Sabahattin Eyüboğlu, Azra Erhat - Hesiodos Eseri ve Kaynakları

HESODOS ESERi VE KA YNAI(LARI

TRK TARH KURUMU YAYINLARI XX. D Z -Sa. 5

HESODOS ESERi VE I(A YNAI(LARI

evirenler

SABAHATTN EYUBOGLU AZRA ERHAT

nsz Giri ve Szlk AZRA ERHAT

TRK TAR 1 H K UR U M U B AS I M EY 1-ANKARA 9 7 7

"bizimle dirilecek bir gn Ege'nin altn a yanp yannn ateinden eskinin oca"

BLENT ECEVT

NSZ Bu kitap bir eviri olarak dnlmt, oysa hambaka bir ey

oldu. alararas, uluslararas yazn eserlerini dilimize aktarmak, hem bilgi ve grg daarcmza katkda bulunmak, hem de dn ve sanatmza yeni ufuklar aarak yeni yeni gelimeler salamak iin

giriilen, giriilmesi gereken bir aba saylrd, bundan yirni otuz yl ncesine dein. Dnya klasiklerinin evirisi hu amala gerekletirildi. Ama bugn eviri aamasn geride brakm bulunuyoruz. Hesiodos gibi lka yaznnn bayazarlarndan birini aslndan ve zenle trk-

eletiTmek bal bana bir erek olnaktan kmtr. Gereksinmemiz bakadr, daha geni kapsaml ve ok ynldr. stnde yaadmz Anadolu toprann bir kltr beii, bir uygarlk potas olduunun bilincine vardk bugn : klasik denilen eserlerden ounun bu top-raklarda kkenlendiini, eski, l dediimiz dillerin hangisi ile yazln olursa olsun, hu eserlerin kaynan Anadolu'da aramak gerektiini biliyoruz artk. O halde, bir eserin evirisini yapp okurlarmza sun-makla yetinemeyiz bundan byle. evirinin tam anlayn salamak iin kaynaklar stnde. yaplnas gerekli aratrma, inceleme ve kar-

latrma ilemlerini, olanaklarmzm snrlarn zorlayarak, srdrmeli ve toplu h ir alma karmalyz ortaya. Yunan, Hitit, Smer gibi nlarnlar, ayrmlar izmenin yeri yoktur artk, kendi binlerce yllk kltrmz tanmak, zmsemek, henimsernek ve yeni, ada yn-temlerle ilernek abasna girni bulunan bizler iin. Gzmz yarnlara evriktir, dibinedek uygarlkla yourulmu bir topran stne

hastmz biliyoruz. Yurdun her kesinde bir gm sakldr. Bunlar gn na karmak iin yatay ve dey aratrmalarmz sosuzca srdrmeniz, elde ettiinriz bulgularla gelecekte nasl bir yap kura-camz tasarlamamz gerek. IDusal kltre hizmet ancak hu yoldan olur. Hititler Trkm ya da deilni, ne kar bundan, hepsi Trkolu Trk oluverir eer gzelim trkenizle dile getirirsek onlan ve hele kendi dilimize aldmz hu yaptlarn gelecekte yaamasn, filiz stne filiz vermesini salarsak. Anadolu'da binyllardr birbirini izleyen uluslar h u sreci kesintisiz olarak srdrmlerdir. Trkiye halk szl

geleneiyle atalarndan kalma deerlerden hibir ey yitirmemeyi baarmtr. Alt yapda kltr sreklilii tamdr. Kesinti olnusa,

VIII NSZ

alt yapda deil, st yapda olmutur. Hesiodos buna belirgin bir rnek saylahilir : nasya geleneklerinden yararlanarak kendi dili olan onya yunancas ile zgn bir eser meydana getirmitir. Zaman bu eserin kkenleriyle balantlarn koparr gibi olmu, aslnda yalnz grnen belirtilerini rtm saklamtr. Tpk bir ta amtmn zamanla toprak ynlar altmda kald gibi : yontunun ba aktadr grnyor, ama gvdesi nerelere dek uzanyor acaba? Kazlar bunu ortaya karr,

amt btnyle gz nne serer. Yazl yaptlar iin de yledir : bir blm deil, tm grlmeli ki tam anlayna varlsm, gerek deeri llebilsin. Yazn aratrclar tpk arkeologlar gibi almal. Bugn bilim bize yle ok ve eitli olanaklar salyor ki, hepsinden topluca yararlanmamak aratrnay ad bir dzeyde brakmak demektir.

