AFETLERDE SOSYAL İLETİŞİM: NE YAPMALI?

 

Yrd. Doç. Sıdıka Yılmaz*

*Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü

AFET BÖLGESİNİ ANLAMAK: HANGİ İLETİŞİM 

AFET EYLEM PLANI: İNSANI ANLAMAKAfet Bölgesini Anlamak: Psikolojik Ortam

Afet Bölgesini Anlamak: Sosyal OrtamAfet Bölgesini Anlamak: Etik Sorumluluk

 AFET EYLEM PLANI: İLETİŞİM UYGULAMALARI

Birinci Eylem Planı: Afet BölgesiAfet öncesi organizasyon ve planlama

Görev Dağılımı PlanıEğitim Planı

Lojistik Destek planlamasıAfet Öncesi Uygulamalar

 İkinci Eylem Planı: Afet Dönemi

Afet BölgesiAfet Dışı

İletişim Planı 

Üçüncü Eylem Planı: Afet SonrasıAfet Sonrası Düşüm Yoğunluklu Çalışmalar

Afet Döneminin Değerlendirilmesi

AFET EYLEM PLANI: İNSANI ANLAMAK

Olası afet durumu için öncelikle makro ve mikro düzeyde ulusal

ölçekte bir planlamanın ayrıntılı olarak gerçekleştirilmesi gerekmektedir.

Makro plan konunun ulusal ölçekte planlanması ve politikaların

oluşturulmasını hedefler ve yapar; mikro plan ise oluşturulmuş plan ve

programların saptanmış politikalar çerçevesinde ayrıntılı eylem

planlarını kapsar.

Her iki planın da içeriği insanı anlamak üzerine kurulmalıdır. İyi bir

iletişim afet bölgesinin en önemli gereksinimlerindendir; oluşturulacak

planların iyi işleyebilmesi ve afet bölgesinden olabilecek en az hasarla

ayrılabilmek için çalışmaların insan odaklı gerçekleştirilmesi

gerekmektedir.

Afet Bölgesini Anlamak: Psikolojik Ortam

Güvensizlik: Afet durumunda insanlar güvensizlik psikolojisine girer. Hiç

kimsenin hiç kimseye güvenmediği ortamda ise insanları bencilleştirir ve panik

havasına sokar.

Şehir efsaneleri ve rivayetler: Belirsizlik ortamları sağlıklı bilgi edinilmeyi

engeller ve bu durumda çeşitli rivayet ve dedikodular kendilerine uygun zemin

bulur. Afet bölgeleri şehir efsaneleri, rivayet ve dedikodunun hızla yayıldığı bir

sosyal ortamdır.

 

Ölüm korkusu: Afet bölgelerindeki en önemli duygu halidir. Bir taraftan mevcut

kayıpların bulunmasına çalışılırken, aynı zaman da her an yeni kayıpların

olabileceği korkusu hakimdir.

 

Kaygı: Afet bölgelerinde ihtimali az olan şeyler hakkında bile kaygı duyulur.

İnsanların kaygı düzeylerinin yüksek olduğu bir psikolojik zemin oluşur.  

Depresif Realizm/Kötüye Yorma: Afet ortamlarında iyiye yorma, kötümser

olmama gibi duygulara yer bulunmamaktadır. Yani insanların polyannacılık yapma

lüksü yoktur.  

Depresif realizm afet bölgesindeki insanları anlayabilmek için bu anlamda önemli

bir kavram. Bu ortamda depresiflerin düşüncesi/eylemi daha gerçekçi olmaktadır.  

En kötüye göre kendini hazırlamış olan kişi, olumsuz senaryoya göre davranır.

Afet bölgelerinde depresif kişiler daha gerçekçi davranırlar. 

Afet bölgesi insanı depresiftir, o anlamda da kötü şartlara uyum göstermesi ve

geleceğe yönelik planlarda daha gerçekçi bir insanlık portresi çizer.

Duygusal Zeka:

Duygusal zeka kişinin kendisi ile ilgili farkındalığa işaret eder. Kişinin kendi

hallerini, kendi duygularını, kendi dürtülerini ve bunların başkalarını nasıl

etkilediğini anlama becerisidir.

Kişinin kendi kendisini düzenleyişini anlatır: Kişinin bir eylem yapmadan önce

düşünebilme, içindeki dürtüleri ve ruh hallerini kontrol edebilme becerisidir.

Maddi kazançlar ve statü elde etmenin ötesindeki şeyler için de çalışma becerisi ve

motivasyondur.

