Gii thiu1Nghin cu trng hp ti H Giang, Ngh An v k NngOxfam22 L i HnhH Ni Vit NamT: 04 - 3945 4448Fax: 04 - 3945 4449Email: ogb-vietnam@oxfam.org.ukActionAidQuc t ti Vit NamTng 2, ta nh HEAC14 - 16 Hm Long, H Ni Vit NamT: 04 - 3943 9866Fax: 04 - 3943 9872Email: mail.aav@actionaid.orgM HNH GIM NGHO TI MT S CNG NGDN TC THIU S IN HNH VIT NAMAAV-OXFAM-130510/AMVM HNH GIM NGHO TI MT S CNG NG DN TC THIU S IN HNH VIT NAMNghin cu trng hp ti H Giang, Ngh An v k NngHuyn Qun B, tnh H GiangX Lng Tm, huyn Qun B, tnh H GiangX Quyt Tin, huyn Qun B, tnh H GiangHuyn ak Glong, tnh k NngX Qung Kh, huyn ak Glong, tnh k NngX ak Som, huyn ak Glong, tnh k NngHuyn Qu Phong, tnh Ngh AnX Chu Thn, huyn Qu Phong, tnh Ngh AnX Tri L, huyn Qu Phong, tnh Ngh AnM HNH GIM NGHO TI MT S CNG NGDN TC THIU S IN HNH VIT NAMNghin cu trng hp ti H Giang, Ngh An v k NngH Ni, thng 3 nm 2013T l ngho (%)MC LCLI TAIIILI CM NVT VIT TTVITM LCVII1. GII THIU31.1. Tnh trng ngho trong ng bo dn tc thiu s31.2. Ti sao mt b phn ngi DTTS khng ngho?41.3. M hnh gim ngho51.4. Cch tip cn im sng61.5. Mc tiu v Phng php nghin cu72. NHNG PHT HIN CHNH152.1. Ngho v gim ngho theo cm nhn ca ng bo DTTS152.2. c trng ca m hnh gim ngho vng DTTS172.3. Cc yu t to nn m hnh gim ngho ti cc cng ng DTTS202.3.1. Tin phong212.3.2. Lan ta212.3.3. Gn kt cng ng232.3.4. Tn dng li th252.3.5. Thch ng vi iu kin mi292.3.6. a dng ha sinh k322.3.7. Phng chng ri ro372.3.8. Qun tr cp c s412.3.9. Vai tr ca cc chnh sch pht trin DTTS Mt s bi hc rt ra443. KT LUN V KHUYN NGH533.1. Kt lun533.2. Khuyn ngh56TI LIU THAM KHO61LI TA1Trong cc nm qua, Chnh ph Vit Nam c nhiu chnh sch gim ngho hng n ng bo cc dn tc thiu s, tp trung vo nhng huyn v x ngho nht. Mc d phi i mt vi nhiu kh khn v thch thc, c nhng m hnh gim ngho thnh cng ti cc cng ng dn tc thiu s. n nm 2010, khong mt phn ba ng bo dn tc thiu s ti Vit Nam thot ngho 2. Trong bi cnh , ActionAid Quc t ti Vit Nam (AAV) v Oxfam, nhng t chc lm vic lu nm h tr ngi ngho v thit thi nht Vit Nam cng vi cc i tc a phng tin hnh mt nghin cu v vai tr ca cc yu t x hi v chin lc sinh k i vi m hnh gim ngho thnh cng ti cc cng ng dn tc thiu s. Nghincunynmtrongkhunkhcadn Theodinghotheophngphp cngtham gia do AAV v Oxfam t chc thc hin t nm 2007 n nm 2013. Thngquanghincuny,chngtimongmunnggpmtskhuynnghcho tholunchnhschcpqucgiavcpaphngnhmnhnrngccmhnh gim ngho thnh cng ti cc cng ng dn tc thiu s Vit Nam.Chng ti hy vng Qu v s tm thy nhng iu b ch v th v trong bo co M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s Vit Nam ny. Thay mt ActionAid Quc t ti Vit Nam Thay mt Oxfam Hong Phng ThoAndy Baker Trng i din Gim c 1Nghin cu ny c s ng gp ca nhiu t chc v c nhn. Cc kin, quan im, kt lun, v xut trnh by trong nghin cu ny khng nht thit l quan im chnh sch ca ActionAid Quc t ti Vit Nam, Oxfam hay t chc v nh nghin cu no c ti liu c trch dn trong bo co ny.2Theo chun ngho chi tiu mi nm 2010 do Ngn hng Th gii v Tng cc Thng k xut (WB 2012).Li ta | IIILI CM NBo co M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s Vit Nam ny l n lc tp th, v khng th hon thnh nu thiu s ng gp quan trng ca nhiu ngi. Chng ti xin cm n lnh o v cn b ca cc t chc ActionAid Quc t ti Vit Nam (AAV)vOxfamnggpnhngkinqubutrongsutccbcthitk,trin khai thc a v vit bo co. Mt s cn b ca AAV v Oxfam trc tip tham gia cc chuyn thc a, chia s nhng kin thc v kinh nghim hu ch v phng php v ni dung nghin cu. Chngtixincmnschophpvtoiukinthunlichonghincunyca UBND, cc S ban ngnh lin quan cp tnh v cp huyn ti cc tnh Ngh An, H Giang v k Nng. Chng ti xin cm n cc cn b iu phi thuc Phng Nng nghip v Pht trin Nng thn huyn Qu Phong (Ngh An), Ban Qun l Chng trnh h tr pht trin AAV huyn Qun B (H Giang) v Ban Qun l D n Oxfam huyn k Glong (k Nng) phi hp cht ch, dnh nhiu thi gian v n lc h tr cc chuyn thc a.Chng ti xin c bit cm n cc cn b x v thn bn tch cc tham gia trong cc chuyn thc a.Cui cng, chng ti xin by t nhng li cm n chn thnh nht ti nhng ngi dn nam v n ti cc thn bn dnh thi gian chia s nhng suy ngh, tri nghim v i sng, v cc yu t to nn m hnh gim ngho thnh cng ti a phng. Nu khng c s tham gia tch cc ca h, t nghin cu ny khng th thc hin c.Rtmongnhnckinnggpcamingiquantm3.Chngtixinchn thnh cm n. Nhm t vn cng ty Trng Xun (Ageless)Hong Xun Thnh (trng nhm), cng viMai Thanh SnLu Trng QuangNguyn Th HoaTrng Tun Anhinh Th Giang3Cc kin ng gp c th gi cho: anh Hong Xun Thnh, Trng nhm t vn, Gim c Cng ty Trng Xun (Ageless): (04) 39434478 (vn phng), 091 334 0972 (di ng), email: thanhhx@gmail.com; ch Trn Hng ip, Cn b Chng trnh Vn ng Chnh sch v Truyn thng, Oxfam, (04) 39454448, email: thdiep@oxfam.org.uk; ch Dng Minh Nguyt, Cn b iu phi Chnh sch, ActionAid Quc t ti Vit Nam, (04) 39439866, email: nguyet.duongminh@actionaid.org.Li cm n | VT VIT TTAAVActionAid Quc t ti Vit NamABCDCch tip cn pht trin cng ng da trn ni lc (tim nng,th mnh) ca cng ngANLTAn ninh lng thcANTTAn ninh trt tBBBt bnh ngBHYTBo him y tBQLBan Qun lBTXHBo tr x hiBVTVBo v thc vtCCao ngChng trnh 135Chng trnh h tr pht trin kinh t-x hi cc x c bit kh khn (theo Quyt nh s 135/1998/Q-TTg ngy 31/7/1998 ca Th tng Chnh ph)Chng trnh 30aChng trnh h tr gim ngho nhanh v bn vng i vi61 huyn ngho (theo Ngh quyt s 30a/2008/NQ-CP ngy27/12/2008 ca Chnh ph), hin nay l 62 huyn do chia tch agii hnh chnhCSHTC s h tngCTMTQG GNChng trnh mc tiu quc gia Gim nghoHi hcDTTSDn tc thiu sHNDHi Nng dnHTXHp tc xKHHGK hoch ha gia nhKHKTKhoa hc k thutKT-XHKinh t - x hiLTB-XHLao ng, Thng binh v X hiNgh quyt 80 Ngh quyt s 80/NQ-CP ngy 19/5/2011 ca Chnh ph v nhhng gim ngho bn vng thi k t nm 2011 n nm 2020NGOsCc T chc phi chnh phNHCSXHNgn hng Chnh sch X hiNN&PTNTNng nghip v Pht trin Nng thnPCBLGPhng chng bo lc gia nhPIMQun l thy nng c s tham giaTCTrung cpTCTKTng cc Thng kTHTiu hcTHCSTrung hc c sTHPTTrung hc ph thngUNDPChng trnh Pht trin Lin hp qucVASSVin Khoa hc X hi Vit NamVHLSSKho st mc sng h gia nh Vit NamWBNgn hng Th giiXKLXut khu lao ngVI | T vit ttTM LCNghin cu ny p dng cch tip cn im sng (positive deviance) trong phn tch cc m hnh gim ngho, nhm tm hiu nhng yu t dn n nhng h gia nh v cng ng DTTS in hnh c kt qu gim ngho, ci thin i sng tt hn cc h gia nh v cng ng khc trong cng bi cnh.Kt qu kho st cho thy, cc m hnh gim ngho ti cc vng min ni DTTS mang c trng thn bn r rt. Thc t khng c m hnh gim ngho l tng. Cc m hnh gim ngho lun t vn ng lin tc trong mt bi cnh ang thay i rt nhanh. Do ,bnchtca nhnrngmhnhgimngholnhnrngnhngcchtipcn, phng php, qui trnh da trn s tn trng a dng vn ha v pht huy tnh ch th tch cc ca ng bo DTTS mi thn bn.ng bo DTTS mt trnh pht trin cao hn so vi trc, do nhu cu ca h mrnghnvhngnchtlngcucsngtthn. Thuhiunhnthca chiu ca ngi dn v gim ngho - khng ch l tng thu nhp nhm p ng cc nhu cu c bn, m cn l ci thin cc mt vn ha, x hi, tm linh v tip cn th trng tr thnh im xut pht quan trng cho cng cuc gim ngho vng DTTS.Mi m hnh gim ngho c kho st u da trn cc yu t tin phong, lan ta, gn kt cng ng, tn dng li th, thch ng vi iu kin mi, a dng ha sinh k, phng chng ri ro v qun tr a phng. Cc yu t ny c mc thnh cng khc nhau tng cng ng DTTS, dn n kt qu gim ngho v ci thin i sng khc nhau.Ti cc m hnh gim ngho cc cng ng DTTS u c vai tr then cht ca nhng ngi tin phong trong p dng ging mi, k thut mi, cy con mi nhm pht trin kinhth,hoctrongxydngccmhnhlinkt,hptcvvnngngidn tham gia. a s ngi tin phong da vo n lc ca bn thn, t mnh chp nhn ri ro, khng ph thuc vo h tr trc tip ca Nh nc hay cc chng trnh d n.Lan ta cc thc hnh mi trong cng ng DTTS l qu trnh mang tnh la chn, cn thi gian nht nh v qua nhng knh nht nh. Do , qu trnh lan ta cc thc hnh mi cn thc hin tng bc, to c hi cho ng bo DTTS kim chng v hc hi t thc t.Gn kt cng ng cao ti cc m hnh gim ngho l tc nhn quan trng tng hiu qu sinh k, lan ta v duy tr cc thc hnh mi. Duy tr v pht trin cc mi quan h x hi gip ci thin ngun vn x hi ca ngi ngho, l im ta ca h khi gp kh khn.Tn dng li th ca mi thn bn gip cho i sng h gia nh DTTS trong thn bn i ln. Cc chin lc sinh k h gia nh DTTS s c c hi thnh cng cao hn khi da trn nhng li th v v tr a l, iu kin t nhin, c s h tng. ngnh ngh th cng truyn thng v c sn, quan h x hi, cc dng tin c th huy ng ca tng thn bn.Kh nng thch ng vi iu kin mi rt quan trng ti cc m hnh gim ngho. Ngay c khi gp nhng h ly khng mong mun ca chnh sch, mt s cng ng DTTS c Tm lc | VIIth t iu chnh theo tp qun truyn thng c li cho ngi dn, tuy nhin nhng tha thun cng ng ny cn thiu cn c php l c th c cng nhn v bo v.a dng ha sinh k l chin lc ct li thot ngho ca cc h gia nh DTTS cc m hnh gim ngho. Hiu r con ng i ln ca h DTTS ti tng thn bn rt quan trng, l c s thit k cc h tr sinh k ph hp.Nng lc phng chng ri ro ca ngi dn v cng ng DTTS l yu t cn thiu ht, nh hng bt li n tnh bn vng ca cc m hnh gim ngho.Qun tr cp c s l yu t bao trm ln nhng yu t nu trn ca m hnh gim ngho mt cng ng DTTS. Trong , i ng nng ct thn bn nhit tnh, nng ng v c trch nhim l rt quan trng trong vic lng nghe ting ni ca ngi dn, vn ng ngi dn thc hin cc sng kin cng ng v tham gia vo cc chng trnh d n. Cc thit ch phi chnh thc v cc hnh thc t nhm hp tc a dng c th thc hin tt cc chc nng cng ng, kinh t v x hi c li cho ngi ngho.Tc ng ca cc chnh sch v chng trnh d n n ci thin i sng ng bo DTTS ti cc m hnh gim ngho c th hin rt r v mi mt, nh tip cn CSHT, gio dc, y t, tn dng u i, ging mi, thng tin KHKT, thng tin th trng, nh ... Khng phi mt chnh sch hay chng trnh d n n l no, m l tng ha ca rt nhiuchnhschvchngtrnhdngpphntonnnhng mhnhgim ngho,drngtngthiimvtngabnchnhschnycthctcng mnh hn chnh sch khc. Tuy nhin, chnh sch pht trin i vi DTTS cn nhng hn ch. Nu cc thiu ht chnh sch c khc phc, th tin trnh gim ngho ca ng bo DTTS s nhanh v bn vng hn, v s c nhiu m hnh gim ngho hn na.Da trn kt qu phn tch v vai tr quan trng ca cc yu t x hi cp cng ng v chin lc sinh k ca h gia nh i vi cc m hnh gim ngho, nghin cu ny nu mt s xut phc v tho lun chnh sch nhm y mnh gim ngho bn vng cc cng ng DTTS ti Vit Nam nh sau. V cch tip cn v nh hng chnh sch gim ngho1.Xy dng cc chng trnh gim ngho cc a bn DTTS vi ngun lc ln hn, ly thn bn lm trung tm. Tp trung u t vo cc thn bn DTTS kh khn nht. Kho st k lng c im ca tng thn bn, tng tc ngi trc khi lp bt c d n gim ngho no vng DTTS. 2.Thit k mt chng trnh ng b v ci thin qun tr a phng ti cc cng ng DTTS da trn tng quyn nng v ting ni ca ngi dn v cc thit ch thn bn, t tng cng trch nhim gii trnh vi bn di ca cc cp chnh quyn v cc c quan dch v cng.3.To c s php l r rng v thc hin cc bin php thc y vai tr ca cng ng dnctrongvicqunl,sdngccngunlctnhintheotpquntruyn thng.4.Tm kim cc nhn t tin phong trong gim ngho, xc nh knh lan ta t c nhng gii php chnh sch c th nhm nhn rng cc im sng gim ngho trongcngngDTTStheocchtipcn phttrincngngdatrnnilc (tim nng, th mnh) ca cng ng (cch tip cn ABCD)5.Nng cao vai tr ca cc c quan chuyn mn (y ban Dn tc, B NN&PTNT) trong VIII | Tm lc thc hin d n nhn rng m hnh gim ngho trong CTMTQG GN bn vng giai on 2012 2015V thc hin chnh sch, chng trnh d n gim ngho6.Nng cao cht lng xy dng, vn hnh v bo dng cc cng trnh CSHT vng DTTS. Ring i vi cc cng trnh nc sch v thy li nh, cn p dng trit qui trnh qun l thy nng c s tham gia (PIM).7.Thit k mi d n gim ngho vi h tr m hnh sinh k ti cc thn bn DTTS c thi hn hot ng di (t nht 3 nm). u t h tr lin tc v gim dn trong thi hn d n nhm duy tr v lan rng m hnh. Hn ch cho khng 100% i vi h tr trc tip v sinh k. Cng cn ci tin cc nh mc chi ph trong cc d n gim ngho,theohngdnhchiphthchngtrongmidnchoccyut phn mm (kho st, truyn thng, tp hun theo tng bc ma v, h tr cc thit ch cng ng, theo di v nh gi).8.p dng cc phng php, qui trnh, cng c ( c tng kt v ti liu ha) nhm tngcngsthamgia,tingnivquynlmchcaphnvnamgiiDTTS trongccdngimngho.cbithtrnhngngitinphong,lnhol ph n trong cc hot ng kinh t v pht trin cng ng. u tin h tr i tng thanh nin DTTS. Ch trng hng dn ng bo DTTS ngho v lp k hoch, hch ton kinh t h gia nh.9.Lachnccmhnhadnghasinhktheotngbctimtin,kthpcy ngn ngy (cy lng thc, hoa mu) v cy di ngy (cy cng nghip) trn c s xen canh, lun canh, gi v, ri v. Trnh gii thiu cho h ngho DTTS nhng m hnh sinh k cn u t thm canh ln, s dng qu nhiu lao ng, kh mua ging, kh bn, nhiu ri ro v dch bnh v gi c th trng u tin cc m hnh sinh k da trn tri thc bn a ca ng bo DTTS theo phng chm mi thn bn mt sn phm ni bt; kt hp sn xut nng nghip v vic lm phi nng nghip bn vng.10. p dng rng ri phng php khuyn nng t nng dn n nng dn trn c s hc hi t ngi dn, pht huy vai tr lan ta ca nhng ngi tin phong. Cn gp rt xy dng v kin ton i ng cn b khuyn nng nng lc v bm st c s, ch trng h tr ngi dn t nhn rng nhng kinh nghim v m hnh tt ang c ngay trong cc cng ng DTTS. Pht trin cc t nhm nng dn kt hp gia ngi ngho v ngi khng ngho (ngi tin phong) da trn cc lin kt truyn thng trongcngng.Htringchoaphngthchindnlinktgiacc doanh nghip, HTX v ngi dn c mc tiu to vic lm, canh tc theo hp ng bn vng v m bo li ch ca ngi dn cc vng DTTS11. Kt ni cc h tr v sinh k vi cc ci tin v th ch gim ngho ti a phng. Cnpdngrngrichnhschuttrngichocpxvthnbnbngcc ngun ti chnh phn cp (di dng qu pht trin cng ng), lng ghp vi cc h tr mnh v lin tc v nng cao nng lc lp k hoch pht trin kinh t - x hi c s tham gia, qun l ti chnh v theo di - gim st cho cp x v thn bn.Tm lc | IXGii thiu1Phn 1GII THIUGii thiu31. GII THIU1.1. Tnh trng ngho trong ng bo dn tc thiu sChnh ph Vit Nam c nhiu chnh sch gim ngho hng n ng bo cc dn tc thiu s (DTTS)4 tp trung vo nhng huyn v x ngho nht, in hnh l Chng trnh 135, Chng trnh 30a v Ngh quyt 80. i sng ng bo DTTS c s ci thin v mi mt trong thi gian qua. Tuy nhin, t l ngho trong ng bo DTTS gim cn chm. Ngho ti Vit Nam ngy cng tp trung ng bo DTTS. C th, ng bo DTTS chim di 15% tng dn s c nc nhng li chim 47% trong tng s ngi ngho vo nm 2010 (so vi 28% vo nm 1998)5 . Trn ton quc, c 66% ng bo DTTS sng mc di chun ngho vo nm 2010, trong khi ch c 13% ng bo dn tc a s (ngi Kinh) sng mc di chun ngho (WB 2012). c nhiu nh gi v nghin cu chuyn su v nguyn nhn ngho ca ng bo DTTS ti Vit Nam. Ngay t nm 1998, Jamieson v cc cng s (1998) khi qut nhng kh khn v thch thc pht trin cc vng DTTS thnh 4 vn c quan h cht ch vi nhau, bao gm: i) Ngho i; ii) Sc p dn s; iii) Mi trng b suy thoi; v iv) S ph thuc ca ng bo DTTS vo cc h thng bn ngoi cng nh s l ha ca nn kinh t cc DTTS.Cc huyn ngho trong c nc thuc Chng trnh 30a u c ng ng bo DTTS. VnkinChngtrnh30acaChnhphbanhnhnm2008nhnnh:Theos liuthngkcaBL-TBXHncuinm2006,cncc61huyn(gm797xvth trn) thuc 20 tnh c t l h ngho trn 50%. ng v Nh nc ta c nhiu chnh sch vdnhnhiungunlcutinphttrinvngny,nhngmcchuynbincn chm, i sng ca ng bo DTTS vn cn nhiu kh khn, t l h ngho cao gp 3,5 ln bnh qun c nc Tnh hnh trn c nhiu nguyn nhn, nhng ch yu l do cc huyn ny u nm vng ni, a hnh chia ct, din tch t nhin rng, nhng din tch t canh tc t; iu kin thi tit khng thun li, thng xuyn xy ra l qut, l ng; dn s gm 2,4 triu ngi, trong trn 90% l ng bo DTTS, sng phn tn, thu nhp thp (bnh qun 2,5 triu ng/ngi/nm) ch yu t nng nghip nhng trnh sn xut cn lc hu; c s h tng va thiu, va km; thu ngn sch trn a bn mi huyn bnh qun 3 t ng/nm. Cc ngun h tr ca Nh nc cn phn tn, thiu ng b, hiu qu thp, cha h tr ng mc cho pht trin sn xut; i ng cn b c s cn yu v thiu cn b khoa hc, k thut; cha thu ht c cc doanh nghip u t pht trin kinh t - x hi. Bn cnh , t tng li, trng ch vo s u t, h tr ca Nh nc mt b phn cn b v dn c cn nng nn hn ch pht huy ni lc v s n lc vn ln...Gn y, c th k n bo co phn tch x hi quc gia nm 2009 ca Ngn hng th gii (WB 2009), trong tng kt cc nhm DTTS ang gp bt li 6 yu t c bn dn n kt qu sinh k thp hn so vi nhm a s, l bt li v tip cn gio dc, di chuyn lao ng, tn dng, t sn xut, tip cn th trng v nh kin ca nhm a s 4Thutngdntctrongnghincunychiutheonghatcngi(ethnicity).Thutngdntc thiu s - DTTS (ethnic minorities) ch cc tc ngi khng phi l ngi Kinh tc ngi a s ti Vit Nam. Thut ng cng ng DTTS (ethnic minority community) ch mt nhm x hi gm nhng ngi DTTS sng chungtrongmtmitrngvccngccmiquantmchung,trongnghincunychiulnhng ngi DTTS sinh sng trn cng a bn thn bn.5 Cc s liu v ngho DTTS ti Vit Nam (theo s liu VHLSS) khng bao gm ngi Kinh v ngi Hoa.M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 4i vi cc nhm DTTS. Khng c mt yu t duy nht gii thch s khc bit v mc sng gia cc nhm DTTS v nhm a s, m 6 yu t trn kt hp li to thnh mt vng lun qun dn n ngho trong ng bo DTTS gim chm. Mi lin h gia tnh trng ngho i, tnh d tn thng cc cng ng DTTS ti Vit Nam vi bin i kh hu v thin tai c cp trong nhiu nghin cu ca cc c quanphttrinLinhpquc,Ngnhng Thgii(WB)vcctchcphichnhph (NGOs). Tnghpkintccnghincu,GayMcDougall(2010),mtchuyngia c lp v cc vn DTTS ca Lin hp quc, ch r:Bin i kh hu c th lm cho mc nc bin tng ln, c kh nng nh hng n hng triu ngi sng vng ng bng v vng ven bin, i hi phi ti nh c hng lot cc khu vc min ni V iu s nh hng khng nh n din bin kinh t - x hi ca cc cng ng DTTS.Da trn kt qu kho st ti cc tnh Lng Sn, Hi Dng, Kon Tum, Bnh Thun v An Giang, Vin Khoa hc X hi Vit Nam (VASS 2011) phn tch bi cnh ngho ca ng bo DTTS, trong cp n nhng kh khn chnh v c s h tng, to vic lm, kh nng tip cn cc dch v x hi, cht lng gio dc v cc ro cn ngn ng.Nghin cu ca Baulch v V (2012) phn tch vai tr ca c im (gm c im nhn khu h gia nh, trnh hc vn, s hu t, c im x) v hiu qu thu nhp6 ca cc c im (do nh hng ca cc yu t khng quan st c qua iu tra mc sng, v d nh cht lng t, cht lng gio dc, cc ro cn vn ha, nh kin v k th vi ng bo DTTS) n s khc bit v thu nhp/chi tiu gia nhm dn tc a s v cc nhm DTTS, da trn s liu VHLSS 2010 (cp nht mt nghin cu tng t trc da trn s liu VHLSS 2006). Khc bit v c im ng gp gn mt na vo khc bit vmcsnggianhmasvccnhmDTTS;ngcli,khcbitvhiuquthu nhp ng gp trn mt na vo s khc bit v mc sng. Nghin cu cng cho thy, thu nhp t vic lm phi nng nghip, kinh doanh, dch v v tin gi chim t trng nh hn nhiu trong thu nhp ca nhm DTTS so vi nhm a s.Bo co ca Oxfam v AAV (2012) tng hp kt qu theo di ngho nng thn ti mng li cc im quan trc giai on 2007-2011 cng cho thy mc gim ngho khng ng u gia cc a bn dn c. T l ngho theo chun ngho thu nhp ca Chnh ph ti cc vng DTTS gim chm v cn mc rt cao. Cuc sng ca ng bo DTTS cn rt kh khn vi nhng bt li a chiu, in hnh l bt li v iu kin sng (nc sinh hot, nh v sinh), tip cn th trng, vic lm phi nng nghip v chng ri ro. T l h thun lm nng nghip cn kh cao, trong khi y l mt tiu ch ngho quan trng theo cm nhn ca ngi dn. Tnh trng thiu n vo thi im gip ht, gp thin tai dchbnhvnlthchthclnivimtbphndncvngDTTS.Ngaytrong mt cng ng cng c nhiu nhm gp kh khn c th, nh nhm ngho kinh nin, nhmnghotmthi,nhmnghodbtnthng,vnhmcnnghohocmi thot ngho, cn c chnh sch h tr ph hp vi tng nhm.1.2. Ti sao mt b phn ngi DTTS khng ngho?BococaWB(2012)chothy,c34%ngiDTTSkhngthucdinngho(theo chunnghochitiunm2010do WB/TCTKxut).Tisaokhongmtphnba 6 B nh hng bi cc yu t nh cht lng t, cht lng gio dc, ro cn vn ha, thnh kin v phn bit i x vi ngi dn tc thiu s - nhng yu t khng c tnh n trong cc nghin cu trc ca VHLSS.Gii thiu5ngi DTTS thot ngho? l mt cu hi c ngha. Tr li cu hi ny s gip b sung cc thng tin hu ch cho vic thit k v thc hin tt hn cc chnh sch, chng trnh gim ngho vng DTTS. Mtsnghincunhtnhgnycnhngnlcbcunhmtiliuhacc chin lc thot ngho ca ng bo DTTS. Nghin cu do WB v Oxfam phi hp thc hin trong nm 2011 v ng lc gim ngho di hn ti Vit Nam ch ra rng, ci thin v sinh k nng nghip c coi l yu t chnh dn n ci thin i sng trong nhng nm 1990; sang n cc nm 2000 vic lm phi nng nghip, c bit l lao ng di c, ng vai tr ngy cng ln hn. Tuy nhin trong vi nm tr li y hiu qu ca di c b chng li. Trin vng tip tc ci thin sinh k bn vng ang gp nhiu kh khn, thch thc cc cng ng DTTS, c bit lin quan n nhng hn ch v cht lng lao ng v kh nng di chuyn lao ng (Nguyn Tam Giang et al. 2012).Nghin cu ca Andrew Wells-Dang (2012) ln u tin p dng cch tip cn lch chun tch cc (positive deviance) vo vic ti liu ha cc yu t to nn im sng gim nghotimtscngngDTTSctcgimnghonhanhvchitiubnhqun u ngi tng kh trong 10 nm qua. Nghin cu ch ra con ng thot ngho ca cc cng ng DTTS kho st l: sn xut nng sn hng ha (xut pht t sn xut t cp t tc), tip theo l thm canh ri a dng ha (trong nng nghip, thng mi, dch v), cui cng l hp nht vi s u t vo gio dc. Tc gi cho rng cn c thm cc nghin cu khc nhm kim nh gi thuyt trong cc bi cnh khc nhau ca cc nhm DTTS a dng.Mcdcnhngnghincuvnguynnhnnghovnglcgimnghoca ng bo DTTS, hin ang cn thiu cc nghin cu chuyn su v cc m hnh gim ngho trong cc cng ng DTTS.Trong khun kh d n Theo di ngho theo phng php cng tham gia, mt nghin cu ca Oxfam v AAV (2012) bc u tng kt nhng chin lc thot ngho khc nhau ca h gia nh nng thn ti cc im quan trc trong giai on 2007-2011, da trn s kt hp gia pht trin sn xut nng nghip (a dng ha,thm canh da vo t), tm kim vic lm phi nng nghip (bao gm c di chuyn lao ng) v u t vo hc hnh ca con ci. Tip ni nghin cu nu trn, Oxfam v AAV t chc thc hin mtchuynnghincuv mhnhgimnghotimtscngngDTTSin hnh, nhm phn tch cc yu t nh hng khin cho cng ng ny, h gia nh ny c i sng tt hn cng ng khc, h gia nh khc trong cng bi cnh.1.3. M hnh gim nghoTi Vit Nam, thut ng m hnh gim ngho c th hiu theo 3 cch sau y: M hnh gim ngho cn c vo kt qu (im sng gim ngho) - l nhng cng ng v h gia nh c kt qu gim ngho, ci thin i sng tng i tt so vi nhng cng ng v h gia nh khc trong cng bi cnh.M hnh gim ngho cn c vo qu trnh - l nhng cch lm mi, sng to, th im hng n gim ngho ti tng a phng. y l cch hiu ph bin nht ca cn b c s v ngi dn, thng gn vi cc m hnh sinh k, m hnh khuyn nng hocm hnh t chc thc hin (v d: m hnh la cht lng cao, m hnh lin kt vi doanh nghip, m hnh qu pht trin cng ng)M hnh gim ngho cn c vo thc hin chnh sch -l cc tiu d n thuc d n Nhn rng m hnh gim nghotrong CTMTQG GN do ngnh L-TBXH ch tr. Thi M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 6M hnh gim ngho theo cch hiu da vo kt qu (im sng gim ngho) l i tng phn tch ca nghin cu ny. Trong nghin cu s kho st mt s cng ng DTTS in hnh c kt qu gim ngho v ci thin i sng tng i tt so vi cc cng ng DTTS khc trong cng mt huyn, t tm hiu cc yu t thnh cng lm nn cc im sng gim ngho.1.4. Cch tip cn im sngNghin cu ny p dng cch tip cn im sng (positive deviance lch chun tch cc) trong phn tch cc m hnh gim ngho nhng h gia nh v cng ng DTTS in hnh c kt qu gim ngho, ci thin i sng tt hn cc h gia nh v cng ng khc trong cng mt huyn. ThayvtcuhitisaonhiuhgianhvcngngDTTSngho?nghin cu ny t cu hi ngc li ti sao mt s h gia nh v cng ng DTTS khng HP 1. D n nhn rng m hnh gim nghoNhnrngmhnhgimngholmtdnthucCTMTQGGNgiaion 2006-2010 (theo Quyt nh s 20 /2007/Q-TTg ngy 05/02/2007 ca Th tng Chnh