การแพทย์แผนไทยกับการบริบาล ...nurse.hcu.ac.th/upload/files/v/vat/การดูแล...Thai Traditional Medicine for Postnatal

195Thai Traditional Medicine for Postnatal Motherin the Community of Central Regionวารสารพยาบาลทหารบก

Journal of The Royal Thai Army Nurses

ปท 15 ฉบบท 2 (พ.ค. - ส.ค.) 2557Volume 15 No.2 (May - Aug) 2014

การแพทยแผนไทยกบการบรบาลมารดาหลงคลอดในชมชนภาคกลางThai Traditional Medicine for Postnatal Motherin the Community of Central Region

บทความวจย

ละเอยด แจมจนทร* สร ขนธรกษวงศ**

สนทร หงสทอง*** นพนฐ จ�าปาเทศ****

Laiad Jamjan, R.N., M.E.d., Ed.D.*

Suree Khantarakwong, R.N., M.E.d., Ed.D.**

Sunthorn Hongthong, R.N., M.E.d.***

Nopanat Jampates, R.N., M.Ed.****

Corresponding Author: *คณบดคณะพยาบาลศาสตร วทยาลยเซนตหลยส E-mail: [email protected]

**อาจารยวทยาลยพยาบาลบรมราชชนนนพรตนวชระ ***พยาบาลวชาชพโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพต�าบลบานยาง

****อาจารยคณะพยาบาลศาสตร มหาวทยาลยหวเฉยวเฉลมพระเกยรต

ไดรบทนสนบสนนการวจยจากกรมสงเสรมวฒนธรรม

บทคดยอ การวจยครงนมวตถประสงคเพอศกษาวฒนธรรมการบรบาลมารดาหลงคลอด โดยการน�าการแพทยแผนไทยมาใชใน

ชมชนภาคกลาง รวบรวมความรเรองการดแลมารดาหลงคลอดระหวางหนวยบรการทงภาครฐและภาคประชาชน และแนวทางการ

ใชภมปญญาไทยและการแพทยแผนไทยในหลกสตรพยาบาลศาสตร รวมทงการอบรมผดแลหลงคลอด วธวจยเปนการวจยเชงคณภาพ

แบบปรากฏการณวทยา กลมตวอยางเปนมารดาหลงคลอด 25 คน บคคลส�าคญ 24 คน ในชมชน 4 จงหวด คอ ราชบร,

กาญจนบร, อางทอง และพระนครศรอยธยา เกบขอมลดวยการสมภาษณเจาะลกสงเกตแบบมสวนรวม และสนทนากลม

ผลการศกษาพบวา มารดาหลงคลอดทกรายเชอและไดรบความรเรองการอยไฟหลงคลอดมาจากสตรในครอบครว

สายตรง ไดแก แม ยาย ญาตผใหญ มการปฏบตตามความเชอทยงสบตอถงปจจบนวาการอยไฟท�าใหสขภาพด รางกายแขงแรง

ผวพรรณดและมดลกเขาอ มการประยกตวธการอยไฟตามแบบเดมในบรการสาธารณสขแผนปจจบน ผลการศกษาจากบคคลส�าคญ

ยนยนไดวาการอยไฟเปนวฒนธรรมไทยทสงสมมาจากบรรพบรษ เพอชวยใหมารดาหลงคลอดฟนฟสขภาพภายหลงการตงครรภ

และการคลอด สวนความรเรองการดแลมารดาหลงคลอดม 5 เรอง คอ 1) นงถาน 2) เขากระโจมอบสมนไพร 3) นวดตว 4) ประคบ

ดวยลกประคบสมนไพร 5) ทบหมอเกลอ ซงไดน�ามาบรการในระบบหลกประกนสขภาพเปนชดการฟนฟสขภาพแมหลงคลอด

ดวยการแพทยแผนไทย 4 เรองโดยไมไดใหบรการเรองนงถาน แนวทางการใชภมปญญาไทยและการแพทยแผนไทยในหลกสตร

พยาบาลศาสตรท�าไดในกลมวชาเลอก 2 วชา คอ 1) พนฐานการผดงครรภไทยส�าหรบพยาบาล 2) ภมปญญาในการดแลหลงคลอด

ดวยแพทยแผนไทยส�าหรบพยาบาล ไมแนะน�าการอบรมเรองการอยไฟส�าหรบอาสาสมครสาธารณสขหรอผดแลเพราะอาจมอนตราย

ตอผรบบรการ

ค�าส�าคญ : มารดาหลงคลอดอยไฟ, ภาคกลางการแพทยแผนไทย

196 การแพทยแผนไทยกบการบรบาลมารดาหลงคลอดในชมชนภาคกลางวารสารพยาบาลทหารบก



Abstract The objective of this research were to explore the existing of cultural Thai wisdom and traditional

medicine practice for post natal mother in the community of central region, to collect the knowledge of

postpartum care from government and non government practices, and to study how to immerse Thai wisdom

and traditional medicine practice for motherinto the nursing curriculum and training for the care giver.

A qualitative phenomenology wasconducted to collect data from 25 mothers and 24 significant persons in the

communities of 4 provinces Ratchaburi, Kanchanaburi, Angthong and Ayudthaya. Data were obtained by

in-depth interview, participatory observation and focus group interview.

It was found that knowledge and belief passed on within women in family. They practice “UeFai”

for good health, body strengthening, fine-looking skin, return the womb to the good position. The traditional

practice is adapt to the modern health care services. The significant persons confirmed that “Ue Fai” was the

Thai culture over time from past to present in order to revitalize mother’s health after pregnant and birthing.

The knowledge of postpartum care was composed of 5 procedures 1) Sitting over charcoal 2) Body Herbal

stream 3) Body massage 4) Herbal ball compression 5) Hot saltpot apply pressure. All practices were provided

as services covered by in the National health assuranceexcept the “sitting over charcoal”. The possibility to

immerse Thai wisdom and traditional medicine into nursing curriculum is employed to 2 elective courses

1) Basic principle of Thai midwifery for nurse 2) Thai wisdom for postpartum mother by traditional medicine

for nurse. However, to trainhealth volunteer or care giver was not recommended because of the risk for the client.