Başkalarının duygularını anlama; onların duygusal hallerine göre onlarla

ilgilenebilme becerisidir.

Toplumsal beceri, insanlarla olan ilişkileri yönetebilme, kişiler arası networkler

kurabilme toplumsal uyum sağlayabilmedir.

Afet Bölgesini Anlamak: Sosyal Ortam

Afetin oluşturduğu karmaşık kaotik ortamı değerlendirip, durumla mücadele

edebilmek için ihtiyacımız olan iki kavram bulunmaktadır ilki sosyal temsiller

diğeri ise enformatif etki. .

Sosyal Temsiller: Moscovi’cinin kavramıdır. Ona göre gerçeklik bireysel ve sosyal

olarak ayrı ayrı ele alınamaz. Sosyal temsiller, birbiriyle etkileşim içinde ve günlük

konuşmalar içerisinde bireyler ve gruplar tarafından üretilirler.

Sosyal temsiller insanların konuşma ve eylemleriyle zihinler arası olarak işler.

Sosyal temsiller bir şey hakkında bir grup tarafından paylaşılmış bilgiler, inançlar ve

kanaatler bütünüdür. Sosyal olarak oluşturulmuş bir bilgi biçimidir. Bu bilgi biçimi,

bizim günlük gerçekliğimizi düşünme ve yorumlama tarzıdır.

Yani sosyal temsiller, günlük yaşamın olaylarını, çevremizdeki verileri, orada

dolaşan enformasyonları, yakın veya uzağımızdaki kişileri kavrama tarzımızla ilgidir

ve bu anlamda, naif, spontane, bir bilgidir; bilim veya uzmanın düşüncesinden farklı

olarak ‘sağduyu bilgisi’dirler.

Sosyal olarak oluşturulmuş ve paylaşılmışlardır. Bu bilgi biçimi, kişisel

deneyimlerimizin yanı sıra gelenekten, eğitimden, medyadan ve sosyal

iletişimlerimizden gelen enformasyonlardır, bilgiler ve düşünce modellerinden

oluşur.

 

Sosyal temsiller, zihinsel olarak çevremize hakim olmayı, karşılaştığımız olayları,

fikirleri anlamayı ve açıklamayı, karşımıza çıkan soruları cevaplamayı sağlar. Bu

açıdan sosyal temsiller, pratik bilgi niteliğindedir. Çünkü olayları ve eylemleri

büyük bir harmanlamadan geçirerek, bizim üstünde hemfikir olduğumuz

gerçekliğimizin apaçık olmasını sağlar, gerçekliğimizin inşaasına katkıda bulunur.

Bu anlamda sosyal temsiller afet alanlarında önemli kavram haline gelmektedir: İlk

olarak zihinlerdeki afet temsilleri nelerdir, afet öncesi yapılacak çalışmalarda bu

temsiller belirlenebilmelidir. Çünkü sosyal temsiller ortak eylemde bulunmayı

mümkün kılar.

Bir sosyal hareketin ortaya konabilmesi için, bu hareketin toplumda ve medyada

anlaşılma tarzı çok önemlidir. Sosyal temsillerde sosyallik, iletişim ve bilgi birbirine

sıkıca bağlıdır. Sosyal temsiller aynı zamanda da sosyal çevrenin anlaşılabilmesi için

önemli veri sunduğu için afet bölgelerinde masajların alıcıya aktif ulaşabilmesi sosyal

temsillerin belirlenmesi ve kullanılması ile doğru orantılıdır.

Enformatif Etki:

Enformatif etki, bireylerin kendi görüşlerinin geçerliliğini sağlamak için diğerlerine

doğru yaklaşmalarını, yani diğerlerinin görüşlerini objektif gerçeklik kanıtı gibi

kabul etmeyi ifade eder. Konsensus ya da görüş birliği, bir grup normunun

oluşumuna herkesin gönüllü katılımının sonucudur: dış bir zorlamadan ziyade özgür

rıza ya da kabul ile meydana geldiğinden, herkes tarafından az çok benimsenir ve

içselleştirilir.

Sosyal psikologlara göre insanlar daha ziyade üç koşulda enformatif etkiye uyarlar:

a.Belirsizlik durumları: Afet bölgeleri belirsizliğin en yaygın olduğu ortamlardır.

b.Kriz durumları: Kriz durumunda insanlar düşünmek için yeterince zaman ve imkan

bulamadıkları için diğer kişilere bakarak hareket etme eğilimine girerler.

c.Diğerlerinin uzman olduğu durumlar: Uzmanlık, bireylerin uyma eğilimini

güçlendirir.