ph). Trong giai on ny, B L-TBXH tp trung xy dng 3 loi m hnh l:gimnghoccvngcth,gimngholinktgianginghovi doanhnghipvgimnghognvicngcanninhqucphng.Ccm hnh gim ngho hin nay v bn cht l cc tiu d n h tr sinh k hoc m hnh khuyn nng kt hp gia tp hun, hng dn sn xut vi h tr vt t, con ging, cng c sn xut cho h ngho, nhm h ngho (cho khng hoc cho vay quay vng).Theo bo co ca Cc BTXH, B L-TBXH (2012), ring trong nm 2011, 105 m hnh gim ngho c thc hin 117 x thuc 35 tnh, vi tng s vn 40 t ng v 7.700 h ngho hng li trc tip. Tuy nhin, cc a phng mi tp trung xy dng m hnh, cha ch trng n vic tng kt, ti liu ha, nng cao nng lc, th ch ha v phng php v cch lm gim ngho; do kha cnh nhn rng m hnh gim ngho cha t kt qu mong i.Nhn rng m hnh gim nghotip tc l mt d n thuc CTMTQG GN bn vng giai on 2012-2015 (theo Quyt nh s 1489/Q-TTg ngy 8/10/2012 ca ThtngChnhph).Quymcadn nhnrngmhnhgimngho tng mnh, vi tng s vn d kin trong giai on 2012-2015 l 2.850 t ng. Mt thay i quan trng ca Chng trnh trong giai on 2012-2015 l cc chnh schhtrngingho(tndng,khuynnng,dyngh,htrgiodc,y t) c thc hin theo cc vn bn ring, do cc B ngnh trc tip qun l, khngtrthnhcchpphncaChngtrnh. Vvy,dn nhnrngm hnh gim ngho cng tr thnh mt knh quan trng c th nhn rng cc phng php, cch lm mi v hiu qu v gim ngho trong thi gian ti.gian qua, cc a phng ch yu xy dng cc m hnh sinh k t ngun kinh ph ca CTMTQG GN, kha cnhnhn rng m hnh gim ngho cha c ch trng v cha t kt qu mong i (Hp 1). Gii thiu7ngho?.Nghin cu tp trung vo kim tra gi thuyt vai tr quan trng ca chin lc sinh k ca h gia nh v cc yu t x hi cp cng ng to nn cc m hnh gim ngho (im sng) vng DTTS. Cchtipcn imsngbtngunVitNamtmtchngtrnhvdinhdng trong thp k 90 do t chc Save The Children ti tr. Chng trnh lan ta thc hnh dinh dng t nhng h gia nhtch cc (positive) v h t c kt qu dinh dng ttmkhngcnthmngunlcbnngoi,ngthilnhnghgianhlch chun (deviance) v h c cch lm khc bit vi nhng ngi lng ging ca h. K t , cch tip cn im sng c p dng rng ri trn th gii, ch yu trong lnh vc y t v gio dc. Tm hiu nhng thc hnh tt v nhng yu t lm nn thnh cng theo cch tip cn im sng c th gi cho vic thit k v thc hin hiu qu cc chnh sch, chng trnh gim ngho iu m cc nghin cu theo cch tip cn da vo hn ch (constraint approach) kh t c. Hn na, cch tip cn im sng gip tng s t tin v tng tc x hi ca i tng nghin cu vi t cch l cc ch th tch cc, t lm ch qu trnh vn ln ca mnh (Andrew Wells-Dang, 2012). Nghin cu ny l mt bc phn tch su hn, chi tit hn so vi nghin cu ca Andrew Wells-Dang(2012)vvaitrcaccyutxhicpcngngnktqugim ngho trong cc cng ng DTTS ti Vit Nam.1.5. Mc tiu v Phng php nghin cuMctiucanghincunylnhgimhnhgimngho(imsng)timts cngngDTTSinhnhcktqugimnghovcithinisngtthnsovicc cng ng v gia nh khc trong cng bi cnh trong 5 nm qua (2008-2012), nhm cung cp cc phn tch v xut cho tho lun chnh sch ni chung, cng nh vic thit k, thc hin cc chng trnh, d n ca Oxfam, AAV v cc i tc ni ring.Nghin cu khng nhm rt ra mt m hnh gim ngho l tng hoc duy nht (thc t khng tn ti), m nhm ch ra cc yu t c ngha tch cc i vi tin trnh gim ngho ca cc cng ng DTTS rt a dng. Cc cu hi nghin cu chnh l:1.Khi nim v c trng ca m hnh gim ngho (im sng) vng DTTS?2.Cccim(timnng,thmnh)dnnktqugimnghovcithini sng tt hn (nhanh hn, trn din rng hn, bn vng hn) ca mt s cng ng v h gia nh DTTS so vi cc cng ng v h gia nh khc?3.Cc n lc ca cng ng/ngi dn, chin lc sinh k nhm tn dng, pht huy cc tim nng, th mnh ni trn?4.Hiu qu, tnh bn vng v kh nng nhn rng ca cc m hnh gim ngho ti cc a bn kho st?5.Cc thc hnh tt v bi hc kinh nghim dn n kt qu gim ngho v ci thin i sng tt hn ca mt s cng ng v h gia nh DTTS so vi cc cng ng v gia nh khc?6.Cc xut, khuyn ngh cho tho lun chnh sch gim ngho vng DTTS, v thit k, thc hin cc chng trnh, d n ca Oxfam, AAV v cc i tc nhm ci thin tin trnh gim ngho cc vng DTTS min ni c bit kh khn?M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 8Khung phn tch m hnh gim ngho da trn 3 vng tc ng n kt qu gim ngho. Trong cng l cc c im ca cng ng v h gia nh, tip n l cc qu trnh ni ti, v ngoi cng l cc qu trnh c tc ng bn ngoi. Gia 3 vng tc ng c mi quan h mt thit, nh hng qua li ln nhau (Hnh 1).HNH 1. Khung phn tch M hnh gim nghoQu trnh c tc ngbn ngoi (chnh schh tr, CT-DA, dch vcng, c hi th trng,bi cnh ri ro)Qu trnh ni ti(chic lcthot ngho)c im(quan stc vkhng quanst c)Cc c im: (tim nng v th mnh ca cng ng v h gia nh) bao gm cc c im quan st c v khng quan st c.Cc c im quan st c t cc cuc iu tra h nh lng (v d, t s liu VHLSS), trong c: c im x (nh tip cn in, ng, th trng, bu in, trng hc v a im a l ca x), c cu h gia nh (quy m h, c cu tui ca h), phn b s hu t ai (tip cn ca h gia nh n cc loi t khc nhau), trnh hc vn ca ch h v cc thnh vin hCc c im khng quan st c t cc cuc iu tra h nh lng, trong c: chtlngcaccyut(vdchtlngt,chtlnggiodc,knng/tay ngh,chtlngCSHT,chtlngcnb),phongtctpqun,tmlinh,gnkt cng ng, qun tr a phng, ting ni v trao quyn, quan h gii, s ha nhp, quan nim v nh kin i vi DTTSCc qu trnh ni ti (s vn ng v cc mi lin kt ca cng ng), bao gm:Chin lc sinh k ca tng cng ng v h gia nh (sn xut hng ha, thm canh, chuyncanh,adnghatrongnngnghipnhcyngnngy,dingy,chn nui, lm nghip, tiu th cng nghip, ch bin, thng mi, dch v, tin lng, tin cng t vic lm phi nng nghip ti ch, di c, tin gi v t i lm n xa, thu nhp phi nng nghip khc).S vn hnh cc t chc/thit ch cng ng, t nhm nng dn, p dng tri thc bn a Gii thiu9Cc qu trnh c tc ng bn ngoi, bao gm: Ccchnhschvchngtrnh/dngimngho(utCSHT,htrnh,tn dng, giao t giao rng, cc h tr x hi thng xuyn/t xut)Ci thin dch v cng (gio dc, y t, khuyn nng lm, dy ngh)D n ca cc nh ti tr/NGOsC hi th trng, vai tr ca doanh nghip, bi cnh ri roa bn kho st c la chn c mc ch, gm 3 tnh thuc 3 vng bc, trung, nam trong c nc l H Giang, Ngh An v k Nng. Ti mi tnh chn 1 huyn in hnh c ng ng bo DTTS v c t l ngho cao, nm trong Chng trnh 30a hoc c p dng c ch chnh sch u t c s h tng ging nh cc huyn thuc Chng trnh 30a. Ti mi huyn, chn 4 thn (2 thn/x) c t l ng bo DTTS cao (trn 50%), trong c 2 thn im sng c kt qu gim ngho, ci thin i sng tng i kh hn so vi cc thn khc ca huyn trong 5 nm qua, v 2 thn i chng. Cc c im c bn ca cc thn kho st nu ti Bng 1.M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 10Bng 1: c im c bn ca cc thn kho stTnhHuynXThnNgh AnQu Phongk Nngk GIongH GiangQun BChu ThnTri LQung Kh k SomQuyt Tin Lng TmLng TmThpChng trnh 30aQuyt nh 615/QD-TTg7a hnhTng s hThnh phn dn tc ch yuKC n trung tm x (km)KC n ng t gnnht (km)KC n trm y t gn nht (km)KC n trng TH gn nht (km)KC n trng THCS gn nht (km)KC n trng THPT gn nht (km)KC n ch gn nht (km)Din tch t SX nng nghip (ha)Ngun thu nhp chnh ca thnn nh Piu Yn Sn Minh Chu Thn 3 Thn 9 Thn 2 B Sre B Tn Tin Dn Sn Hp Tinx x x xx x x xx x x xNi thp Ni thp Ni thp Ni thp Cao nguyn Cao nguynCao nguynni thpCao nguynThung lngni thpNi thpThung lngni thpThung lngni thp53 62 60 65 285 150 124 167 143 77 222 1171,5 3 1 1 1 12 124 7 0,5 1,5 0,5 30,8 0 0 0 0 0 0 0 0 45 0 01,6 4 0,8 1,5 1 12 7 0 16 5 0,5 30,5 4 0,8 0,3 1,5 8 1,5 0 1,5 5 0,5 31,7 4 0,8 2 1,5 8 1,5 0 1,5 5 0,5 317 15 40 27 2 12 32 20 1,5 5 12 151,5 15 0,7 1,5 2 12 0,3 20 1,5 5 0,5 352,8 54,8 81,7 - 18,5 4,1 95,6 59,6 15,5 72,7 61,6 61,6Thi: 100% Thi: 100% Thi: 100% Mng: 100% M: 41% M: 47% Mng: 92% M: 54% Nng: 61% Mng: 90% Mng: 100% Mng: 100%Kinh: 51%Mng,Ty: 8%Kinh: 47%Hoa: 6%Kinh: 4%Ty: 4%Kinh: 46%Dao: 10%Dao: 28%Mng: 8%Khc: 3%22 ha/276khu24 ha/284khu90 ha/256khu20 ha/334khu300 ha/556khu115 ha/750khu500 ha/522khu21 ha/630khu49 ha/369khu113 ha/918khu116 ha/558khu500 ha/1685khuLa, tru,b, rng,lm thu,i rngLa,tru, b,ln,vt, g,d,xoan, mtLa,chanh leo,ln trng,lm n xa,c ging,i rngTru, b,bun bn,la, rau,gC ph,m, iu,lm thu,tiu, la,cao su,heo, dC ph,bp, caosu, b,heo, gM, cph, lmthu gnnh, irng, truC ph,m, bp,heo, iuRau, chnnui, ng,la, i lmn xaChnnui, ng,la, nuruNg, la,chn nui,i lm nxa, rauChnnui, ng,la, i lmn xaT l h ngho cui 2011 (%)7 Quyt nh s 615/Q-TTg ngy 25/4/2011ca Th tng Chnh ph v vic H tr c mc tiu t ngn sch trung ng cho 07 huyn c t l h ngho cao c p dng c ch, chnh sch u t c s h tng theo quy nh ca Ngh quyt s 30a/2008/NQ-CP ngy 27 thng 12 nm 2008 ca Chnh ph v Chng trnh h tr gim ngho nhanh v bn vng i vi 62 huyn ngho.Gii thiu11Thi gian kho st thc a trong thng 9 v thng 10/2012, mi tnh kho st trong 1 tun, gm 1 ngy cp huyn v 3 ngy ti mi x (6 ngy ti 2 x). Phng php nhn hc (nghin cu tham gia) c p dng ti thc a vi 3 nguyn tc c bn: (i) Tn trng s a dng v khc bit; (ii) cao ting ni ca ngi dn/ngi trong cuc; v (iii) Coi ngi dn l ch th sng to, tch cc. Nghin cu c gng thu hiu hon cnh v s vn ng ca ngi dn v cng ng DTTS vi cch nhn khng c nh kin. Cc ngun thng tin chnh ca nghin cu ny l:Tho lun nhm vi cn b huyn, x v thn, ngi dn nam v n, s dng cc cng c trc quan (phn loi kinh t h, i lt ct, ng thi gian, bng phn tch sinh k, s Venn, ma trn lit k xp hng, s nhn qu)Phngvnsumtshgianhinhnh(hlmnkh,hthotngho,h ngho) hiu r hn nhng yu t to nn m hnh gim ngho. Bn cnh , tin hnh phng vn su mt s bn lin quan trong x (trang tri, i l, doanh nghip, HTX, t nhm nng dn, cn b khuyn nng, gi lng)Quan st v chp nh v cng ng, h gia nh lin quan n ch nghin cu.Thng tin th cp: tham kho bo co pht trin KT-XH v cc thng tin thng k c bn ca x v thn kho st; tham kho cc nghin cu lin quan v DTTS.Tng cng, nghin cu tin hnh 16 cuc tho lun nhm ti cp huyn v x vi s tham gia ca 63 ngi; 24 cuc tho lun nhm ti cp thn, bn vi s tham gia ca 148 ngi. Thc hin phng vn su 74 ngi, trong c 56 nam, 18 n, hu ht l ngi ng bo DTTS.Phntchthngtinthcactinhnhtheophngphpsosnhichngv phn tch trng hp in hnh:Ti mi tnh/huyn kho st, phn tch nhng cng ng DTTS in hnh c kt qu gim ngho, ci thin i sng tt (im sng), so snh i chng vi nhng cng ngcktqugimngho,cithinisngkmhn,lmrctrngv nhng yu t nh hng n im sng v gim ngho.Trong mi cng ng DTTS, phn tch nhng h gia nh in hnh c kt qu gim ngho,cithinisngtt,sosnhichngvinhnghgianhcktqu gim ngho, ci thin i sng km hn.Hn ch ca nghin cu ny ch yu lin quan n qui m kho st v bn cht khm ph ca cch tip cn im sng. Kho st thc a c tin hnh ti mt s thn bn DTTS in hnh (12 thn bn c 3 min bc, trung v nam, l ni sinh t ca cc nhm dn tc Thi, Hmng, M v Nng). Trong khi , m hnh gim ngho ti cc cng ng DTTSvccyutnhhngrtphongphvadngmmtcuckhosttrong vng 2 thng khng th bao qut ht. khc phc hn ch v qui m kho st, nghin cu tin hnh thm mt chuyn kho st ngn v HTX Vng Ngn ti tnh Ha Bnh, ng thi s dng thm mt s in cu trong cc chuyn thc a gn y n cc cng ng DTTS khc ti tnh Lo Cai, Qung Tr, c Lc v Tr Vinh (cng trong khun kh d n theo di ngho c s tham gia) v tham kho cc ti liu th cp c lin quan 8. tip tc lm r v khng nh cc pht hin ca nghin cu ny cn c thm cc nghin cu thc chng cc cng ng DTTS khc.8 Thng tin t cc a phng khc (ngoi cc im kho st ti H Giang, Ngh An v c Nng v HTX Vng Ngn ti Ha Bnh) s dng trong bo co ny c ghi ch ringGii thiu13Phn 2NHNG PHT HIN CHNHNhng pht hin chnh 152. NHNG PHT HIN CHNH2.1. Ngho v gim ngho theo cm nhn ca ng bo DTTSMt mi quan tm ca nghin cu ny l tm hiu khi nim ngho v gim ngho (vi cc khi nim lin quan nh lm n kh v thnh cng) theo cm nhn ca ng bo DTTS cc a bn kho st. Phn hi ph bin l ngho v gim ngho mang tnh a chiu. Nhn thc a chiu ca ng bo DTTS v ngho v gim ngho ph hp vi pht hin ca nhiu nghin cu v ngho gn y, cng nh ph hp vi mi quan tm ngy cng tng v pht trin con ngi v nng cao cht lng cuc sng ti Vit Nam (TCTK 2010, UNDP 2010, Oxfam v AAV 2012, Andrew Wells-Dang 2012 9).Ngay c ng bo DTTS ti nhng thn kh khn nht trong s cc thn kho st cng nhn nhn khi nim ngho v gim ngho theo hng a chiu. C th ni, ng bo DTTScsthayinhtnhtrongnhnthc,nhucucahmrnghn, hngnchtlngcucsngtthn.Ngi Thi,Hmng,Nng,Mticcim kho st khng cn ch lo n thu nhp nhm p ng cc nhu cu c bn ( n, qun o, nh v ti sn c bn), m quan tm nhiu hn n cc kha cnh vn ha, x hi (gio dc, y t, thng tin, bnh ng gii, thc hnh cc phong tc, l hi, tm linh) v cc kha cnh th trng (dng tin, vic lm phi nng nghip). Nhiu tiu ch thot ngho do ngi dn nu ln va l kt qu ca s pht trin, va l ng lc cho s pht trin. ---Cxeilm,mymclm,ctivixemchagilthotngho Thot ngho l khng c n na, sinh hot trong gia nh y v con em c hc hnh. (Mt ngi ngho dn tc M, thn 9, x Qung Kh, tnh k Nng)--- Thnh cng, thot ngho l t n, con ci i hc, on kt v con gia nh, nh ca kin c, ti sn c bn , c ph n. (Nhm ngi M, Thn 3, x Qung Kh, k Nng)--- Gi trong nh ti sn tm tm ri. Ht ngho l u t c ao c nui cnhiu,hoctrngchanhleoctin,hoccnghglmnnh.