T.C. MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT ANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

AHMED HSMEDDN DAISTANNN ZBDETL-MERTB SML ESER (NCELEME VE

METN)

Yksek Lisans Tezi

ZEYNEP EYMA KUTLUCA

stanbul 2010

T.C. MARMARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS LHYAT ANABLM DALI

TASAVVUF BLM DALI

AHMED HSMEDDN DAISTANNN ZBDETL-MERTB SML ESER (NCELEME VE

METN)

Yksek Lisans Tezi

ZEYNEP EYMA KUTLUCA

Danman

PROF. DR. H. KAML YILMAZ

stanbul 2010

Marmara Universitesi Sosyal BiIimler Enstitusij Mudurlijgij

Tez Onay Belgesi

ILAHIYAT Anabilirn Dall TASAWUF Bilirn Da l~ Yijksek Lisans Dgrencisi ZEYNEP SEYMA KUTLUCA nln AHMED HLJSAMEDDIN DAGISTANI'NIN ZuBDETlJ'L- MERATlB l S l M ~ l ESERl (INCELEME VE METIN ) ad11 tez ~ a l ~ ~ m a s r ,Enstilumuz Yonetim Kurulunun 19.07.2010 tarih ve 2010114-1 9 say111 kararryla oluglurulan juri taraf~ndan oybirligiloy~oklugu ile Yuksek Lisans Tezi olarak kabul edilrni5tir.

Tez Savunma Tarihi : a.~.k ... &?LO I) Tez Dan~~manr : PROF. DR. HASAN KAM~L YILMAZ 2 ) Jiiri ijyesi : DOC. DR. S~~LEYMAN DER~N 3) Jiiri ljyesi : YRD. DOC.DR. G ~ ~ L G L ~ N UYAR

I

GENEL BLGLER

Ad ve Soyad : Zeynep eyma KUTLUCA

Anabilim Dal : lhiyat

Bilim Dal : Tasavvuf

Tez Danman : Prof. Dr. H. Kamil YILMAZ

Tez Tr ve Tarihi : Yksek Lisans- Temmuz 2010

Anahtar Kelimeler : Ahmed Hsmeddin Dastn,

Zbdetl-Mertib, letif, latfe, seyr slk.

ZET

Ahmed Hsmeddin Dastn (1848-1925) Osmanl son dneminde

yaam kymetli tasavvuf byklerinden bir Nakbend eyhidir. Dastanda

dnyaya gelip, Mekke ve Medine yannda eitli illerde hayatn geirmi, son

olarak geldii stanbulda vefat etmitir. Eserleriyle bilhassa Kurnn

hakikatlerini tasavvufi hikmetlerin yan sra dnemin mspet ilimlerine de

dayanarak aklamaya alan Dastnnin Zbdetl-Mertib isimli eseri bu

tezin konusunu oluturmaktadr.

Zbdetl-Mertib, ksmen zet bir ierie sahip olmasna ramen,

mellifin eitli konulardaki grlerini topluca aktaran bir eserdir. Eser iinde bir

seyr slk yntemi olarak anlatlan letif; deerlendirme konusu olarak

seilmi ve tasavvuf tarihindeki yeri ile mellifin konuya ilikin grleri

incelenmeye allmtr.

II

GENERAL KNOWLADGE

Name and Surname : Zeynep eyma KUTLUCA

Field : Theology

Programme : Tasawwuf

Supervisor : Professor H. Kamil Ylmaz

Degree Awarded and Date : Master- July 2010

Keywords : Ahmed Hsmeddin Dastn, Zbdetl-

Mertib, letif, latfe, seyr slk.

ABSTRACT

Ahmed Hsmeddin Dastn (1848-1925), who lived in latest period of

the Ottoman Empire, is one of the valuable people in that era; and also he is the

sheikh of Nakbend Tariqah. He born in Daghestan, lived and settled in many

cities including Makkah and Medina, and buried in his final settlement, stanbul.

His work is focused on to explain the Holy Truth of Quran through wisdom of

Islamic mysticism as well as knowledge and science of his era. One of his

valueable work named as Zbdetl-Mertib, is used as a principal source while

bringing into existence of this thesis.

Although Zbdetl-Mertib has a partially summarized content, it gives

us the thought of writer about various titles as a whole. Letaif, which is told in

the work of Dastn as a method of seyr slk, has chosen as a main

evaluation subject and it has tried to examine the place of this title in the history

of Islamic mysticism and thought of the author about the subject as together.

III

NDEKLER

ZET............................................................................................................I

ABSTRACT................................................................................................II

NDEKLER.........................................................................................III

NSZ.....................................................................................................VII

KISALTMALAR...................................................................................X

I. BLM

AHMED HSMEDDN DAISTANNN HAYATI,

AHSYET VE ESERLER

I. AHMED HSMEDDN DAISTANNN HAYATI..........2

A. HALFELER..5

B. EVLTLARI...6

II. AHMED HSMEDDN DAISTANNN AHSYET....................7 III. AHMED HSMEDDN DAISTANNN ESERLER......................9

A. MEVCUT OLMAYAN ESERLER9

1. Tefsir-i Kebr ...9

2. Uksetl-cebert Al Shifetil-melekt.............................................9

3. Thul-Hurf Al Cedvel-i Marf.....................................................10

4. Tuhfetl-hvn..................................................................................10

5. Veczetl-Hurf Al Mentkus-suver.............................................10

B. MEVCUT ESERLER

1. Edvr- lem Maz- Cismn...........................................................10

2. Mahhast- Suver-i Kurniyye....10

IV

a. Sohbetl-meleil-al f Tefsr-i Sre-i Abese ve Tevell ....10

b. Hkmetl-envr f tefsr-i Kehfl-Esrr .........11

c. Rhul-hikem f tefsri Kelimet-i Meryem 11

d. Nrl-Hd f tefsr-i Sre-i T-h 11

e. Burhnul-asfiy f tefsr-i Sretl-Enbiy .11

f. Huccetl-hucec f tefsri Sretil-Hacc ...11

3. Lematl-fk f Zuhr-i vel-rk...................................................11

4. Zbdetl-Makl fil-kevni vel-hayl................................................12

5. Hakykut-Tecrd f Menzilit-Tevhd ............................................12

6. Maksd- Slikn...............................................................................12

7. Mezhirl-vcd al Menbiri-uhd .........................................12

8. Maksd- uhd................................................................................12

9. Esrr- cebertil-al .....................................................................13

10. Semertt-Tb Min Asn-i l-i Ab.............................................13

11. Mevlid-i Ehl-i Beyt-i Nbvve.........................................................13

12. Menrul-Muhkemt ve Mentkul-Mtebiht..............................14

13. Mirt-un vel-garib................................................................14

14. Zbdetl-Mertib.......14

IV. AHMED HSAMEDDN DAISTNNN TARKATI19

II. BLM

LETF

I. LETFN TANIMI VE LETF HAKKINDA GENEL BLG.......22

II. TASAVVUF TARHNDE LETF...25 A. AH BAHEDDN NAKBENDYE (1389) KADAR LETF...26

B. AH BAHEDDN NAKBENDDEN MAM RABBNYE

KADAR LETF...28

C. MAM RABBNDE LETF....29

V

III. LETFN VCUTTAK YERLER30 IV. LETFN RENKLER...32 V. LETFN VELYET MERTEBELER LE LKLER...34

VI. SEYR SLK LE LETF..35

VII. LETFN NEFS MERTEBELERYLE LKS....38 VIII. AHMED HSMEDDN DAISTANNN ESERLERNDE

LETF..39

A. AHMED HSMEDDN DAISTANNN ESERLERNDE

LETF HAKKINDA GENEL BLG.....39

1. lem-i Halka Ait Latfeler...41

a. Toprak.....41

b. Su........41

c. Ate .........41

d. Hava .......42

e. Nefs.....42

2. lem-i Emre Ait olan Latfeler....42

a. Kalp.........42

b. Rh......43

c. Srr......44

d. Haf.....45

e. Ahf.........45

B. LATFELERN KURAN AYETLERNN YORUMLANMASINDA KULLANILMASI..46

III. BLM

ZBDETL-MERTB METN

ZBDETL-MERTB METN.......50

SONU.. 96

VI

BBLYOGRAFYA98

EK. ORJNAL METN106

VII

NSZ Trk slm tarihinde, bilhassa Seluklulardan beri, slam Tasavvufu ve

Medeniyetine eserleri, grleri, mridleri ve hizmetleriyle byk katklar

yapm saysz tasavvuf by yer almaktadr. Gerek padiahlarla, gerek

dnemin devlet erknyla yaknlklar ve temsil ettikleri fikirler ile zellikle

Osmanl Devletinin kurulu ve baksnda muazzam etkileri olan bu byklerden

bir tanesi de; Osmanlnn son dnemlerinde yaam, beldenin kutbu olarak

tanmlanm Nakbend eyhi Ahmed Hsmeddin Dastndir. Gerek

sohbetleri, gerek eserleriyle, Kurann hakkatlerini, tasavvuf hikmetlerin yan

sra, dnemin fen ve tekniini de gz nnde bulundurarak aklamaya ve halka

yol gstermeye alan, Kurtulu Sava srasnda himmetleri ve nasihatleriyle

orduya ve halka yardm eden bu zatn Zbdetl-Mertib isimli eserini, Latin

alfabesine aktararak, deerlendirmesini yapmaya altk.

Zbdetl-Mertib, mellifin Hakykut-tecrd f Menzilit-tevhd

isimli Arapa olarak kaleme ald eserinin, kendisi tarafndan yaplm ksm

evirisi ve kz Fatmatz-Zehrann sohbetlerinde tuttuu notlarn

birletirilmesiyle olumu, Trke bir eserdir. Eserin yazma nshas ne yazk ki

gnmze ulamamtr. Bunun sebebi, mellifin pek ok eserinin yok olduu

1918 Fatih yangn olabilir. Bu sebeple biz, eserin latinizesinde matbu nshay

esas almakla beraber, deerlendirme konusu olan letife mellifin bakn

tespit ederken, Hakykut-tecrd f Menzilit-tevhdden de faydalandk.

Tez; ana blmden olumaktadr. lk blmde mellifin hayat

ahsiyeti, eserleri ve tarikat, ikinci blmde deerlendirme konusu olarak seilen

Tasavvuf tarihinde ve Ahmed Hsmeddin Dastnnin Eserlerinde Letif

incelenmitir. nc ve son blmde ise mellifin Zbdetl-Mertib isimli

eseri gnmz Trk harflerine aktarlmtr. Metinde geen yet ve hadslerin

keli parantez iinde tercmeleri verilmitir.

Deerlendirme konumuzu oluturan letif, tasavvuf terminolojisinde,

yntem asndan nefis mertebeleriyle benzer bir ileve sahip olmasna ramen,

hakknda fazla bilgi olmayan bir konudur. Letifin tasavvuf kavramlar

arasndaki yerini belirlemek iin, ncelikle bir tasavvuf tarifi yapmamz gerekir.

VIII

Fakat gnmze kadar tasavvufun pek ok tanm yaplmakla beraber, bunlarn

hi birisi efradn cami ayarn mani tanmlar olamamtr. Bu biraz,

Mevlanann hikyesinde, karanlk bir ortamda bir filin farkl yerlerine dokunarak

onu tanmlamaya alan insanlarn durumu gibidir.1 Tasavvuf da, en nihayetinde

kiisel bir tecrbe olduu iin, byle farkl tanmlarn olmas da normaldir.

Tasavvuf felsefesinde; Biz Allaha aidiz, yine Ona dneceiz2

ayetinde belirtildii gibi, insan ruhu yaratl srecinde kendi asl vatanndan

ayrlarak zaman ve mekn ile kaytl madd leme inmi, bu ayrlk sebebiyle de

vcd kayna ile kendisi arasna bir takm perdeler girmitir. nsana mdd

lemde izf bir vcd verse de onu asl yurdundan, yaratcsndan ayran bu

srece tasavvuf terminolojisinde seyr-i nzl (ini sreci) denilmektedir. nsann

iradesi dhilinde olmayan bu sreten sonra gayesi, Mutlak varln sfatlarnn

tezahr ve tecellisi vastasyla mnen olgunlaarak hakikati ile kendisi arasndaki

perdeleri kaldrp seyr-i urc (ykseli yolculuu) ile aslna dnmesidir.3

Tasavvufu bu iniin ardndan bir ykseli olarak; Allaha ulama abas olarak

tanmlarsak; bu yolda nefisle mcahede ve kalbi tasfiye srecinde kiinin setii

yollar ise tarikatlardr. Tarikatlardan bu srete, nefis mertebelerini esas alan bir

slk yntemini ierenler nefsn, ruhun mertebelerini esas alanlar ise ruhani

tarikatlar adn almlardr. Rhn tarikatlardan bilhassa Nakbendiyyenin

insann tasavvuf yolunda geliiminde esas ald ruh mertebelerine; latfeler, letif

ad verilir. Mrid; seyr slkn latifeleri ile ruhunu gelitirerek srdrr.

Tasavvufun uygulamaya dair olan bu alannda yazl fazla bilgi

olmamasnn sebebi, tasavvufun kl deil, bir hl ilmi olmas ve taklitten

kanlmas iin yazl bilgi verilmekten ekinilmesi yannda, bu tecrbelerin

kiisel seviyede farkl ekillere brnebilme ihtimali de olabilir. Biz de bu

sebeple, olduka geni bir literatr taramas yapmamza ramen, Arapa veya

Osmanlca tercmeleri bulunmayan Farsa eserlerden ayr olmak zere, letif

hakknda bilgi veren ok eitli kaynak bulamadk. Fakat bir yksek lisans tezinin

1 H. Kamil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul 2009, s. 16. 2 Bakara, 2/156. 3 Ethem Cebeciolu, Psiko-Tarih Asndan Farkl Rh Tekml Mertebelerinin Mevlnnn Anlalmasndaki Rol -Metodolojik Bir Yaklam-, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, c. VI, s. 14, Ankara 2005, s. 40.