 

Enformatif etkiye uymayı arttıran bir başka etken ise görevin zorluğudur.

Afet Bölgesini Anlamak: Etik Sorumluluk

 

Afat bölgelerindeki psikolojik ve sosyolojik yapıdaki değişim ve bozulmalar

insanlar arasındaki iletişimi ve etik davranışları olumsuz etkilemektedir.

Afet bölgesi etik kavrayışı ve anlayışı Levinas ve Bauman’dan hareketle insan

sorumluluğu üzerine odaklanmalıdır.

Levinas’cı etik sorumluluğu hemen üstlenme, öncesinde bir düşünme süreci

geçirmeden, kim ona sesleniyor, ne isteyecek, hiç bunları düşünmeden hemen

çağrıya cevap vermek, hemen o sorumluluğu üstlenmek demektir. 

Hiç bir düşünme sürecinden geçmeden, anında yapılması gerekeni yapmak.

Herkesin herkese ve her şeye karşı sorumluluğu şeklinde belirmektedir.

Yalnızca zulüm görmüş insan zulüm gören birinin yerine geçip onun yaşadığı acıyı, sıkıntıya empati gösterebilir. Onun ödediği bedeli ödemeye hazır olabilir; her an her şeyden sorumlu olarak vicdanı hiçbir zaman rahatlatmayan sonsuz bir sorumluluk anlayışı afet bölgelerinde gerekmektedir. Levinas, hayatta her şeye sahip, her şeye tahakküm eden ve başkalarını bir şekilde susturan, baskılayan, kendi çıkarları peşinde kendi özünü gerçekleştirmekten başka bir şey düşünmeyen özne figürünün yerine başka bir özne figürü koyması açısından çok önemli bir filozof. Bu bizim kendi deneyimimizi düşünmemize yardımcı oluyor, kendimizi yeniden konumlandırmamıza. Yani elimden geleni yaptım diyerek bir kenara çekilmek yerine her daim ortamın isterlerinden kendini sorumlu hisseden bir insanlık talep ediyor. Sonuçta Levinas diyalojik ilişkiden yola çıkarak, beraber ve konuşarak evrenseli birlikte kurabileceğimize inanmaya çağırıyor. He şeye benim anlam verdiğim bir dünyadan benim başkasından öğrendiğim bir dünyaya açıyor alanı ve başka bir etik kavrayışına insanlığı çağırıyor: O da diyaloğa önem veren ve bir diğerinin görüş ve düşüncelerini anlamaya yönelik bir etik duruş, kavrayıştır.

AFET EYLEM PLANI: İLETİŞİM UYGULAMALARI

Afet Eylem Planı üç aşamadan oluşmaktadır:

Birinci Eylem Planı afet öncesi gerçekleştirilecek organizasyon ve planlamadır.

İkinci Eylem Planı afet sürecinde yapılacak eylemlerin ayrıntılı planlamasından

oluşmaktadır.

Üçüncü Eylem Planı ise afet sonrası yapılacak düşük yoğunluklu çalışmaları ve

genel değerlendirmeleri kapsamaktadır.

Birinci Eylem Planı: Afet Öncesi Organizasyon ve Planlama

Yaşanmış deneyimler bize gösteriyor ki afet gibi büyük kriz ortamları insanların

düzenli ve aklıselimi hareket etmelerini engelliyor. Bunu en önemli nedenlerinden

birisi de duruma ilişkin hiçbir hazırlığın yapılmamış olması. Kuşkusuz her afet

insanların kaygı düzeylerini yükseltiyor, depresif bir psikolojinin hakim olduğu,

güvensizlik ve panik ortamı yaratıyor.

 

Bu ortamın en büyük sorunlarından birisi de insanların etik davranış sergilemelerini

engellemesi. Bencillik ve kendini kurtarma ön plana çıkıyor.

Afet ortamındaki kaotik ortamını asgari düzeye çekmek mümkün. Bunun için

yapılması gereken şeylerin başında afet öncesi hazırlıkların zorunluluğu gündeme

geliyor. Her hangi bir afet anında kamu kuruluşlarından başlayarak en alt birim aile

ve bireylerine kadar davranış setlerinin oluşturulması afet öncesi gerçekleştirilmesi

gereken bir projedir.

Sorumlulukların ayrıntılı dökümü yapılarak oluşturulacak afet planlaması

gerçekleştirilmelidir. Ardından gerekli eğitimlerin verilmesi ve belli aralıklarla afet

senaryolarının uygulamaları gerçekleştirilmelidir.