(Thanhnin ngi Thi, bn Yn Sn, x Tri L, Ngh An)Thu nhp vn l tiu ch c bn khi ng bo DTTS cm nhn v ngho v gim ngho, ngay c khi ngho v gim ngho c nhn nhn a chiu. T l ngho chnh thc l mt ch tiu th hin s ci thin thu nhp (vt chun ngho thu nhp ca Chnh ph). Tuy nhin, s liu ngho chnh thc khng th hin ng cu chuyn gim ngho ti nhiu ni 10. Cn b c s v ngi dn ti cc im kho st u phn nh r sot ngho hng nm gp rt nhiu kh khn, nh: thi gian r sot gp gp; thi im cui nm trng lch ma v hoc i lm thu ca ngi dn; nng lc cn b c s cn yu; cch tnh im 9Andrew Wells-Dang (2012) ghi nhn, cu tr li ph bin ca ngi DTTS ti cc im kho st v nh ngha thnh cng l p ng y cc nhu cu c bn nh lng thc n quanh nm, qun o mc, mt ngi nh khang trang v c th tham d cc l hi truyn thng (v d nh c th chun b mt con ln cho ngy Tt). Mt s kin cng cho rng cc tiu ch thnh cng ca ngi DTTS hin nay mc cao hn v rng hn trc y, th hin mong mun n ngon mc p (thay v n no mc m), gi v m rng t ai, u t cho con ci n hc v c vic lm phi nng nghip n nh.10 T l ngho theo chun ngho chi tiu da trn s liu VHLSS, k c khi p dng phng php bn ngho c tnh qui m nh, khng c t cp x tr xung (Nguyn Vit Cng et al. 2012).M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 16mt s ti sn ca h gia nh cha hp l; cc ngun thu nhp c qui thnh tin kh tnh v ng; ranh gii gia ngho, cn ngho v khng ngho kh phn nh Tm l gi ngho kh ph bin do c nhiu chnh sch h tr trc tip cho ngi ngho. Mt s a phng c t l ngho t nm trc sang nm sau gim hoc tng t bin (cng mt chun ngho) mang nhiu du n ca ch ch quan11. Thc t phng vn, bn thn cc cn b thn bn cp nhiu n thu nhp, nhng thng khng dng s liu h ngho lm minh chng cho s thay i i sng ca ngi dn trong thn bn mnh.An ninh lng thc c ng bo DTTS c bit u tin. ng bo Thi, Hmng, Nng Ngh An v H Giang vn dnh u tin hng u cho vic t trng la, ng n quanh nm, coi l nn tng cho s pht trin kinh t h gia nh. Ring ngi M k Nng trc y cng u tin trng la, ng, nhng 5 nm tr li y nhiu ngi chuyn sang trng c ph, khi nim an ninh lng thc da vo th trng ngy cng chim u th. t ai c ngha rt quan trng i vi ng bo DTTS do vic lm phi nng nghip ti ch v i lm n xa cn hn ch. Trong bi cnh dn s tng, nhng ri ro v t ai (xm canh, tranh chp t ai; mt t v ti nh c do xy dng thy in, khai khong, pht trin CSHT...), s mu thun gia cc qui nh php lut v tp qun s hu, s dng t truyn thng, ng bo DTTS ti cc im kho st ngy cng quan tm n vic gi v m rng t sn xut. Din tch t sn xut thng l tiu ch u tin c ng bo DTTS nhc n khi phn bit giu ngho. Theo quan nim ca ngi M k Nng, mt h gia nh 4-5 thnh vin cn c t nht 1ha nng ry tt m bo cuc sng ti thiu; vi ngi Thi, Hmng Ngh An v H Giang l cn c t nht 1000m2 rung la 2 v (hoc 2000m2 rung la 1 v). Nhiu h gia nh ngi M k Nng tic nui v trc y tng bn i din tch ln t nng ry vi gi r mua sm, tiu dng v tr n.m bo dng tin tr thnh mi quan tm ca ng bo DTTS khi tip cn tn dng d dng hn. Mi quan tm m bo dng tin(c sn tin mt trang tri cc phi ph sn xut v chi ph i sng) ni ln cc vng sn xut hng ha. Ti cc thn kho st thuc tnh k Nng, a s h gia nh ngi M trng ng, c ph u vay ngn hng vi chc triu ng tr ln. H ng thi n qun, i l mua phn, go v hng thit yu khc t 10 triu ng tr ln (h cng kh gi vay n cng nhiu), n cui v bn sn phm tr n. Lm pht cao, gi nng sn bp bnh v ri ro do thi tit bt thng, su bnh cng khin ngi dn kh m bo dng tin. V vy, ngi dn ti y thng cho rng mnh ch thot ngho khi thot n.Trong khi , yu t vay n khng c tnh n trong r sot ngho chnh thc. C vic lm n nh ngy cng c nhm thanh nin DTTS quan tm. Do sc p dn s tng nn thanh nin DTTS khi lp gia nh v tch h thng thiu t sn xut (b m khng c t chia cho con), c gii ha v s dng thuc BVTV lm gim nhu cu lao ng nng nghip, dn n nhu cu vic lm phi nng nghip ngy cng tng. Nhiu thanh nin DTTS c hc hnh tt hn mong mun tm c vic lm n nh, nht l vic lm trong khu vc cng ti a phng. 11 in hnh v t l ngho tng gim bt thng l huyn k Glong (tnh k Nng). Giai on 2006-2008 t l ngho ca huyn gim nhanh (gim t 34% xung 17%). Nm 2008 huyn k Glong khng thuc cc huyn c th hng Chng trnh 30a, d cn b tnh v huyn cho rng k Glong thc s vn l mt huyn ngho. Sangnm2009,vnsdngchunnghocnhngtlnghocahuynkGlongtngcaotbin (tng t 17% ln 55%). Kt qu l, t u nm 2011 huyn k Glong c xp l 1 trong 7 huyn c t l ngho cao c p dng c ch, chnh sch u t c s h tng nh quy nh cho cc huyn thuc Chng trnh 30a (theo Quyt nh s 615/Q-TTg ngy 25/4/2011 ca Th tng Chnh ph).Nhng pht hin chnh 17Thc hnh cc phong tc, l hi, tm linh truyn thng c ng bo DTTS coi trng.Gi gn bn sc tc ngi l nhu cu t nhin ca cc cng ng DTTS, d nhiu phong tc, l hi, tm linh truyn thng b xa b hoc phai nht i trc cc tc ng bn ngoi. C lng thc, ru v vt nui dng trong cc l hi, th cng, n Tt c nhiu ng bo DTTS ti cc im kho st coi l mt biu hin ca thnh cng, m bo s ha nhp v v th trong cng ng. Mt s ngh truyn thng c duy tr v pht trin cn l ngun thu nhp ph thng xuyn ca h gia nh, v d n lc duy tr ngh dt lanh, thu th cm vn l bn sc c o ca ngi Hmng ti H Giang hoc ngi Mng ti Ha Bnh.2.2. c trng ca m hnh gim ngho vng DTTSCc m hnh gim ngho (im sng) vng DTTS mang c trng thn bn r rt.Mi thn bn c truyn l mt n v x hi c s, c v tr a l, phm vi lnh th, c trng tc ngi, lch s hnh thnh, phong tc tp qun, yu t tm linh, t chc cng ng,tai,kinthcbna,ccusinhkring(Hp2).Mi imsnggim ngho, do l mt h thng khc bit c hp thnh t tt c cc yu t c trng ca tng thn. Thc t rt kh tm thy im sng gim ngho chung cp x ti cc a bn min ni DTTS, v trong mt x gm nhiu thn c c im, mc pht trin KT-XH v kt qu gim ngho khng ng u. Trong 12 thn DTTS thuc din kho st u rt khc nhau, ngay c hai thn cng tc ngi trong cng mt x cng khc nhau. HP 2. Lng Vit Nam nhng din mo v c tnh ring bitLng (vi cc tn gi lng/bn/thn/p/bun/bon/plei/palei/vil) l t chc x hi c s c truyn ca tt c cc tc ngi Vit Nam, thuc loi hnh cng x lng ging, tp hp ca cc thnh vin thuc nhiu dng h khc nhau trn mt a vc c tr. Mi lng u c lch s hnh thnh, c im tc ngi, a vc sinh sng, truyn thng cng ng, quy nh rng buc ring. Theo Nguyn T Chi (2003), v vn lng Vit ng bng v trung du Bc B l nhng t bo sng vn sinh thnh mt cch t nhin, ra i m khng phi qua bn tay nho nn ca chnh quyn trung ng, tng tn ti lu di vi mt din mo v c tnh ring bit cho tng lng. V mt phn chia a vc v t chc cc n v t c, d b thay i nhiu ln vi nhiu tn gi khc nhau (thn, i sn xut trong HTX) tng lng c vn gi nguyn din mo c bn ca mt t bo, vi mt khu t t c ring, mt tn gi ring, v truyn thng ring. NgcThnh(2010)cngchorng,lngchnhdngvquymring;c khnggiansinhtn(taivccnguntinguynthucshuchungca cng ng) phn bit vi cc lng khc; th ring mt v thn linh h mnh cho c cng ng; c quan h x hi, sinh hot vn ha ring, v s t thc v lng ca mnh vi lng ca ngi khc.So vi cc lng ngi Vit ng bng v trung du Bc B, tnh ring bit gia cc lng DTTS cng r hn. Theo danh mc cc thnh phn dn tc Vit Nam c TCTK ban hnh vo ngy 2/3/1979, Vit Nam c 53 dn tc thiu s. Mi tcngiclchshnhthnh,ngnng,trnhphttrinkinht,vnha truynthng,tchcxhiring. Theo,cimthnlnggiacctc M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 18c trng thn bn ca im sng gim ngho vng DTTS hm ngha: im sng rt a dng, c tnh tng i, v khng hon ho. Bng 2 tng kt nhng tiu ch c s tin b r rt (hoc thuc hng u trong phm vi x/huyn) ti 12 thn kho st trong 5 nm qua theo cm nhn ca cn b c s v ngi dn. Mi thn u c mt s tiu ch tin b r rt, nhng khng thn no c s tin b r rt tt c cc tiu ch. Mc tin b ca tng tiu ch trn thc t cng khng ng u gia cc thn. Cc thn n nh, Yn Sn, Thn 3, Thn 9, BSre B, Tn Tin v Hp Tin c coi l im sng gim ngho v c nhng li th ring, c nhiu hn s tiu ch tin b r rt so vi cc thn khc. Ngc li cc thn khc d cn kh khn cng c mt s tiu ch t mc tin b gn tng ng cc im sng (v d v an ninh lng thc, gio dc, y t). Mt cn b S LTB-XH tnh k Nng chia s nhn xt ny: u cng c im sng, u cng c im ti.ngicngkhcnhau. TheoMai ThanhSn(2011a,2011b),ngboDTTS- vi t cch l ch th vn ha - lun da trn 3 im ta c bn: t nhin, cng ng thn lng v ni m nh. C dn trong mi thn lng c truyn u thuc v mt thnh phn dn tc, ni chung mt th ting, c chung nhng nim tin vcngcnhnglcthnghoavtinhthn.Svnhnhcamithnlng c duy tr trn c s ca lut tc v phong tc tp qun, c iu hnh bi b my t qun, nhn c s ng h ca cng ng v c gim st bi cng ng. Cc c trng ca vn ha tc ngi (ci chung) tn ti thng qua vn ha thn lng (ci ring), do thn lng chnh l mi trng nui dng vn ha tc ngi. Mt c im quan trng v mt c tr ca cc DTTS Vit Nam l tnh xen k (Bi Minh o 2003). a s cc x vng DTTS c t 2 tc ngi tr ln cng sinh sng, mi thn lng c mt tc ngi chim u th. Do , kh c th tm c muschungchottcthnlngtrongcngmtx.Ngayccngmttc ngi, nhng sinh sng cc thn lng khc nhau, nhng a bn khc nhau cng c nhng nt khc bit nhm thch nghi vi iu kin sng. V d trn kha cnh lut tc, Ng c Thnh (2010) ch ra rng, khng c b lut tc no chung cho c mt dn tc, d l dn tc a s hay thiu s, m ch c lut tc ph hp vi tng bn mng, tng bun, play, bon ca mi nhm dn tc hay nhm a phng. Nh vy, cc thn lng Vit Nam, d l ca ngi Vit hay ca cc DTTS, u c nhng c trng ring bit. iu ny gi rng, cc can thip gim ngho cn c iu chnh cho ph hp vi tng thn lng. Mi chng trnh d n phi kho st k tng thn lng v mi mt, pht huy tnh ch th tch cc ca ngi dn v cng ng khi thit k v thc hin nhng hot ng c th.Nhng pht hin chnh 19Mi thn bn l im sng gim ngho c c im v con ng i ln khc nhau. Do , nhn rng m hnh gim ngho quan trng nht l nhn rng nhng cch tip cn, phng php, qui trnh ( chng minh hiu qu tch cc, c tng kt v ti liu ha) da trn s tn trng a dng vn ha v pht huy tnh ch th tch cc ca ng bo DTTS mi thn bn.Khikhngnh imsnggimnghomangctrngthnbn,cnnhcnmu thun hin nay gia pht trin v bo tn i vi cc tc ngi thiu s m nhiu nh nghin cu nu ln. Theo qui nh php lut hin hnh, thn bn khng phi l mt cphnhchnhmltchctquncacngngdnccchungabnctr trong mt khu vc mt x; ni ngi dn thc hin dn ch trc tip v rng ri 12.Theo truyn thng, cng ng thn bn vi khng gian t nhin - vn ha x hi tm linh c trng l im ta c bn nht ca ng bo DTTS. C th ni, ng bo DTTS gi gn bn sc dn tc v pht huy nhng phong tc, tp qun, truyn thng v vn ho tt p ca mnh 13 thng qua cc thn bn. Tuy nhin, c ch qun l nh nc v t ai, ch trng ti cu trc dn c, t chc li b my qun l cp c s v c cc chnh sch vnhomitngcgng giithingivicchintngtmlinhkhincho cc n v x hi