจกกนอยบาง ฝงสนขกดกนอยบาง ฝงสนขจงจอกกดกนอยบาง หมสตวตวเลกๆ ตางกดกนอยบาง

๓.๓) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา ทเปนรางกระดก ยงมเนอแตยงมเลอด ยงมเสนเอนผกรดอย

๓.๔) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา ไมมเนอแตยงมเลอด ยงมเสนเอนผกรดอย

๓.๕) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา ทเปนรางกระดก ไมมเนอและเลอดแลว ยงมเสนเอนผกรดอย

๓.๖) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา ทเปนกระดกไมมเสนเอนผกรด กระจดกระจายไปในทศตางๆ คอกระดกมอไปทางหนง กระดกเทาไปทางหนง กระดกแขงไปทางหนง กระดกขาไปทางหนง กระดกสะเอวไปทางหนง กระดกหลงไปทางหนง กระดกสนหลงไปทางหนง กระดกสขางไปทางหนง กระดกหนาอกไปทางหนง กระดกไหลไปทางหนง กระดกแขนไปทางหนง กระดกคอไปทางหนง กระดกคางไปทางหนง กระดกฟนไปทางหนง กระโหลกศรษะไปทางหนง

๓.๗) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา ทเปนกระดก มสขาวเหมอน สสงข

๓๗ ท.ม.(บาล) ๑๐/๓๗๔/๒๙๒.

๙๑

๓.๘) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา เปนกระดกกองเรยงรายเกนปหนงขนไป ๓.๙) ใหพจารณาเหนรางกายเหมอนศพในปาชา ทเปนกระดกผเปนจณแลว พระพทธเจาทรงสอนใหพจารณาแลวนาเขามาเปรยบเทยบกบรางกายนวาแมรางกายนกตองเปนอยางนเปนธรรมดา ไมลวงพนความเปนอยางนไปได ผลทเกดจากการปฏบตเชนน ยอมเปนเชนทกลาวมา จนกระทง…..เหนชดวา มแตกายอยในความเหนนนไมประกอบดวยตณหาและทฏฐ ปราศจากความยดมน

กรณกระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทสาหรบผไดอภญญา โดยเขาฌาน ๔ แลวพจารณาวปสสนาน

ดงทหลงจากทพระสมณโคดมทรงเสวยอาหารตามปกตแลว รางกายกมกาลงขน พระองคจงทรงเรมกระทาความเพยรทางจต โดยเพงอารมณเดยวอยจนจตเปนสมาธ ตอมาจงทรงฌาน ๔ ยงไมเขาถงฌาน ๘ ดงทเคยประพฤตมา เมอถงฌาน ๔ กหนมาพจารณาธรรม ไดบรรล บพเพนวาสานสสตญาณ ในยามตน แหงวสาขปณณม ในยามท ๒ ไดทรงบรรลจตปปาตญาณ ใน ยามสดทายไดทรงบรรล อาสวกขยญาณ สนอาสวกเลส บรรลเปนพระสพพญตญาณ สนอาสวกเลสบรรลเปนพระสพพญพทธเจาในโลก ตรงกบวนเพญ ๑๕ คา เดอน ๖ ดวยการคนควาปฏบตเอง การไดบรรลนเอง พระองคจงไดนามวา พระสมมาสมพทธเจา๓๘

๒. กรณไมไดอภญญา การเขาสวปสสนาสาหรบผไดเพยงสมาธ ขนฌานใดฌานหนง (ถงอปปนาสมาธ

หรอไดฌานใด ๆ แลว) แตยงไมถงฌาน ๔ (ไมไดอภญญา) เมอทราบวาตวเองมบญบารมไมพอตอการไดอภญญาแตวาไดฌานใดฌานหนงแลวสามารถเขาสว

ปสสนาไดโดยมงทาลายอาสวะใหเดดขาด โดยไมพะวงคณสมบตพเศษอนๆ (คณสมบตพเศษอาจเกดขนเมอสนอาสวะแลวกได) ซงมวธการปฏบตดงนคอ

๓๘ พระมหาจรญ สมนอย, คมอ เตรยมสอบ น.ธ.เอก, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลง

กรณราชวทยาลย,๒๕๓๔),หนา ๑๑๖.

๙๒

๑) อาศยสมาธขนใดขนหนง เปนฐานเปนบาท ทาการพจารณาอารมณของวปสสนาไปตามลาดบ จนไดความรกระจางแจงในอารมณนนๆ เปนอยางๆ ไป สมาธทมกาลงเพยงพอ คอ ฌานท ๔ ถาตากวานนมกาลงออน จะไมเหนเหตแจมชด จะเปนผกวดแกวง ไมมกาลงพอจะกาจดอาสวะได ใหผมภมสมาธขนตานน พงทาการเขาสมาธสลบกบ การพจารณาเรอยไปจงจะไดผล อยามแตพจารณาหนาเดยว จตจะฟงในธรรมเกนไป แลวจะหลงสญญาตวเองวาเปนวปสสนาญาณไป ๒) พจารณาขนธ ๕ อนเปนทอาศยของอาสวะนน ใหเหนแจงโดยไตรลกษณ แจมแลวแจมอกเรอยไปจนกวาจะถอนอาลยในขนธ ๕ ไดเดดขาด จตใจจงจะมอานาจเหนอขนธ ๕ รเทาทนขนธ ๕ ตามเปนจรง อาสวะกตงไมตด จตใจกบรรลถงความสนอาสวะเตมเปยม ชอวาบรรลอาสวกขยญาณดวยประการฉะน๓๙