Bu anlamda ulusal afet politikaları uyarınca uygulamaya yönelik ayrıntılı plan ve programa ihtiyaç vardır. Bunun için: Herhangi bir afet durumunda yapılacakların ayrıntılı bilgisini oluşturmak;

Senaryo bazlı taktik planlar geliştirmek;

Olası tehditlerin neler olabileceğine ilişkin ayrıntılı dökümlerin yapılması;

Olası tehditlerin sonuçlarına yönelik ayrıntılı planların gerçekleştirilmesi;

Kriz masalarına yönelik ayrıntılı planlama (sağlık, konut, psikolojik destek, beslenme, dış yardımlar, medya ilişkileri, kayıplarla ilgili ayrıntılı kriz masaları oluşturmak)

İletişim şeması ve ayrıntılı bilgi haritasını gerçekleştirmek;

Medya ile ilişkilerinde sorumluların belirlenmesi;

Bilgi halkasının ayrıntılı planının yapılması;

Eylem haritasının ayrıntılandırılması;

Hangi kurumlardan destek alınacağı saptanmalı: Hastane, okul, kamu kuruluşları ve binalarda afet gruplarının oluşturulmasına ilişkin ayrıntılı planlama..

Görev Dağılımı PlanıSürecin sorunsuz işleyebilmesi için sorumluların belirlenmesi, görev akışının netleştirilmesi, uyulması gereken davranış setleri üzerine ortak bilginin oluşturulması; Bu bilginin medya dolayımı ile paylaşılması; Afet konusunun herkesin sorumluluğunu gerektirdiğinden hareketle bilginin çeşitli biçimlerde yaygın bir şekilde halkla paylaşılması için farklı medyaların kullanılması; sosyal medya, kitapçık broşür ve afişlerin oluşturulması. Eğitim PlanıAfet öncesi çalışmalarda yer alacak kadroya eğitimlerin verilmesi. Bu eğitimlerin her yıl tekrarlanması. İlkokul öğretmenlerinin bu eğitimlerde yer alması. İlkokuldan başlayarak öğrencilerin bu eğitimden yararlanmalarının sağlanması. afetle ilgili derslerin konulması. Afet anındaki davranış setlerinin küçüklükten başlayarak öğretilmesi ve bu konuda duyarlılık alanlarının açılması. Bu eğitimin apartman yönetimleri, muhtarlar bazında da gerçekleştirilmesi. Lojistik Destek PlanlamasıKızılay, askeriye, hastane, ekmek fırınları, telefon firmaları gibi kurumlardan alınacak lojistik desteğin planlanması.

Afet Öncesi Uygulamalar:

Olası bir afet durumuna hazırlık amaçlı uygulamaların gerçekleştirilmesi. Yukarıdaki

hazırlıklar bazında çeşitli senaryolar üzerinden hastane, okul, yaşlılar ve gençlere

yönelik yurtlar, apartman ve mahalle bazında uygulamaların gerçekleştirilmesi, belli

aralıklarla kurum ve kuruluşların bu konudaki bilgilerinin tazelenmesine yönelik

programların yapılması.

İkinci Eylem Planı: Afet Dönemi

 

Afet Bölgesi: Mevcut plan dahilinde çalışmaların başlatılması. Afet bölgesinde

oluşturulacak kriz masaları, medya ile haberleşme ağının kurulması, olaydan

kurtulan kitle ile olaya maruz kalmış ailelerle ilgili yapılacakların uygulanması,

çocuklar ve eğitim süreçleri ile ilgili daha önce gerçekleştirilmiş ayrıntılı

planlamaya uyularak görev dağılımının yapılması. Yaşlılar ve özürlülere ilişkin

afet öncesi planlamada yer alan programın uygulanması

 

Afet Dışı: Yardımların koordinasyonu ve afet bölgesine gönderilmesine ilişkin

daha önce kurgulanan planların gerçekleştirilmesi

İletişim planı:

Kim, kime, hangi kanaldan, hangi etkiyle, ne diyor? Bu klasik beş soru iletişim

sürecinde önemli. Sürecin iyi işleyebilmesi için haber kaynağının güvenilir olması

ve verdiği haberin gerçek olması gerekiyor. İletişimin çoklu ayakları var: Medya ile

ilişkiler, kriz masalarının kendi aralarında ve halkla kurulacak iletişim. Günümüzde

teknolojinin de gelişkinliği ile herkes muhabir olabiliyor. Kriz bölgelerinden bu

oluşumları engellemek mümkün değil. O nedenle kriz bölgesi dışında yer alanların

sağlıklı ve güvenilir haber kaynaklarından doğru bilgileri alması durumunda

potansiyel muhabirlerin çalışmaları da önemsenmeyecektir.