c s truyn thng ca tc ngi b thu hp hoc bin dng. Vi vic thc hin chnh sch qun l t ai hin nay, ti hu ht thn bn DTTS khng cn hnh thc qun l v s dng chung ca cng ng theo truyn thng v phong tc. Tc b quyn qun l ca cc cng ng i vi cc ngun lc t nhin ng ngha vi vic trit h mt trong nhng im ta c bn nht ca ch th vn ho. Khi im ta v t nhin b trit h, cc im ta khc (cng ng thn lng v ngng hnh vi) cng c th b trit h theo. Nh vy, Nh nc cho php v khuyn khch cc tc ngi vi t cch l cc ch th vn ho c bo lu, gi gn bn sc vn ho ca mnh (thng qua cc thn bn), nhng li cha trao cho h quyn cng c cc c s hnh thnh nn vn ho , ng thi cng chnh l im ta m h c th da vo chng li s tc ng tiu cc ca cc yu t ngoi lai. Ni cch khc, cc thn bn ch c quyn t qun vi phn ngn, cn phn gc cha c bo v bi cc cng c php l (Mai Thanh Sn 2011b).TnhNgh An k Nng H GiangHuynQu Phong k Glong Qun BXChu Thn Tri L Qung Kh k Som Quyt Tin Lng TmThn n nhPiu Yn SnMinh ChuThn 3 Thn 9 Thn 2 B Sre BTn TinDn SnHp TinLng Tm ThpThu nhp Nh ca Ti sn c bn An ninh lng thc m bo dng tin Gio dc Y t, dinh dng Chn nui Thng mi, dch v,ngh truyn thng i lm n xa, XKL Thng tin BNG 2. Nhng kha cnh tin b r rt ca cc thn kho st trong 5 nm qua12Thng t s 04/2012/TT-BNV ngy 31/8/2012 ca B Ni V.13Hin php nc Cng ha X hi Ch ngha Vit Nam nm 1992M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 20Trong khi khng gian vn ha x hi truyn thng ca cc cng ng thn bn DTTS bthuhphocbindngngk,stipxcvikhnggianbnngoingycng rng m t cc cng ng thn bn DTTS vo mt hon cnh mi y thch thc v cng khng t c hi. Trong nn kinh t th trng, s giao thoa v cc dng ngi, hng ha, dch v, vn v thng tin rt mnh m. Nhiu gi tr vn ha, tri thc bn a v m hnh sinh k truyn thng t ra khng cn ph hp; ngc li nhiu tri thc mi, quan h mi, vn ha tiu dng mi, c hi sinh k mi c du nhp. Vt qua thch thc v tn dng c hi l qu trnh vn ng lin tc nhm th nghim, hnh thnh, lan ta, duy tr v pht trin cc thc hnh hiu qu (c, ci tin hoc mi) trong tng cng ng thn bn DTTS, nu thnh cng s to ra nhng im sng gim ngho trong bi cnh mi (c phn tch phn 2.3 tip theo).Tnh ng theo thi gian l mt c trng quan trng ca cc im sng gim ngho (hm nay l im sng nhng ngy mai c th khng cn sng na), cn c bit quan tm nhm hng n gim ngho bn vng.Theo nghin cu ca WB (2012), cc nhm DTTS ang ngy cng b b xa trong qu trnh tng trng, th hin tc tng trng thu nhp/chi tiu bnh qun ca cc nhm DTTS tng chm hn so vi nhm dn tc a s; thm ch h DTTS c tc tng trng mnh m nht cng tng trng chm hn so vi h dn tc a s trung bnh. Trong cc vng c t l ngho cao ni tp trung ngi DTTS, thng c xu hng bt bnh ng cao hn. Hin nay, nhn thc v BB ca ngi dn Vit Nam d th hay nng thn, d vng ngi Kinh hay vng ng bo DTTS u cho rng tnh trng BB gia tng ng k trong vng 5 nm tr li y. Nh vy, tng trng v gim ngho cha chc i km vi gim BB, cn tr vic thc hin mc tiu cng bng x hi trong tng bc pht trin ca Vit Nam.Ghi nhn t cc thn bn kho st trong nghin cu ny cng khng nh mi lo ngi v BB ngy cng gia tng ti cc vng DTTS. Chnh lch v t ai v vn x hi l hai trong nhng nguyn nhn quan trng lm gia tng khong cch giu ngho ti cc cng ng ny. Hin nay, din tch khai hoang mi hn ch trong khi dn s gia tng dn ti din tch t trn u ngi gim. Trong cc thn bn kho st, c nhng h DTTS c hng chc ha t nng ry hoc vi nghn m2 rung, trong khi c nhng h DTTS khc khng c t hoc ch c di 1ha t nng ry hoc vi trm m2 rung (cha k mt s ngi Kinh t ni khc n mua t cht lng tt vi din tch ln lm trang tri). Nhng h c nhiu t thng c li th trong m bo an ninh lng thc, t u t thm canh v a dng ha tr nn kh gi. Ngc li, nhng h khng c t, c t t phi b nhiu lao ng vo vic lm thu bp bnh hoc vo rng ly ci hi mng m bo an ninh lng thc nn cuc sng vn kh khn. H ngho cng thng chu thit thi hn v vn x hi, do tip cn cc dch v cng v tip cn vic lm km hn nhiu so vi h kh gi, cng khin khong cch giu ngho gia tng. 2.3. Cc yu t to nn m hnh gim ngho ti cc cng ng DTTSC rt nhiu yu t gp phn to nn m hnh gim ngho (im sng) ti cc cng ngDTTS.Boconytrnhbynhngyutchnhcgithuytvkimchng trong qu trnh phn tch trng hp in hnh v so snh i chng gia cc thn bn kho st, kt hp tham kho ti liu th cp v cc in cu b sung t mt s a bn khc.Nhng pht hin chnh 212.3.1. Tin phongTiccimsnggimnghocngngDTTSucnhngngitinphong trong pht trin kinh t h, dn dt mi ngi lm theo. Vai tr ca ngi tin phong rtrnhngabnsnxuthngha,hocangcschuynilnvsinhk. Ngi tin phong thng l ngi nhy bn, mun tm ti th nghim ci mi, ng thi l ngi c tnh cng ng, bit chia s v c kh nng dn dt 14. Ngi tin phong trong ccthnbnDTTSkhngnhtthitphictrnhhcvncao(thmchcngi khng bit ch), khng nht thit phi l cn x/thn, nhng l ngi bit hch ton kinh t h gia nh, bit t chc sn xut v phn cng lao ng hp l da trn th mnh ca mi thnh vin trong gia nh. Ngi tin phong s c vai tr lan ta ln nu l ngi c uy tn, gi lng, trng h trong cng ng, khng nhng v kinh t m cn v nhiu kha cnh khc nh gio dc con ci, gi gn hnh phc gia nh, m bo an ninh trt t.Dngtinphongphbinlnhngngiiupdnggingmi,kthutmi (hoc k thut ci tin da trn tri thc bn a) nhm nng cao hiu qu ca m hnh sinh k. C nhiu cu chuyn in hnh v ngi tin phong ti cc im kho st. Ti x Qung Kh (k Glong, k Nng), ch tch HND x ngi M l ngi u tin a cy ch v trng ti a phng v t hiu qu cao. Trng ch kt hp c ph l m hnh sinh k a dng ha c nhiu trin vng, c nhiu ngi lm theo. Ti x Quyt Tin (Qun B, H Giang), mt s nng dn ngi Nng v Hmng ch ng tm ti k thut lm rau tri v ci thin ng k thu nhp t trng rau, t mt s ngi hc theo trng rautrivthnhcng. Ticcabnkhostcngcnhiungitinphongtrong phong tro chuyn i t ging la, ng c sang s dng ging la, ng mi cho nng sut cao, gp phn m bo an ninh lng thc tin n sn xut hng ha. Nh ti thn Dn Sn (x Quyt Tin, Qun B, H Giang), sau khi b th thn trng th la lai, ng lai cho nng sut cao, tt c h gia nh trong thn u lm theo; hoc ti bn Minh Chu (x Tri L, Qu Phong, Ngh An) bc ph ch tch x tin phong h sn v trng la nc vng thp, vn ng thnh cng mt s ng bo ngi Hmng v ti nh c ti bn mi (Hp 3). 14 C s phn bit gia nhng ngi tin phong lm n gii ng vai tr dn dt a s ngi trong thn bn lm theo, vi nhng ngi in hnh lm n gii da trn li th ring c hoc tn dng c hi dnh cho s t, nhng a s ngi dn trong thn bn khng th lm theo.HP 3 . Ngi Hmng tin phong h sn v trng la ncBn Minh Chu (x Tri L, huyn Qu Phong) c thnh lp nm 2001 t ch trng h sn cho ng bo ngi Hmng. BcT.C.P. l ngi h sn u tin, sau bc cng chnh quyn x vn ng c hn 50 h h sn ti bn mi cnh ng ci. Nhng do iu kin sng kh khn (cha c nc sch, in, thy li) nn t nm 2004 2008 ln lt cc h quay tr li bn c trn ni.Ring gia nh bc P. vn tip tc li. Nm 2006, bc P. xy dng mt ngi nh kin c ti bn mi. n nm 2009, h tr nc c hon thnh, gia nh bcP.trnglanc(1v)trndintch2000m2,cxhtr100% ging. Thi gian u do t mi, nn nng sut la khng cao, nhng bc P. vn kin tr trng la. Nm 2010, bc m rng din tch trng la nc ln 5000m2, lc ny la (2 v) cho nng sut kh cao, t 5-6 tn/ha/v. Thy gia nh bc P. M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 22Dng tin phong th hai, him hn nhng rt c ch, lnhng ngi i u xy dng ccmhnhlinkt,hptcvvnngngidnthamgia.inhnhlmts ngi tin phong c tay ngh, c tm huyt gn gi bn sc tc ngi, bng ni lc v sc lan ta ca mnh hnh thnh cc HTX ngnh ngh truyn thng, to vic lm cho nhiu ngi dn ti ch, nh trng hp HTX lanh Hp Tin (Qun B, H Giang) v HTX th cm Vng Ngn (Tn Lc, Ha Bnh). Ti cc im kho st, hu ht ngi tin phong p dng ging mi, k thut mi trong sn xut nng nghip l nam gii; nhng li c mt s ph n DTTS pht huy c th mnh tay ngh v kh nng lin kt, vn ng, thuyt phc ca mnh thc hin vai tr tin phong trong cc m hnh lin kt, hp tc pht trin ngnh ngh truyn thng. (Hp 4).HP4.Nhngcnhntinphongtrongduytrvphttrinngnhngh truyn thngCu chuyn th nht. Thn Hp Tin, x Lng Tm (Qun B, H Giang) hin nay cbitnrngrivisnphmlanhtruynthngcangiHmng.Cu chuyn bt u t nm 1998, khi ch V.T.M lc l ch tch HPN x cng chng ng ra vn ng mt s ch em tham gia t sn xut lanh. Thi k u, n hng t, nhng ch vn quyt tm duy tr ngh lanh. Nm 2001, vi s t vn v h tr ca t chc Craftlink, ch M. ng ra thnh lp HTX lanh truyn thng Hp Tin, vi vn ban u 25 triu ng, tng s 70 x vin. n nm 2005, s lng x vin tng ln 120 ngi.Ch M. n lc tm kim th trng, tham gia cc hi ch, trin lm, tng bc tm c nhng n hng ln cho HTX. Nm 2006-2007, Chng trnh hp tc Vit Nam ThyShtrHTXvkthutvtmthtrng. Thng3/2009,HTX k kt hp tc vi Association Batik International mt t chc hng nghip quctcaPhpgipphttrinthtrngxutkhu. Thngquaccchng trnh hp tc v n lc t thn, HTX pht trin nhiu mu m sn phm c khchhngnnhn,emlithunhpbnhqun1triung/thngchox vin.Cu chuyn th hai. V ngh hu, c B.L.P ngi Mng xm nh, x Mn c (Tn Lc, Ha Bnh) bt tay vo mt vic kh: khi phc v pht trin ngh dt th cm truyn thng ca dn tc Mng. Trong bi cnh hng may sn va r, mu m phong ph, nhiu ph n Mng tng gn b vi ngh dt truyn thng cng khng mn m na. C P. thuyt phc c mt s ch em tham gia HTX. Thng 6/2008, HTX dt may th cm Vng Ngn chnh thc c thnh lp vi 5 thnh vin Ban ch nhim HTX v 9 x vin, vn t c ban u l 20 triu ng.n thng 8/2012, HTX pht trin ln 115 x vin, gip ph n Mng c thm thunhp,bnhqunmixvinl700-800ngnng/thng.HTX VngNgn c nh gi l mt trong nhng n v kinh t tp th in hnh ca huyn Tn Lc.xy nh v n nh sn xut la nc, nhiu h ngi Hmng li chuyn t bn c v bn mi sinh sng theo gng bc.n nm 2012 c 65 h h sn, xy nh v canh tc la nc ti bn mi. Tng din tch la nc hin nay ti bn mi ln ti 6 ha.Nhng pht hin chnh 23a s ngi tin phong ti cc im sng gim ngho da vo n lc ca bn thn, t mnh chp nhn ri ro, khng ph thuc vo h tr trc tip ca Nh nc (h tr bn ngoi, nu c, ch l mt phn rt nh so vi cng sc v tin bc m h b ra). Thc t, s ng bo DTTS tin phong i n thnh cng cha nhiu, k thut sn xut hoc qun l kinh doanh do t my m hc hi nn cn nhng khim khuyt. V d mt s ngi M tin phong trng c ph k Glong lc u dng ging tri ni cht lng thp, nn hin nay ang phi ghp li hoc trng li bng ging c ph tt ca vin Eakmat. 