Keywords: Postnatal mother, UeFai, Central region, Thai traditional medicine

ความเปนมาและความส�าคญของปญหา ในอดตการดแลหลงคลอดใชค�าวา “อยไฟ” เพราะม

ความสมพนธกบการใชความรอนในการดแลรางกายในระยะ

พกฟนหลงคลอด โดยจะครอบคลมทกกจกรรมในการดแล

เชน การนอนขางกองไฟ ดมน�าตมสมนไพรอน ใชอฐเผาไฟให

แดงเอาน�าราดแลวหอมาประคบหนาทองใหทองยบ การนวด

หลงคลอด การทบหมอเกลอ ประคบสมนไพร เปนตน การอยไฟ

หลงคลอดจงเปนการผสมผสานความร และประสบการณ

ของชาวบานทสงสมสบทอดกนมาเรยกวาภมปญญาของคนไทย

หรอการแพทยพนบาน ซงเปนมรดกทางวฒนธรรมในทกภมภาค

ของประเทศ สวนการแพทยแผนไทยหมายถงความรความ

สามารถในการประกอบโรคศลปะ โดยอาศยความรหลกการและ

เหตผลแบบดงเดมทสอดคลองกบประเพณ และวฒนธรรมไทย

โดยใช ยาแผนไทยในรปแบบสมนไพรและต�ารบยาไทย

อกทงท�าการเตรยมการผลต การปรง การจ�าหนาย การอบ

การนวด การผดงครรภ การรกษาโดยธรรมชาต รวมถงหลกการ

แพทยดงเดมของประเทศอนทการแพทยแผนไทยน�ามาประยกต

โดยวธถายทอดสบตอกนมาเปนระบบหรอศกษาในสถาบน

การศกษา (ยงยง เทาประเสรฐ, 2546)

การดแลสขภาพมารดาหลงคลอดจงเปนวฒนธรรม

ของทองถนในทกภมภาคของประเทศ ในภาคใตพบวาโตะบแด

มบทบาทส�าคญในการเตรยมตวใหแมคลอดงาย มการดแล

หลงคลอดดวยการอยไฟโดยใชกอนเสา (ก�าราบ พานทอง

อางใน เสาวณย กลสมบรณ, 2550) ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

มารดาสวนใหญยงคงปฏบตตามความเชอเรองการใชความรอน

หลงคลอด (KaewsarnP, Moyle W, Creedy D., 2003)

สวนสตรในภาคเหนอเชอวาการไมท�าตามขอหามในการปฏบต

หลงคลอดจะสงผลตอสขภาพไปตลอดชวต สตรในชนบทปฏบต

ตามความเชอมากกวาในเขตเมอง (PraneeLiamputtong,

2004) ภาคกลางพบวามการดแลสขภาพมารดาหลงคลอด

โดยความชวยเหลอของญาตผ ใหญในครอบครวและหมอ

พนบาน โดยเรยกรวมวาการอยไฟโดยใชสมนไพรหลายชนด

มการงดอาหารแสลง และบรโภคอาหารบ�ารงน�านม บ�ารงโลหต

มการประกอบพธกรรมตามวฒนธรรมในบางทองถน (ลฐกา

จนทรจต, 2540)




วฒนธรรมทองถนในการดแลสขภาพหญงหลงคลอด

ยงคงมความเชอและใชแบบแผนการดแลตนเองโดยอาศย

ภมปญญาพนบาน การปฏบตแบบผสมผสานแพทยแผนไทย

โดยความชวยเหลอของครอบครวและหมอพนบาน แตยงม

ความขดแยงดานความคดและดานปฏบตการในการบรการ

การคลอดแผนปจจบน งานวจยในอนาคตควรศกษาและ

ประเมนประสทธผลดานสขภาพและดานสงคมทชดเจน และ

ศกษารปแบบบรณาการดแลหญงตงครรภและหญงหลงคลอด

แบบไทยเขาสการบรการสาธารณสขภาครฐ (กระทรวงสาธารณสข,

2553) โดยใชกรอบแนวคดการพฒนาแพทยแผนไทยและการ

แพทยทางเลอกซงประกอบดวย 4 ดาน คอ องคความรต�ารา

หลกสตรและการสอน มาตรฐานบรการผลตภณฑ และกฎหมาย

โดยเชอมโยงกบระบบบรการทสงผลตอสขภาพของประชาชน

และเศรษฐกจของประเทศ (วชย โชคววฒน, 2550 : 108)