นอกจาก พจารณาอรยาบถนงแลว สามารถพจารณาในขณะเขาฌาน (การพจารณา อาจพจารณาวปสสนาภม อยางใดอยางหนง ตามถนด หรอหลายอยางกได ใหผลบรรลเหมอนกน เชน พจารณาอรยสจสแลว กอาจพจารณาปฎจจสมปบาท ตอไปได ) ในอรยาบถนอนและยนไดดวย ดงทพระพทธเจา ครนไดตรสรแลว ไดทรงประทบอย ภายใตตน ศรมหาโพธ เปนเวลา ๗ วน ทรงพจารณาปฏจจสมปบาท กลบไปกลบมาจนชานาญ แลวจงไดเสดจไปประทบยง อนมสสเจดย รตนจงกรมเจดย รตนฆรเจดย ตนอชปาลนโครธ สระมจลนทร และตน ราชายตนะ โดยประทบทายน ทงสนเปนเวลา ๔๙ วน(๗ สปดาห)๔๐

พระผมพระภาคตรสเกยวกบ มหาสตปฏฐานวา “ภกษทงหลาย ทางนเปนทางเดยว เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงโสกะและปรเทวะ เพอดบทกขและโทมนส เพอบรรลญายธรรม เพอทาใหแจงนพพาน ทางน คอ สตปฏฐาน ๔ ประการ เราอาศยทางเดยวนแลวจงกลาวคาดงพรรณามาฉะน”๔๑

๓๙ พระอรยคณาธาร (เสง ปสโส ), ทพยอานาจ, พมพครงท ๑๑, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๒), หนา ๔๑๒–๔๑๓. ๔๐ เรองเดยวกน,หนา ๑๒๔. ๔๑ ท.ม.(ไทย) ๑๐/๔๐๕/๓๔๐.

๙๓

๔.๕ รป นามทเปนเครองมอในกระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐาน ๖ ประการ

รปนามทเปนรป นามทเปนเครองมอในกระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยฌานเปนบาทฐาน ๖ ประการ คอ

๑. ปจขนธา - ขนธ ๕ ๒. ทวาทสายตนาน - อายตนะ ๑๒ (คอสะพานเครองเชอมตอใหเกดความ

รม ๑๒) ๓. อฏฐารสธาตโย - ธาต ๑๘ (สงททรงไวซงสภาพของตนๆม ๑๘) ๔. พาวสตนทรยาน - อนทรย ๒๒ (คอ ความเปนใหญ ม ๒๒) ๕. อรยสจจาน - สจจะ ๔ (คอ ความจรงอนประเสรฐ ม ๔) ๖. ปฏจจสมปปาท - ปฏจจสมปบาท ๑๒ (คอ ความประชมพรอมของเหตผล ม ๑๒) วาโดยยอแลว ๒ อยาง คอ ๑. รปธรรม สงทยนใหร ๒. นามธรรม สงทเขาไปร ในทน รปธรรม นามธรรม (เวนโลกตตรธรรม) เปนภมพนท ทยนใหวปสสนาเหนแจงแทงตลอด ทนตอความพสจน วปสสนาจงเอารป นาม เปนกรรมฐาน เอารป นามเปนอารมณ เอารป นามเปนทางเดน วปสสนาเพงรรป นาม รป นามจงเปนภมของวปสสนา เปนกรรมฐานของวปสสนา รป นาม เปนอารมณของวปสสนา รป นาม เปนทางเดนของวปสสนา รป นาม ยนไวใหวปสสนาเพง๔๒

๔๒ ดพระศรคมภรญาณ (ถวลย ญาณจาร ), รวบรวม, วปสสนากรรมฐานทปน เลมท ๑ หลกสตร

ชน มชฌมอาภธรรมก โท และสาหรบประชาชนทวไป, (กรงเทพมหานคร : วฒนกจพาณชย, ๒๕๔๑), หนา ๔๒–๖๗.

๙๔

๔.๖ ความสาคญของไตรลกษณในกระบวนการพฒนาปญญา โดยอาศยความสมพนธจากฌาน

กระบวนการพฒนาปญญาโดยสมพนธกบฌานน สามารถทาไดโดยงายๆ

ดงนคอ๔๓

๑. ตองเขาฌานกอนแลวพจารณาฌานทตนไดแลว ๒. ใหกาหนดธมมานปสสนาสตปฏฐาน คอกาหนดสภาวะอารมณทปรากฏทางทวารทง ๖ เมอกาหนดมาก จะเหนอย กใหกลบพกผอนในฌานสมาบตใหมและตงอยในฌานสมาบต นนประมาณ ๑๕–๓๐ นาท ๓. เมอออกจากฌานสมาบตแลว ใหกาหนดในฌานจตตปบาท แลวจงกาหนด ธมมานปสสนาสตปฏฐานตอ คออารมณ ๖ ทวาร ใหทาสลบกนอยางนบอยๆ โดยมครบาอาจารยคอยสอบอารมณ ปองกนการหลงทางเมอเจรญมากๆ จะหายเหนอย ทาใหกาหนดวปสสนาไดสะดวกดขนเปนลาดบ จนสามารถกาหนดไดตลอดวน ตลอดคน ครนการปฏบตสมาเสมอดแลว กจะคอยๆ ปรากฎสภาวะรปนาม ดวยอานาจของสมาธในวปสสนา ตอจากนนกจะรเหตปจจยของรปและนาม หลงจากรเหตปจจยของรปและนามแลว การปรากฏของพระไตรลกษณกจะมขน เมอสภาวะของไตรลกษณ (สามญญลกษณะ) แกกลามากขน มากขนแลว มคคญาณ ผลญาณ กจะปรากฏ ซงมนพพานเปนอารมณ