2.3.2. Lan taTi mi im sng gim ngho, qu trnh lan ta nhng thc hnh mi v hiu qu c th i theo 3 knh chnh: (i) lan ta t ngi i tin phong n cc thnh vin khc trong cngng;(ii)lantathngquacchotngkinhtnhlmthu,icng,bn ging, thu mua sn phm; (iii) lan ta theo mi lin h tc ngi v xen ghp tc ngi. Mi knh c th mnh v sc lan ta khc nhau tng a bn.Lantatngitinphongtrongcngngdinrahuhtcc imsnggim ngho. T nhng ngi tin phong, cc thc hnh mi c a s ngi dn trong thn bnlmtheo,cthquaccthitchcngng(gianh,dngh,tnhm,on th...) hoc qua hc hi trc tip gia cc c nhn. y l cch lan ta t nng dn n nng dnhiu qu nht, da trn nhng tri nghim thc t ngay ti ch. Tuy nhin, lan ta ch trn din rng khi thc hnh mi da trn nhng li th, c im chung ca a s ngi dn trong cng ng. V d: vic lan ta trng la nc trong ngi Hmng bn Minh Chu (Ngh An) hay trng rau tri v trong ngi Nng, Hmng ti x Quyt Tin (H Giang). Vi nhng thc hnh mi da trn li th ring c ca nhng h n l, vic lan ta kh thc hin. S lan ta thng qua chuyn giao th h kh ph bin. Cc ng K.S, ngi M thn 9, x Qung Kh v K.Kr, ngi Mnng bon BSr B, x k Som (k Nng) u c chung nhnnhMnhlmcri,phidychoccconnlmtheo.Chiatchochngn trng c nhng nhng nm u vn phi ch bo cho chng n cch lm. Khi no chng n ng vng ri mi thi. Vi con trai cng vy, m con gi, con r cng vy thi.Lan ta thng qua cc hot ng kinh t nh lm thu, i cng, bn ging, thu mua nhng vng sn xut hng ha nh k Glong (k Nng), vo nhng thi im thu hoch, vic i cng, lm thu kh ph bin. Trong qu trnh i lm thu hay i cng, nhiu ngi M hc hi kinh nghim trng v chm sc c ph, cch chuyn i t trng la, m sang trng c ph v p dng trong gia nh mnh. Ti x Quyt Tin (H Giang), trc y b con ngi Nng, Hmng ch yu trng rau phc v nhu cu ca gia nh. Thng qua qu trnh trao i hng ha (i la, ng ly rau) vi thn ngi Kinh ln cn, ng bo DTTS dn hc tp kinh nghim trng rau, n nay mt s thn DTTS trong x y mnh trng rau hng ha, cung cp ra th trng (Hp 5).Lan ta theo mi lin kt tc ngi, khng chu nh hng bi a gii hnh chnh. Mi linh linlnghay siulngtheotngtcngicththuynnysanghuyn khc,thmchgiacctnhvinhau. VdnhqutrnhngiMkGlong(k Nng) hc cch trng c ph, trng ch ca anh em ngi M bn cc huyn Di Linh, Bo Lc (Lm ng). Ngc li, mt s ngi M bn Lm ng sang k Glong mua t lm n v dy li kinh nghim trng ch cho ngi M ti a phng.M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 24--- M hnh ch bc cng hc hi t ngi M mnh bn Bo Lc Lm ng. Nghebcontrng4-5soch,1thngthu4-6triu.BnLmngutlmging,gi mnh cng c th lm. Gi ng s i li thun tin. Ngi bn Bo Lc Lm ng sang mua. Nh my bn Lm ng cn ang thiu nguyn liu. Trc c mun cng khng lm v khng bn c. Gi c in thoi, iu xe 2 chiu dKh nng nm nay b con s t m rng. Quan trng nht l thc t mt thy tai nghe mi tin, dn s t lm. (K.S ngi M, ch tch HND x Qung Kh, huyn k Glong, k Nng).Lan ta do s xen ghp dn tc cng ng lu . Ti cc im sng gim ngho hu ht ng bo DTTS u ni c ting Kinh, tr mt s t ph n DTTS ln tui. Ghi nhn ti x Qung Kh (k Glong, k Nng), mt s h ngi Kinh chuyn n v trng c ph trc. Sau mt thi gian, nhn thy li ch cng nh hc hi c kinh nghim t ngi Kinh, cc h ngi M ti ch cng chuyn i dn t ng, sn, iu sang c ph.--- Ti hc trng c t ngi Kinh.Ban u cn b ng, sau rit ri cng quen. By gi ti nm vng c mi k thut t lm bn, xung ging, ta cnh, chm sc. Kh nht l ghp ging, ti cng hc v lm c. Ban u ti mua ging c ca cc i l, sau ti hc ghp v t ghp ly ging trng. By gi th ti ch ng c ging ri. (K.S ngi M, Trng thn 9, x Qung Kh, huyn k Glong, k Nng).Cn nhn mnh, lan ta mt thc hnh mi trong cng ng DTTS l qu trnh mang tnh la chn cao, cn thi gian nht nh v thng qua nhng knh nht nh. Vi tm l ph bin lm mi bit v nhn mi tin ca ng bo DTTS, lan ta mt thc hnh mi cn thc hin tng bc, to c hi cho ngi DTTS kim chng v hc hi t thc t.HP 5: Lan ta m hnh trng rau t thn ngi Kinh ra thn DTTSVnh Tin l thn ngi Kinh t Thch -Vnh Phc di c n x Quyt Tin (Qun B, H Giang) theo phong tro kinh t mi trong nhng nm 60. Nh c truyn thnglmrau,gpiukinthunlivkhhu(m,lnh)tinimi,nn hu ht trong s 46 h gia nh trong thn u pht trin kinh t da vo cy rau. Thn ch c 3ha t sn xut, nh chuyn canh lm rau tri v em li ngun thu nhp ln tr thnh thn c iu kin kinh t kh trong x.Thigianukhicchti Vnh Tinlmrau,ngbongiNng,Hmng, Dao ti cc thn DTTS ln cn nh B Lch, ng Tinh, Tn Tinch yu mang ng, la ra i rau v n. Phong tro trng rau ti cc thn DTTS ch thc s pht trin mnh t u nm 2000. Thng qua vic mua cy ging ca ngi Kinh ti Vnh Tin, cc h ti cc thn DTTS hc hi k thut trng, chm sc rau. Ban u lmtvih,saulanrngratonbcchtrongthn.nnay,ticcthn DTTS cc h gia nh u bit trng rau bn c thm thu nhp.MtshDTTSbitlmrautrivchothunhpcao. Trncngmtdin tch 360m2 nu lm ng lai cho thu t 3-4 triu/v, lm la 2-3 triu/v, lm rau bp ci chnh v 3 triu/la, lm bp ci tri v c th cho thu n 20 triu/la.K thut lm rau tri v khng kh, ch cn chm ch v m bo phn, nc.Lm rau tri v khng ngi vn gi c do nhu cu ca th trng lun rt ln. Mt h gia nh ch cn khong 2000m2 t lm rau tri v l c th thot ngho, m bo cuc sng d d.Nhng pht hin chnh 25HP 6. Cc yu t thc y v nguyn tc lan ta cc thc hnh mi Lantasngto(DifusionofInnovations)llthuytdoEverettM.Rogers (2003)khixng,cpdngkhphbintrongquntrkinhdoanhv nhiu lnh vc khc, bao gm c lnh vc pht trin cng ng. Cc yu t thc y s lan ta cc thc hnh mi trong cng ng bao gm:Thc hnh mi phi c li th hn so vi nhng thc hnh v ang tn tiTng thch vi cc gi tr, kinh nghim v nhu cu ca ngi dnn gin v d thc hin, ph hp vi iu kin v kh nng ca ngi dnC th th nghimKt qu nhn thy c. Theo Rogers, c 3 nguyn tc cn lu khi tm cch lan ta cc thc hnh mi:Ti sng to: iu chnh thc hnh mi cho ph hp vi nhu cu ca mt nhm c th. Cch tt nht l thu ht nhng ngi dng, ngi hng li tr thnh i tc trong qu trnh lin tc th nghim v pht trin.Tm quan trng ca nhng li khuyn c truyn ming t nhng ngi cng cnh ng, lan ta thng qua mng li nhng ngi cng cnh ng. Hiu r nhu cu ca cc nhm ngi dng, ngi hng li khc nhau. 2.3.3. Gn kt cng ngGnktcngng(onkt)ltruynthngcangboDTTS.Ccmiquanh trongthnbnlngunvnxhichyucangingho,limtacahkhi gp kh khn. Ti cc im sng gim ngho c kho st, tnh gn kt cng ng kh mnh, l tc nhn quan trng tng hiu qu sinh k, lan ta v duy tr cc thc hnh mi.Hnh thc i cng gip ng bo DTTS tng hiu qu lao ng v chia s kinh nghim sn xut. Ti Qun B (H Giang) v Qu Phong (Ngh An), i cng c ng bo ngi Hmng, Nng, Thi vn dng rt ph bin trong nhng thi im ma v cn nhiu lao ng nh gieo trng, lm c hoc thu hoch sn phm. Vi h ngho, h t lao ng, h khng c sc ko, i cng gip h c iu kin sn xut tt hn. i cng cng l dp ng bo DTTS chia s thng tin v hc hi ln nhau v kinh nghim sn xut, tng tnh onktcngng,hnghocchihanhptthn.RingtikGlong(k Nng), trc y i cng trong ng bo ngi M cng rt ph bin, nhng th trng Cc yu t thc y v nguyn tc lan ta cc thc hnh mi trong cng ng c Everett M. Rogers (2003) tng kt trong l thuyt lan ta sng to (Hp 6). Cc yu t vnguyntclantany(nhtlnguyntcthuhtnhngngidng,ngihng li tr thnh i tc trong qu trnh lin tc th nghim v pht trin v lan ta thng qua mnglinhngngicngcnhng)rtphhpvi3knhlantachnhtrongcc cng ng DTTS. Ti cc a bn kho st, tnh trng cc chng trnh, d n khng tun th cc yu t v nguyn tc lan ta dn n chuyn giao cng ngh hay m hnh trnh din khng duy tr v nhn rng c l kh ph bin. Nhm cn b huyn Qu Phong (Ngh An), rt kinh nghim t chnh nhng tht bi ti a phng mnh, cng cho rng cc m hnh sinh k cn c u t lin tc t nht trong 2-3 nm, vi h tr gim dn, ng bo DTTS thy c hiu qu t hc hi ln nhau v lm theo.M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 26lao ng pht trin (c ng ngi lm thu bn sc lao ng ph thng) nn phong tro i cng gn y gim i.Ti Qu Phong (Ngh An), nhiu bn ngi Thi v ngi Hmng vn gi tp qun cng nhau qun l n gia sc. Cc khu chn th gia sc ca bn c chia thnh cc cm nh, thng t 10-20 h/cm. Ti mi cm c nh tm ca mt s h dng ln tin trng gia sc. Cc h thiu lao ng c th nh cc h khc trng nom gia sc, hng tun mi i thm gia sc mt ln. Nu c gia sc b m cc h gia nh s thng bo cho nhau. Tp qun cng nhau lm cc cng vic chung gip tng sc mnh ca cng ng DTTS ti cc im sng gim ngho nh lm ng, lm trng. Ti nhiu a phng, vic chung sc xy dng lp hc ti cc bn xa c ngi dn ng h v tham gia nhit tnh. Ngay trong mt s thn bn c s xen ghp nhiu dn tc (nh ti H Giang trong 1 bn c ngi Nng, Hmng v Dao hoc ti k Nng trong 1 thn bon c ngi M, Hmng v Kinh), ngi dn sng tng i ha ng, cng tham gia cc cng vic chung ca thn bn. Ti thn 2, x c Som (k Glong, k Nng) ngi Hmng di c cng ngi M bn a lm cu tm, sa ng vo ry sn xut, phc v cho nhu cu chung. Trong cc thn bn ny, mi nhm dn tc vn gi bn sc ring trong cc thc hnh l hi v tmlinh. TingKinhhoctingcadntcchimuth(trongthnbnhoctrong x) c s dng l ngn ng chung trong hi hp; cn mi nhm dn tc vn s dng ngn ng ring trong gia nh v giao tip vi ngi cng dn tc.Yu t gia nh m rng trong cng ng DTTS vn c c bit coi trng v l nn tng th h sau n nh cuc sng. Trong gia nh ln, bn cnh vic phn chia t ai cho con ci, b m cn h tr con ci trong nhng nm u tch h cho n khi kinh t gia nh n nh.--- Cha m vn gip con ci, con c gia nh nhng vn n chung, khi no n bit hch ton mi ra ring, cho ry, lm nh. Vng vng mi c nn tng ban u c. Ch Nh nc h tr lu, phi da vo b m, b con mi thot ngho c. (Nhm ngi M thn 9 x Qung Kh, huyn k Glong, k Nng).Gnkttronganhem,dnghlimtaquantrngcanginghokhigpkh khn. Ti nhng cng ng ngi Hmng, Nng, Thi, quan h dng h rt bn cht, triquanhiuthh.Nhngngitronghcthgipnginghovcnglao ng, go, tin, lm nh. Ti cc im sng gim ngho trong cng ng DTTS c phong troilmnxa,mnglixhitonnsonkt,giplnnhaugianhng ngi cng dng h, cng thn bn hoc cng dn tc. Ngi i trc truyn thng tin v cng vic cho ngi nh, l u mi gip nhng ngi i sau tm vic. Ti x Quyt Tin (Qun B, H Giang), nhng ngi Nng i XKL thng theo nhm h hng, ngi itrcgipvkinhphchongiisau. Tithn2,xkSom(kGlong,k Nng), nhng ngi Hmng di c vo trc thng gip h hng vo sau, k c cho hoc cho mn t sn xut.S gip ln nhau thng qua quan h hn nhn cng kh ph bin. ng V.V.H, ngi Thi bn Piu vn l ch h ngho cch y khong 10 nm. Sau khi hc c ngh mc t ngi Kinh, ng truyn ngh li cho cc anh em trai bn v v cng h thnh lp 1 hip th mi. Tin cng c c t cc hp ng lm nh c ng dnh 1 phn u t vo n tru b. Ch trong vng cha y chc nm, ng c 13 con tru v 8 con b v tr thnh h kh gi. Cc anh em v ca ng cng c n tru b ring ca mnh v u thot ngho. ng L.S.L, ngi Hmng bn Minh Chu, x Tri L, huyn Qu Phong vn l ngi bn Nm Tt. Khi chuyn c xung bn mi Minh Chu (2002), ng li ton b rung nc (khong 9.000m2) v vn tc (khong 2.000m2) cho ngi em v, Nhng pht hin chnh 27HP 7. Hi Ph n ngi M t chc i cng gip h nghoChihiphnbonBSreB,xkSom(kGlong,kNng)c55chem thamgiathngxuyn.Mcdtiaphngthtrnglaongrtpht trin, ai cn lao ng th b tin thu, ring chi hi ph n BSre B vn duy tr phongtroicnggipnhngchemchoncnhkhkhn.Minm chi hi ph n i cng gip cho 7-8 ch. Mi ln i cng, ch nh tr cng tngtrng200-400.000ng/ngygmkhong10-20chemthamgia,s tin ny sau c gp thnh qu ca chi hi, mi nm c 3-4 triu ng, dng lin hoan, thm hi. Ch H.D ngi M l h ngho neo ngi trong bon BSre B. Ch H.D vi ln c cc ch trong chi hi ph n n gip i cng. Ch cho bit: Nm ngoi mn t ngi ta c 2 so lm bp, c khong 1, 5 tn, cng nh bn ph nigip,hmckhong12ngi.ilmvcbannhchemlin hoan vi nhau. Nu 12 ngi i, tnh cng 1 ngi l 150 nghn ng, tnh ra l gn 1,8 triu ng. H gip mnh, th mnh ch mt khong 300 nghn ng tin mua n, gp vo qu ca hi khong 200 nghn ng, tnh ra mnh cng tit kim c hn 1 triu ng ri. i lm i cng th ny, ch em gn b hn Hi ph n thng lin hoan vo 8/3, ri 20/10. T chc n ung, vui lm, qu vui lun... Chng ca cc ch cng c tham gia lun .vn l ch 1 h ngho ng con, trng coi v canh tc m khng thu hoa li. ng thi, ng giao n tru b ca mnh (20 con tru v 40 con b) cho em v nui r. Nh vy, sau gn chc nm, em v ca ng thot ngho. ng G.A.M, em v ng L.S.L, cho bit: Mnh hc anh L. cch tnh ton lm n, li c anh gip cho mn t nn gi khng cn ngho na. Nh lc no cng tha thc n v c 4 con tru vi li 9 con b.Cc on th mt s im sng gim ngho gp phn tch cc trong vic gn kt cc thnh vin thng qua cc hot ng chia s, gip ln nhau. Ti bon BSre B, x k Som (k Glong, k Nng), chi hi ph n thnh lp t i cng gip nhng ch em ngi M ngho, c hon cnh kh khn vo thi im thu hoch, c cc ch em nh gi cao (Hp 7).Cc thc hnh tn ngng, tm linh, l hi gp phn tng cng gn kt cng ng. Ti huyn k Glong (k Nng) ngi M bn a v ngi Hmng di c thng theo hai tn ngng tn gio chnh l o Tin Lnh v o Cng Gio. Tuy theo cc tn ngng tn gio khc nhau nhng ngi dn vn sng ha ng. a s ng bo DTTS ti cc im sng gim ngho c kho st u chia s nhng tc ng tch cc ca sinh hot tn gio trong cng ng. Nhng h gia nh kh khn nhn c s gip ca anh em trong cng t gio hu, nh i cng, gip t go hoc t tin, trao i kinh nghim lm n. Ngi theo o b tc ung ru, trm cp cng gim hn so vi trc. Trong cc bui sinh hot tn gio hng tun, b con cng nhc nhau cc gia nh sng thun ha, on kt, nhc con ci hc hnh. --- T nhm Tin Lnh c th trao i kinh nghim lm kinh t; i cng trong nhm hoc gia cc nhm khc nhau; cho nhau mn t lm; h tr i thm m au; cho mn vn lm n, ci ny th gip nhau thi, vay bng g th tr th, khng tnh li, khng quy ra vng; quyn gp h tr h kh khn, con i hc c qun o, sch v i hc. Ty vo kinh t M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 28gia nh, h giu c th ng gp 100, h ngho 20, trung bnh ng 50 ngn. (Nhm cn b thn ngi M, thn 9, x Qung Kh, huyn k Glong, k Nng).Csthayitchccvyutgiitrongnhngnmquaticc imsnggim ngho kho st. Ph n DTTS tham gia nhiu hn vo qu trnh ra quyt nh v qun l kinh t trong gia nh, c bit l trong cc gia nh tr. Thc t, nhng h tin phong, h lm n kh trong cng ng thng c s chia s, trao i gia hai v chng, bn thn ngi v cng kh nng ng v mnh dn trong giao tip. Mt s ph n ngi M v ngi Hmng bit ting Kinh, bit tnh ton tham gia nhiu vo cc hot ng x hi v cc giao dch mua bn; h c s bnh ng hn so vi nam gii trong gia nh. Phn cng lao ng hp l gip nng cao i sng. bn n nh ngi Thi, x Chu Thn (Qu Phong, Ngh An), ngi gi hoc cp v chng tr khu chn th trng tru b, ngi ln nh lm rung v nui ln, cn thanh nin i lm n xa, i hc. Bn Yn Sn, x Tri L (Qu Phong, Ngh An), mt s ph n Thi tn dng u th gn ch phin bun bn nh. S chia s cng vic trong gia nh c th hin r qua phong tro lm lanh x Lng Tm (Qun B, H Giang). Khi ph n Hmng tp trung lm lanh, nam gii lm vic nh nhiu hn. Nam gii cng tham gia trong nhiu cng on lm lanh. Tnh trng ci c trong gia nh v mu thun trong cng ng gim hn trong 5 nm qua.