IX

amac; kaynaklar tanmak, belli bir konuda younlaabilmek, bir fikri sistemli ve

akademik bir slupla ifade etmek ise, bu amaca yaklatmz mit edebiliriz.

Eseri Trk harflerine aktarrken, Mustafa Tahralnn tespit ettii ve Avni

Konuk Fssul-Hikem erhinde belirtilen esaslar kullandk.4

Youn bir almay gerektiren tez hazrlama srecinde, bana yol

gsteren danman hocam saygdeer Prof. Dr. H. Kmil Ylmaz bata olmak

zere, Do Dr. Necdet Tosun, Do Dr. Sleyman Derine, destek ve yardmlarn

hibir zaman esirgemeyen aileme ve gsterdii fedakrlk ve hogr olmakszn

bu almay bitiremeyeceim deerli eime teekkr bir bor bilirim.

Zeynep eyma KUTLUCA

Erenky, 2010

4 Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz. Mustafa Tahral, Seluk Eraydn, Dergh Yaynlar, stanbul 1987, s. IX.

X

KISALTMALAR

a.g.e Ad Geen Eser

bkz. Baknz

c. Cilt

DA Trkiye Diyanet Vakf slam

Ansiklopedisi

gz. ge. Gzden geiren

haz. Hazrlayan

Hz. Hazreti

A slam Ansiklopedisi

BB stanbul Bykehir Belediyesi

nr. Nereden

nr. Numara

s. Sayfa

thk. Tahkik eden

trc. Tercme eden

TSMK Topkap Saray Mzesi Ktphanesi

v. Veft

vr. Varak

yy. Yzyl

yay. haz. Yayna hazrlayan

Yay. Yaynlar

1

BRNC BLM

AHMED HSMEDDN DAISTNNN HAYATI,

AHSYET, ESERLER VE TARKATI

2

AHMED HSMEDDN DAISTNNN HAYATI,

AHSYET, ESERLER VE TARKATI

I. AHMED HSMEDDN DAISTNNN HAYATI

Ahmed Hsmeddin Dastn Osmanlnn son dnemlerinde yaam ve vefat

tarihi gnmze yakn olmasna ramen hayat hakknda bilgi veren ok sayda eser

bulunmamaktadr. Bunun sebebi, Cumhuriyet dneminde tekke ve zaviyelerin kapatlp,

tarikat faaliyetlerinin sona ermesi olabilir. Bu sebeple Ahmed Hsmmeddinin hayat

ile ilgili bilgileri ancak Sefne-i Evliy ile olu M. Kzm ztrkn gnmz

Trkesine aktard eserlerde bulabiliyoruz. Bununla beraber, olunun babas hakknda

hazrlad eser1 bize Ahmed Hsmeddinin hayat ve eserleri hakknda geni bilgi ve

malzemeyi sunmaktadr.

Ahmed Hsmeddin, Dastann Tabarasan blgesinde Derbend ilinde Rkl

ehrinde h. 1264- m. 1848 ubat aynda dnyaya gelmitir.2 Tasavvuf mizac

dolaysyla veys nisbesini almakla beraber daha ok Dastn nisbesiyle tannmtr.

Asl ismi Ahmed; knyesi, Ebul-Haydar; lakab Sefer, Hsmeddin, Tevfik, Hamdi ve

Abdlgafr, nak- hatm-i siyadetleri Nimer-refk Ahmed-i Tevfiktir.3 Annesi;

muhitin ileri gelen ailelerinden Abdlal bin Abdullah soyundan gelen Ferhat olu

Abdullahn kz erife Hanmdr.4 Ahmed Hsmeddin ilk tahsilini Nakbend-

Mceddid eyhlerinden babas Mehmed Said er-Rukklden yapmtr. Seyyid

Mehmed Said, mbarek, mttak, bid ve zhid olarak bilinirdi.5 Yirmi be sene eyhlik

yapt dergh, daha sonra boalm ve Kelm Dergh eyhi Esad Erbil Efendinin

olu eyh Ali Efendiye tevch edilmitir.6

1 M. Kzm ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, Karaka Matbaaclk, stanbul 1996 2 ztrk, a.g.e, s. 8. 3 Hseyin Vassf, Sefne-i Evliy, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2006, c. II, s. 266. 4 M. Kzm ztrk, a.g.e., s. 8. 5 Vassf, a.g.e, s. 265. 6 Vassf, a.g.e, s. 266.

3

Mehmed Said er-Rukkl, Rus hkmet ve idaresini kabul etmedii iin olu

ile birlikte 1861de Kafkasyadan stanbula gelmitir. Zamann sadrazam li Paa,

sdt olmalar hasebiyle onlara maa ve arazi vermek istediyse de, Said er-Rukkl bu

teklifi kabul etmemitir.7 Ahmed Hsmeddin stanbulda Fatih Medresesinin

mensuplarndan ve Padiahn huzur hocalarndan Abbas Fevzi Efendinin derslerine

devam etmeye balamtr. Fakat babas, olunu ziyaret iin medreseye geldiinde

grd hocalarn hlini beenmeyerek, olunu medreseden almtr.8 Daha sonra hac

maksad ile beraber Mekkeye gitmiler, burada seyyidlerden olup soyu Derbendye

ulaan Seyyid Mahmud Efrecev, Krml Abdullah Mekk, mer Rabbn ve Dastanl

Kud Kan Yahy Bey ile bulumulardr. Mekkede 11 sene kaldktan sonra, babasnn

veft zerine Ahmed Hsmeddin 1871de Medineye gemitir.9

Tahminen 3-4 sene Medinede kaldktan sonra Yanbu Kaymakam Halil

Hamdi Paa ile yapt bir grme ile stanbula gelen Ahmed Hsmeddin, buradan

babasnn vasiyetiyle, eyh Hac Hasan Feyzi ile grmek zere Denizliye gemi,

daha sonra babasnn mridlerinden eyh Hac Mustafa Efendinin yanna, Uluborluya

gitmitir.10 Burada bir sre ders vermi ve eyh Hac Mustafann baldz Aye Sdka

Hanm (1865?-1935) ile evlenmitir.11 1882 tarihinde, olunun ifadesiyle cedd-i

allar Raslullah (s.a.s.)de telakk buyurduklar bir emr-i manev zerine

Sivrihisara giderek, mft Hasan Efendinin izniyle camide ders vermi ve Hakykut-

tecrd f menzilit-tevhd adl eserini kaleme almtr. Dersleri halk tarafndan byk

rabet grm, n ksa zamanda evre illere de yaylmtr. Bunun neticesinde, bir

ihbr zerine Ankaraya arlm, Ceza Reisi Tayyib Beyin nezaretinde arya icbet

etmi ve dnemin Ankara Valisi bidin Paa tarafndan arlanmtr. O dnemde

Mesnev erhini hazrlayan Abidin Paa, Ahmed Hsmeddinin aklamalarndan

7 Kzm ztrk, Seyyid Ahmed Hsmeddin Klliytndan Edvr- lemden Paralar, Burhaneddin Erenler Matbaas, s. VI. 8 ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s. 11. 9 Turan Alptekin, Ahmed Hsmeddin, DA, c. II, s. 90-91; Kzm ztrk, Kurnn 20. Asra Gre Anlam, Ankara 1974, s. 19-21; M. Kzm ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s. 12. 10 ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s. 13-14; Turan Alptekin, Ahmed Hsmeddin, s. 91; Kzm ztrk, Kurnn 20. Asra Gre Anlam, s. 21-22. 11 Alptekin, Ahmed Hsmeddin, s. 91; Kzm ztrk, Kurnn 20. Asra Gre Anlam, s. 21-22; . Kzm ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s. 31.

4

ziyadesiyle faydalanmtr. Ahmed Hsmeddin bu ekilde iki sene kadar Ankarada

kaldktan sonra, padiahn yeni bir emriyle stanbula gitmi, orada uygun grlen

kararla 1889 (h. 1305) ylnda Bursaya gemitir.12

Bursada Maksim semtinde medrese ve mescidde ilim ve irad faaliyetine

balam, burada Hac Akra Yusuf, Dastn Hac Mustafa ve Begvizade Hac Sdk

Efendiler gibi kymetli limler sohbetine devam etmitir. Ahmed Hsmeddin ikinci

evliliini burada, 1890 ylnda, Bayndrlk Bakanl kpr ve yol mhendisi Dastanl

Abdullah Hilmi Efendinin byk kz mm Glsm Hanm (1870-1961) ile

yapmtr. Daha sonra hakknda karlan baz sylentiler sebebiyle, maana 250 kuru

ilaveyle 1897 (h. 1313) ylnda Trablusgarpa srgne gnderilmitir.13 Ahmed

Hsmeddin burada Tefsr-i Kebr ve Mahhast- Suver-i Kurniyye, Lematl-fk

f zuhr vel-irk, Edvr- lem Maaz- Cismn, Zbdetl-makl f kevni vel-hayl

adl eserlerini telf etmi, fakat bunlarn hemen hemen tamam Fatih yangnnda yok

olmutur.14 Vali Mir Receb Paa ve Fransz konsolosu gibi kiiler bata olmak zere

asker ve sivil erkn onun sohbetine katlmtr.

1908 ylnda II. Mertiyetin iln ile Trablusgarp Valisi Recep Paa ile

stanbulda dnm, oradan Bursaya geerek, nceki geliinde yaptrd mescid ve

medreseyi tamir ettirmitir. Bir buuk sene burada kaldktan sonra, stanbula gelmi ve

apada Fndkzde Tekkesi Sokandaki eski Konya Valisi rif Paann konan

satn alarak 1908 ylna dek orada ikmet etmitir. stanbula yerlemeyi eserlerini

bastrma gayesiyle isteyen Ahmed Hsmeddinin ilk defa 1912 ylnda, Hakykut-

tecrd f menzilit-tevhd isimli eseri baslmtr. 1915 ylnda iki seneliine bulunduu

Sivrihisarda ders vermi, stanbula dndkten gn sonra, byk Fatih yangnnda

(10 Haziran 1918) evini ve yzden fazla eserini kaybetmitir.15 Ancak kz Ftmatz-

12 Kzm ztrk, Seyyid Ahmed Hsmeddin Klliytndan Edvr- lemden Paralar, s. VIII; ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s 34-38. 13 ztrk, Seyyid Ahmed Hsmeddin Klliytndan Edvr- lemden Paralar, s. VIII; Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s 44. 14 ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s 51-52. 15 Turan Alptekin, Ahmed Hsmeddin, s. 91; ztrk, Kurnn 20. Asra Gre Anlam, s. 22-24; ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s 64-65.

5

zehr tarafndan yangndan iki gn evvel bir sanda konulan eserleri

kurtarlabilmitir.16

Yangndan sonra yeniden Bursaya dnen Ahmed Hsmeddin, Balkesir ve

Bandrmada ziyaretine gelenlere Kurnn tamamnn tefsirini yapm17, sonra 1921

ubatnda stanbula dnmtr. Bir mddet tekrar Bursada kaldktan sonra, stanbul

Cerrahpaada ald bir evde, 1 Nisan 1925-18 Ramazan 1343 Cumartesi gn veft

etmitir. Naan halifelerinden Dersim Hac mer Efendi ykam, ertesi gn Fatih

Cmiinde klnan cenaze namazndan sonra Edirnekap Kabristanna defnedilmitir.18

Mezar 1971de evre yolu inas srasnda Silivrikap Kozlu Mezarlndaki aile

kabristanna nakledilmitir.19

A. HALFELER Ahmed Hsmeddin Dastnnin, Nakbend, Kadir, it ve Shreverd

tarikatlarndan icazeti vard.20 Pek ok kiiye hilafet vermitir, bunlardan bazlar

aada bulunduklar ehirlere gre verilmitir:21

Mekke: Reis-i Mderrisn eyh Abdlkerim Efendi Medine: Kelm ilmindeki eserleriyle tannan Dastanl

Abdlkerim Efendi

Dastan: Tabarasan Zerdek nahiyesinde Beytl-ilm ad ile tannan Hac Said Efendi, Mderris Kad Seyyid Kzm Efendi,

Abdlgafir Efendi, Hac Muhammed el-Kerk, Kad Muhammed

el-Mihrk, Hac Mikil Maktr, Kad Seyyid Pir Mehemmed,

Necmeddin Avari, eyh Ali Segr, Hac Nasrullah Kubav, Hac

Adurrahman Ejderhn

Trkistan: Abdlkadir Kagar, in Vaizi Seyyid Tahir 16 Kzm ztrk, Seyyid Ahmed Hsmeddin Klliytndan Edvr- lemden Paralar, s. X. 17 ztrk, a.g.e, s. X. 18 Vassf, a.g.e, s. 273. 19 Alptekin, Ahmed Hsmeddin, s. 91. 20 Vassf, ag.e, s. 267. 21 ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s. 52-53; Vassf, a.g.e, s. 271-272.

6

in Trkistan: Abdllatif et-Tarkn, Said Niyazi Ahunda Semerkant: eyh Hac akir Efendi Lokin: Hac Abdlbr Efendi, Sadk Hatt Efendi Harbin, Manurya: eyh Abdurrahman Mukden Manurya: eyh Ahmed Efendi Hindistan: Rampur Hkimi Seyyid Mcteb Han Tunus: Tunus Kads eyh smail Safahih Trablusgarp: eyh Hasan el-veyd Fas: eyh Ahmed, eyh Hac Muhammed enkyt Sivrihisar: Bilal-zade Mustafa Efendi, Sf Muhammed Efendi Ankara: Mderris Muhammed Efendi, Mderris brahim Efendi,

Slih Efendi

Bursa: Hac Kara Yusuf Efendi, Hac Mustafa Efendi Dastn, Hac Sdk Efendi Begav-zde, Mustafa Efendi

zmir: eyh Bekir Efendi, Hac Ahmed Efendi, Hac Muhammed Efendi

stanbul: Mderris Seyfeddin Efendi, Muhaddis Hac mer Efendi, Hfz Muhammed Efendi, Hac Muhammed Efendi

B. EVLTLARI

Ahmed Hsmeddin Dastnnin Evltlar:

Mehmed smetullah (Sivrihisar 1882-zmir 1952) Hasan Tahsin (Sivrihisar 1885-Bandrma 1942) Hseyin Hsn (Sivrihisar 1888-Bandrma 1942) Ali Rza (Bursa 1895-Aya 1914) Fatma Zehra (Trablusgarp 1902-stanbul 1912) Mahmut Mcteba (stanbul 1911-stanbul 1935) Musa Kzm (stanbul 1913- zmir 1996)

7

II. AHMED HSMEDDN DAISTNNN AHSYET

Ahmed Hsmeddin, kendisini ziyaret eden Sefne-i Evliya mellifi Hseyin

Vassafn ifadeleriyle; orta boylu, omuzlarnn aras geni, ba byk, rengi beyaz ise

de krmzl galip, gzleri byke, sakal mutavasst ve geni, az ehl baklyd.