จากธรรมสภาษตทวา “ธรรมดาวาลายเสออยกบเสอ เหนเสอกเหนลาย ฉนใด แมผเจรญวปสสนาเมอรทนปจจบนธรรม จนเหนรปนามจนชด เมอนนกจะเหนลกษณะของรปนามอยางใดอยางหนง เรยกวา พระไตรลกษณ “คอ ๑) อนจจง ไมเทยง (ตงอยไมได ตองดบไป) ๒) ทกขง ทนไดยาก (ทนอยไมได ตองดบไป) ๓) อนตตา ไมใชตน (ไมอยในอานาจ บงคบบญชาไมได ตองดบไป) ลกษณะทง ๓ ประการน เปนลวดลายของรปนาม เปนเครองมออนสาคญทจะขดทาลายอนสยอนเปนตวกเลสทนอนเนองอยในสนดาน อปมาเหมอนการทาลายรงหรอขดราก

๔๓ เกษณ เฉลมตระกล, คมอวปสสนา, (กรงเทพมหานคร : สหธรรมก, ๒๕๔๐), หนา ๖๒–๖๓.

๙๕

ของตนหญา ฉะนน เพราะเมอทาลายไดสนเชงเมอใด กจะไมเกดไมเจรญขนอกเลย เพราะเหตวาวปสสนาญาณ เขาไปพสจนรเหนตามความเปนจรงของขนธ ๕ รปนาม แลวเปนปจจยทาลายตอกนไปจนกวาจะสนอนสย เมอเหนไตรลกษณะมากเทาใด อนสยกจะนอยเบาบางลง จนดบสนโดยไมตองรอกาลเวลา การเจรญ วปสสนา ยกรปนามขนสไตรลกษณอนใดอนหนง ทถกแกอธยาศย อาสวะทไหลและหมกดองอยนน คอ ทฏฐาสวะ อาสวะ คอ ทฏฐ กามาสวะ อาสวะคอกาม ภวาสวะ อาสวะคอภพ อวชชาสวะ อาสวะคออวชชา กจะถกทาลายลงและจะไหลเขามาหมกดองเหมอนกาลกอนไมได กจะบรรเทาเบาบางไปทละนอยๆ ดวยอานาจของวปสสนาญานจนหมดสน เมอสนอาสวะขณะใด กจะบรรลสนตลกษณะ ลกษณะทสงบดบทกขทงปวง คอพระนพพาน โดยอาศยลาดบของญาณทง ๑๖ ประการ ๔.๗ ปญญาทเกดจากการอบรมฌาน

การจาแนกวปสสนา แบบ ทง วปสสนายานกะ (สกขวปสสโกหรอ สทธวปสสนายานกะ) น กบ สมถยานกะ มในคมภรชนหลง เชน ปรมตถโชตกะ เปนตน ไมปรากฏในบาลแหงใด ประเภทแรกอาศยเพยงอปจารสมาธ เจรญวปสสนาไปจนถงทสด แตเมอสาเรจอรหตนน กเปนผไดปฐมฌาน สวนประเภทหลงนน ปรากฏในพระบาลเรยกวา อภโตภาควมตต๔๔

จากขอความดงกลาวจะเหนไดชดเจนวา สมถยานกะน กคอทปรากฏใน พระบาลวา อภโตภาควมตต นนเอง ดงนนจงประมวลความหมาย ของศพทดงกลาวไดดงน

อภโตภาควมต หมายความวา ผหลดพนทงสองสวน คอ ไดเจโตวมตต ขนอรปสมาบตกอนแลวไดปญญาวมต ซงรวมทงผทได พระเตวชชะ กบพระฉฬภญญะ, อภโตภาควมตน แบงหลกไดดงนคอ ประการแรกเปนพวกทไมไดโลกยวชชาและโลกยอภญญา กม ประการทสองเปนพวกทไดวชชาสาม ประการทสามเปนพวกทไดอภญญาหกกม ๔๕

อรรถกถาและฎกาอธบายวา อภโตภาควมต หลดพนโดยสวนทงสอง คอหลดพนจากรปกายดวยอรปสมาบต และหลดพนจากนามกายดวยอรยมรรค เปนการหลดพนสอง

๔๔ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๙๒-๙๓. ๔๕ เรองเดยวกน, หนา ๙๓–๙๔.

๙๖

วาระ คอดวยวกขมภนะ (ขมกเลสดวยกาลงสมาธของฌาน) หนหนง และดวยสมจเฉท(ตดกเลสถอนรากเหงาเดดขาดดวยปญญา)อกหนหนง พระอภโตภาควมตตน ถาไดวชชาสาม (วชชา ๒และอาสวกขยญาณ) เรยกวา เตวชชะ ถาได อภญญา ๖ (คออภญญา ๕ และอาสวกขยญาณ) เรยกวาเปนปฏสมภทาญาณ ๔ เรยกวาเปน ปฏสมภทปปตตะ๔๖

การบรรลอรหนตผล ๒ ประการคอ จากสกขวปสสก (ผเหนแจงอยางแหงแลง คอ ทานผมไดฌาน สาเรจอรหตตดวยเจรญแตวปสสนาลวนๆ) ประการทสองคอ สมถยานกะ (ผมสมถะเปนยาน คอ ทานผเจรญสมถะจนไดฌานสมาบตแลวจงเจรญวปสสนาตอจนไดสาเรจอรหต) การจาแนกพระอรหนตเปนสองประเภทอยางน มมาในคมภรชนหลง เชน ปรมตถโชตกะเปนตน ไมปรากฏในบาลแหงใด สรปคาอธบายเพอเขาใจเพมเตมดงน ประเภทแรกอาศยเพยงอปจารสมาธ เจรญวป

สสนาไปจนสาเรจอรหตนน กจดเปนผไดปฐมฌาน ประเภทนเรยกวา วปสสนายานกะ หรอสทธวปสสนายานกะ (ผมวปสสนาลวนเปนยาน) สวนประเภททสอง สมถยานกะน บาลเรยกวา อภโตภาควมตตนนเอง๔๗