--- Ph n lm lanh th phi lm sut ngy. n ng i cy, i bn phn. Ph n lm lanh th nam gii i chn tru, chn b, lm vic nh. (Nhm cn b ngi Hmng thn Hp Tin, x Lng Tm, Qun B, H Giang).---Lmcinyratinnnciccnggimi.Nnomrangoiitp hun, bit tit kim, lm n, i sng ca h y kh ln hn cc h khc. V chng sng tnh cm, con ci c c i hc, m th i bnh vin. Gi trong thn ch 2 con thi. (H.T.P ngi Hmng, thn Hp Tin, x Lng Tm, Qun B, H Giang).Ti nhng im snggim ngho c t nh kin vi ngi ngho DTTS trong cng ng. Cn b c s v ngi dn c nhc n nguyn nhn ngho do li nhng cng nhn ch l trng hp c bit, s lng t (m trong tc ngi no, k c ngi Kinh cngc). Trongtholunvinhmcnbxvthn(trongccngiKinh)v nguynnhnnghocangboDTTS,ccnguynnhn ngcon, thiutsn xut, rirothngcutinhngu,trongkhiccnguynnhn li, khng chu lm n khng c nhc n hoc ch c xp u tin cc hng cui cng. --- Ngi M c ch sn xut, nhng t ai cn ci, khng lm mu, lm la c. Li th s rt t thi. (Nhm cn b x k Som, k Glong, k Nng).ng bo DTTS cc im sng gim ngho cng t c s t nh kin v tc ngi, mcdvnchorngh kmhnngiKinhtrong tnhtonlmnv pdng KHKT. Trong mt s cng ng DTTS cn c s t ho vi phong tc tp qun, nhng kinh nghim hay trong sn xut. in hnh ti thn Hp Tin, x Lng Tm (Qun B, H Giang), ngi Hmng vn duy tr ngh dt lanh v thu th cm truyn thng, d qun o may sn theo kiu ngi Kinh hin nay sn c vi gi r. B vy o t lm gn lin vi cc l hi v nghi l truyn thng, c ngi Hmng ni y coi l nim t ho, l bn sc vn ha ca dn tc mnh. Hoc ti bn Minh Chu, x Tri L (Qu Phong, Ngh An), mt s ngi Hmng rt t ho vi kinh nghim chn gia sc v v bo gia sc bn ca mnh.--- Ngi Mng khng th thiu vi lanh, con gi 15 tui phi c mt b i l hi. Ci g phi c, ngi cht cng phi c mc, khng th khng lm ma c, t tin Nhng pht hin chnh 2915 Theo bo co ca UBND huyn k Glong (2012), tng din tch c ph tnh n thng 6/2012 trn a bn ton huyn k Glong l 8.232 ha, tng 4.966 ha so vi nm 2005khng nhn. Ngh l m truyn cho con gi, tr con cng lm, lp 7, lp 8 l lm, tr con i hc v ua nhau lm. C c mt cu lc b i biu din dt lanh Thi Nguyn, bo tng cc dn tc Vit Nam. (Nhm nng ct ngi Hmng thn Hp Tin, x Lng Tm, Qun B, H Giang).Ti cc a bn kho st vn cn nhng nhn xt mang tnh dn nhn i vi ng bo DTTS t pha mt s cn b ngi Kinh. ng bo DTTS thng b cho l trng ch, li vo nhng h tr ca Nh nc (trong khi trn thc t, cc h tr theo cch ban pht gia trng mi l nguyn nhn gc r ca tm l th ng ca mt b phn ng bo DTTS). c mt s nghin cu v nh kin tc ngi ti Vit Nam (WB 2009, iSee v nhm nghin cu HVBCTT 2009, Phm Qunh Phng v Hong Cm 2011, Hong Cm vMaiThanhSn2012),tuynhincnthiunhngnghincudidngphntch chnh sch chuyn su v nh kin tc ngi xut nhng gii php chnh sch c th hn.2.3.4. Tn dng li thVi c trng thn bn ca cc im sng gim ngho, mi thn bn c nhng li th ring ca mnh. Tn dng c li th ca mi thn bn s gip cho i sng a s h gia nh DTTS trong thn bn i ln. Lithviukintnhin.Nhnglithvtrung,ry,rng,ngunnc gip cng ng DTTS ti cc im sng gim ngho c tin thun li m bo anninhlngthc,phttrinkinhth. TihuynQunB(HGiang),mtsthn bn ngi Nng, Hmng nh thn Tn Tin, x Quyt Tin tn dng li th t bng phng,cncti,thititlnh,tsubnhtrngrauhnghacithinthu nhp. Ti huyn Qu Phong (Ngh An) mt s thn bn cn gi c din tch t ln lm khu chn th gia sc tp trung t pht trin mnh n gia sc. in hnh nh ngi Thibnnnh,xChu Thndavotpqunsdngrngcngng theo truyn thng hnh thnh cc khu chn th tp trung rng vi trm ha. Ti huyn k Glong (k Nng), nhng li th v din tch t ai mu m ph hp vi cy cng nghip di ngy c ngi M tn dng. a s ngi dn tng bc chuyn din tch t nng ry, t vn sang trng c ph cho thu nhp cao hn so vi trng sn, ng, la 15. Li th v c s h tng. Hu ht cc im sng gim ngho c kho st u gn ng ci hoc gn ch, c u t CSHT v thy li tng i tt, thun li cho tip cn th trng v thng tin. Ti x Quyt Tin (Qun B, H Giang), nhng thn bn gn ng ci pht trin trng rau bn nn i sng ca a s ngi dn c ci thin ng k. Ngc li, nhng thn bn kh khn nm su pha trong, ng i li khng thun tin, c rt t gia nh trng rau bn. Ti x Tri L (Qu Phong, Ngh An), t khi chuyn v bn mi cnh ng ci v gn trung tm x, cc gia nh ngi Hmng thun li hn trong vic cho con i hc, khm cha bnh v mua bn. Cu chuyn x Qung Kh (k Glong, k Nng) cng cho thy, t khi c ng nha thun tin ni vi tnh Lm ng, vic sn xut ch ti ca ngi M mi thun li.--- T khi ng s tt ln my nm nay, lm ch Qung Kh mi kh thi, trc c mun cng khng lm v khng bn c, bn ch ti cn c xe ch v nh my Lm ng trong ngy. (K.S ngi M, x Qung Kh, k Nng)M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 30HP 8. M hnh nui b v bo ca ngi HmngGia nh bc N.N.P ngi Hmng ti bn Minh Chu, x Tri L (Qu Phong, Ngh An) hin c 5 con tru v 30 con b. Bc cho bit, nm 1996 nh ch c 2 con b, s lng tru b nhiu l do tch ly nhiu nm v qua mua bn. Nh pht trin n b theo hng chn nui v bo v kinh doanh, n nm 1999 gia nh bc thot ngho, v hin nay l mt trong nhng h c kinh t kh nht trong bn.BcP.thngxuyntmsangccabnlncnQuPhongnhhuyn Tng Dng, K Sn hoc sang Lo mua b con. B mi a v c cch ly ring ti mt khu chn th nh trn din tch ry ca gia nh, sau khong 2-3 thng th nhp vo khu chn th tp trung cng vi mt vi h khc trong bn. Mi con b bn sau 6 thng nui v bo c th li 1-1,5 triu ng, ch tn cng ct c cho b. Bc P. cho bit, mua b con v nui v bo ri bn cho thu nhp cao hn nhiu so vi vic chn nui b sinh sn t lc nh n khi ln.Lithvtrithcbna,ngnhnghthcngtruynthngvsnphmchu. Cc ngnh ngh th cng, c sn l li th ca nhiu cng ng DTTS do gn vi truyn thng, bn sc ca dn tc, c th v t ai, kh hu v tri thc bn a, nh cc sn phm dt th cm, go, ru, ch, ln, g, tri cy, bi thuc bn a... Xu hng a thch c sn min ni, sn phm sch, du lch khm ph trong cuc sng hin i to c hichovickhiphcvphttrinccdchvdulch,ngnhnghthcngnghip gn vi cc cng ng DTTS, nh trng hp ngi Hmng ti x Lng Tm (Qun B, H Giang) tn dng li th ngh dt lanh truyn thng ca mnh. Tuy nhin, tn dng c hi to nn cc im sng gim ngho cn ph thuc vo nhiu yu t (nh phn tch trong bo co ny), v c bit quan trng l xy dng c mi lin kt cng c li gia nng dn vi doanh nghip trong tip cn th trng l yu t cn rt yu trong pht trin cc vng DTTS.Lithvvtralgnbingii.Tinhngxgipbin,nhiungboDTTStn dng c hi kinh doanh qua bin gii. Nh ti x Tri L (Qu Phong, Ngh An) do c a th gip Lo nn c bn ngi Thi v ngi Hmng trong x u c nhiu ngi sang Lo bun bn. Ti bn Minh Chu, ti 50% s h Hmng trong bn c bun bn sang Lo. Vic bun bn thng i theo nhm anh em h hng. Mt hng bun bn rt a dng, nh mang qun o, nhu yu phm, bnh ko tVit Nam sang v mua ln, d, ch, go t Lo v. Thu nhp sau mi chuyn i 5-30 ngy c th c 3-4 triu ng. Cng vi li th v khu chn th ti bn c trn ni v khu vc gip ranh vi Lo, nhiu ngi Hmng bn Minh Chu- x Tri L pht trin mnh ngh v bo v bun bn tru b. Ngi dn i cc bn xa, sang Lo mua tru b, v v bo ri bn. Sau mt nm gi tr tru b c v bo c th tng gp i, nhiu h gia nh v vy c thu nhp vi chc triu ng mt nm (Hp 8).Li th v quan h x hi. Nh nu, s gn kt cng ng v lin kt tc ngi ca ng bo DTTS rt bn cht, c th tr thnh li th trong pht trin kinh t. Nhiu ngi MtihuynkGlong(kNng)cmilinhhhngvingiMtimts huyn gip ranh ca tnh Lm ng, thng qua hc tp kinh nghim lm c ph hay lm ch. Ti x Quyt Tin (Qun B, H Giang) c nhiu ngi Hmng i xut khu lao ng ti Malaysia hay i lm vic ti cc tnh pha Nam nh da trn mng li x hi ca nhng ngi cng dn tc.Nhng pht hin chnh 31Bn cnh , cn phi k n li th t cc quan h x hi mi c thit lp. Ti x Lng Tm (Qun B, H Giang), cc c s dt lanh v lm th cm ca b V.T.M v G.T.C pht huy c li th ca cc sn phm truyn thng l nh c s h tr ca doanh nghip Craft Link, Bo tng Dn tc hc v cc bn hng mi trong v ngoi nc.Li th trong vic tn dng cc dng tin c th huy ng. Ti cc im sng gim ngho, nhiu h gia nh c th vay cc ngun vn tn dng ngn hng v vay n qun, ilutchosnxut,choconemnhc. TixQungKhvcSom(k Glong, k Nng) a s h ngi M u vay n t cc ngun vi s tin vi chc triu ng. Tuy nhin, vay n qun phi chu li cao, nhiu trng hp b p gi, p cn khi bn sn phm tr n. Nhng h ngho nht cng kh vay n qun, i l do lo ngi khng c ngun tr n.Cc h gia nh c con em i XKL Qun B (H Giang) cng phi da vo dng tin t NHCSXH trong khun kh ca chng trnh cho vay u i. Khi nhng ngi i XKL gi tin v, ngun tin li c th dnh cho anh em thn hu vay u t vo kinh doanh hoc u t cho cc thc hnh sinh k khc.2.3.5. Thch ng vi iu kin miKh nng thch ng vi iu kin mi rt quan trng ti cc im sng gim ngho khi ng bo DTTS phi i din vi nhng thch thc v thay i iu kin sng, din bin th trng hoc thc thi chnh sch. c nhiu nghin cu v tnh trng tin thoi lng nan ca ng bo DTTS trong cc chng trnh ti nh c (v d, Hong Cm v Mai Thanh Sn 2012). Cu chuyn 1 chn i ni ca ngi Hmng ti bn Minh Chu, x Tri L (Qu Phong, Ngh An) th hin r s thch ng ca ng bo DTTS vi nhng bt cp ca chng trnh ti nh c. Mc d iu kin tip cn gio dc, y t, th trng ti bn mi cnh ng ci tt hn hn so vi bn c trn ni cao, ngi Hmng vn i v bn c thng xuyn. L do l bn c c bi chn th tp trung nui tru b, trong khi bn mi cnh ng ci khng c bi chn th. Ti bn c b con c th tip tc trng la v rau mu, trong khi din tch la nc bn mi khng nhiu. Cc thc hnh tm linh, khu ngha a ca ngi Hmng vn ti bn c (khu ngha a ti bn mi qu nh). Chung gia sc c Nh nc h tr bn mi khng lm ni nui tru b, m tr thnh ni trung chuyn khi mi mua tru b trc khi a ln bn c, hoc khi a tru b t bn c xung bn hoc cy rung.Khigpnhnghlykhngmongmuncachnhsch,cccngngDTTScth tiuchnhtheotpquntruynthngclichongidn. Tibnnnh,x ChuThn(QuPhong,NghAn),theotruynthngcangiThitiy,cckhu t rng ca bn thuc s hu cng ng, ai cng c th khai thc lm sn ph nhng khng c ph rng, v rng dng lm ni chn th gia sc chung. T khi c Ngh nh 163/1999/N-CP, t rng c chia nh v giao cho tng h gia nh. i mt vi tnh trng ny, cc h trong bn vn thng nht p dng cch qun l v s dng rng cng ng theo truyn thng (ngi dn trong bn u c th ly ci, mng, l dong, bo bo t rng; nu cn ly g lm nh phi c ng ca BQL bn v khng c ly g bn). BQL bn lm t trnh ln x qui hoch khu chn th gia sc chung ca bn trong s din tch t rng giao cho tng h. Nh vy, bn n nh pht trin mnh chn nui, c n gia sc ln nht trong x, ng thi khng xy ra tnh trng cht ph rng.M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 