จงหวดพระนครศรอยธยาและอางทองอยในภาค

กลางตอนกลาง เปนศนยกลางจดกจกรรมภมปญญาแพทยแผน

ไทยดานการดแลสตรตงครรภและหลงคลอด (กรมพฒนา

การแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอก, 2555) จงกลาว

ไดวาทงสองจงหวดเปนผน�าในการบรบาลมารดาหลงคลอดดวย

องคความรดานวฒนธรรมและการแพทยแผนไทย นอกจากน

ภาคกลางยงมความซบซอนหลากหลายของกลมภาษาและ

ชาตพนธแหงหนงของประเทศไทย พนทสวนใหญเปนทราบลม

แมน�าทอดมสมบรณเปนแหลงอารยธรรมมาชานาน ผวจยได

เลอกอกสองจงหวดคอ กาญจนบร และราชบร ทอยในพนท

ภาคกลางตะวนตก เพอเปรยบเทยบวฒนธรรมทอาจมความ

เหมอนหรอความแตกตางใหเปนพนทในการศกษาเพมขน

รวมเปน 4 จงหวด

วตถประสงคการวจย วตถประสงคการวจยมดงน

1. ศกษาวฒนธรรมการบรบาลมารดาหลงคลอด

โดยการน�าภมปญญาไทยและการแพทยแผนไทยมาใชในชมชน

ภาคกลาง

2. ศกษาการรวบรวมความรเรองการดแลมารดา

หลงคลอดในหนวยบรการทงภาครฐและภาคประชาชนในชมชน


3. ศกษาแนวทางการใชภมปญญาไทยและการ

แพทยแผนไทยจดการศกษาในหลกสตรพยาบาลศาสตรและ

การอบรมผดแลหลงคลอด

วธด�าเนนการวจย การวจยครงนเปนการวจยเชงคณภาพแบบปรากฏการณ

วทยา (Phenomenology) ดวยความเชอวามนษยมความ

ใกลชดกบสงแวดลอม เมอจะศกษาเกยวกบมนษยจงไมสามารถ

แยกตวบคคลออกจากสงแวดลอมได เปาหมายการตความของ

ปรากฏการณทศกษาจากประสบการณของบคคลทด�าเนนอย

ในสภาวการณหนง (ศรพร จรวฒนกล, 2553 : 49) ลกษณะ

ของปรากฏการณในการวจยครงนเปนการศกษาประสบการณ

ของมารดาหลงคลอดในปรากฏการณเฉพาะเรองการอยไฟ

ซงประกอบดวย

1. ใหความส�าคญกบภาษาพด กจกรรมการดแล

มารดาหลงคลอดของผใหขอมลทเปนเจาของประสบการณ

2. รวบรวมขอมลโดยใชวธการสมภาษณเชงลก

(in-depth interview) การสงเกตแบบมสวนรวม และการ

สนทนากลม โดยใชเวลาสมภาษณ 1 ครง ครงละประมาณ

45 - 60 นาท สงเกตและสมภาษณขณะมารดาไดรบการดแล

หลงคลอด 1 ครง ครงละ 1 ชวโมง สนทนากลม 1 ครง ครงละ

1 - 1.5 ชวโมง

การตรวจสอบความถกตอง นาเชอถอของขอมล

(trustworthiness) ประกอบดวย 1) การสรางสมพนธภาพทด

2) ถอดเทปภายในวนทสมภาษณ เพอตรวจสอบขอมลท

ไมชดเจนหรอไมครบถวน 3) ตรวจสอบวาขอมลอมตว (Data

Saturation) หมายถงสมภาษณจนกวาจะไมพบขอสงสยหรอ

ไมมขอมลใหมเกดขน 4) ยนยนความตรงของขอมล โดยน�า

ขอมลทไดจดบนทกไวกลบไปใหผ ใหสมภาษณยนยนความ

ถกตอง

3. การวเคราะหขอมลจากการท�าความเขาใจ

การใหความหมายของความจรงทปรากฏโดยใชวธการวเคราะห

ขอมลของโคไลซ 7 ขนตอน สรปโดยยอ คอ 1) อานบทสมภาษณ

ทถอดความแลวหลาย ๆ ครง 2) ทบทวนแตละขอความเพอ

ดนยส�าคญของเนอหา 3) ท�าความเขาใจเนอหาและก�าหนด

ความหมาย 4) ก�าหนดความหมายของกลมค�าทเปนประเดน

หลก 5) รวบรวมผลลพธทไดจากปรากฏการณ 6) อธบาย

ปรากฏการณทยงก�ากวมใหมความชดเจน 7) น�าขอคนพบท

ไดจากการศกษายอนกลบไปทผใหขอมลเพอตรวจสอบความ

ถกตอง (Colaizzi, 1978)

ประชากรและกลมตวอยาง

ชมชนทศกษาและผใหขอมลในครงนไดเกบขอมล

ในชมชน 4 จงหวดภาคกลาง คอ 1) โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพ




ต�าบลบานปากคลอง อ.ด�าเนนสะดวก จ.ราชบร 2) โรงพยาบาล

ชมชนเจาคณไพบลย อ.พนมทวน จ.กาญจนบร 3) ศนยภมปญญา

การแพทยพนบานไทย วดละมดสทธยาราม จ.อางทอง 4) ศนย

เวชปฏบตครอบครว โรงพยาบาลพระนครศรอยธยา

กลมตวอยางเปนมารดาหลงคลอด จ�านวน 25 คน

ทมารบบรการฟนฟสขภาพแมหลงคลอดดวยการแพทยแผนไทย

ในสถานบรการ 4 แหงดงกลาว ไดแก จงหวดราชบร 6 คน

กาญจนบร 6 คน อางทอง 7 คน พระนครศรอยธยา 6 คน และ

กลมตวอยางทเปนบคคลส�าคญ เชน มารดา/ญาตผใหญ ปราชญ

ชาวบาน หมอพนบาน/หมอต�าแย แพทยแผนไทย ในชมชน

ทศกษา จงหวดละ 6 คน รวม 24 คน

เครองมอในการวจยและคณภาพของเครองมอ

เครองมอทใชในการวจยและการควบคมคณภาพ

ประกอบดวย

1. แบบบนทกขอมลสวนบคคลประกอบดวยอาย เพศ

ภมล�าเนา สถานภาพครอบครว ประวตการตงครรภและการคลอด

2. แบบสมภาษณกงโครงสราง (Semi-structure

interview) จ�านวน 4 - 6 ขอ ทคณะผวจยไดพฒนาและปรบปรง

แกไขหลงผานการพจารณาจากผเชยวชาญ และทดสอบโดยใช

กบมารดาหลงคลอด และบคคลส�าคญ 3 ราย กอนน�าไปเกบ

ขอมลจรง ดงตวอยางค�าถาม เชน มความเชอเกยวกบการอยไฟ

อยางไร การอยไฟมการปฏบตอยางไรบาง เปนตน

3. ผสมภาษณเชงลกและสงเกตแบบมสวนรวมได

รบการอบรมชแจงและฝกการใชเครองมอวจยจนเขาใจตรงกน

การพทกษสทธผใหขอมล ผวจยมหนงสอขอ

อนญาตด�าเนนการวจยไปทส�านกงานสาธารณสขจงหวดท

ศกษาประสานงานผอ�านวยการโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพ

ต�าบลและผน�าชมชน ชแจงขอมลกระบวนการวจยสทธการรวม

และถอนตวจากโครงการวจยกบกล มตวอยางและลงนาม

ในหนงสอยนยอม โดยมหนงสอรบรองการพทกษสทธกลม

ตวอยางการวจย เลขท กจ0032/พเศษ รบ 0432.1/19อท

456/2556 และ อย0032/พเศษ

ผลการวจย สวนท 1 ลกษณะของกลมตวอยาง

กลมตวอยางทเปนมารดาหลงคลอด 26 ราย มอาย

เฉลย 27 ป ครรภแรก 9 ราย ครรภทสอง 15 ราย ครรภทสาม

1 ราย คลอดปกต 20 ราย ผาตดคลอด 6 ราย ทกรายไดรบการ

ถายทอดเรองอยไฟจากสตรในครอบครว

กลมตวอยางทเปนบคคลส�าคญรวม 24 ราย มอาย

เฉลย 65 ป ประกอบดวยมารดา/ญาตผใหญ 6 ราย ผร/ปราชญ

ชาวบาน 6 ราย หมอพนบาน 6 ราย และแพทยแผนไทย 6 ราย

สวนใหญมอาชพเกษตรกร หมอพนบานทง 6 ราย มอายเกน

70 ป และสวนใหญไมไดใหบรการเรองอยไฟ

สวนท 2 ผลการวเคราะหขอมล

1. วฒนธรรมการบรบาลมารดาหลงคลอด โดย

การน�าภมปญญาไทยและการแพทยแผนไทยมาใชในชมชน


1.1 ผลการศกษาจากมารดาหลงคลอดและ

บคคลส�าคญ

มารดาหลงคลอดทกรายมความเชอและได

รบความรเรองการอยไฟหลงคลอดมาจากบรรพบรษ โดยเฉพาะ

สตรในครอบครวสายตรง ไดแก แม ยาย ญาตผใหญ โดยแมเปน

ผมบทบาทส�าคญในการอยไฟ การปฏบตตามความเชอเปน

วฒนธรรมทองถนทยงคงสบทอดถงปจจบน โดยเชอวาการอยไฟ

ท�าใหมดลกเขาอ ขบน�าคาวปลา รางกายแขงแรง ผวพรรณด

“...แมพามาทศนย บอกวาตองอยไฟครบ

5 วน ปาทศนยกท�าใหดมาก มอบสมนไพร นวดประคบ

ทบหมอเกลอ อาบน�าขดตว ท�าแลวรสกเบาตว สะอาด หนเปน

คร หนยงเชอวาวธอยไฟของไทยดตองชวยกนรกษาไว...”

ผลการศกษาจากบคคลส�าคญยนยนได

วาการอยไฟเปนวฒนธรรมไทยทสงสมมาจากบรรพบรษ เพอ

ชวยใหมารดาหลงคลอดฟนฟสขภาพภายหลงการตงครรภและ

การเสยเลอดจากการคลอด โดยอธบายวาเพอใหมดลกเขาอ

ขบน�าคาวปลา รางกายแขงแรง ผวพรรณด ทงนความรและ

ความเชอเรองการอยไฟมสาระส�าคญ ดงน

1) มารดาหลงคลอดตองอยไฟเพอปรบ

สมดลของธาตในรางกาย โดยใชสรรพคณของอาหารและ

สมนไพรเปนยา

2) การอยไฟเปนวฒนธรรมในทองถนเพอ

ดแลมารดาหลงคลอด หมอพนบานในอดตใชความจ�าและ

ประสบการณจนช�านาญ มวธการอยไฟทบานเหมอนกน ไดแก

เขากระโจมอบสมนไพร นงถาน นวดตวประคบสมนไพร

ทบหมอเกลอ อาบน�าสมนไพร ซงจะแตกตางในเรองต�ารบ

สมนไพรตามทมในทองถน ปจจบนหมอพนบานมอายมากและ

สงขารรวงโรยออนแรงลงตามกาลเวลา ภมปญญาไทยเรองอยไฟ

แบบเดมจงเรมสญหายไป




“…อยไฟมกรรมวธทแตกตางกน ขนกบ

ลกษณะของทองถน ประเพณ และตามความเหมาะสมกบฐานะ

ของแตละคน แตเรองส�าคญทเปนวฒนธรรมในการดแลแม

หลงคลอดคอเรองอาหารการกน การพกผอนคนสสภาพปกต

โดยใชค�างาย ๆ วาใหมดลกเขาอ ขบน�าคาวปลา แขงแรง

ทนตออากาศหนาวเยนได เรองหลก ๆ มเทาน ทองถนไหน ๆ

กท�าตามทเชอกนตอมา หมอพนบานทเคยมคงหมดแลวละ...”

1.2 วฒนธรรมความเชอและภมปญญาในการ

ดแลมารดาหลงคลอด

ความเชอในการปฏบตของมารดาระยะ

หลงคลอดเปนการผสมผสานวฒนธรรมในวถชวตกบภาวะ

สขภาพ ทสงผานค�าบอกเลาของผใหญในครอบครวจากรนสรน

มสาระส�าคญสองเรอง คอ 1) ใหท�าและหามท�าโดยการปฏบต

ตามความเชอนน ๆ มค�าอธบายวาสงผลตอความเปนปกต

ของแมและลก 2) ความเชอทสมพนธเชอมโยงกบสขภาพ

ของมารดาในระยะหลงคลอด คอ การบ�ารงรางกายใหแขงแรง

ขบน�าคาวปลา มดลกเขาอ ผวพรรณด และบ�ารงน�านม การ

ไมอยไฟหรออยไฟไมครบถวนท�าใหรางกายไมแขงแรง หนาว

สะทานไดงายเมออากาศเยนหรอเมออากาศเปลยน

“...หนใชสทธบตรทองครบ 5 วน แลวแม

ใหใชไฟชดตอกนยาสตรเพญภาคดวยจนครบเดอน บอกวาชวย

มดลกเขาอ แมหามหลายอยางจ�าไดบางไมไดบาง แตกเชอ

เพราะญาต ๆ กคอยบอกวา ตองอยไฟใหครบแลวรางกาย

จะแขงแรง...”