๔.๘ ผลของผมปญญาทเกดจากการอบรมฌาน สามารถจาแนกไดดงน:-

๔.๘.๑. บรรลอรหตตผล ๔.๘.๒. สมบรณในวสทธคณ ๗ ประการ และ ญาณ ๑๖ ประการ ๔.๘.๓. ไดฌานสมาบต ดงมรายละเอยด ดงน

๔.๘.๑ บรรลอรหตตผล ถอวามประโยชนมาก ถอวาถงพรอมทงสมถะและวปสสนาในตว ผปฏบตอาจเจรญสมถะจนไดฌานกอนแลว จงเจรญวปสสนาตามแนวสตปฏฐานไปจนถงทสดกได และ

๔๖ พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), พทธธรรม, หนา ๒๙๓. ๔๗ พระธรรมปฎก(ป.อ. ปยตโต), พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม, หนา ๙๒-๙๓

๙๗

อานสงสของการเจรญนนม ๒ ประการคอ การบรรลอรหตตผล หรอถายงไมบรรลอรหตตผลกจะบรรลอนาคามผล อยางใดอยางหนง ๔๘

๔.๘.๒ สมบรณในวสทธคณ ๗ ประการ และ ญาณ ๑๖ ประการ

วสทธ ๗ ดงน ๑. สลวสทธ ความบรสทธแหงศล ๒. จตตวสทธ ความบรสทธแหงจต ๓. ทฎฐวสทธ ความบรสทธแหงการเหน นามรป ตามจรง ๔. กงขาวสทธ ความบรสทธแหงญาณเปนเครองขามพนความสงสยเสยไดร

ปจจยรปนาม ๕. มคคามคคญาณทสสนวสทธ ความบรสทธแหงญาณทเหนวาเปนทางหรอ

มใชทาง ๖. ปฏปทาญาณทสสนะวสทธ ความบรสทธแหงญาณอนเปนทางดาเนนของ

ญาณ ๗. ญาณทสสนวสทธ ความบรสทธแหงญาณทสสนะ คอ มรรค ๔ ผล ๔ และ

สมบรณในญาณ ๑๖ (ดบทท ๓ ตอนตน) ๔.๘.๓ ไดฌานสมาบต การเขาอยในฌาน ผเขาสมาบตตองเปนผทไดสมถกรรมฐานมบญญตเปนอารมณ

และไดฌานตงแตปฐมฌานขนไปจนถงปญจมฌาน ในองคกรรมฐาน ๔๐ ทสามารถเปนฌานได๔๙

จะเหนไดวาในบทท ๔ น ไดบอก ขอบเขตและแนวทางของกระบวนการพฒนาปญญาโดยอาศยความสมพนธจากฌานและผลประโยชนทจะได ซงจะเหนวาแนวทางการเจรญวปสสนาแบบดงกลาวมแนวทาง ชองทาง วธการ ทจะดาเนน ทจะเลอกเดน หลากหลาย

๔๘ รศ.ดร.สจตรา ออนคอม, การฝกสมาธ, พมพครงท ๗, (กรงเทพมหานคร : สานกพมพดบเบล

นายน, ๒๕๔๔), หนา๑๗๐–๑๗๑. ๔๙ ดพระศรคมภรญาณ (ถวลย ญาณจาร ), รวบรวม, วปสสนากรรมฐานทปน เลมท ๒ หลกสตร

ชน มชฌมอาภธรรมก โท และสาหรบประชาชนทวไป, หนา ๘๓–๘๕.

๙๘

แบบ ทงนสามารถเลอกแบบใดแบบหนง หรอผสมผสานกนไป กสามารถกระทาได ผลประโยชนเบองสงสด คอ ปญญาขนโลกตตรธรรม มรรคผล นพพาน อนเปนจดหมายสงสดของการพฒนาปญญาตามแนวทางพระพทธศาสนาเถรวาท หากไมถงกยอมกอใหเกดแตประโยชนทงสน จงสมควรในการปฏบตอยางยง

บทท ๕

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

๕.๑ สรปผลการวจย ๕.๑.๑. แนวคดเรองฌานในพระพทธศาสนาเถรวาท คาวา ฌาน ตามหลกพระพทธศาสนาเถรวาท หมายถง การเพง และการเผาคอเพงอารมณของสมถกมมฏฐานอยางใดอยางหนง จนจตเปนสมาธ ททานเรยกวา เอกคคตา อกนยหนงหมายถงการเผา คอเผาอารมณอนขาศกตอฌาน อนไดแก นวรณ ๕ ใหมกาลงนอยลง หรอไมใหเกดขน เมอจตเปนสมาธในขณะทอยในฌานสามารถทจะกดกเลสไมใหฟงซานได อกนยหนง ฌานใชในความหมายทวไป หมายถง จองกได อยางเชน สนขจงจอก จองหาปลาใกลฝงนา เปนตน จากการศกษาแนวคดเรองฌานในพระพทธศาสนาเถรวาทนน พบวา แนวคดเรองฌานนมมานานแลวตงแตกอนสมยทพระพทธเจาจะทรงอบตขน ดงทปรากฎในชาดกตาง ๆ และบคคลทวไปนยมทจะฝกกนเปนอนมาก โดยเฉพาะพวกนกบวชลทธตาง ๆ เชน โยค ฤาษ ชไพรเปนตน ฌานน เปนผลมาจากการปฏบตสมถกมมฏฐาน โดยการเพงอารมณอยางใดอยางหนง ในบรรดาอารมณสมถกมมฏฐาน ๔๐ จนจตเปนสมาธ ถงขนบรรลฌานในระดบตาง ๆ การปฏบตเพอบรรลฌานนน มหลกในการปฏบตอย ๒ ประการดวยกน ประการท ๑ คอการเขาไปเพงรปธรรมเปนอารมณ เชน การเพงกสณ เปนตนเปนอารมณจนสามารถบรรลรปฌาน ๔ ประการท ๒ คอการเขาไปเพงอรปธรรมเปนอารมณ เชน การเพงอากาศเปนตนเปนอารมณจนสามารถบรรลอรปฌาน ๔