Hafzas pek kuvvetli, kelm ve hliyle herkesi kendilerine msahhar klar, hilmi glib,

tabiat mlayim, cmert ve fukara ile ilgilenen bir zt idi.22 Kendine ikram edileni

reddetmez, fazla yemez, ancak yemein zamannda servisini ister, Kerbel gn madeni

kapla su ier, bunun dnda ince bardakla su imeyi sever, ay ve yemek takmlarnn

muntazam olmasn isterdi. Sabah kahvaltsnda genelde ay ier, gece yatsdan sonra

biraz istirahat ettikten sonra herkes uykuya ekilince, ayran ya da ay ve bir dilim

kzarm ekmek alr ve genelde afaa kadar ibadet ve ilim ile megul olurdu.23

Olundan nakledilen pek ok kermet ve menkbesinden birka tanesini

tasavvuf ahsiyetine rnek tekil etmesi iin naklediyoruz.

Bulunduu yerlerde devlet erkn da dhil olmak zere pek ok muhibbi oluan

Ahmed Hsmeddin, Trablusgarpta iken, Vali Recep Paa ile ziyaretine gelenlerden

biri de Fransz konsolosu idi. Konsolos, bir cismin dengede durmak iin tek deil

dayanak noktasna ihtiya duymas konusunda Ahmed Hsmeddin ile tartp haksz

ktn, Avrupada bisikletleri grdkten sonra anladnda Recep Paaya Bizim

memlekette olsa bu zatn heykelini dikerdik. Sizin nasl bir hkmetiniz var ki, ilim ve

faziletinden yararlanmay dnmeyerek kendilerini buraya srgne yollamlar

demitir.24

Ahmed Hsmeddin sohbetlerinde bulunduu konumu gsterecek baz

hllerinden de bahsetmitir. Bunlardan bir tanesini kendisi yle anlatr:

Bir gn tayy-i zaman ve tayy-i mekn ile Peygamberimizin huzurunda

bulunuyordum. Btn ashb da oradayd. Peygamberimiz: Ey ashbm! Benden 1300

22 Vassf, a.g.e, s. 268. 23 ztrk, a.g.e, s. 129. 24 ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s. 57-58.

8

sene sonra bir zat gelecek. O bizim evladmzdr. Kendisi bana benzer. Onun ad da

Ahmeddir, dedikten sonra Onu tanyor musunuz? diye sordu. Ashb Ya Raslallah!

Biz 1300 sene sonra gelecek olan bir kimseyi nasl tanyabiliriz? dediler. Bunun

zerine Peygamberimiz beni ashbna tantarak te Ahmed budur, dedi ve sonra elini

kaldrarak iaret parman gsterdi. Ben bensem, Ahmed de budur, deyip, bu kez orta

parman gsterdi. Ahmed Hsmeddin bunu; saadet asrndan bu zamana geen 1300

senede zahir manasyla hkmolunan Kurnn mteabih ayetlerini tevil etmesine,

bunlarn harf kelime ve cmlelerin altnda bulunan fen ve sanayiye dair manalar ortaya

kartmasna balar. Ona gre bu a onunla almtr.25

Yine o bir baka sohbetinde; Ben ilmin ehriyim, Ali de onun kapsdr26

hadisini zikrettikten sonra Ve diyorum ki, ben de o ehrin kapsnn anahtarym,

Kurn ilmi mnen bize verilmitir. Bu ilmi neretmeye ve yaymaya memur edildim

demitir.27

Bir baka sohbetinde; Muhiddin bn Arab hazretleri byk zattr, ayet onun

devrinde olsaydm talebesi olurdum. Ancak o imdi bizim devrimizde bulunsayd,

rencimiz olurdu. Zira kendisine Kurnn bir sresinin; hls Sresinin manas

verilmitir. Hlbuki btn Kuran bize tevdi klnd demitir. Sohbet sonrasnda

ziyaretilerden birinin, bn Arabnin mi, yoksa Ahmed Hsmeddinin mi daha byk

olduu eklinde aklnda bir soru olumas ile, Ahmed Hsmeddinin bu aklamay

yapt anlalmtr.28

Ahmed Hsmeddinin; srgne gnderilecei, tatbikat iin arlaca, 1908

ylnda dnyaya yaklaan kuyruklu yldzn durumu, Mustafa Kemlin douu gibi pek

ok konuda gelecee dair bilgiler verdii grlmtr. Kurtulu Sava srasnda

Mustafa Kemale mektuplar yazm, savan kazanlaca ve pes edilmemesi konusunda

mit ve nasihat vermitir.29

25 ztrk, a.g.e, s. 67. 26 Acln, Keful-haf, I/203-204 27 ztrk, a.g.e, s. 66; Hseyin Vassf, a.g.e, s. 270. 28 ztrk, a.g.e, s. 118. 29 ztrk, a.g.e, s. 100; 110;112-113.

9

Sultan Mehmed Read Hna da muhabbeti olan Ahmed Hsmeddinin

padiaha zikir telkininde bulunduu bir mektubun nshas, Sefne-i Evliyada

mevcuttur.30

III. AHMED HSMEDDN DAISTNNN ESERLER Ahmed Hsmeddin hayat mddetince yirmi kadar eser telif etmi, bunlardan

on ciltlik Tefsr-i Kebr dhil olmak zere nemli bir ksm 1918 Fatih yangnnda yok

olmutur. Eserlerinin bir ksmnda tasavvufa dair; bilhassa mridin ve mridin

zellikleri, gzel ahlkn unsurlar, seyr slk aamalar, tevhd, yaratl, Peygamber

(s.a.s.)e muhabbet gibi konular ilemekle beraber ounda; kendisine verildiini

belirttii tevil ilmi ile Kurn ayetlerini yorumladn gryoruz. Dastn tevil

yaparken; devrinin fen ilimlerini de kullanm, Mslmanlarn dnya sahnesinde

yeniden baarl olabilmesi iin gerekli grd fen ve teknie dair bilgileri nasihat

eklinde zikretmekten geri durmamtr. Ayrca, kendisi de bir seyyid olan

Dastnnin eserlerinde ehl-i beyt muhabbeti ve ballna verilen nem

vurgulanmaktar.

Ahmed Hsmeddin, Trablusgarpda iken eserlerini Arapa olarak kaleme

alrken, 1908de Trkiyeye dndkten sonra Trke olarak yazmaya zen

gstermitir.31 Bu eserlerin, bilhassa Kurn- Kerm teviline dair olanlarnn ou,

olu M. Kzm ztrk tarafnda sadeletirilerek gnmz Trkesine aktarlmtr.

Eserler aada bugn mevcut olma durumuna gre verilmitir:

A. Mevcut Olmayan Eserler

1. Tefsir-i Kebr

Trablusgarpda Arapa olarak kaleme alnan on ciltlik bu eser, Fatih

yangnnda yok olan eserler arasndadr.

2. Uksetl-cebert Al Shifetil-melekt 30 Bknz. Vassf, a.g.e, s. 275-276. 31 ztrk, Seyyid Ahmet Hsmeddin Hazretleri Hayat ve Eserleri, s. 141.

10

Bu eser de bugn elimizde olmayp, el-Mirsad dergisi 3. saysnda yaynlanan

ve Safft Sresinin yorumunu ieren bir makale sayesinde varln renebiliyoruz.

3. Thul-Hurf Al Cedvel-i Marf

Kurn oluturan harflerin manalar hakkndaki bu eser bask srasndaki bir

yangnda yok olmutur.

4. Tuhfetl-hvn

Tarikat ehline yol gsteren bir kitap olan bu eser de bask srasndaki bir

yangnda yok olmutur.

5. Veczetl-Hurf Al Mentkus-suver

Ahmed Hsmeddinin Kurn tefsirinde kulland harflerin, birbirine

benzeyen kelimelerin, ince ve derin manalarn ve iaretlerin akland bu eser de Fatih

yangnnda yok olmutur.

B. Mevcut Eserler

1. Edvr- lem Maz- Cismn

Trablusgarpda 1897 ylnda Arapa olarak kaleme ald bu ilk eserinde, Felk

ve Ns srelerinin manalarn aklamtr. Yine bu eserde ayr bir blmde ve bu

srelere dayanarak evrenin yaratl ve gne sisteminden bahseder. Eser 1918 Fatih

yangnnda yok olmu, el-Mirsad dergisinde Trke olarak yaymlanan baz ksmlar,

Edvr- lemden Paralar32 adyla M. Kzm ztrk tarafndan yaynlanmtr.

2. Mahhast- Suver-i Kurniyye

32 Edvr- lemden Paralar, 1. Bask Burhaneddin Erenler Matbaas, stanbul 1953; II. Bask, Yeni Sava Matbaas, stanbul 1967.

11

Trablusgarpda Arapa olarak kaleme alnan eserde, Kurnn baz

srelerindeki somut bilgiler ortaya konulmaya allmtr. Eser, Trkiyede alt fasikl

hlinde yaymlanmtr:

a. Sohbetl-meleil-al f tefsr-i srei Abese ve tevell

(stanbul 1910)

Eserde karlkl konuma kurallar, birlikte iyi geinme yollar ve insanlarn

grecei kimseleri nasl seeceine dair bilgiler bulunmaktadr.

b. Hikmetl-envr f tefsr-i Kehfil-esrr (zmir 1913)

Kehf Sresinin hikmetleri ile yeryzndeki madenlerden bahseden bir eserdir.

c. Rhul-hikem f tefsri kelimet-i Meryem (zmir 1913)

Hz. Meryemden ve Hz. sann dnyaya geliinden, ayrca bu konuda olumu

yanl fikirlerden bahseden bir eserdir.

d. Nrl-Hd f tefsr-i srei T-h (zmir 1913)

T-h Sresi balamnda Hz. Musa, Sina Dann gerekleri ve ilahi tecell

gibi konular ileyen bir eserdir.

e. Burhnul-asfiy f tefsr-i sretil-Enbiy (zmir 1913)

Dnya ve ahret ile ilgili hllerin yannda Enbiy Sresinin gk ve fen bilmleri

asndan yorumunun yapld bir eserdir.

f. Huccetl-hucec f tefsri sretil-Hacc (zmir 1913)

Hacc Sresi balamnda yer krenin zellikleri ve ahret leminden baseden bir

eserdir.

12

3. Lematl-fk f zuhri vel-irk

Bal gnein domas ve ufuklarn aydnlanmas anlamndaki Trablusgarpta

Arapa olarak yazlan bu kitap da, Fatih yangnnda yok olan eserler arasndadr. Yine

bu eserin de el-Mirsad dergisin 17 ve 19. saylarnda yaynlanan baz blmleri

gnmze kadar gelebilmitir.

4. Zbdetl-makl fil-kevni vel-hayl

Trablusgarpda Arapa olarak kaleme alnan bu eser; Fatih yangnndan

kurtarlm, fakat Trkeye evrilemedii iin baslamamtr. Eserin el yazmas bir

kopyas olu M. Kzm ztrktedir.

5. Hakykut-tecrd f menzilit-tevhd (stanbul 1912)

Tevhd yolunda mridin menzillerini anlatan eser; Arapa olarak kaleme

alnmtr.

6. Maksd- Slikn (stanbul 1923)

Hakykut-Tecrd f Menzilit-Tevhd isimli eserin baz ksmlarn Seyyid Ali

Rza tarafndan Trkeye evrilmesi ile meydana gelen bir eserdir.

Bu son iki eserden baz ksmlar, M. Kzm ztrkn Hakikat Yolunu

Arayanlar33 isimli eserinde yer almtr.

7. Mezhirl-vcd al menbiri-uhd (stanbul 1921)

Trablusgarp dn Trkiyede Trke olarak kaleme alnan eser, Amme (30)

ve Tebreke (29) czlerinin yorumunu ierir. Ayetlerin tevilinde mellif, dini

yorumlarn yannda sosyal ve fen bilimlerini de kullanmtr. Bu eser M. Kzm

33 Karaka Matbaas, stanbul 1995.

13

ztrke ait Kurnn 20. Asra Gre Anlam34 serisinin ilk iki cildinde sadeletirilmi

olarak yer almaktadr.

8. Maksd- uhd

Kehf ve sr Srelerinin yorumunu ieren bu eser, M. Kzm ztrke ait

Kurnn 20. Asra Gre Anlam35 serisinin nc cildinde sadelemi haliyle yer

almaktadr.

Ahmed Hsmeddinin kitap hline gelmemi el yazmalarnda bulunan Kaf,

Hucurat, Fetih ve Muhammed Srelerinin tevilleri de yine sadeletirilerek Kurnn

20. Asra Gre Anlam36 serisinin drdnc cildinde yer almtr.

9. Esrr- cebertil-al (stanbul 1923)

Mellifin Mezhirl-vcd al menbiri-uhd isimli eserinde kulland

terim ve deyimleri ve ilm-i hurf hakkndaki bilgileri ieren eser; Trke olarak kaleme

alnmtr. Eser M. Kzm ztrk tarafndan sadeletirilerek Tevl37 adyla

yaymlanmtr.

10. Semertt-tb min asn-i l-i ab

Arapa olan bu eser; Hz. Muhammed (s.a.s.)in soyundan gelen krk seyyidin

hayat hikyeleri ve evlatlarna nasihat ve vasiyetlerinden bahseder.