มารดาหลงคลอดทกรายยงคงถอปฏบตอย

ตามค�าบอกเลาของผใหญในครอบครว แตการปฏบตไมเขมงวด

เหมอนในอดต เชน ใหดมน�ารอนหามดมน�าหรอของเยน มกไมได

ท�าเนองจากความคนเคยกบน�าดมจากตเยน ส�าหรบเรองอาหาร

พบวาแกงเลยงหวปล ผกอน ๆ ทเปนอาหารบ�ารงน�านมทสบตอ

มาหลายชวคน รวมทงอาหารทมสมนไพรท�าใหรางกายอบอน

เชน ขง พรกไทย สวนอาหารแสลงตาง ๆ ไมถอปฏบตอยางเขม

งวดเหมอนในอดตเชนกนเนองจากวถชวตเปลยนแปลงไป

“...แกงเลยงนยงมอยนะ เพราะบ�ารงแม

บ�ารงน�านม ฉนยงใหกนผดขงอยดวย เพราะแตโบราณแมบอก

ท�าใหตวอน แลวทางแมผวเขากท�าสงมาให อาหารหามกนกพวก

ของแสลง ของทะเล ของหมกดองนกหาม แตไมคอยเอาจรง

เหมอนแตกอน แลวแตตวเขา...”