รปฌาน ๔ และอรปฌาน ๔ รวมกนเรยกวา สมาบต ๘ จตทอยในฌานเปนจตทสงบ ผองใส ปราศจากกเลสเศราหมองซงเปนขาศกตอการบรรลฌานคอนวรณ ๕

๑๐๐

ผทบรรลฌาน และรกษาฌานนนไมใหเสอม ยอมไดรบอานสงสมากมายหลายประการ พอสรปไดดงน ๑. ประโยชนในดานสขภาพจตและการพฒนาบคลกภาพ เชน ทาใหเปนผมจตใจหนกแนนสงบมนคง และมบคลกลกษณะเขมแขง เปนการเตรยมจตใหอยในสภาพพรอมและงายตอการปลกฝงคณธรรมตาง ๆ และเสรมสรางนสยทด ๒. เปนวธการพกผอนอยางสขสบายในปจจบน (ทฏฐธรรมสขวหาร) ทาใหเสวยความสขอยไดโดยไมมจตตลอดเวลา ๗ วน ดงจะเหนไดจากการทพระพทธเจาและพระอรหนตทงหลาย นยมใชฌานเปนทพกผอนกายใจเปนอยอยางสขสบายในโอกาสวางจากการบาเพญกจ ซงมคาเรยกเฉพาะวา เพอเปนทฏฐธรรมสขวหาร ๓. เปนบาทหรอเปนฐานแหงอภญญา คอ แสดงฤทธตาง ๆ ได เชน คนเดยวแสดงเปนหลายคนได หลายคนแสดงเปนคนเดยวได มหทพยสามารถไดยนเสยงเสยงของมนษย ทอยใกลและอยไกลได กาหนดรใจหรอความคดของผอนได มตาทพย หรอ รเหนการการเกดและการตายของสตวทงหลายตามกรรมของตน การระลกชาตกอนไดหลายชาต ๔. ทาใหไดเกดในพรหมโลก ๒๐ ชน แบงเปนรปภพ ๑๖ ชน และอรปภพ ๔ ชน ผทเกดในภพเหลานปกตเรยกวา พรหม เพราะเกดขนดวยผลแหงการปฏบตพฒนาจตใจจนไดบรรลรปฌานและอรปฌาน และผ วจยพบวาผทปฏบตสมถะจนสามารถบรรลฌานไมอยากทจะบาเพญวปสสนาปญญาตอสาเหตเพราะ ๑. ภาวะจตของผบรรลฌาน ในขณะทอยในฌาน จะมแตความสข สงบ เกดปตความอมใจ บางคนไมอยากจะบาเพญวปสสนาปญญา ๒. ผปฏบตสมถะ (ฌาน) ถอวาฌานเปนของสง จงมศรทธาตอฌานเปนอยางมาก บางคนไมเหนดวยทจะตองใชฌานเปนบาทฐานในการเจรญวปสสนาปญญา ถงอยางไรกตาม ฌานทไดยอมเปนประโยชนอยางยง เพราะเมอตายไปยอมไมบงเกดในอบายภมแนนอน และทสาคญทสดคอ สามารถอาศยเปนบาทฐานในการพฒนาสปญญาขนโลกตตรธรรมตอไปไดอยางด เพราะฌานทไดนนถอไดวาเปนธรรมอนวเศษขนกลางทบคคลทวไปไมสามารถกระทาใหบงเกดไดงายนก ตองมศรทธา ความตงใจจรง ปฏบตตนตามหลกศล เพอใหเกดสมาธ มฌานเปนตน เพอพฒนาสปญญาขนญาณ ซงเปนโลกตตรธรรม จนกวาจะบรรลอาสวกขยญาณตอไปในทสด

๑๐๑

๕.๑.๒. แนวคดเรองปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท

จากการศกษาแนวคดเรองปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาทนน พบวา ปญญานเปนเรองทละเอยดลกซง เพราะในงานวจยนเนนปญญาทสมพนธกบฌาน ดงนนปญญาดงกลาว ตองเปนปญญาทเกดจากภาวนามยปญญา หรอทเรยกวาวปสสนาปญญา ไมใชปญญาทางโลกทวๆไป เปนโลกตตรปญญา เปนปญญาทจะนาความรแจงในทก ๆ สง นาความพนทกขมาสผปฏบต ไมมการฝกฝนแทนกนได แนวทางนทางพระพทธศาสนาเถรวาทเรยกวา การปฏบตวปสสนากมมฏฐาน เพอใหเกดผลทสดแหงปญญา คอ อาสวกขยญาณ คอการทาอาสวะใหสน แนวทางวปสสนานนตองผานกระบวนการทเรยกวา มหาสตปฏฐาน ๔ ประการ คอ ๑. กายานปสสนา

๒. เวทนานปสสนา ๓. จตตานปสสนา ๔. ธมมานปสสนา ปญญาจะเกดขนไดดวยอาศยมหาสตปฏฐาน ๔ อยางเชน กายานปสสนา การ

พจารณาเหนกายวาเปนของไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน เปนตน เมอปฏบตอยางนจตจะคอย ๆ เปนสมาธ เมอจตเปนสมาธแลวกจะเหนสงทเกดขนตามความเปนจรง คอเกดปญญารแจงเหนจรงในปจจบน เปนปญญาทเกดขนในภายใน ผลของการบรรลปญญานคอ ญาณ เพราะสามารถนาไปสความหลดพนจากกเลสโดยสนเชง กลาวโดยสรป การปฏบตแนวสตปฏฐาน ๔ น คอการใชสตพจารณากาหนดรอารมณทเปนทงรปธรรมและนามธรรมทเกดขนในปจจบน แตถานกถงแตสงทเปนอดตและอนาคตแลว ทาใหจตใจขาดพลงจะเกดความหลงลมตวไดงาย ในการปฏบตสตปฏฐาน ๔ นน ถาปฏบตกายานปสสนาอยางเดยว เมอปฏบตอยางนทาใหไดบรรลธรรมยาก ฉะนน ผทปฏบตกายานปสสนา สภาวะธรรมของสตปฏฐานขออน ๆ บงเกดขนผปฏบตตองมสตกาหนดร เชน เกดเวทนา กกาหนดรอาการของเวทนา เปนตน เมอปฏบตเชนนทาใหสมาธแกกลาเรว

อยางไรกตามหลกการปฏบตแนวสตปฏฐานน เปนหลกในการปฏบตทสาคญยงของพระพทธศาสนา ผปฏบตตามแนวนสามารถบรรลมรรค ผล นพพาน ไดอยางแนนอน

๑๐๒

๕.๑.๓. ความสมพนธระหวางฌานและปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท จากการศกษา งานวจย เรองศกษาวเคราะหความสมพนธฌานและปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาทน ทาใหทราบวธการและแนวทางของการปฏบตฌานและปญญา รวมทงความสมพนธทเกยวของกน องอาศยกน เปนตวหนนเนองสงเสรมกนและกน พอสรปไดดงน ความสมพนธของฌาน (สมถะ) และ ปญญา (วปสสนา) น พบวา ทเขาใจกนมาแตเดมวา การปฏบตกมมฏฐานนน ปฏบตแตวปสสนาไมตองปฏบตสมถะกได ในการศกษาเรองความสมพนธระหวางฌานและปญญาจาเปนตองปฏบตองอาศยกนจะขาดอยางใดอยางหนงมได ผทประสงคจะบาเพญฌาน (สมถะ) หรอบาเพญปญญา (วปสสนา) ขอใดขอหนงกได หรอจะบาเพญ ฌาน (สมถะ) กอนแลวจงบาเพญปญญา (วปสสนา) ทหลงกได จะบาเพญวปสสนา (ปญญา) กอนแลวจงบาเพญสมถะ ทหลงกได หรอจะบาเพญพรอมกนกไดตามความตามความตองการของแตละคน แตวาผลจากการปฏบตทจะไดรบนนแตกตางกนคอผปฏบตฌาน (สมถะ) อยางเดยว ผลทไดรบคอ ไดอภญญา เปนตน และหลดพนจากกเลสทเรยกวา วกขมภนวมต(การหลดพนจากกเลสดวยการขมไว) ผปฏบตปญญา (วปสสนา)อยางเดยว ผลทไดรบคอ ญาณ ทนาไปสความหลดพน หรอทเรยกวา ปญญาวมต (การหลดพนจากกเลสโดยอาศยวปสสนาปญญา สวนผบาเพญทงฌาน และปญญา คอ บรรลฌานแลวอาศยฌานนนเปนบาทฐานในการเจรญวปสสนาปญญา ผลทไดรบคอความหลดพนจากกเลสเหมอนกน การหลดพนประเภทนเรยกวาเจโตวมตหรออภโตภาควมต (การหลดพนจากกเลสโดยอาศยฌานและปญญาทงสองอยาง) จากทกลาวมา จะเหนไดวา ฌานและปญญาตององอาศยกนและกน เพอพฒนาไปสจดมงหมายสงสด คอ มรรค ผล นพพาน ในพระพทธศาสนา หากผใดผานกระบวนการฝกฝนทเรยกวาการบาเพญฌานและปญญาจนสามารถบรรลจดหมายสงสดในพระพทธศาสนาได ถอวาเปนบคคลทมศกยภาพในการเผยแผหลกธรรมคาสอนของพระพทธศาสนาไดมาก ดวยเหตนน จงกลาวไดวา ฌานและปญญามบทบาทอนสาคญยงในการชวยใหปจเจกชนบรรลความหลดพน (วมต) ในพระพทธศาสนา ทงยงเปนการสรางสรรศาสนบคคลใหกบพระพทธศาสนาไปดวยในขณะเดยวกน

๑๐๓

๑๐๔

๕.๒ ขอเสนอแนะ เรองฌานและปญญาน พระพทธศาสนาเถรวาทถอวาเปนหวใจทสาคญมาก ในการปฏบตเพอพฒนาจตใหสงขนจนบรรลถงพระนพพานอนเปนจดมงหมายสงสดในพระพทธศาสนา ในงานวจยน ผวจยไดศกษาวเคราะหความหมายของฌานและปญญาตลอดทงความสมพนธระหวางฌานและปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท ผวจยเหนวาควรจะไดมการศกษาเพมเตม เชน ๑. บทบาทของพระโพธสตวทบรรลฌานและปญญาในการชวยเหลอสรรพสตว ๒. ศกษาความสมพนธขององคธรรมของฌานและองคธรรมของปญญาในพระพทธศาสนาเถรวาท ๓. ศกษาเปรยบเทยบแนวความคดเรองฌานในพระพทธศาสนาเถรวาทกบฌานในศาสนาพราหมณฮนด

๔. อทธพลของการปฏบตสมถะ (ฌาน) และวปสสนา (ปญญา) ทมตอสงคมไทย

บรรณานกรม ๑. ภาษาไทย ก. ขอมลปฐมภม มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฏก, ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕. _________.พระไตรปฎกฉบบภาษาไทย.ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. กรงเทพมหานคร

: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๕. _________. อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏฐกถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒ _________. ฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาฎกา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย, ๒๕๓๙. _________. ปกรณวเสสภาษาบาล ฉบบมหาจฬาปกรณวเสโส. กรงเทพมหานคร : โรง พมพวญญาณ, ๒๕๓๙. _________. ธมมปทฏฐกถาภาษาบาล ชด ๘ เลม, กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๓๓. _________. พระธมมปทฏฐกถาภาษาไทย ชด ๘ เลม, กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา มกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๓. _________. สมนตปาสาทกา นาม วนยฏฐกถา ภาษาบาล, กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา

มกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๔. _________. สมนตปาสาทกาภาษาไทย, กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๕. _________. วสทธมคคปกรณวเสโส ภาษาบาล, กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช

วทยาลย, ๒๕๓๖.