11. Mevlid-i ehl-i beyt-i Nbvve

Bu eser; Semertt-tb min asn-i l-i ab isimli eserin sadelemi hlidir.

Mevlid-i ehl-i beyt-i Nbvvenin Trke tercmesi Seyyid Ali Rza tarafndan

34 I. Cilt, Ayyldz Matbaas Ankara 1974, II. Cilt, Ayyldz Matbaas, Ankara 1976. 35 III. Cilt, Ayyldz Matbaas Ankara 1980. 36 IV. Cilt, Karnca Matbaas, zmir 1985. 37 Karnca Matbaas, zmir 1987.

14

yaplm, Ahmed Hsmeddinin biyografisi ve baz eklerle Mevlid-i Ehl-i Beyt38 ad

altnda yaymlanmtr. Yine ayn eser M. Kzm ztrk tarafndan gnmz Trk

harfleri ile sadeletirilerek slm Felsefesine Ik Veren Seyyidler39 ad altnda

yaymlanmtr.

12. Menrul-muhkemt ve mentkul-mtebiht

Bugn elimizde olmayan kitabn el-Mirsad isimli dergide makale olarak

yaymlanan blm, M. Kzm ztrkn hazrlad Seyyid Ahmet Hsmeddin

Hazretleri Hayat ve Eserleri40 isimli eserde yer almaktadr. Eser Kurnn muhkem ve

mtebih ayetler ve mukattaa harflerinden bahsetmektedir.

13. Mirt-un vel-garib

Fatih yangnnda yok olan bu eserin 1870li yllarn banda yazld tahm,n

edilmektedir. el-Mirsad dergisinde baslmas dncesi ile Trkeye evrilen eserin

baz ksmlarn toplayan M. Kzm ztrk eseri gnmz Trkesine uygun hle

getirmitir. Eser; istihra ilmi ile ileriye dair baz hususlar iermektedir.

14. Zbdetl-Mertib Zbdetl-Mertib, mellifin muhtemelen 1870-1887 yllar arasnda kaleme

ald Hakykut-tecrd f menzilit-tevhd isimli Arapa eserin, kendisi tarafndan

yaplm ksm evirisi olup, kz Ftmatz-Zehrnn babasnn sohbetlerinde tuttuu

notlarla birletirilerek kaleme alnmtr. Yetmi dokuz sayfa olan eser bir giri ile yirmi

alt ana blmden olumaktadr. Eserin sonunda baz ek blmler bulunmaktadr.

Bunlar:

1. Hizbn-nect bal ile Arapa bir dua,

2. Nakbendiyye Tarikat Silsilesi 38 stanbul 1923. 39 I. Bask Yenign Matbaas, Ankara 1969; II: Bask Karnca Matbaas, zmir 1989. 40 Karaka Matbaaclk, stanbul 1996.

15

3. fde- i Mahssa bal ile Seyyid Ali Rza ve Seyyid Muhammed

smetullah tarafndan kaleme alnm, eser hakknda ksaca bilgi

veren bir blm,

4. Mellifin ehl-i beyte rabtasn gsteren Farsa manzume: Silsile-i

Ehl-i Beyt-i Mutahhara

5. Mellifin farsa Nakbendiyye silsilesi,

6. Ahmed Hsmeddin Dastnye ait Osmanlca bir manzume,

7. Trablusgarpta srgnde iken, Ahmed Hsmeddin Dastnye

ihvnndan Said Efendi merhmun gnderdii bir mektuptan

Osmanlca bir manzume,

8. Sefne-i Evliy mellifi Hseyyin Vassafn, Ahmed Hsmeddin

Dastn iin kaleme ald Osmanlca bir manzumedir.

Osmanlca ve matbu olan eserin yazmasna ulaamadk. Yazarn yazma

hlindeki eserlerinin byk ksm Fatih yangnnda yok olduu iin, muhtemelen o

sralarda basl bulunan Zbdetl-Mertibin de ancak matbu nshalar gnmze

ulaabilmitir.

Zbdetl-Mertib; bir btn olarak belli bir konuda younlamayp, iman ve

slmn esaslar, tasavvuf hikmetler, zikir, murakabe, tevhd, db, gzel ahlk,

tarikatn incelikleri ve Raslullah (s.a.s.)e muhabbet gibi konularda mellifin

grlerini zet olarak anlatan bir eserdir. Giri blmnde, zetle iman esaslar ve

Allah Telnn sfatlar, ruyetullhn imkn, kulun fiillerinde zgrl, ahret ahvli,

efaat gibi kelm konular ile mirac, slmn artlarndan bahsedilir.

lk iki blmde genel olarak zikir ve murakabeden bahsedilir. Mellif zikir

adabn anlattktan sonra zkirin vukfunun bulunmas gereken eyden bahsedilir;

bunlar kalp, rabta ve zikirdir. Ahmed Hsmeddin bu blmde rabtann zerinde

zellikle durur. Ona gre rbtann delili Hz. Ftma (r.a.)dan nakledilen u szdr:

Babamn yzne dikkatle baktmda iki kann arasnda parlayan bir nurun

insanlarn kalpleri zerine yayldn grdm. Bunu ona sorduumda, Bana iman

edenlerin nurudur, onlarn kalplerine ular buyurdular. Allah Teldan kullarna

cereyan edecek feyzin salih olmas iin bir vasta gereklidir, rabta bu vastay salar.

Ahmed Hsmeddin Ebul-Avn hazretlerinin, rabtann yalnzca Hz. Muhammed

16

(s.a.s.)in ehl-i beytine dayanan bir silsileyle caiz olabileceine dair szn de

aktardktan sonra, Hz. Muhammed (s.a.s.)e muhabbetin neminden bahseder.

Sonraki blmde ksaca letif ve ruyetin shhatinin artlar anlatlr. Ruyetin

art; uyku, vehim ve hayaldir. Hayal iki trldr; ilhm- hayaliye ve evhm-

hayliyye. Haylde grlen ey, eriata uygun deilse, onunla amel olunamaz, bu tr

hayal ancak evhm- hayliyyedir.

Drdnc blm tevhid yolunda nefy ve isbatn mertebeleri hakkndadr.

Ahmed Hsmeddine gre mrid tevhid yolunda, ilgi ve alkalarn kestikten sonra zat

ile teferrrd ederek, vcdunun bakdan tamamen uzaklamasyla, ferd ve meluh

olarak yalnz Allah Telnn kald bir hli yaar. Bunun iin de nefy isbat zikrini

yapmas gerekir.

Sonraki be blmde, be latfe zerine murkabe anlatlr. Bu blmlerle ilgili

ayrntl bilgi, nc blmde verilecektir.

Sonraki drt blmde ise, murakabe-i kelm, murkabe-i efl, murkabe-i

vcd ve murkabe-i maiyyet ksaca anlatlr. Mellife gre bu murkabeler srasyla,

kitabn kaplarnn, irade kapsnn inkifnn, iitme ve grmenin inkifnn ve kulluk

kaplarnn inkifnn anahtardrlar. Zikredilen murkabeler ruh ile yaplr ve Allah

Teldan gelen feyz, latfeler aracl ile vrid olur.

Sonraki blmn bal, btn leminde tasarrufun eitlerinin mertebelerinin

z olan uzunca bir blmdr. Eser; Hakykut-tecrdin bir zeti gibi ve sohbet

havasnda olduu iin, bir blm iinde, tam bir btnlkten uzak olarak, ok eitli

konuda ksa bilgiler verilmektedir. Bu yzden burada, deinilen konularn byk

ksmn ksaca zikretmekle yetineceiz.

Mellif bu balk altnda, btn leminde tasarrufun ancak esm nuruyla ihls

mertebesine ulaarak mmkn olabileceini syler. Bu da Raslullah (s.a.s)e tam

olarak uymak ile gerekleebilir. Bundan sonra mellif; gzel ahlkn unsurlarn, kalbi

krk ve fakr ehlinden olmann insana kazandraca makamlar, az miktarda da olsa

gnahn ucbu engelleyecei, mminin firasetinin hakkati grmedeki yetkinlii, ihlsn

kalp ve lisanda meydana getirecei hikmeti; Hz. Muhammed (s.a.s.)in baz hadislerini

delil gstererek aklar. Yine mellif Allah Telya muhabbet zerinde durur. Ancak

tevekklle husle gelebilecek Allah muhabbeti, mminin kalbinde imann yerlemesi

demektir. Bu muhabbet de mridin kalbinde baz gzel vasflarn olumasn gerektirir.

17

Bu vasflar Ahmed Hsmeddin Hz. Muhammed (s.a.s.)in bir hadisine dayanarak

aklar. Bunlar; kendi menfaatini yok sayarak, bir kimseye kar tevzu iinde olmak,

kendini herkesten aada grmek, maln Allah yolunda infak etmek, fakir ve

dknlere merhamet etmek, nefsini temizlemek, iini kt sfatlardan temizleyip, slih

hle getirmek, halk ile olan muamelesinde latf ve cmert olmak, insanlarn

ktlnden uzak olmak, ilmiyle amel etmek, malnn fazlasn infak etmek, sznde

ancak gerekli olan sylemektir. Tm bunlar kiinin zhir ve btnn temzilemesi ve

gzelletirmesi demektir.

Blmde bunlardan baka; mridin kendini eyhinden stn grmemesi

gerektii, insann ilmine, ameline ve hayatna tehlikeli olan ey (cimrilik, ifrat

derecesinde hevya uymak, kendi ile gurur duyarak kibirlenmek), mridin kalbini,

Raslullah (s.a.s.)in kalbine bal olan eyhinin kalbine bir ayna hline getirmesi

gerektiinden bahsedilir. Mrid mcahedede ilerlemek iin be duyu organn

korumaldr ki, kalb de korunabilsin.

Mridin beeriyet makamndan makm- evvele ulamas iin eraite tam

olarak uymas ve eye vukfu bulunmas gerekir. Bunlarn ilki nefstir. Kii btn

hareketlerini dengede tutarak yarna hazrlanmaldr. kincisi kalbin vukfudur. Bu da

kiinin hangi ismin hkimiyeti ve tasarrufu altnda olduunu bilmesini gerektirir.

nc vukf ise Rabbin vukfudur. Bu da mahlkat zerinde Rabbin tasarrufunu

grp, kinatn Rabb ile kim olduunu grmeyi gerektirir.

Bu blmdeki bir baka konu da; eyhin nib-i Hak ve halk iinde peygamber

gibi olmas ve ona itaatin nemidir. Manevi hastalklar tanyp, tedavisini yapabilen,

insann tabiatn bilen ve ona gre mridi terbiye eden eyhler; ilh dba riayet eder ve

eriata uygun hareket ederler.

Blmdeki dier konular; ilmi amelle yakn tutmann nemi, tevekkl ve

tevhidin ksmlardr. Buna gre; muhabbetten hsl olan slmdaki kardelik bann

tekil ettii tevhd; tevhid-i srdr. Mminlerin namazda cemaatle eda ettikleri tevhd,

tevhd-i efle rnektir. Ramazanda alk ve susuzuluun getirdii birlik ise tevhd-i

sfattr.

Son olarak bu blmde mnafklarn sfatlarndan Hz. Aliye ait bir rivayet

ekeseninde bahsedilir.

18

On beinci blm Makmatn ihtiss ve havdisten mcerrde hakykn ahvl

ve mertibi hakkndadr. Bu blmde Allah Telnn esmnn mrid zerinde

tecellisinden bahsedilir. Mrid seyr slkte ilerleyip, kesret ortadan kalkt zaman

Ahad ismi onda tecell eder. Ahad ile vhid isimlerinin fark, ikincisinde kesret var iken,

ilkinin yalnz zta dellet etmesidir.

Blmdeki dier bir konu da, ruyetullahtr. Bunun iin insann hadis olan

varlndan soyutlanmas gerekir. Burada Hz. Alinin; Vcd-i Brnin mukrene

olmakszn her ey ile beraber olduu, hakkndaki sz nakledilir. Bundan sonra da,

eyiyyets-sbt, hazartl-esm vel-man (lem-i cebert), hazertl-ervhn-

nrniyye (hazertl-melektiyyetl-al), hakkat-i mutlaka, mertebetl-am,

mertebe-i ehadiyyet mertebelerinden bahsedilir. Yine bu blmde gaybn

mertebelerinden bahsedilir, bunlar; gaybul-guyb, lem-i ervhn gayb, lem-i

kulbun gaybdr. Gaybul-guyb; Cenb- Hakkn ilmidir. lem-i ervhn gayb;

ezelde ve ebede ortaya km her eyin aksidir, bu Kurn- azm, mml-kitbdr.

lem-i kulbun gayb ise; ruhlar mertebesindeki kll sretlerin aksidir. lem-i cebert,

levh-i mahfzdur.

On altnc blm Ztl-baht beyn etmenin imkn hricinde olmas

hakkndadr. Bu blmde Hak Telnn adem-i mahzda am mertebesinde olup,

bundan sonra mahlkatn yaratlnn keyfiyeti ve bu yaratlta esmnn mahlkat

zerine tecellileri anlatlr.

On yedinci blmde Eyaya Vcd tsnda rade-i lahiyyenin Taalluku

bal altnda mahlkatn lemde vcd bulmas anlatlr.

On sekizinci blm Taayynt- tibryi anlatr.

On dokuzuncu blm ahvl-i ilmin mertebeleri hakkndadr. Her bir canl iin

gerekli olan ilim; ya hayvanlarn ilmi gibi, yaamk iin gereken eyleri bilmek

trnden ilhm bir ilimdir. Yahut bedh (ak) ve zarr bir ilimdir. Bu da tasavvur ya

da tasdk olur. Kiinin ilmi nazar ve istidll yoluyla elde edilmise; bu ilim kesb ilim

olur. Kesb ilim zirvesinde yakn ilmi gerektirir. Kii riyzt ve mcahede ile hakk

kesb mertebesine ularsa; aynel-yakn mertebesine de ulam olur. Hakkl-yaknin

tecelli etmesi iin ise; hdis olann varlk talebinden vazgemesi ile ayn mertebesinde

sabit olup, bakyyesinin Hakk ile taayyn etmesi gerekir.