2. การรวบรวมความร เรองการดแลมารดา

หลงคลอด ระหวางสถานบรการทงภาครฐและภาคประชาชน

ในชมชนภาคกลาง

รวบรวมความรจากเอกสาร หนงสอ แผนพบท

เกยวของกบเรองอยไฟในสถานบรการ 4 แหง และขอมลจาก

การสมภาษณกลมตวอยาง การสงเกตอยางมสวนรวมจากการ

ปฏบตเรองอยไฟ

2.1 ส�านกงานประกนสขภาพแหงชาตไดน�า

แพทยแผนไทยเขาสระบบบรการโดยเรมตนนโยบายปลายป

2554 เรยกวาการฟนฟสขภาพแมหลงคลอดดวยการแพทย

แผนไทย ผรบบรการจะไดรบการจดสรรครงละ 500 บาท

ตอการใหบรการ 1 ชดบรการครบ 5 กจกรรม ใน 1 วน รวม

5 วน คอ 1) การบรบาลหญงหลงคลอดดวยการนวดท

ทวรางกาย 2) การประคบสมนไพรททวรางกาย 3) การอบ

ไอน�าสมนไพรททวรางกาย 4) การทบหมอเกลอ 5) การปฏบต

ตวส�าหรบหลงคลอดททวรางกาย ดงนนมารดาหลงคลอด

ทกรายจงนยมเขารบบรการตามสทธ นอกจากนยงเปนการ

เพมรายรบใหสถานบรการทกระดบทผ านการพจารณา

ตามเกณฑของส�านกงานประกนสขภาพแหงชาตดวย

2.2 มารดาหลงคลอดทกรายทรบบรการจาก

หนวยงานภาครฐ ตามสทธประกนสขภาพไดรบบรการ

4 กจกรรม คอ อบสมนไพร นวด ประคบ และทบหมอเกลอ

โดยไมมกจกรรมนงถาน สวนการบรการอยไฟภาคประชาชนท

ศนยภมปญญาการแพทยพนบานไทย ณ วดละมดสทธยาราม

อ�าเภอไชโย จงหวดอางทอง ไดรบความนยมจากมารดา

หลงคลอด เพราะมความเชอมนในความช�านาญของหมอพนบาน

ศนยนใหบรการ 4 กจกรรม และไมพบกจกรรมนงถาน เชน

เดยวกนแตมอปกรณการสาธต และยงมการนวดทมทานวด

เรยกวา “เขาตะเกยบ” และการอาบน�าสมนไพรขดผวใหมารดา

หลงคลอดเปนขนตอนสดทาย

2.3 ผ ใหบรการทศนยภมปญญาการแพทย

พนบานไทยสวนใหญเปนผสงอายเกน 70 ป มความผกพน

ใกลชดกบชมชน ไดรบความเชอใจจากมารดาหลงคลอดขณะ

ใหบรการจะมสมาชกในครอบครว เชน แม สาม ลกมาดวย

มการพดคยเรองตาง ๆ การบรการจงมลกษณะสบายและ

ผอนคลายมากกวาสถานบรการของรฐ สวนการบรหารจดการ

ของศนยในเรองการเงนนนมสภาพเลยงตวได แตไมมรายได

เพยงพอทจะพฒนางานหรอบ�ารงรกษาอปกรณเครองใชใหอย

ในสภาพด รวมทงหมอพนบานทสงวยและรางกายเสอมสภาวะ




ไปตามเวลานาจะท�าใหภมปญญาการแพทยพนบานไทยดาน

ความร ฝมอ และความช�านาญสญหายไปดวย

2.4 ปจจบนมารดาทกรายคลอดทโรงพยาบาล

ไมมการคลอดทบานอกตอไป จงท�าใหความรเรองการอยไฟท

บานตามวฒนธรรมทมการดแลโดยสมาชกในครอบครว

เลอนหายไป

2.5 การดแลมารดาหลงคลอดเรองอาหารพบวา

แกงเลยงหวปลเปนอาหารบ�ารงน�านมทยงคงเปนวฒนธรรม

ส�าคญ สวนความเชอเรองหามอาหารแสลงยงคงมอยแมวา

มารดาจะปฏบตตามนอยลง


แพทยแผนไทย จดการศกษาในหลกสตรพยาบาลศาสตร

และการอบรมผดแลหลงคลอด

ผลจากการสมภาษณผทรงคณวฒดานการแพทย

แผนไทย 2 คน และทรงคณวฒดานพยาบาลศาสตรและ

การแพทยแผนไทย 1 คน รวม 3 คน สรปไดวา

3.1 ควรน�าความรดานการแพทยแผนไทยมาใช

ในหลกสตรพยาบาลศาสตร ในวชาผดงครรภ เพราะการจดการ

ศกษาสาขาพยาบาลศาสตรมปรชญาวาดวยการดแลแบบองค

รวมทเนนมตความเชอ ความหลากหลายทางวฒนธรรมอยแลว

การเรยนการสอนควรสงเสรมการคดวเคราะหและคดสรร

เรองทเปนคณประโยชนตอมารดาและทารกมาใช

3.2 การอยไฟหลงคลอดเปนการศกษาในสงท

พนยคไปแลว เพราะปจจบนหมอพนบานอายมากจงรวบรวม

ความรจากบคคลไดยาก ปจจบนการคลอดธรรมชาตลดลง

มารดาคลอดทโรงพยาบาลทกรายไมมการคลอดทบานอกตอไป

ภมปญญาไทยเรองการอยไฟถอวาไดสญหายไป ทปฏบตกนอย

เปนการประยกตใหเขากบยคปจจบน

3.3 การแพทยแผนไทยสามารถฟนฟได เพราะ

สามารถดแลหลงคลอดรวมกบแผนปจจบนได การอยไฟจง

ตองประยกตใหมารดาท�าเองทบานโดยจดเปนชดยาสมนไพร

(Package) เชน ยาอบตว ยาขบน�าคาวปลา สมนไพรอบไอน�า

สมนไพรประคบความรอน สมนไพรบ�ารงรางกายตาง ๆ ซงม

ต�ารบอยแลวในสาขาเวชกรรมแผนไทย

3.4 การพฒนาความร การแพทยแผนไทย

ในหลกสตรพยาบาลศาสตร ผใหขอมลคอผทรงคณวฒดานการ

แพทยแผนไทย 1 คน ดานพยาบาลศาสตรและการแพทย

แผนไทย 1 คน เสนอแนะการด�าเนนการ 2 แนวทาง คอ

แนวทางท 1 เปนวชาเลอกในหลกสตรพยาบาล

ศาสตรบณฑตควรมอยางนอย 2 วชา คอ วชาแรก พนฐานการ

ผดงครรภไทยส�าหรบพยาบาล วชาทสอง กระบวนการหรอ

ภมปญญาในการดแลหลงคลอดดวยแพทยแผนไทยส�าหรบ

พยาบาลเปนวชาละ 3 หนวยกต ชอรายวชาใชค�าวาส�าหรบ

พยาบาลเพราะแสดงถงการใชความรขามสาขา ไมละเมดและ

ลดความขดแยงดานวชาชพ รวมทงเปนการยอมรบความรใน

กระบวนการใหม

แนวทางท 2 เปนวชาการดแลมารดาและทารก

หลงคลอดดวยภมปญญาไทยในหมวดวชาชพจ�านวนหนวยกต

3 หนวยกต หรอในหมวดวชาเลอกของหลกสตรพยาบาลศาสตร

บณฑตอยางนอย 2 วชา ไมนอยกวา 6 หนวยกต โดยมเนอหา

วชาวธการนวดในมารดาหลงคลอด การนวดในทารก และ

ความรพนฐานเรองการอยไฟและการใชสมนไพร

นอกจากนนผทรงคณวฒดานการแพทยแผนไทย

1 คนไดใหเสนอแนะ 2 ขอ คอ 1) การสรางหลกสตรการอบรม

หลกสตรเฉพาะทางเรองการดแลมารดาหลงคลอดดวยแพทย

แผนไทยส�าหรบพยาบาล เพอรบวฒบตร (Certificate) เพราะ

เปนการบรณาการศาสตรสองสาขาทสงผลใหมารดาไดรบการ

ดแล (Caring) ดขน 2) การดแลสตรวยทองดวยแพทยแผนไทย

เพราะตามทฤษฎแพทยแผนไทยถาการดแลหลงคลอดไมด

ในวยหมดประจ�าเดอนจะมปญหาเลอดลมพวงมาดวยในอนาคต

ประเทศไทยเปนสงคมผสงอายควรมการผลตพยาบาลแผนไทย

ขนโดยการจดการศกษาพนฐานวชาพยาบาล 2 ป แลวตอดวย

แพทยแผนไทย 2 ป เพราะศาสตรแพทยแผนไทยสามารถ

แกปญหาผสงอายได ขอเสนอดงกลาวตองไดรบความรวมมอ

จากสภาการพยาบาลและสภาแพทยแผนไทยทจะเกดขน

อภปรายผล

การอภปรายการวจยตามวตถประสงค ดงน

1. วฒนธรรมการบรบาลมารดาหลงคลอด โดย

การน�าภมปญญาไทยและการแพทยแผนไทยมาใชในชมชน


ผลการศกษาพบวา การดแลมารดาดวยภมปญญา

ไทยและแพทยแผนไทยเปนวฒนธรรมของชมชนภาคกลาง

4 จงหวด สอดคลองกบความเชอเรองอยไฟหลงคลอดซงยงคง

อยในทกภมภาคของอยเดอนหรออยก�าเดอน ภาคใตบางจงหวด

เรยกวา นงกอนเสา และเปนการดแลดวยหมอพนบานทเรยก




วา โตะบแด สวนภาคกลางเรยกวา อยไฟ โดยวฒนธรรมท

ถายทอดมาในครอบครว ชมชน ทองถน ผานความเชอในคณคา

ของการเคารพเชอฟงคนในครอบครวโดยเฉพาะแม สอดคลอง

กบการศกษาทบทวนเรองการดแลมารดาหลงคลอดใน

วฒนธรรมของ 20 ประเทศ พบความเหมอนกนในเรองการดแล

ใหมารดาหลงคลอดมระยะพก (periods of rest) อาหารบ�ารง

และอาหารตองหาม (food to be eaten and prohibited)