32TiccxQuyt TinvLng TmthuchuynQunB(HGiang),dodintcht trng v bi chn th ngy cng hn hp, hu ht cc h gia nh nui tru b u phi trng c ngoi nhp. Nhiu gia nh trng c ngay ti vn nh hoc trng xung quanh vn lm hng ro. y l hin tng ph bin c ngi Hmng, ngi Nng v B Y.Ring nhm Hmng di c t cc tnh pha Bc vo k Nng thch nghi vi iu kin sng mi rt tt. Ti thn 2, x k Som (huyn k Glong), ng bo Hmng lc u th s dng cc ging a phng mang t min ni pha Bc vo nhng tht bi, sau chuyn sang s dng a dng cc ging ti ch.ng bo Hmng pha Bc t c tp qun i lm thu, nhng khi di c vo k Glong h i lm thu thng xuyn c thm ngun thu nhp. Sau khi n nh cuc sng, ng bo Hmng chuyn dn sang trng c ph, chu kh chm sc v bn phn, cho nng sut cao hn so vi nhiu ng bo DTTS ti ch.2.3.6. a dng ha sinh ka dng ha sinh k l chin lc ct li thot ngho ca cc h gia nh DTTS cc im sng gim ngho c kho st. Cc yu t phn tch trn (tin phong, lan ta, gn kt cng ng, tn dng li th, thch ng vi iu kin mi) cng nhm hng n mc tiu a dng ha sinh k h gia nh mt cch hiu qu.Hnh2mtchinlcsinhkadngcacchgianhDTTS thnhcngcc mc khc nhau. Con ng i ln ca h DTTS thng bt u t vic m bo an ninh lng thc da trn cy lng thc, hoa mu ngn ngy v lm thu gn nh. Sau khi vt ngng n, a s h DTTS c li th t ai s a dng ha tng thu nhp nng nghip bng cch kt hp trng cy hng ha ngn ngy v di ngy, v pht trin chn nui. Bc tip theo, mt s h s tng bc thm canh mt loi cy hng ha nhm tng thu nhp theo cch ly ngn nui di. Mt s h sau qu trnh thm canh s tip tc a dng ha nng nghip mc cao hn m bo dng tin v tng thu nhpbnvnghn.Mtsthkhctmcchtngthunhpphinngnghipbng cch i lm n xa hoc XKL, u t vo thng mi dch v, pht trin ngh truyn thng. Trong qu trnh vn ln, h DTTS thnh cng u t cho gio dc vi hy vng th h sau c ngh phi nng nghip n nh vi thu nhp cao hn 16 . Chin lc a dng ha thng da vo s phn cng lao ng hp l gia cc thnh vin trong h gia nh.HNH 2. Chin lc a dng ha sinh k ca h gia nh DTTS thnh cngCi thin giodc Trung nin, ngi gi Thanh nin, trung nin Tr em, thanh nin a dng ha/Thm canh HG Vic lm phinngnghipLm thu/ilm nxa/XKLThngmi/Dchv/NghtruynthngCy ngnngyChnnui/ThysnCy dingyFIGURE 2: Livelihood diversifcation strategy of successful ethnic minority households 16 Con ng i ln ca ngi DTTS trong nghin cu ny tng t con ng i ln nu trong cc bo co gn y ca Oxfam v ActionAid (2012), Nguyn Tam Giang et al. (2012) v Andrew Wells-Dang (2012).Nhng pht hin chnh 33Mc d ch n v chin lc sinh k ca ng bo DTTS thnh cng cng gn ging ngbodntcas(ngiKinh)17,nhngngboDTTSthngtheouiqu trnh a dng ha tim tin tng bc, gim ri ro v gi bn sc vn ha ca mnh. Phn tch di y s gip lm r hn chin lc sinh k a dng ha ca ng bo DTTS ti cc a bn kho st.Nng nghipNng nghip l sinh k chnh ca ng bo DTTS, do pht trin nng nghip vn l conngthotnghochocccngngDTTS. Theobococa WB(2012), nhm DTTS ngho nht c khong ba phn t thu nhp t nng nghip v vic lm thu trong nng nghip, v thu nhp t nng nghip ca nhm DTTS ngho nht ch bng khong mt na thu nhp t nng nghip ca nhm DTTS giu nht.im xut pht l m bo ngun lng thc n. Ti Ngh An v H Giang, ngi Thi,Hmng,Nngutptrungtrngla,ngmbongunlngthccho gia nh, phn cn tha chn nui v bn. Ti k Nng, ngi M trc y tp trung trng la, ng, gn y trng sn cng nghip bn mua go. Vic s dng ging mi ph bin, bn phn v c gii ha khin nng sut lng thc tng mnh trong 5 nm qua. Khai hoang thm rung, mua thm t hoc thu mn t l chin lc vn ln ca nhiu h gia nh DTTS nhm tng thu nhp t nng nghip (Oxfam v AAV 2012). Ngc li, thiu t sn xut l vn nghim trng i vi nhng h DTTS ngho tt c cc a bn kho st. Thiu t do nhiu nguyn nhn, nh gia nh ng con, khng cn din tch t c th khai hoang, do mua bn cm c t, hoc mt t do ti nh c, n b gii ta. Nhng h thiu t phi i lm thu, hoc vo rng kim ci v lm sn ph c tin mua go. Mc d vy, ti cc a bn kho st hu nh khng cn h thiu n di ngy.--- Dng ging ng lai cch y gn 10 nm, trc y c dng nhng t, n 2011 th 90% dn u trng ging lai. Nng sut ng, la u cao gp i so vi trc. Gi ch cn i gip ht 4-5 h, i hn th khng c. (Nhm cn b ngi Hmng thn Tn Tin, x Quyt Tin, huyn Qun B, H Giang)a dng ha kt hp chn nui, cy hng ha ngn ngy v di ngy l chin lc tng thu nhp ph bin ca gia nh DTTS. Ti k Nng, a s ngi M kt hp gia trngng,sn,lmthuvchuyndnsangtrngcph. TiHGiang,ngiNng, Hmng kt hp gia la, ng, trng rau v chn nui. Ti Ngh An, ngi Thi kt hp trng la, chn nui v lm thu (Hp 9). Ti cc a phng khc cng c nhiu m hnh a dng ha, nh kt hp la ch Lo Cai, larau in Bin, la hoa mu v la tm Tr Vinh gip nhiu h gia nh DTTS thot ngho (Oxfam v AAV 2012).HP 9. m bo an ninh lng thc tin ti a dng ha sinh k thot nghoCh V.T.X, 22 tui l ngi Thi ti bn n nh (x Chu Thn, Qu Phong, Ngh An). Nm 2008, ch X. lp gia nh. Nh c 5 so rung, khng c tin mua phn, chbnphnxanhnnnngsutlathp(3-4tthc/v),thngthiun2 thng 1 nm.17 Bo co ca WB (2012) cho thy, c cu thu nhp ca mt h gia nh DTTS thuc nhm ng v phn giu nht rt ging vi c cu thu nhp ca mt h gia nh ngi Kinh, trong thu nhp t tin lng/tin cng phi nng nghip, t lm phi nng nghip v chuyn tin chim t trng ln.M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 34Tng bc chuyn sang thm canh. y l bc chuyn t t theo cch ly ngn nui di, cho n khi h DTTS c kh nng tip cn thng tin th trng, k thut, dch v tn dng v vt t nng nghip. Pht trin cy con c sn l mt phng n giai on ny. Ti H Giang, mt s h ngi Nng, Hmng chuyn t trng rau chnh v sang trngrautrivchothunhpcaohnnhngihikthutcaohn,tncnglao ng hn. Ti Ngh An, mt s h ngi Thi v Hmng thm canh cy chanh leo (c lin kt vi doanh nghip ch bin) bn cnh cc cy la, ng truyn thng. Ti k Nng nhiu ngi M chuyn sang chuyn canh c ph, gim dn din tch la, ng (bp), sn (m), iu v gim chn nui. Qu trnh chuyn i din ra t t tng bc, tng dn din tch c ph v tng dn u t cho c ph khi n tui thu hoch. Nhm ngi M ti thn BSre B, x k Som (k Glong, k Nng) tng kt con ng i ln ca mt h gia nh thnh cng gm 4 ngi v c 2 mu t, l chuyn i dn t trng ng/sn v lm thu sang chuyn canh c ph trong vng 6 nm.--- Mt h gia nh c 4 ngi, cn c 2 mu. Nm u trng bp, m; nm 2 trng 1 mu c,1 mu bp, m v lm mn; nm 3, c ph bi thu hoch mua phn u t; vn lm bp, m, vn duy tr lm mn. Nm 4 lm 1,5 mu c; lm mn, lm bp, m. Nm th 5 duy tr. n nm th 6 c canh c, lc ny s n nh, khng phi lm thu na. (Nhm ngi M bon B Sre B, x k Som, tnh k Nng)Vn ln nht ca nhng h gia nh DTTS thnh cng khi bc thm canh nng nghip l chng ri ro. in hnh l ri ro su bnh i vi cy chanh leo bn Yn Sn, x Tri L (Qu Phong, Ngh An) khin cc h gia nh ngi Thi dng u t m rng, d y l cy trng c chnh quyn cp huyn k vng to nn mt m hnh sinh k hiu qu. Cc tn hiu gi truyn rt nhanh t th trng th gii n tng ngi dn, v ri ro gi c lun c ngi dn nhc n nh l mi lo hng u. Cy c ph ang c gi v ngi dn k Nng ang tng mnh din tch, k c ti nhng din tch khng thc s ph hp vi c ph (v d, thiu nc ti); nhng bi hc gi gim mnh trong nhng nm u 2000 ang t ra cu hi cho tnh bn vng ca c ph. Tip tc a dng ha. Mt s h DTTS sau qu trnh thm canh s quay li chin lc a dng ha nng nghip mc cao hn. H DTTS thnh cng lc ny c tim lc kinh t nht nh, c th th nghim cy con mi c gi tr cao, mc d mc u t cao hn hoc thi gian hon vn lu hn (v d trng ca cao, cao su, cy n tri, nui nhm). Tip tc a dng ha cn nhm gim ri ro, m bo dng tin. Ti x Qung Kh (k Glong, k Nng), mt s ngi M bt u kt hp gia thm canh c ph vi cc cy trng mi nh ch, du tm, cy n tri nhm gim s ph thuc vo c canh c ph, T nm 2009, ch vay phn tr chm qua x, nng sut la tng, mi v thu khong 7-8 t thc. C nhiu la, ch tng cng chn nui. Nm 2010, ch nui 2 con ln en sinh sn, mi la ln hn 10 con, mi con bn cng c 500-600 nghn ng. Trong nh ch thng c 20-25 con g, va n v bn. M chng ch t nm2009ilmthuchotrangtriQuChu,khong2-3thngimtln, mi ln i 10 20 ngy, tin cng 80 nghn/ngy. Chng ch chuyn sang lm thu cng anh v (x g, o rung), c thu nhp u hn. Thnh thong, ch v m i ly mng v bn.Nhngkhonthunhtbng,mngchdngchitiuhngngy;nhng khon thu ln nh bn ln, tin lm thu ca chng v m chng ch dnh tit kim. Nh vy, n cui nm 2010, gia nh ch dng c nh mi, lp ngi khang trang v thot ngho.Nhng pht hin chnh 35cngunthunhpthngxuynmbocucsnghngngy,trnhvaynln trong nm (cy c ph cho thu nhp 1 nm 1 ln vo cui v). M hnh ch c ph ang m ra mt hng i mi cho ngi M hng n m hnh sinh k bn vng hn.--- Cy ch l ph hp nht, m ra mt hng mi cho b con. V chn nui khng lm c: b khng c ch chn th, heo gi thc n qu t. Trng rng l cho ngi giu v 4-5 nm sau mi c thu. Cam qut gp vn k thut, vn cao. Cc cy n qu khc gp vn cht lng, kh tm u ra. Trong khi cy ch ph hp t ai, kh hu y; ch khng kn t, t dc cng lm c, ch khng cn nhiu nc nh c ph; u ra n nh do bn Lm ng sn sng thu mua ch ti. Nu hch ton ch u t 5-6 triu 1 so, nhng nm u 3 so ch ca ch c thu 1,5 triu/thng, cc nm sau s thu gp i. Ch l cy ly ngn nui di. C ph 1 nm mi thu mt ln, ngi ngho ly g sng, lm thu th khng n nh, vo rng kim mng ci 1 ngy ch kim c 1-2 kg go thi. Cn khuyn co b con kt hp ch vi c ph, mi h chuyn i 3 so m sang trng ch, tin go nc hng ngy. (K.S ngi M, ch tch hi Nng dn x Qung Kh, k Nng)Lm nghipRt t h thot ngho nh vo trng rng, v trng rng i hi thi gian lu (t nht 5 nm), v khng phi h DTTS no cng c giao t rng. Ngay c nhng h c giao khoanhnuibovrngtrongChngtrnh30aththunhpcngkhngcao(100-200.000 ng/ha/nm). Ti bn n nh, x Chu Thn (Qu Phong, Ngh An), nhng h ngi Thi c giao t rng, nhng dng chung, lm bi chn th gia sc ca bn. Tittcccabnminnickhosttrongphmvinghincunyvtrong d n theo di ngho theo phng php cng tham gia (H Giang, Lo Cai, Ngh An, Qung Tr, k Nng...), ng bo DTTS ngho sng gn rng thng da vo rng khai thc ci, mng, my tre, t, th rng tiu dng v bn. i vi nhiu h ngho DTTS nhng sn phm ph t rng rt quan trng, nht l vo thi im gip ht hoc gp ri ro thin tai. Tuy nhin, rng ngy cng cn kit, nhng quy ch qun l rng sit cht hn, nn vic sn bt hi lm cng kh khn hn (phi i xa hn, tn thi gian hn, kim c t hn).Phi nng nghipKhicthngdtsnxutnngnghipadnghahocthmcanh,mtshgia nh DTTS s u t vo nhng hot ng phi nng nghip. Phn tch s liu VHLSS v s khc bit ngun thu nhp trong cc nhm DTTS cng khng nh, thu nhp tin lng phi nng nghip tng 10 ln t nhm ng phn v ngho nht n nhm ng phn v giu nht, thu nhp t lm phi nng nghip (thng mi, dch v) khng ng k trong 2 nhm ng phn v di, nhng tng nhanh trong 3 nhm ng phn v trn. i vi nhm ng phn v giu nht, cc khon tin gi v ca ngi i lm n xa rt quan trng (WB 2012).i lm thu gn nh l ngun thu nhp tin mt quan trng ca h ngho. C nhiu c hi lm thu ti nhng vng sn xut hng ha pht trin, nhiu cng trnh CSHT v nh cxydng.Cnglmthutnglntheomcgicchung(hinnayl100-150.000 ng/ngy). i lm thu kt hp vi lm nng ry l gii php thot ngho ca nhiu ng bo DTTS. Thng qua lm thu, ng bo DTTS cng hc hi c cc kin thc sn xut.--- H thot ngho l chm ch lm n, trng c v i lm thu. (K.B ngi M, thn 9, x Qung Kh, k Nng)M hnh gim ngho ti mt s cng ng dn tc thiu s 36Ti cc vng min ni DTTS, ngi i lm n xa (n cc tnh, thnh ph khc) v XKL cn rt t, v thng thuc gia nh kh gi. Ti thn Dn Sn ngi Hmng x Quyt Tin(QunB,HGiang),cthnhinc5ngiangiXKL,2ngiilmtrong min Nam, 2 ngi i lm ti H Ni, tt c u khng phi l ngi ngho. D sao y vn l mt bc chuyn i ln, v cch y 5 nm trong c x hu nh khng c ngi Hmng no i lm n xa hoc i XKL, th hin nhu cu tm vic lm phi nng nghip ca ng bo DTTS ang tng ln.Tin cng phi nng nghip (lm gio vin, y t, cn b cng chc) rt quan trng vi ngboDTTS. Ticcimkhost,ashDTTSnhctinlngcnb,lng hu, l ngun thu nhp n nh v u n, u khng phi l h ngho. Ghi nhn t cc