19

Yirminci blm seyr slk hakkndadr. Bu blmde seyr eden mride her

bir ilim iin bir huzr gerektiinden bahsedilir. Bunlar, me, takv, nefs ilimleridir. Bu

ilimlerin huzurlar ise sonraki Zeyl blmnde anlatlr. Bunlar da, hazretl-beden,

nefsin huzru, kalbin huzru, hazret-i srdan gelen zuhr, hazret-i ruhtan gelen huzr,

hazret-i hafdan gelen huzr, makm- fendan gelen huzrdur.

Yirmi ikinci blmde riyazet ve mcahedelerin mertebelerinden ksaca

bahsedilir.

Yirmi nc blmde eyh-i merc bal altnda eyhin zellikleri anlatlr.

Yirmi drdnc ve son blm ise; mridin mertebeleri hakkndadr.

IV. AHMED HSAMEDDN DAISTNNN TARKATI Ahmed Hsmeddin Dastnnin, Nakbend, Kadir, it ve Shreverd

tarikatlarndan icazeti vard.41 Bununla beraber o eserlerinde Nak-Mceddid

silsilesini n plana karmtr. Genel olarak bilindii zere Nakbendiyyenin

Mceddidiye kolunda zikir cehr deil, haf olarak icra edilir.42 Yine mam Rabbn,

Hanef mezhebindeki genel gre uyarak cehr zikrin bidat olduunu kabul eder.43

Nakbendiyye tarikatnda da silsile; haf zikri temsil ettii dnlen Hz. Eb Bekire

balanmtr.44 Fakat Sar Abdullah Efendi45, Abdullah Salh-i Uk46, Kif47,

Salhddn ibn Mbrek48, el-Hdim49 gibi baz kaynaklar, Cafer-i Sdk bir yandan

41 Hseyin Vassf, ag.e, s. 267. 42 Necdet Tosun, mam Rabbn Ahmed Sirhind Hayat Eserleri Tasavvuf Grleri, nsan Yaynlar, stanbul 2009, s. 53. 43 mam Rabbn, Mektbt- Rabbn, ev. Abdlkadir Akiek, Merve Yaynevi, stanbul [t.y.], c. I (231. Mektup). 44 Bknz. 46 nolu dipnot, Turan Alptekin, a.g.e, s. 29, rnek oalrak;. Silsile-i tarkat- Nakbendiyye, An. Mil. Ktb. Yz. Bes. A. (A) 4714, vr. 90a-91b; Kk k Muhammed el-Hlid en-Nakbend, Mifthu kenzil-esrar f et-tarkatin-Nakbendiyye, Drt-tbatil-mire, Bulak (Kahire), T.B. 1288 (1871), s. 13-16. 45Sar Abdullah Efendi, Semerat'l-fuad fi'l-mebde ve'l-mead Gnl meyveleri, sad. Yakup Kenan Necefzade, Neriyat Yurdu, stanbul 1967, s. 128-132. 46 Pars, Muhammed, Muhammed Baheddn Hazretlerinin Sohbetleri, ev. Necdet Tosun, Erkam Yaynlar, stanbul 199., s. 13-17. 47 Mevln Ali b. Hseyin es-Sf, Reeht Hayat Pnarndan Can Damlalar, sad. Mustafa zsaray, Semerkand Yaynar, stanbul 2006, s. 38. 48 Salahddin ibn-i Mbarek el-Buhari, Enst-talibin ve uddets-salikin Gnller Nakka, trc. Sleyman zzi Terifati; sad. Mutafa zsaray, z Yaynclk, stanbul 2003.s. 42-45.

20

annesi mm Ferve tarafndan byk atas Hz. Eb Bekire, dier yandan ata bayla

Hz. Aliye balayarak iki soy aacnn birletii bir rabta silsilesini esas almtr.50

Ahmed Hsmeddin Dastn de, rabtann ancak Hz. Peygamber (s.a.s.)in soyundan

gelenlere caiz olduunu syler51, silsilesi de Hz. Peygamber (s.a.s.)e Hz. Ali

kanalndan ulamaktadr.52 Kaynaklarda Hz. Aliye dayandrlan kollar; Cafer-i Sdk,

mam Muhammed Bkr, Ali Zeynel-abidin, Hz. Hseyin ve o da Hz. Ali (r.a.) yoluyla

Hz. Muhammed (s.a.s.) ulatrlr.53 Tarikatn ilk kaynaklarndan olan Tarikatnme-i

Yakub erhde yalnzca bu silsile anlmakta54, Ahmed Hsmeddin Dastnye ait

Rkkn kolda da bu rbta korunmu bulunmaktadr.55 Bu silsile Zbdetl-Mertibde,

silsile ve ayrca Farsa bir manzume eklinde zikredilmitir.56

49 Eb Sad Muhammed b. Mustafa b. Osman Hadimi, Tuhfetl-mluk f iradis-sluk Risaletn-Nakibendiyye, rh. Dervizade Mehmed Zeynelabidin Karamani, ev. Mehmed Mnib, Dr't-tbati'l-mire stanbul 1268, s. 50 Turan Alptekin, a.g.e, s. 32. 51 Ahmed Hsmeddin Dastn, Zbdetl-Mertib, s. 9. 52 Ahmed Hsmeddin Dastn, a.g.e, s. 65-69. 53 Mevln Ali b. Hseyin es-Sf, a.g.e, s. 38. 54 Tarikatnme-i Yakub erh, Ank. Mil. Ktb. Yz. A. 1652, (istinsah tarihi 1564) vr. 30a-30bden naklen, Turan Alptekin, a.g.e, s. 34. 55 Turan Alptekin, a.g.e, s. 34. 56 Bknz. Ahmed Hsmeddin Dastn, Zbdetl-Mertib, s. 65-69; 72-73.

21

KNC BLM

LETF

22

LETF

I. LETFN TANIMI VE LETF HAKKINDA GENEL BLG

Letif, latfe kelimesinin ouludur. Latfe, szlkte, ince, yumuak, ho, aka

manalarndadr.57 Istlahta ise; zihinde parlayan, anlayla zuhr eden ve manasndaki

incelik sebebiyle anlatlamayan bir iaret, Hakkn seninle olduunu bilmen, tadlarak

renilen bilgi gibi anlamlara gelebilir.58

Tasavvuf stlah olarak latfe; her insann gs zerinde ruh dnyasnn,

madd bedenle alkasnn younluk kazand yerlerdir.59 Latfeler, rhn tarikatlarda

bir seyr slk metodu olarak, almas gereken ruh mertebeleridir.60 Bilhassa

Nakibendiyye tarikatnda, mam Rabbnden sonra sistemleerek kullanlan bu

metoda gre; insan vcudu on latifeden oluur. Bu latifelerin bei emir (ruh) lemine,

bei de halk (yaratl) lemine aittir. Emir lemine ait olanlar; kalp, ruh, sr, haf,

ahfdr. Bunlara letif-i hamse ad verilir. Halk lemine ait olanlar ise; (ansr- erbaa)

toprak, su, hava, ate, su ve nefs latfesidir. Bu latfeler de insann maddi bedenini

57 Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul 1991, s. 304; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yaynlar, stanbul 2004, s. 395; Seyyid erif Crcn, Kitbt-Tarift, trc. ve rh. Arif Erkan, Bahar Yaynlar, stanbul 1997, s.194. 58 Zefer Erginli (ed.), Metinlerle Tasavvuf Terimleri Szl, Kalem Yaynevi, Trabzon 2006, s. 579; Refik Acem, Mevsuatu mustalahatit-tasavvufil-slm, Mektebetu Lbnan, Beyrut 1999; Uluda, a.g.e, s. 305. 59 Cebeciolu, a.g.e, s. 395. 60 Mehmed Nuri emseddin, Mifthul-Kulb, haz. Abdlkadir Akiek, Huzur Yaynevi, stanbul [t.y.], s. 43; Osman Trer, Letif-i Hamse, DA, c. 25, s. 143;

23

olutururlar. Slk; emir lemine ait be latfe ile nefs latfesi zerinde younlaarak

zikir yaplmas iledir.61 Daha sonra insan bedeninin de drt unsur ile zikre katlmasyla,

latfe-i kleb (kalb) mertebesine geilir ve bylece yedi mertebeden oluan slk,

latfelerin asllarna dnmeleri ile tamamlanm olur.62

Nakbend geleneinde; Andolsun ki biz sizin zerinize yedi yol yarattk. Biz

yaratmada gafiller deiliz63 ve Hlbuki O, sizi hakkat trl trl tavrlar (hller)la

yaratmtr64 ayetleri ile Allahn nrdan yetmi hicb vardr. Hicb nikbn

yznden kaldrsa, Ztndan zuhr eden klar, grnn ulat her yeri yakar kl

ederdi65 hadisi rhun yedi latfesi ve tavr olarak yorumlanmtr.66

Letifin yaratln ise Mehmed Nri emseddin yle aklar: Cenb- Hak

btn varlklar gizli bir rt altndayken, ceml tecellisi ile sultn rhu akl- maad ile

ve cell tecellisi ile de hayvn ruhu akl- maa ile yaratmtr. Daha sonra btn

varlklar Kn emri ile zuhra gelmi, ruhlar, Allah Telnn, rableri olduunu kabul

etmilerdir. Sultn ve hayvn ruhlara, Hz. demin kalbna girmeleri emredildiinde

ise, sultn ruha alt renkli, ilh nurdan alt forma giydirilmitir. Btn kt huylar ise

hayvn ruha giydirilmitir.67 Bundan sonra sultn ruh ile veziri olan akl- maad, kalpte;

hayvn ruh ile veziri olan akl- maa da, Hz. demin iki kann aras olan beyinde

mekn tutmutur.68

Seyr slk metodu olarak rhu terbiye etmeyi tercih eden Nakbendlik iin,

btn tarikatlarn sonu Nakbendlikin badr denilmitir. Zira rhn tarikatlar slike

bata hkim olan hayvn rh ile nefsi bir kenara brakp, ncelikle sultn rhu terbiye

ederler. Bylece sultn ruh, zamanla nefsi ve hayvni ruhu alt edecek gce kavuur.

Zamanla hayvn ruhun huylar saklanmaya, sultn ruhun huylar ortaya kmaya

61 mam Rabbn, Mektbt- Rabbn, c. I, s. 132 (34. Mektup), s. 179 (58. Mektup), c. II, s. 1290 (423. Mektup). 62 Esad Sahib, Mektubat- Mevlana Halid, yay. haz. Dilaver Selvi, Kemal Yldz, Umran Yaynlar, stanbul 1993, s. 17; Muhammed Masum, Mektubt- Masumiyye, trc. Sleyman Mstakimzde, Ali Rza Efendi Matbaas, stanbul [t.y.], (84. Mektup), c. 2, s. 57. 63 El-Mminn, 23/17. 64 Nh, 71/14. 65 bn Mce, Snen, I, 44. 66 Yusuf Smbl Sinan, Risle-i Etvr- Seba, vr. 6dan naklen, rfan Gndz, Gmhnev Ahmed Ziyddn (k.s.) Hayat Eserleri Tarikat Anay ve Hlidiyye Tarikat, Seha Neriyat, stanbul 1984, s.185-186. Ayn hadisin yorumu iin bknz. mam Rabbn, Mektbt, c. II, s. 1051, (355. Mektup). 67 Mehmed Nuri emseddin, a.g.e, s. 312-313. 68 emseddin, a.g.e, s. 313.

24

balar. Bunun iareti de, latifelerin almasdr. Latifeler bu durumun tesbiti iin

isimlendirilmilerdir.69

Fakat latfelerinin tm alan bir slikten mardye hli zuhr etmesine

ramen, nefsi ancak levvme mertebesine ulaabilmitir. te bundan dolay, her

tarikatn sonu, Nakbendiyye tarikatnn balangcdr.70 Fakat bu yoldaki sliklerin,

henz levvame sfatnda iken nefis mertebelerini tamamlam olmalar, btn tehlikeleri

bertaraf etmez, bilakis slikin slkten sonra dmesinden korkulur. Zira nefis, kendi

tabiat olan huylarndan, terbiye edilerek her sfatta rzas ile kendi halini, sultani ruhun

o sfattaki haline dntrerek mardye sfat ile sfatlanm deildir. Kendi hli

levvame iken sultani ruhun ar basmas ile kendisini mahviyete ekmi, mardye halini

de kabul etmitir. Bu ekilde gelien durum, kendisine gayet ar gelmitir. Bu yzden

daima sultani ruh tarafndan hile ile suret-i haktan grnp onu drmeyi ister.71

Rhn tarikatlardaki bu riske ramen, slikin nefsini kmile makamna

eritirerek, onu Allah Telya ulatracak bir mridin yzylda bir gelebilecei ve bu

yol zor ve zahmetli olaca iin, seyr slkte rhu eitmek isabetli grlmtr. Bu

eitim pratikte yle gerekleir:

ncelikle eyh slikin kalbine tevecch eder. Bu tevecch, eyhin kendi

kalbini tlibin kalbi mukbilinde tutup Cenb- lhye iltic ve meyh- kirmdan

istimdd etmesidir, bylece mrdin kalbinde zikr hareketi meydana gelir. Bu srada

mrid de bal olduu tarikata gre deien miktarlarda istifar ve salt selmn

ardndan kalbi zerinde nurdan bir Lafza-i Cell yazl olduunu tasavvur eder ve dilini

damana yaptrarak ism-i cell zikri eker.72 Ayn eyler dier latfeler iin de srayla

uygulanr. Bu srecin sonunda mrid latfe-i kll zikrine getii zaman; her bir damar,

uzvu ve kl dibinden dahi zikrin sesini hisseder hle gelirse, bu zikri artk sultnz-zikr

olur.73

Latfeler ile zikr edilirken gzetilen sra; genelde, kalp, ruh, srr, haf, ahf,

nefis ve letif-i kll eklinde olsa da, kimi kaynaklarda farkl sralamalar da mevcuttur.