สขอนามย (hygiene practices) การดแลทารกและการใหนม

มารดา (infant care and breastfeeding) ชวงเวลาหลงคลอด

จงเปนการฟนฟสขภาพหลงคลอดและการเปลยนผานเขาส

ความเปนมารดา (Transition to motherhood) (Cindy-Lee

Denni, Kenneth Fung, Sophie Grigoriadis, Gail Erlick

Robinson, Sarah Romans & Lori Ross, 2007) มารดาหลง

คลอดเชอวาการอยไฟท�าใหมดลกเขาอ ขบน�าคาวปลา รางกาย

แขงแรง ผวพรรณด การไมอยไฟหรออยไฟไมครบถวนท�าให

รางกายไมแขงแรง หนาวสะทานไดงายเมออากาศเยนหรอ

เมออากาศเปลยน แมวาไมมค�าอธบายสาเหตอยางชดเจน

แตในทฤษฎแพทยแผนไทยการตงครรภท�าใหธาตตาง ๆ

แปรปรวนไป …เพราะในอดตการคลอดมความเหนอยลาจาก

การเจบครรภและเสยเลอดมาก ท�าใหสญเสยธาตไฟหรอ

เตโชธาตจากรางกาย จงจ�าเปนตองปรบใหธาตไฟเพมขน

จากการอยไฟ การงดอาหารรสเยนน�าเยนและหามตากลม

ปดหนาตางประตเรอน และตองใสเสอผาใหอน หรออาจเรยก

วา Heat therapy แตละภาคกจะมวธปฏบตไมเหมอนกน

แตคลายกนในเรองการใชความรอนตอรางกาย ในทางวทยาศาสตร

อณหภมทสงกวาปกตกจะยบยงการตดเชอได (ยงยง เทาประเสรฐ,

สมภาษณ 9 ธนวาคม 2556) สวนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ยงคงใชความรอนบ�าบดรางกาย เชน นอนขางกองไฟ อาบน�า

อนและดมน�าอนหลงคลอด (Kaewsarn P, Moyle W, Creedy

D., 2003) ดงนนการใชความรอนในกจกรรมทปฏบตตอมารดา

หลงคลอดจงเปนวฒนธรรมการอยไฟของคนไทย

2. การรวบรวมความร เรองการดแลมารดาหลง

คลอดในหนวยบรการทงภาครฐและภาคประชาชนในชมชน


ผลการศกษาพบวา ความรเรองการดแลมารดาหลง

คลอดม 5 เรอง คอ 1) นงถาน 2) เขากระโจมอบสมนไพร

3) นวดตว 4) ประคบดวยลกประคบสมนไพร 5) ทบหมอเกลอ

ซงไดน�ามาบรการในระบบหลกประกนสขภาพเปนชดการฟนฟ

สขภาพแมหลงคลอดดวยการแพทยแผนไทย 4 เรอง โดยไมได

ใหบรการเรองนงถาน


แพทยแผนไทยจดการศกษาในหลกสตรพยาบาลศาสตรและ

การอบรมผดแลหลงคลอด

ผลการศกษาพบวา แนวทางการใชภมปญญาไทย

และการแพทยแผนไทยจดการศกษาในหลกสตรพยาบาลศาสตร

แนวทางท 1 เปนวชาเลอกในหลกสตรพยาบาลศาสตรบณฑต

2 วชา คอ พนฐานการผดงครรภไทยส�าหรบพยาบาล และ

ภมปญญาในการดแลหลงคลอดดวยแพทยแผนไทยส�าหรบ

พยาบาล ซงเปนไปไดยากเพราะขอบงคบวาดวยการใหความเหน

ชอบหลกสตรการศกษาวชาชพการพยาบาลและการผดงครรภ

ระดบวชาชพ พ.ศ. 2554 ก�าหนดใหหลกสตรตองมจ�านวน

หนวยกตรวมไมนอยกวา 140 หนวยกต และกลมรายวชาการ

พยาบาลมารดาและทารกการผดงครรภและการวางแผน

ครอบครว ไมนอยกวา 12 หนวยกต (สภาการพยาบาล, 2554)