๑๐๕

_________. วสทธมรรค ภาษาไทย, กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๖.

ข. ขอมลทตยภม

(๑) หนงสอ : เกษณ เฉลมตระกล. คมอวปสสนา. กรงเทพมหานคร : สหธรรมก, ๒๕๔๑ จ. คอนสแตนท เลานสเบร. การบาเพญฌานทางพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรง

พมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๔๐. ชะลอ อทกภาชน พ.ต.อ.. การปฏบตเขาสประตพระนพพานและกฎแหงกรรม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพวฒนกจ, ๒๕๒๙. เดอน คาด. พทธปรชญา. กรงเทพมหานคร : โอ เอส พรนตงเฮาส, ๒๕๓๔. ทองหลอ วงษธรรมา . ปรชญาอนเดย. กรงเทพมหานคร : สานกพมพโอเดยนสโตร, ๒๕๓๕ บญม แทนแกว. ญาณวทยา. กรงเทพมหานคร : ธนะการพมพ, ๒๕๓๕. _________. ปรชญาศาสนา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ หจก.ธนการพมพ, ๒๕๓๖. บญม เมธางกร. คมอการศกษาพระอภธรรมมตถสงคหะ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพเลยง

เชยง, ๒๕๔๕. พระ ดร.พ. วชรญาณมหาเถระ. สมาธในพระพทธศาสนา. รศ. ชศกด พพยเกษร, แปล,

กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. พระเทพโสภณ. โลกทศนของชาวพทธ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย, ๒๕๔๓. พระเทพวสทธกว (พจตร ฐตวณโณ). การพฒนาจต ภาค ๑. กรงเทพมหานคร : มหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๓๘. พระธรรมโกศาจารย, พจนานกรมธรรม, กรเทพมหานคร : โรงพมพธรรมสภา, ม.ป.ป.. พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). พทธธรรม. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราช วทยาลย, ๒๕๔๑.

๑๐๖

_________. ประโยชนสงสดของชวตน. กรงเทพมหานคร : มลนธพทธธรรม, ๒๕๔๒. _________. พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. กรงเทพมหานคร : ดานสทธา การพมพ, ๒๕๒๘. _________. พจนานกรมพทธศาสน ฉบบประมวลศพท. กรงเทพมหานคร : ดานสทธาการ พมพ, ๒๕๒๘. พระธรรมธรราชมหามน (วลาส ญาณวโร). โลกทปน. กรงเทพมหานคร : สานกพมพดอก หญา,๒๕๓๕ พระมหาจรญ สมนอย. คมอเตรยมสอบ น.ธ.เอก. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬาลง กรณราชวทยาลย, ๒๕๓๔. พระศรคมภรญาณ (ถวลย ญาณจาร). รวบรวม, วปสสนากรรมฐานทปน เลมท ๑ หลก สตรชนมชฌมอาภธรรมกโท และสาหรบประชาชนทวไป. กรงเทพมหานคร : วฒนกจพาณชย,๒๕๔๑

พระอรยคณาธาร (เสง ปสโส ), ทพยอานาจ, กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราช วทยาลย, ๒๕๔๒. พระอาจารยโมคคลลานเถระ. คมภรอภธานปปทปกา. รวบรวมโดย พระมหาสมปอง มทโต, กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรมสภา, ๒๕๔๒. พระเอฮารา พระโสมเถระ และพระเขมนทเถระ. วมตตมรรค. แปลโดย พระเทพโสภณ และ คณะ, กรงเทพมหานคร : สานกพมพสยาม, ๒๕๓๘. พสฐ เจรญสข. คมอการอบรมสมาธ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, ๒๕๔๒. พทธทาสภกข. คมอมนษย : ฉบบสมบรณ. กรงเทพมหานคร:สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๓๔. _________. พจนานกรมธรรมของพทธทาส.กรงเทพมหานคร :สานกพมพธรรมสภา, ๒๕๔๕. _________. วธระงบทกข. เชยงใหม : พทธนคมจดพมพ, ๒๕๓๒. แพทยพงษ วรพงศพเชษฐ น.พ.. โยคะเพอการพฒนารางกายและจตใจ. กรงเพทมหานคร :

โรงพมพเอช.ท.พ.เพรท, ๒๕๔๒ ราชบณฑตยสถาน. พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ.๒๕๒๕. กรงเทพมหานคร :

สานกพมพ อกษรเจรญทศน, ๒๕๒๖.