Mesel Ahmed Sirhindnin olu Muhammed Masumun, nce kalbi, sonra nefsi 69 emseddin, a.g.e, s. 307-308, 317. 70 emseddin, a.g.e, s. 311. 71 Mehmed Nuri emseddin, a.g.e, s. 319. 72 Mevlana Ebu Said, Tercme-i Hidayett-talibin, trc. Mehmed Hfz, Matbaa-i Esad zzet, stanbul 1299/1882, s. 14-15; rfan Gndz, a.g.e, s. 192; Osman Trer, Letif-i Hamse, s. 143. 73 Mevlana Ebu Said, a.g.e, s. 11.

25

fenaya erdirerek, dierlerini de bunun iinde fn olmu sayd ifade edilmitir.74 Yine

eyh Hseyin Hamdi, Buhara meyhnn letifte seyri gsn sa tarafndan

balatarak; sonrasnda gbein st, sonra sne, sonra sol tarafa, sonra tekrar sol ve

sada devam ettiklerini, Semerkand meyhnn ise, buna kar karak, seyre

nazargh- ilh olan sol taraftaki kalpten balayp, yine kalpte bitirmek gerektiini

belirttiklerini aktarr.75 Bir baka sralama ise; latfe-i kalbiyye, latfe-i nefsiyye,

latfe-i kalbiyye, latfe-i srriyye, latfe-i rhiyye, latfe-i hafiyye ve latfe-i hakkiyye

eklindedir. Bu sralamay, Lalizde Abdlbk76, Alddevle Simnn77 ve Zeynddn

Haf78 gibi mutasavvflarn eserlerinde grmek mmkndr.

Seyr slk srecinde bir latifeden dierine gemenin almeti; latfenin

kendiliinden zikreder hle gelmesi, ilgili latfenin nrunun zuhru, slikin latfenin

zikrini duymas olabilir.79 Latifeler aras geite slike kalplerin, kabirlerin kefi gibi

baz gizli eylerin kaps alabilir. Eer slik buralara taklyorsa, bunlarn tehlikeli

olduu ona anlatlmal, oradan gemesine yardmc olunmaldr.80

Eer slik ahfda ve nefis latifesinde olduu halde, manev belirtiler ortaya

kmazsa, mridi ona tevecch ederek, latifelerini kontrol eder. Latifelerdeki bir

kapallk, slikin yeme imesinde bir haram, zerinde bir kul hakk veya gybet grrse,

o hl geene kadar onu iten ve dtan terbiye eder.81

II. TASAVVUF TARHNDE LETF

Erken dnem tasavvuf tarihine ait yazl kaynaklar ve menkbelerde latfe

terimine rastlamakla beraber, letifin bugnk stlah manasyla ilk kez kullanlmas m.

1200l yllar bulur. Fakat bundan nceki kullanmlar da, latfelerin geliimi iin

nemli bir basamak arz etmektedir. Bu blmde latfe kavramnn tasavvuf tarihinde 74 Abdullah Dihlev, Makmt- Mazhariyye, s. 26. 75 [Hseyin] Hamdi, Hasbihal's-salik fi akvemi'l-mesalik, Tabhane-i Amire, stanbul 1847, s. 14. 76 Lali zade abdlbaki b. Muhammed, Risale-i mebde vel-mead, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi, nr. 0002366-001. 77 Ald-devle Simnn, Urve li ehlil-halve vel-celve, [y.y.], [t.y.], 96 vr., Sleymaniye Ktphanesi, Reislkttab, nr. 482, s. 84. 78 Bekir Kle, Zeynddin-i Haf ve Eserlerinde Tasavvuf Grleri, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri Anabilim Dal, Tasavvuf Bilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, dn. Prof. Dr. Ethem Cebeciolu, Ankara 2009, s.292den naklen, Zeynddn Haf, Der Beyn- Letif-i Seba, vr. 42b.44a. 79 Mehmed Nuri emseddin, a.g.e, s. 77; Mevlana Ebu Said, a.g.e, s. 15; rfan Gndz, a.g.e, s. 192. 80 emseddin, a.g.e, s. 77. 81 emseddin, a.g.e, s. 59-60.

26

geirdii dnm; kaynaklarda geli sras ile ah Baheddn Nakbendye kadar ve

Nakbend sonrasnda stlah manas ile aklanmaya allacaktr.

A. AH BAHEDDN NAKBENDYE (1389) KADAR LETF

Tasavvuf tarihinde, latfelerden kalp ve srra ilk kez Kueyrnin Rislesinde

naklettii, Sehl b. Abdullah et-Tsterye ait bir hatrada rastlyoruz. Sehl b. Abdullah

et-Tster, daysnn kendisine yataa girdiinde dilini oynatmadan kalbi ile kere

Allah benimle beraberdir, Allah bana bakmaktadr, Allah bana ahittir demesini

tavsiye ettiini syler. Bunu gn yaptktan sonra daysnn bunun miktarn yediye ve

sonra on bire karmasyla, nce kalbinde, sonra srrnda bir tat olutuunu syler. Bir

sene sonra days, buna kabre girinceye kadar devam etmesini tavsiye eder. Senelerce

bunu srdren Sehl b. Abdullah, srrnda da bu zikrin tadn bulduunu ifade eder.82

Hakm Tirmiz (. 932) ise Beynul-fark beynes-sadr vel-kalb vel-fuad

vel-lbb isimli eserinde kalbin mertebelerinden bahseder. Pek ok eitli rnekle

sembolize ettii bu mertebeler, gze benzetilirse; sadr gzdeki beyazlk, kalb gzn

karas, fuad gz bebei ve lb de grme gibidir.83

Kueyr (. 1072) kendisi de insandaki latife (manev cevherler)den sz ederek,

nasl ki ruh; gzel ahlklarn mahalli olarak bedene konulmu bir latife ise, nefsin de

benzer ekilde bozuk ahlklarn mahalli olduunu syler. Bu, tpk, kulan iitme,

gzn grme, burnun koklama mahalli olmas gibidir. Birbirinin emrine verilmi bu

latifeler insan oluturmaktadr.84 O bu anlamda latfeden bahseder.

Sr; sfilere gre mahede mahallidir85 ve srra insan vakf olabilirken, srrn

srrnn ne olduunu ise ancak Allah Telnn bildii ey olduunu syler. Sufilere

gre sr ruhtan daha latf, ruh da kalpten daha ereflidir.86

82 Abdlkerim Kueyr, Kueyr Rislesi, trc. Dilaver Selvi, Semerkand Yaynlar, stanbul 2005, s. 92-93. 83 Hakm Tirmiz, Kalbin Anlam, ev. Ekrem Demirli, Hayy Kitap, stanbul 2009, s. 15-23. 84 Kueyr, a.g.e, s. 233. 85 Kueyr, a.g.e, s. 234. 86 Kueyr, a.g.e, s. 235.

27

Yine Kueyr, std Eb Ali Dekkkn u manada bir iir okuduundan

bahseder:87

Seni zikretmek istediim zaman kalbimden, ruhumdan ve srrmdan bir duygu

beni ondan uzaklatryor. Senin tarafndan gnderilmi bir gzc sanki gizlice bana

yle sesleniyor: Onu zikretmekten sakn! Yazk, sen bu ehliyetsiz hlinle Onu nasl

zikredeceksin?

Bu iirden de, Kueyr dneminde zikrin kalp, ruh ve sr ile ilikilendirildiini

anlayabiliyoruz.

Kueyr ile ada olan Hucvir (. 1077) ise latfeyi; hlin inceliklerinden

olmak zere kalbe gelen bir iaret olarak tanmlayarak kalp ile latfe arasnda bir

ilikiden bahsetmi, fakat srr byle bir anlamda kullanmamtr.88

Kueyr ve Hucvir ile yakn zamanlarda yaam olan Abdullah el-Ensr el-

Herev (. 1089) latfelerden kalp, ruh, sr ve nefsin, ileride daha genie aklanaca

zere, insann Allaha doru seyrinde asl vatanlarna doru bir yolculukta olduklarn

syler. Bunlar srasyla birbirinden daha latf varlklardr ve Hakka yolculukta her biri

bir ncekinden daha ileriye giderek, dierlerini de ilerlemeye tevik eder.89 Herev kalbi

marifet, mahede ve yakn bilginin kayna ve Hakkn kuluna tecell ettii ve onunla

kulunu sevdii rabbn bir latfe olarak tanmlar.90 Ona gre kalbin nefse ve ruha

bakan iki taraf vardr ve kalp hev, heves ve gnah kirlerinden kurtulduka, nefisle

olan ban zayflatarak, rha ynelir.91

ah Baheddn Nakbendnin Emir Kll, Baba Sems, Abdlhlk

Gcdevn yoluyla feyz ald Yusuf Hemedn (. 1140) Rutbetl-Hayt isimli

eserinde latfelerden sz eder.

87 Kueyr, a.g.e, s. 437. 88 Hucvr, Kefl-Mahcb, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul 1982, s. 536. 89 Abdurrezzak Tek, Tasavvuf Mertebeler -Hce Abdullah el-Ensr el-Herev rnei-, Emin Yaynlar, Bursa 2008, s. 37. 90 Tek, a.g.e., s. 34. 91 Tek, a.g.e, s. 34-35.

28

Slikin zikirde son noktaya ulamas, diliyle birlikte yedi uzvunun hatta

tyleri ve trnaklarnn da zikre itirak etmesidir. Kalp, uzuvlarn zikrini duyar ve grr.

Bu duyu sebebiyle snr, kuvvetlenir, zikre muvafakat ve itirak eder.92

Hemednye gre kalp ile sr arasndaki fark udur: Kalp dnkendir, farkl

lemlerde dolar. Bazen sr ve ruh perdesinde Hak Telnn izzetini grr, bazen sr ve

ruh rtsnde meleklerin safln ve temizliini mahede eder. Bu perdede bazen kalp

gzyle peygamberlerin izlerini ve karakterlerini grr, bazen kyametten sonraki dirili

gnn gznn nne getirir, bazen de bu perdede kaz ve kadere nazar eder. Sr ise

hlden hle dnmez. O seni grr cmlesinin korku ve heybetinde istikrarl bir

ekilde durur. Gecesi gndz, hazar ve seferi, ondan haberdar olmad gibi, o da

bunlardan haberdar deildir. Padiah- zl-cellin kendisine baktn, ne sylese, ne

yapsa ve ne dnse hepsini grdn bilir ve istirak hline geer.

Hemedn, sr ve ruh arasndaki fark da yle aklar: Ruh, srdan farkl olarak

padiah- zl-cellin kendisini grdn bilir. Onun nazaryla tm varl edeb ve

hrmet olur. Hak Teldan bakasna ynelmez, bakalaryla teselli olmaz, daima Hak

Telnn cemlini mahede eder.93

Necmeddin Dye (. 1256) nefis mertebeleri ile kalp ve ruh arasnda irtibat

kurarak, bu mertebelerde ilerlerken srayla mavi, krmz, sar, beyaz, yeil ve sonunda

gne gibi parlak bir nur doduundan bahseder.94

Letifte yedili tasnifi ise ilk kez Alddevle Simnn (. 1336)de gryoruz.

Simnn el-Urve isimli eserinde; srasyla latfe-i klebiyye, latfe-i nefs, latfe-i

kalb, latfe-i srr, latfe-i rh, latfe-i haf ve latfe-i Hakk olarak isimlendirdii yedi

latfeyi zikretmitir.95 Simnn bu yedi latfenin de ayr zikirlerinin olduunu, bunlarn

hissedilebileceini ve birbirlerinden lezzetli zikirler olduunu da belirtmitir.96

92 Ebu Yakub Yusuf Hemedn, Hayat Nedir, ev. Necdet Tosun, nsan Yaynlar, stanbul 1998, s. 64. 93 Hemedn, a.g.e, s. 64. 94 Abdullah b. Muhammed el-Esedi er-Razi Necmddin Daye, Muradname, [y.y.] [t.y.], Sleymaniye Ktp. No: 0000272, 180 vr, s. 119. 95 Ald-devle Simnn, Urve li ehlil-halve vel-celve, [y.y.], [t.y.], 96 vr., Sleymaniye Ktphanesi, Reislkttab, nr. 482, s. 84. 96 Ald-devle Simnn, ihil Meclis, (der. Emr kbl h, nr. Necb Myil Herev), Tahran 1366 h./1987, s. 120den naklen, Necdet Tosun, Baheddn Nakbend Hayat, Grleri, Tarkat, nsan Yaynlar, stanbul 2007, s. 308.

29

B. AH BAHEDDN NAKBENDDEN MAM RABBNYE KADAR LETF

Hce Muhammed Pars k.s. Baheddn Nakbendnin sohbetlerini aktard

eserinde Ben de sizi zikredeyim ayetini aklarken, bunun Allahn kuluna kendisini

zikretmeyi nasip etmesi manasna geldiini syler. Bu zikir, dil, kalp, ruh, sr ve haf

mertebelerinde olur.97

ah Baheddn Nakbendye gre kalp; cismn ve rhn lemler arasnda

bir vastadr. Ruh da kalp ve sr lemi arasnda bir vastadr. Ehlullahtan bazlarna gre

sr mertebesi, ruh ve kalp mertebelerinden stndr. Bazlarna gre ise kalp

mertebesinden stn ancak ruh mertebesinden aadadr. Hakkatte sr, ruh ve kalbin

aynsdr. Her biri makam ve mertebesinin sonunda kendi makamnn nihayetinde farkl

bir vasfla tecell eder. Kalp ve ruh makamnn nihayetine ulaamayan kiide, bu farkl

sfat sr olur. Haf ise Hak Telnn kullarna verdii huss ruhudur. Allah onlar

kendisinden zel bir ruh ile desteklemitir.98 Haf ilh sfatlar lemi ile sr arasnda bir

vastadr. Slikler bu vastayla ilh sfatlar lemine yol bulurlar.99

C. MAM RABBNDE LETF

Letif kavramnn unsurlarnn Nakibendiyyede ald son hl zere ayrntl

aklamalar ileriki blmlerde ele alnacak olmakla birlikte, bu blmde ksaca mam

Rabbnnin letif hakkndaki grlerinden bahsedilecektir.

mam Rabbn Baheddin Nakbendin: Meyhtan her birinin aynasnda iki

yn vardr. Benim aynam ise alt ynldr szndeki aynadan maksadn arifin kalbi

olduunu syler. Bu kalp; ruh ve nefs arasnda perdedir. ki ynden maksat da ruh nefs

ynleridir.100 mam Rabbnye gre; Nakbendiyye yolunda kalp aynasnn alt yn

ortaya kar. Bunlar insan kalbindeki alt letif; nefs, kalp, ruh, sr, hafi ve ahfdr.