ซงในหลกสตรปจจบนมจ�านวนหนวยกตมากอยแลว แมจะจด

เปนวชาเลอกกตามนกศกษาอาจไมมโอกาสเลอกเรยนอยาง

เสรเพราะหมวดวชาเลอกขนต�ามเพยง 6 หนวยกต การเพมวชา

เลอกนกศกษาอาจใชเวลาในการศกษาเพมขน สวนขอเสนอ

แนะในประเดนของการสรางหลกสตรการอบรมเฉพาะทาง

เพอรบวฒบตร (Certificate) การดแลมารดาหลงคลอดดวย

แพทยแผนไทยส�าหรบพยาบาลเปนประเดนทนาสนใจ เพราะ

เปนการบรณาการศาสตรแพทยแผนไทยกบศาสตรการดแล

(Caring) ทตอบสนองการเรยนรในศตวรรษท 21 ทความรดาน

สขภาพมแนวโนมการเปนสหศาสตรหรอบรณาการมากขน

ขอเสนอแนะ การสงเสรมและพฒนาการอยไฟเพอการดแลสขภาพ

มารดาหลงคลอดในอนาคต

1. ปจจบนสตรมลกนอยลงและในเมองใหญพอแม

เลยงลกตามล�าพง แมวาความเชอในการปฏบตยงคงถายทอด

จากแมสลก แตความเชอในรนตอ ๆ ไปจะเปนการจดจ�าโดย

ไมสามารถอธบายหรอมผใหญใหค�าอธบายได ดงนนการผลต

สอความรทเขาถงไดงายจากระบบเทคโนโลย และการปรบปรง

วธการอยไฟหลงคลอดใหเปนผลตภณฑทมารดาหลงคลอด

สามารถใชไดเองทบาน เชน ชดสมนไพรอบตว ลกประคบบ�ารงผว

ชดสมนไพรบ�ารงน�านม สมนไพรบ�ารงผวพรรณ เปนตน

นอกจากนนบณฑตแพทยแผนไทยยงสามารถประกอบโรค

ศลปะสาขาผดงครรภในการใหบรการดแลหลงคลอดแบบ




อยไฟเดลเวอรทบาน เพอตอบรบความตองการของมารดา

รนใหมและเปนการขยายบทบาทอสระของวชาชพดวย

2. องคการวชาชพ สภาการพยาบาล และสภาแพทย

แผนไทย ควรมโอกาสพจารณาความรวมมอเพอสรางแนวทาง

ทวชาชพการพยาบาลและวชาชพการแพทยแผนไทยจะใช

ศาสตรของทงสองสาขารวมกนเพอการดแลผรบบรการ ซง

นอกจากในกลมมารดาหลงคลอดแลวควรขยายผลไปสผ รบ

บรการกลมอน ๆ โดยเฉพาะในกลมประชากรสงอายทจะเพม

จ�านวนขน ความรวมมอดงกลาวอาจเปนการจดหลกสตร

การอบรมเพอรบวฒบตร หรอการอบรมเพอเปนการพยาบาล

เฉพาะทาง โดยเปนนโยบายระดบประเทศเพอใหเกดแรง

ขบเคลอนทประสบผลส�าเรจ

เอกสารอางอง

กระทรวงสาธารณสข. (2553). ประวตศาสตรการพฒนาการ

แพทยแผนไทย การแพทยพนบาน และการแพทย

ทางเลอกในประเทศไทย. รายงานการสาธารณสข

ไทยดานการแพทยแผนไทย การแพทยพนบาน และ

การแพทยทางเลอก (พ.ศ. 2552 - 2553). กรงเทพฯ

กระทรวงสาธารณสข.

กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอก. (2555).

โครงการรวมพลงการแพทยแผนไทยและการแพทย

พนบานภาคกลาง ณ วดพนญเชง. กรงเทพฯ


กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลอก. (2553).

บนทกการดแลสขภาพดานการแพทยแผนไทยและ

การแพทยทางเลอก. กรงเทพฯ กระทรวงสาธารณสข.

ยงยง เทาประเสรฐ. (2546). เครอขายชมชนวทยาการราชภฏ

ดานภมปญญาทองถนเชยงราย. ศนยวจยและ

พฒนาการแพทยพนบาน สถาบนราชภฏเชยงราย.

ยงยง เทาประเสรฐ. สมภาษณองคความรเรองการอยไฟของ

แมหลงคลอดผทรงคณวฒแพทยแผนไทย. วทยาลย

แพทยแผนไทยและแพทยทางเลอก มหาวทยาลย

ราชภฏเชยงราย. (19 ธนวาคม 2556).

ลฐกา จนทรจต. (2540). การดแลสขภาพแบบพนบาน

หลงคลอดในเขตเมอง : กรณศกษากรงเทพมหานคร

และปทมธาน. (วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต,

วฒนธรรมศกษา มหาวทยาลยมหดล).

วชยโชค ววฒน. (2550). กรอบแนวคดการพฒนาการแพทย

แผนไทยและการแพทยทางเลอก. กระบวนทศน

การแพทยพนบานไทย กรมพฒนาการแพทยแผน

ไทยและการแพทยทางเลอก พมพครงท 2 กรงเทพฯ


ศรพร จรวฒนกล. (2553). การวจยเชงคณภาพดานวทยาศาสตร

สขภาพ. พมพครงท 2 กรงเทพฯ : วทยพฒน.

สภาการพยาบาล. ขอบงคบวาดวยการใหความเหนชอบ

หลกสตรการศกษา วชาชพการพยาบาลและ

การผดงครรภระดบวชาชพ พ.ศ. 2554.

เสาวณย กลสมบรณ. (2550). สถานภาพและทศทางการวจย

ภมปญญาพนบานดานสขภาพ. ส�านกงานการแพทย

พนบานไทย กรมพฒนาการแพทยแผนไทยและ

การแพทยทางเลอก. กรงเทพฯ กระทรวงสาธารณสข.

Cindy-Lee Denni, Kenneth Fung, Sophie Grigoriadis,

Gail Erlick Robinson, Sarah Romans & Lori

Ross. (2007). Traditional postpartum practices

and rituals: a qualitative systematic Review.

Journal of Women's Health Vol.3, No.4, P487-

502 Retrieved from http://www.futuremedi-

cine.com/doi/abs/10.2217/17455057.

3.4.487 [วนทสบคน 10 ม.ค. 2557]

Colaizzi P. (1978). Psychological research as the

Phenomenologist views it. In Existential-

Phenomenological Alternat ives for

Psychology (Valle R. & King M. eds), Oxford

UniversityPress, London: 48-71.

Kaewsarn P., Moyle, W., Creedy, D.(2003). Traditional

postpartum practices among Thai women.

Journal Advance Nursing. 2003; 41(4):358-66.

Retrieved from http://www.ncbi.nlm.nih.

gov/pubmed/12581101 [วนทสบคน 1 ก.พ.

2557]

Pranee Liamputtong. (2004). Practices as Embodying

Tradition, Modernity and Social Change in

Chiang Mai, Northern Thailand. Journal of

Women & Health Volume 40, Issue 1.

Retrieved from http://www.tandfonline.

com/do i /abs/10 .1300/ .U5X juflJPCY

[วนทสบคน 1 ก.พ. 2557]

Documents

การแพทย์แผนไทยกับการบริบาล ...nurse.hcu.ac.th/upload/files/v/vat/การดูแล...Thai Traditional Medicine for Postnatal