Haberlerin retoriği çok önemli, bu anlamda gazetelerin merkezlerinde krizle ilgili

masalar oluşturulması talep edilebilir. İletişim fakültelerinde kriz dönemindeki

habercilin incelikleri hususunda duyarlı olunması istenebilir. Daha önce vurgulandığı

üzere kriz dönemleri, afet bölgelerinde yaşam her bakımdan ters yüz olmuştur ve

insan psikolojisi önemlidir. İnsanların incitilmeden haber haline getirilmesi hususu

önemlidir ve reyting, tiraj kaygısı bu süreçte askıya alınmalıdır. Kişisel hikayelerin

egzajere edilmesi, öne çıkartılması, duygu sömürüsüne yönelik haberciliğin

işletilmesine izin verilmemesi gerekmektedir. Dolayısı ile Afet bölgesindeki iletişim

etik bir dikkati zorunlu kılmaktadır ve burada herkesin herkesten sorumlu olduğu bir

ortam olduğu hiçbir zaman akıldan çıkarılmayacak bir zeminin oluşturulması

gerekmektedir.

Üçüncü Eylem Planı: Afet Sonrası Çalışmalar

 

 

Afet Sonrası Düşük Yoğunluklu Çalışmalar: Afet bölgesindeki akut durum

azalsa da bazen çok uzun süren bir sürece giriliyor. O nedenle de afet sonrası

çalışmalara olan dikkat ve özenin azalmaması, oradaki yaraların sarılması

hususunda çalışmaların düşük yoğunluklu da olsa sürdürülebilmesi için planların

olması gerekmektedir. Eğitimden sağlığa, yaşam şartlarının iyileştirilmesine

yönelik eylem planları devam etmelidir. Medyanın ilgisi bu süreçte bölgeye

devamı sağlanmalı ve bilgi akışının devamı sağlanmalıdır.

Afet Döneminin Değerlendirilmesi:

Süreç tamamen bittikten sonra, genel değerlendirmelerin yapılması ve afet öncesi

planların gözden geçirilerek gerçekçi olmayan bölümlerin tartışılması; eleştirilerin

değerlendirilmesi, planların gerekiyorsa yeniden yapılandırılması. Bu çalışma bir

sirkülasyonu gerekli kılmaktadır, yani döngüsel bir çalışma planına ihtiyaç

bulunmaktadır. Bitti demeden, yeniden başa dönülen bir çalışmayı gerekli

kılmaktadır.

Afetin niteliği, şiddeti hangi bölgede ne zaman olacağına yönelik mutlak bir bilgi

olmadığı için, yapılacak her türlü hazırlık çalışması bir senaryo üzerinedir. Her

senaryo hayali bir hikaye üzerine kurulu olmaya mahkumdur. Ancak gerçeğe yakın

senaryolar kurmak da mümkündür. Önemli olan her hangi bir olay durumunda

sorumlu ve yetkililerin ve görev alan organizasyonun her aşamasında yer alacak

görevlilerin görevlerini en iyi şekilde yapacak halde donanıma sahip olmalarıdır.

Her aşamada yapılacakların ayrıntılı bilgisi bu bölgede çalışma yapacaklara küçük

inisiyatifler kullanma becerisi de sağlayacaktır. Güvenli bir organizasyon

görevlilerin inisiyatif ve sağduyularını da harekete geçirmesine olanak tanıyacaktır.

Afet Öncesi Uygulamalar:

Olası bir afet durumuna hazırlık amaçlı uygulamaların gerçekleştirilmesi.

Yukarıdaki hazırlıklar bazında çeşitli senaryolar üzerinden hastane, okul, yaşlılar

ve gençlere yönelik yurtlar, apartman ve mahalle bazında uygulamaların

gerçekleştirilmesi, belli aralıklarla kurum ve kuruluşların bu konudaki bilgilerinin

tazelenmesine yönelik programların yapılması.

Kaynakça

Bilgin, N. (2011) (ed.) Sosyal Psikoloji, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Yayınları, İzmir

Birinci, F, Dirik, G. (2010) “Depresif Realizm: Mutluluk ya da Nesnellik”, Türk

Psikiyatri Dergisi, 21(1): 60-67,

Golaman, D. (2005) Duygusal Zeka, (çev.) B.S. Yüksel, Varlık Yayınları: İstanbul

Levinas, E. () Sonsuza Tanıklık, (çev.) G. Çetinkaya, Metis: İstanbul