97 Muhammed Pars, Muhammed Baheddn Hazretlerinin Sohbetleri, ev. Necdet Tosun, Erkam Yaynlar, s. 53-54. 98 Mcdele, 58/22 99 Muhammed Pars, a.g.e, s. 54. 100 mm- Rabbn Ahmed Sirhind, Rabbn lhamlar Mebde ve Mead, trc. Necdet Tosun, Sufi Kitap, stanbul 2006, s. 40

30

Dier tarikatlarda manevi ilerleme kalbin zahirinde iken, Nakbendiyyede kalbin

batnnda ve i mertebelerindedir. Bu seyr ile slikler kalbin iinin iine ularlar.101

mam Rabbn, letif kavramn sistemletirmi ve tarikatn seyr slk metodu

olarak temellendirmitir.102 Ona gre; insan on latfeden olumutur; bunlarn bei emir

lemine, bei de halk lemine aittir. Emir lemine ait olanlar; kalp, ruh, sr, haf ve

ahfdr. Halk lemine ait olanlar ise; ansr- erbaa, yani toprak, hava, su ve ate ile

nefstir. Hem bu iki lem arasnda, hem de (ansr- erbaa arasnda da grlebilecei

gibi) latfelerin kendi arasnda bir tezat bulunmaktadr. Fakat Allah Tel bu dank ve

birbirine zt unsurlar kendilerine has adetlerini krmak sureti ile bir araya getirmi,

onlara vahdn bir heyet ve korunmalar iin de bir sret vererek insan meydana

getirmitir.103 Slik latfeleri ile ruhunu Allah Telya doru bir yolculua kararak,

onu geldii yere ulatrmaya alr.104

III. LETFN VCUTTAK YERLER

Letifin insan vcdunda farkl blgelere yerletirilmesinden bahseden ilk

kaynak muhtemelen Sirhindnin Mebde ve Med isimli eseridir.105 Buna gre; Kalp

lem-i emrden yani ruhlar lemindendir. Ona lem-i halk (evren ve insan) ile balant

ve sevgi vermiler, lem-i halka indirmiler, gsn sol tarafndaki et paras (yrek) ile

zel bir irtibat bahetmilerdir. Kalpten daha ince ve daha hassas olan ruh sa taraf

ehlindendir. (gsn sandadr) Ruhun stnde olan latife (sr, hafi ve ahfa) ise,

lerin en hayrls ortasdr. erefiyle merreftirler (gsn ortasndadrlar). Daha

latif ve daha hassas olan (ahf), ortaya daha layktr. Sr ve haf ise ahfnn iki

tarafndadr. Biri sada dieri soldadr. Nefs hislere komudur ve beyin ile

irtibatldr.106

101 Sirhind, a.g.e, s. 41. 102 Osman Trer, Letif-i Hamse, DA, c. XXVII, s. 143. 103 mam Rabbn, Mektbt- Rabbn, c. I, s. 132 (34. Mektup), s. 179 (58. Mektup), c. II, s. 1290 (423. Mektup). 104 mam Rabbn Ahmed Sirhind, Rabbn lhamlar Mebde ve Mead, s. 46-47. 105 Necdet Tosun, mam Rabbn Ahmed Sirhind Hayat Eserleri Tasavvuf Grleri, s. 56. 106 mm- Rabbn Ahmed Sirhind, Rabbn lhamlar Mebde ve Mead, s. 101.

31

Mevlna Eb Said, kalbin sol memenin iki parmak aasnda sol tarafa

meyyal, ruhun sa memenin iki parmak aasnda, sr sol memenin beraberinde iki

parmak ara ile gs tarafna meyyal, haf sa memenin beraberinde iki parmak ara ile

gs tarafna meyyal, ahf gsn, nefs ise alnn ortasnda olduunu syler.107

eyh Muharrem Hilmi Efendiye gre; kalp sol memenin iki parmak altnda,

ruh sa memenin iki parmak altnda, sr kalp ile gs ortasnn ortas, haf ruh ile

vasat- snenin ortas, ahf gs ortas, sadr yani nefsin yeri de iki kan arasndadr.108

Hlid-i Badd, ruhun yerinin sa memenin iki parmak alt, srrn sol

memenin iki parmak st, hfnin sa memenin iki parmak st, ahfnn yerinin ise

gsn ortas olduunu syler. Latfe-i nefs de iki gzn arasndadr.109

Mesud Buhrye gre ruh sa memenin altnda, sr gsn sol yannda, haf

gsn sa yannda, ahfnn gsn ortasnda, lem-i halktan olan nefs-i ntka ise

ban zerinde olan dimadadr. Ona gre letifin bu mahalde taalluklar hull ve

sereyn zere deil, belki tedbir ve tasarruf zeredir.110

Ahmed Said Mceddid ise, kalbin yerinin sol gsn alt, ruhun sa gsn

alt, srrn sol gs hizasndan gsn ortasna doru, hafnin sa gs hizasndan

gsn ortasna doru, sonra ahfa gsn ortasnda olduunu syler. Nefis ise slikin

cephesinde yer alr.111

Hce Mr Derd, kalbin sol gsn altnda, ruhun gsn sa kesinde, srrn

gsn sol tarafna yakn, hafnn gsn sa kesine yakn, ahfnn gsn ortasnda,

nefsin ise beyinde olduunu syler.112

Grld gibi, birbirine yakn olmaklar beraber latifeler iin pek ok farkl

sralama yaplmtr. Necdet Tosun bu yerletirmeleri grupta toplar:113

107 Mevlana Ebu Said, a.g.e, s. 7. 108 Muharrem Hilmi Ksetrkmen, Kadiri Yolu Saliklerinin Zikir Makamlar Ve Zakirlere Hediye, nr. Sleyman Ate, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul [t.y.], s. 113. 109 Eb'l-Baha Ziyaeddin Mevlana Halid b. Ahmed Halid-i Badadi, Halidiye Risalesi, haz. Yakup iek, Umran Yaynlar, stanbul 1987, s. 49. 110 Ebul-kasm Muhammed b. Mesud Buhari, Risale-i Bahiyye, Ktbhane-i Nusret, stanbul 1328, s. 23. 111 Ahmed Said Mceddid, Erbau Enhar, stanbul 1284, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, 0002928-001, s. 5. 112 Khwaja Mr Dard, lmul-kitb, Bhopal 1891-92, s. 112, 637den naklen, Annemarie Schimmel, slamn Mistik Boyutlar, Kabalc Yaynevi, stanbul 2001, s. 176.

32

Letifin soldan saa; kalp, sr, ruh, ahf, haf ve ruh eklinde gste yatay

olarak sraland, nefsin beyinde olduu sralama. lk dnem Mceddid eyhlerinin ve

Ahmed Sirhindnin dizilii buna rnek olarak verilebilir.114

Letifin gste bir gen gibi; st kede ahf sol alt kede kalp, sa alt

kede ruh, sol kenar ortasnda sr ve sa kenar ortasnda hafnin olduu sralama. Bu

diziliin rnei de Abdullah Dihlevde grlebilir.115

1. Letifin gste yatay bir dikdrtgen gibi; sol st kede sr, sol alt

kede kalp, sa alt kede ruh, sa st kede haf ve ortada ahfnn

olduu sralama. Bu dizili de Mevlna Halid-i Baddye ait

Hlidiyye kolu mensuplarnda grlebilir.

Mir Muhammed Numan, letifin diziliindeki bu farkllklarn, sliklerin

istidatlarndaki fark olduunu sylemi, baz sufilerde letif iin belli bir yer tahsis

edilemeyeceini de belirtmitir.116

IV. LETFN RENKLER

Slik; btnn tasfiye, Cenb- Hakka tevecch ve huzur hli iin, her hlde,

her vakitte ve her anda zikir, havtr def ve vukf-i kalb ile megul olmaldr Ehl-i

kef iin tasfiyenin almeti, nurlarn zuhrudur. Bu nurlar; Mevlna Eb Saide gre

kalp iin sar, ruh iin krmz, sr iin beyaz, haf iin siyah ve ahf iin yeildir. Bu

nurlarn insann btnnn dnda mahedesi seyr-i fk, btnnn dernunda

mahedesi de seyr-i enfsdir.117

113 Necdet Tosun, mam Rabbn Ahmed Sirhind Hayat Eserleri Tasavvuf Grleri, s. 57-58. 114 Msl. Necdet Tosun, a.g.e, s. 57den naklen, Abdlehad Vahdet Sirhind, Khll-cevhir, Beyazt Devlet Ktphanesi, Beyazt Blm, nr. 3823, vr. 18b-20a. 115 Abdullah Dihlev, Mektib-i erfe, stanbul 1992, s. 137den naklen, Necdet Tosun, a.g.e, s. 57. 116 Mir Muhammed Numan, Risle-i Slk, nr. Gulm Mustafa Hn, Karai 1969, s. 7den naklen, Necdet Tosun, a.g.e, s. 58. 117 Mevlana Ebu Said, Tercme-i Hidayett-talibn, s. 11-12.

33

Kbrev eyhi Alddevle Simnn, kalp latifesinin krmz, ruhun sar, srrn

beyaz, hafnin ldayan siyah, hakkiyyenin (ahf) yeil, nefsin mavi, kleb latifesinin

ise siyah olduunu syler.118

Kadir eyhi Muharrem Hilmi Efendi, kalbin nurunun krmz, ruhun sar, srrn

beyaz, hafnin yeil, ahfnn siyah ya da beyaz ve nefsin nurunun da turuncu olduunu

syler. Vcd-i kllnin nuru ise renksizdir. Mrid, zikrinde latifeler arasnda

ykselirken, her bir latife de o latifenin nurunun zuhrunu bekler.119

Hediyyetz-zkirnde Nak yoluna gre, kalbin nuru yeil, srrn krmz,

hafnin beyaz, ahfnn sar, sadrn mavi, ruhun mavi ve nefs-i natkann siyahtr.120

Mehmed Nri emseddin, latifeler aras geite nurlarn mahedesinin art

olduunu syleyerek, slikin nefis latifelerine geldiinde, nceki nurlardan biri

kaybolursa, onu tekrar bulana kadar orada bekletilmesi gerektiini syler.121

Risle-i Bahiyyede letifin nurlar yle anlatlr: Kalbin nru akik

renginde, yani krmz, ruhun nuru sar, srrn nuru beyaz, hafnin nuru yeil, ahfnn

nuru siyah ya da beyazdr. Slik nefs-i ntka zikrini de tamamlayp, tm vcdu zikr

eder ve o da bu zikri duyar hle geldii zaman, onda nefs-i ntkann mavi renkli nru

zuhr eder.122 Mridde letaifin nurlarnn zuhru ve safvetinin meydana gelmesi iin,

zkir zikrini huzur ile if etmeli, kalbini kaydlar ve ilgi alkalardan soyutlamal, farz ve

snnetleri tam bir huzur ile ed etmeli ve tm vaktini zikre sarf etmelidir.123

Bununla beraber Risle-i Bahiyye mellifine gre letifin nurlarnn her

zkirde zuhr etmesi lazm deildir. Zira zakirlerin bazlarnda ie balarken vcd-i

baeriyyesi mahv olarak onda ancak siyah bir nur tecelli eder. Bunu da geerse, Hak

Telnn nrunu mhede eder.124

118 Alddevle Simnn, Tuhfets-slikn, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, [y.y.] [t.y.], 297.7 nr. 002567, 35 vr., s. 13-17; Henry Corbin, LHomme de lumire dans le soufisme iranien, Paris 1971, s. 182den naklen, Annemarie Schimmel, a.g.e, s. 367. 119 Muharrem Hilmi Ksetrkmen, a.g.e, s. 113-114. 120 Ksetrkmen, a.g.e, s. 114. 121 Mehmed Nuri emseddin Nakbend, Miftahl-Kulb (Gnller Aan Kitap, haz. Abdulkadir Akiek, Huzur Yaynevi, stanbul [t.y.], s. 77. 122 Ebul-kasm Muhammed b. Mesud Buhari, Risale-i Bahaiye, Ktbhane-i Nusret, stanbul 1328, s. 25-26. 123 Buhari, a.g.e, s. 27. 124 Buhari, a.g.e, s. 27.