๑๐๗

วงศ ชาญบาล (ผชาระ). คมภรพระวสทธมรรค (ไทย). กรงเทพมหานคร : โรงพมพธรรม บรรณาคาร, ๒๕๒๕. วระ บารงรกษ และคณะ ดร.. ประมวลธรรมในพระไตรปฎก. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ รวมขาวจกรวาล, ๒๕๒๐. เศวตร เปยมพงศสานต. พทธวปสสนา. พมพครงท ๔. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหา จฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๑. สมคร บราวาส. ปญญา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพสยาม, ๒๕๔๒. สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส. ปฐมสมโพธ. กรงเทพมหานคร :โรงพมพ

มหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๒. _________. สมถกมมฏฐาน, กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหามกฏราชวทยาลย, ๒๕๓๘. สรรคชย พรหมฤาษ. คมอประกอบการศกษาสภาวธรรม ๗๒. กรงเทพมหานคร : โรงพมพ บรษท สหธรรมก, ม.ป.ป. สจตรา ออนคอม รศ.ดร.. การฝกสมาธ. กรงเทพมหานคร : สานกพมพดบเบลนายน, ๒๕๔๔. สชพ ปญญานภาพ. คณลกษณะพเศษแหงพระพทธศาสนา. กรงเทพมหานคร : มหามกฏ ราชวทยาลย, ๒๕๓๙. แสง จนทรงาม. ศาสนศาสตร. กรงเทพมหานคร : โรงพมพไทยพฒนาพานช, ๒๕๓๔. อดศกด ทองบญ, ปรชญาอนเดย. กรงเทพมหานคร : ราชบณฑตยสถาน, ๒๕๓๒.

(๒) บทความ : บญม แทนแกว “พระพทธศาสนากบปรชญา”. ใน มหาจฬาฯ วชาการ : รวมบทความทาง วชาการพระพทธศาสนาและปรชญา,หนา ๑๒๐ , บรรณาธการโดย พระครปลด สวฒนจรยคณ, กรงเทพมหานคร : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐. พระเทพโสภณ.”ปญญากถา”. ใน วชาการเทศนา,หนา ๓๐๑–๓๑๘, บรรณาธการโดย พระครปลด สวฒนจรยคณ, กรงเทพมหานคร : หจก.เอมเทรดดง, ๒๕๔๔.

๑๐๘

(๓) วทยานพนธ : ไชยพล อภนฐลลา. “การศกษาเชงวเคราะหวธการพฒนาภมปญญาตาแนวพทธศาสตรและ วทยาศาสตร”. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณทต. สาขาวชาศาสนา เปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๒. นงเยาว ชาญณรงค. “การศกษาเปรยบเทยบการทาสมาธของพทธศาสนาและ ท-เอม (T-M)” วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต. สาขาวชาศาสนาเปรยบเทยบ บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๓๙. วรยา ชนวรรโณ และคณะ. “ววฒนาการตความคาสอนเรองสมาธในพระพทธศาสนาฝายเถร วาทในประเทศไทย” รายงานการวจย, คณะสงคมศาสตร และมนษยศาสตร มหา วทยามหดล, ๒๕๓๗. ลกษณวต ปาละรตน. “ญาณวทยาในพทธปรชญาเถรวาทเปนประสบการณนยมจรงหรอไม : ศกษากรณวดพระธรรมกาย” วทยานพนธอกษรศาสตรดษฎบณฑต. ภาควชา ปรชญา จฬาลงกรณมหาวทยาลย, ๒๕๓๕. ๒. ภาษาองกฤษ Gorkom, Nian Van. Abhidhamma in Dailly Life. Bangkok : DhammaStudyGroup, 1975. Henry, Clarke Warren. Buddhism. New York : Harvard University Press, 1972. Humphreys, Christmas. Buddhism. London : Penguin Group Hulisher, 1988. Ratanasuwan, Phorn. Mental Health and Religion. Bangkok : Home of The Psychical Research, 1972. _________. Abhinna. Bangkok : Home of The Psychical Research, 2535.

๑๐๙

ประวตผวจย พระมหากฤช าณาวโธ (ใจปลมบญ) เกดวนท ๑ มถนายน พ.ศ. ๒๕๑๖

ณ บานเลขท ๔๔/๑ หม ๓ ต.ศาลาลาดวน อ.เมอง จ.สระแกว บรรพชา เมอวนท ๒๘ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๒๙ ณ อโบสถวดเรไร อ.เมอง

จ.ปราจนบร อปสมบท ณ วดศาลาลาดวน อ.เมอง จ.สระแกว เมอวนท ๒๙ พฤษภาคม

พ.ศ. ๒๕๓๙ โดยมพระครสนทรสารธรรม เจาคณะตาบลศาลาลาดวน เปนพระอปชฌาย ประวตการศกษา

พ.ศ. ๒๕๒๙ สาเรจการศกษา ชนประถมศกษาปท ๖ จากโรงเรยนบานหนองขา ต.ศาลาลาดวน อ.เมอง จ.สระแกว

พ.ศ. ๒๕๓๒ สาเรจการศกษาชนนกธรรมเอก สานกเรยนคณะจงหวดสระแกว พ.ศ. ๒๕๔๒ สาเรจการศกษาพทธศาสตรบณฑต สาขาปรชญา (เกยรตนยม)

จากมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย พ.ศ. ๒๕๔๒ สาเรจการศกษาเปรยญธรรม ๗ ประโยค สานกเรยนวดเทพลลา

กรงเทพมหานคร หนาทการงาน

ครสอนพระปรยตธรรมแผนกนกธรรม-บาล วดเทพลลา ครสอนวชาพระพทธศาสนาในโรงเรยนเทพลลา ครสอนวชาพระพทธศาสนาในโรงเรยนพระยาประเสรฐสนทราศรย ครสอนพระปรยตธรรมแผนกนกธรรม-บาล วดอภยทายาราม

ปจจบนสงกด วดอภยทายาราม แขวงทงพญาไท เขตพญาไท กรงเทพมหานคร ๑๐๔๐๐

เขาศกษาเมอ : ๘ พฤษภาคม ๒๕๔๓ จบการศกษา : ๓๐ มนาคม ๒๕๔๘