34

mam Rabbn nurlar konusunda; misal leminde yedi letaiften her birinin

kendisine mnasip olan nurlardan bir nurun sureti ile temessl edeceini syler. Ona

gre safann alameti bu misale dayal nurlardan bir nurun zuhurudur. Nurlarn zuhuru

seyrin sras ile kalbin krmz nurundan balar, ruhta sar bir nur ile devam eder. mam

Rabbn dier latifelerin nurlarn zuhurunun da bu kyasla devam edeceini syler fakat

onlarn renklerinden bahsetmez.125

Ahmed Sadi Mceddid de kalbin nurunun sar, ruhun krmz, srrn beyaz,

hafnin siyah, ahfnn yeil ve nefsin nuru tezkiyeden sonra bil keyf olduunu

syler.126

Muhammed Emin Er, kalbin nurunun sar, ruhun krmz, srrn beyaz, hafnin

siyah, ahfnn yeil renkte olduunu syler.127

rfan Gndz, genel olrak Ahmed Ziyddn Gmhnevnin eserlerine

dayanarak hazrlad tezinde kalbin nurunun krmz, ruhun sar, srrn beyaz, hafnin

yeil, ahfnn beyaz ya da siyah ve nefsin de turuncu renkte olduunu syler.128

V. LETFN VELYET MERTEBELER LE LKLER

Latfelerin her birinin belli bir peygamberin kademi (tasarrufu) altnda olduu

kabul edilir. Slik latfeleri zerinde murkabe yaparak, ilgili latfenin Peygamberinden,

onun velyet derecesine ve kendi istidadna gre feyz alr. Bylece o latfesini fenaya

erdirir. Mridlerin hepsi tm latfelerini fenaya erdiremeyebilir. Bu, slikin hangi

Peygamberin merebinde olduu ile ilgili olmaktan baka, istidadyla da ilgilidir.

stidadnn tam olmas bir latifenin ba veya ortasnda duraklamadan sonuna kadar

ulaabilmek demektir. Bazsnn kemli velayet derecelerinin ilkinde kalr, bazs

sonuna kadar ilerleyebilir.129

125 mam Rabbn, Mektbt- Rabbn, c. II s. 1049, (355. Mektup) 126 Ahmed Said Mceddid, Erbau Enhar, stanbul 1284, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, 0002928-001, s. 4-5. 127 Muhammed Emin Er, Mecmuatr-resilid-dniyye f Ulmil-muhtelife, Drl-endls, am 2010, s.220-221. 128 rfan Gndz, a.g.e, s. 192-204. 129 mam Rabbn, Mektbt- Rabbn, c. I s. 592, (260. Mektup); mam Rabbn, a.e, c. I s. 91, (21. Mektup), mam Rabbn, a.e. c. I s. 224, (77. Mektup), Ahmed Said Mceddid, Erbau Enhar, s. 4-5.

35

Latifelerin fenaya erdirilmesinde peygamberlerin makamlarndan istifade

edilmesinin sebebi, onlarn bizden ok daha yksek makamlara ulaabilmeleridir. Bu

makamlar o peygamberlerin taayynlerinin balangc olan ilh isimlerdir. Bylece

onlar, Allah Teldan aldklar feyzi bize aktarmada vasta olurlar.130

Velyet makamlar be tanedir:131

1. Hz. dem a.s.n makamdr. Bu makamn Rabbi (terbiye edici ismi)

tekvn sfatdr ve fiillerin sudrunun meneidir.

2. brahim a.s. ile Nuh a.s.n makamdr. Rabbi mterek zata bal

sfatlarn en toplayc olan ilim sfatdr.

3. Musa a.s.n makamdr. Rabbi uunat makamlarndan kelam andr.

4. sa a.s.n makamdr. Rabbi meleklerin ounun ortak olduu sfat

selbiyyeden tenzih takdis makamdr.

5. Efendimiz s.a.s.in makamdr. Rabbi Rabbl-erbabdr; btn sfat

uunat takdisat ve tenzihat camidir. Kemalat dairesinin merkezi,

sfat ve uunat mertebesini cami olan bu makamdan ilim an diye

tabir etmek yerinde olur zira bu pek byk an btn kemalt

camidir.

Seyr slkte latifelerin hepsinin bir arada umas zaruri deildir, bazen bu i

biri, ya da ikisiyle de yaplabilir. Alt latifeyle beraber ykseli, en kmil olandr ve

velyet-i Muhammedye mahsustur. Onun dndakiler veliliin ksmlarndan bir

ksmdr.132

VI. SEYR SLK LE LETF

Letifi seyr slkte sistematik bir yntem olarak kullanan ilk kii mam

Rabbndir.133 Ona gre seyr slk insann varlk mertebelerindeki seyahatidir.134

130 mam Rabbn, a.g.e, c. I s. 434, (208. Mektup). 131 mam Rabbn, a.g.e, c. I s. 592, (260. Mektup); Er, a.g.e, s.220-221; Hseyin Hamdi, a.g.e, s. 55-58. 132 mm- Rabbn Ahmed Sirhind, Rabbn lhamlar Mebde ve Mead, s. 102. 133 Necdet Tosun, mam Rabbn Ahmed Sirhind Hayat Eserleri Tasavvuf Grleri, s. 114. 134 Tosun, a.g.e, s. 64.

36

Peygamberimiz (s.a.s.)in mirac da bu seyahate rnektir. Fakat sflerin seyahati,

miratan farkl olarak hem beden hem ruh ile deil, sadece ruh iledir.135 Zaten mam

Rabbnye gre ruhun bu bedene girmesindeki hikmet, onu kendisiyle beraber, Allah

Telya doru bir ykselie geirme imkndr. Ruhun bu ykselii de letif ile olur.136

Ruh Allah Telya doru ykselirken varln mertebelerinden geer. mam

Rabbnye gre varlk mertebeleri temelde ikiye ayrlr: mkn Dairesi ile Vcb

Dairesi.

mkn Dairesinden kast yaratlm lem olup; lem-i halk ve lem-i emr

olarak ikiye ayrlr.137 Bilindii gibi insan oluturan on latfe bu iki leme aittir. Ar ise

emir lemi ile halk lemi arasnda bir berzah gibidir.138

Vcb Dairesi ise Allahn zt ve sfatlarndan oluan ilh lem olup, L-

Taayyn, Taayyn-i Evvel ve Taayyn-i Sn mertebelerinden oluur. sim ve sfatlarn

glgeleri de mkn ve Vcb daireleri arasnda bir berzah gibidir.139

mam Rabbn seyr slk iin drt mertebe olduunu belirtir; bunlarn ikisi

ykseli, dier ikisi de initir:140

1. Seyr ilallh: Seyr-i fkdir. Bu mertebede seyrin almeti; mam

Rabbnye gre slikin misal lemi aynalarnda ahlknn deitiini ve

vasflarnn tebeddl ettiini mahede etmesidir.141 Eb Said Faruk ise bu

mertebede slikin letifinin nurlarn harite mahede ettiini ve bu seyrin

letaifin kalpten kp asllarna ykseldii arn altna kadar devam ettiini

syler.142

2. Seyr fillh: Seyr-i enfsdir. Seyr-i fkde slikin latfelerinde tezkiye

oluur ve beer skntlarndan kurtulursa, slikte onu terbiye edecek (rabbi

olan) ilh ismin glgesinin zuhuruna bir kabiliyet oluur. Bylece slikin

135 mm- Rabbn Ahmed Sirhind, Rabbn lhamlar Mebde ve Mead, s. 106. 136 Sirhind, a.g.e, s. 46-47. 137 Necdet Tosun, mam Rabbn Ahmed Sirhind Hayat Eserleri Tasavvuf Grleri, s. 80. 138 mam Rabbn, Mektbt- Rabbn, c. I, s. 132 (34. Mektup). 139 Tosun, mam Rabbn Ahmed Sirhind Hayat Eserleri Tasavvuf Grleri, s. 80. 140 mam Rabbn, a.g.e, c. II, s. 1051-1052 (355. Mektup). 141 mam Rabbn, a.g.e, c. II, s. 1049 (355. Mektup). 142 Mevlana Ebu Said, Tercme-i hidayett-talibin, s. 12.

37

latifeleri o cami ismin cziyyat tecellilerine ve zuhuruna varidat yeri olur.

Bu seyrin Seyr fillh; Allahta seyr ismini almasnn sebebi, slikin

seyrde ilahi ahlak ile tahalluk etmesi, bir yaratltan bir yaratla

gemesidir.143 Eb Said Faruk bu mertebede; slikin letifinin nurlarn

btnnda mahede ettiini ve bu seyrin arn zerinde meydana geldiini

syler.144

Bu iki seyrde meydana gelen fena ve bekaya velyet ad verilir ve kemalin

nihayeti burada grlr.145 Bu mertebenin velilik mertebesi adn almas, slikin imkn

dairesinin dndaki isimlerin glgesine yakn olmas sebebiyledir. Slik ismin aslna

ulamasa da, onun glgesine yakn olmu ve imkn dairesinden de fena, ilh lemin

glgeleriyle de beka bulmutur.146 Seyr ilallah slikin taayynnn balang noktas

olan ismin glgesinin sona erdii yere kadardr. Seyr-i fillh ise, ilh isimlerin

asllarnda yaplan bir yolculuktur.147

Yine bu iki seyr; mahiyet itibariyle ilimdeki bir hareketten ibarettir.148

3. Seyr anillh billh: Slik burada, varlk mertebeleri ilimlerinden inerek

yaratlm leme dner. O burada Allahla beraber olduu hlde Onu

unutandr.149

4. Seyr fil-eya: Kinata ait ilimlerin yava yava tekrar elde edildii

mertebedir.150

Bu son iki seyr, dn seyrleridir ve tekmil ile irad iindir.151

Bu seyr slk srecine slik mkn Dairesinde balar. nce letifini zikr

eder hle getirir, sonra letifi fenaya erdirerek onlar arn zerindeki asllarna ulatrr.

143 mam Rabbn, a.g.e, c. II, s. 1049-1050 (355. Mektup). 144 Mevlana Ebu Said, a.g.e, s. 12. 145 mam Rabbn, a.g.e, c. II, s. 1051 (355. Mektup). 146 mam Rabbn Ahmed Sirhind, Manev Yolculuk Mkeft- Gaybiyye, trc. Necdet Tosun, Sf Kitap, stanbul 2006, s. 77. 147 mam Rabbn, Mektbt- Rabbn, c. I, s. 581-582 (260. Mektup). 148 mam Rabbn Ahmed Sirhind, Maarif-i Lednniyye Ariflerin Hlleri, trc. Necdet Tosun, Sf Kitap, stanbul 2006, s. 84. 149 Sirhind, a.g.e, s. 84-85. 150 Sirhind, a.g.e, s. 85. 151 mam Rabbn, Mektbt- Rabbn, c. II, s. 1051 (355. Mektup).

38

mkn Dairesi burada sona erer ve Velyet-i Sura Dairesi balar. Burada letifin

asllarnn asllar vardr. Buradaki yolculuk ilh isimlerin sfat ve glgelerindedir.

Sonrasnda balayan Velyet-i Kbr Dairesine kadar Seyr ilallah olan yolculuk

bundan sonra Seyr fillah adn alr.

mam Rabbn, mkn Dairesine ykselip, Vcb Dairesine girmenin uhd

olmasnn da zerinde nemle durur. Gerekte byle bir kma ve girme yoktur, byle

bir dnce mlhidlik ve zndklktr.152

Genelde insanlarn mebde-i taayyn ilh bir ismin glgesidir. Peygamberler

ve meleklerin mebde-i tayyn (hakikati, zuhurunun balang yeri) ise ilh isimlerin

asllardr. Mebde-i taayyn, kiinin terbiyecisi (rabbi) ve feyz vastas olan ilh

isimdir.153 mam Rabbn Tasavvuf yolcusunun manevi ykseliinin (seyrinin) son

noktas, mebde-i taayyn olan ilh isme kadardr szndeki son nokta tabirinin

kiinin ayn- sbitesi olduunu syler ki bu da, slikin Allahn ilmindeki hakkati

demektir. Mebde-i taayyn ise ilh sfatlarn glgesindeki haric ayrmann balad

yer demektir.154

VII. LETFN NEFS MERTEBELERYLE LKS

Tasavvuf tarihinde etvr- seba ile ilgili bilgi vererek letif ile nefis

mertebeleri arasnda iliki kuran mellifler mevcuttur. Tam olarak yedi latfe

kullanlmasa da, stlahlarn o dnemde kullanm ile ilgili bir rnek olarak Ahmed

emseddin Marmaravnin Atvar-nme-i Seba isimli eseri gsterilebilir. Ona gre

nefs-i emmre sadr makamnda, nefs-i levvame kalp makamnda, nefs-i mlheme ruh

makamnda, nefs-i mutmainne srr makamnda, nefs-i razye haf makamnda, nefs-i

marzyye krs ve hayret makamnda ve nefs-i kmile dehaf-y mutlak ve srr- haf

makamndadr.155

152 Sirhind, Manev Yolculuk Mkeft- Gaybiyye, s. 77. 153 Sirhind, Mkeft- Gaybiyye, s. 57; a. mlf., Marif-i Lednniyye, s. 13. 154 Sirhind, Maarif-i Lednniyye Ariflerin Hlleri, s. 25-26. 155 Ahmet gke, Yiitba Vel Ahmed emseddn-i Marmarav Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, Yaymlanmam Doktora Tezi, dn. Prof. Dr. Mustafa Tahral, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slam Bilimleri Anabilim Dal Tasavvuf Bilim Dal, stanbul 2000, s. 192-207.

39

Bir baka rnei de Sofyal Bl Efendide gryoruz. Ona gre, nefs-i emmre

sadr makamndadr, tavr- demdir, nefs-i levvme kalb makamndadr, Hazreti Nha

mensuptur, nefs-i mlhime rh makamndadr, Hz. Yahyya mensuptur, nefs-i

mutmaine srr makamndadr, Hz. drise mensuptur, fakat tavr- Mseviyye, seviyye

ve Hzriyye de denilir, nefs-i rzye haf makamndadr, tavr- seviyyedir, nefs-i

marzyye krs ve hayret makamndadr, tavr- Mseviyyedir, nefs-i kmile, srr-i billh,

haf-y mutlak, srr- haf makamndadr, tavr- Muhammeddir.156 Benzer bir

ilikilendirme Mehmed Emin Tokdnin Atvrul-nsan adl rislesi157 ile Llizde

Abdlbk Efendinin Mebde ve Med158 isimli eserinde de grlebilir.

VIII. AHMED HSMEDDN DAISTNNN ESERLERNDE LETF

Letif konusu, ayrntl olarak Ahmed Hsmeddin Dastnnin eserlerinden

tanesinde ilenmitir. Bunlar; Zbdetl-Mertib, Maksd- Slikn ve

Hakykut-tecrd f Menzilit-tevhd isimli eserlerdir. Giri ksmnda belirttiimiz

gibi, tezin deerlendirme ksmnda Ahmed Hsmeddinin letif konusundaki

grlerini aktarrken Zbdetl-Mertib ile birlikte Hakykut-tecrd f Menzilit-

tevhdi birlikte deerlendirecektik. Fakat Ma