Yarnn bilimi, eskiden kalma verileri yeni aratrma yntem leriyle ok daha ileriye gtrerek deerlendirecektir. Erek, artk belli bir bilim dalnn belli bir eserini tek bana incelemek deil, eskide dal budak salm ve kesintisiz bir gizli yaamla sregelni .bir btn topluca kavramak ve deerlendirmektir .. Bu trden toplu baklar eskinin bir yerde bitmediini, yaainn bugne dek srdrdn ve yarn da srdreceini kantlamaktadr. Ocak yamyor, snm deildir, ama stnde kat kat biriken kllerden kozlar gremez olmuuz. Kl-leri temizlemek gerek. Kitahmz bu amala yazlm bir denemedir.

Azra Erhat stanbul 1977

NDEKLER

Giri

1. Homeros ve Hesiodos ............................ . 2. Hesiodos'un yurdu ............................... . 3. Kiilii ........................................ . 4. Bir snfn temsilcisi .......................... ... . 5. Davas

5 7 6 8

6. alma : Prometheus- Pandora efsanesi . . . . . . . . . . . . . 23 7. Soylar- alar efsanesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 8. Bir snfn felsefesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 9. Tanr soylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 o. Kaynaklar ....... -. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 ll. Iler ve Gnler zerine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

2. Hesiodos ve Anadolu insan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Theogoia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 03 ler ve Gnler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Szlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

GR

1. Homeros le Hesiodos : "Hesiodos, Homeros'tan sonra. Yunan lkann en byk o-za;dr. Tanr soylarn sayan, tanrlar arasnda yetki ve eref alan-larn saptayan ve tanrlarn kiiliklerini belirten, bu iki ozandr, der yurttamz Halikarnassos'lu Herodotos. Bunu sylerken de, her iki

ozann kendinden 400 yl kadar nce yaam olduklarn ekler. Oysa birok yerlerde olduu gibi, burada da yanln olsa gerek tarihimiz. nk Homeros ile Hesiodos arasnda yalnz adalkt.- deil, yara-tclkta da nemli bir ayrm vardr. Besbelli ki, Hesiodos bir iki yz-yl arayla izlemektedir Homeros 'u, ama onu izledii de su gtrmez bir ger9ek: Hesiodos, Homeros'un silik bir kopyas, esini doadan grl griii :fkran byk airin yaya yryen bir mezidir."

Bu satrlar birka yl nce bir dergide yaymlanan "Theogonia" evirisinden bir paraya giri olarak yazmtm.O sralarda Sabahattin Eyuholu ile birlikte evirisini bitirdiimiz Hesiodos'un "Theogonia" ile "ler ve Gler" adl eserlerini yaymlatmak olanan hulama-

'-mtk. imdilik dursun diyerek bir keye attmz bu eviriyi okur-Iara sunmak iin gereken hazrlk incelemesini de yapmamtn. Ne var ki, ustamla birlikte Hesiodos'u trkeletirirken, onu durmadan Homeros ile karlatrmaktan alamamtk kendimizi: Her an her dizede onyal ozann stl gzmze arpan bu karlatrmada Homero!>'tan yana bir deerlendirme yapmamak olanakszd. kard

mz s9nu, yalnz Homeros'un ozan olarak Hesiodos'tan stln saptamakla kalmyor, Homeros'un yurdu onya'nn Hesiodos'un yurdu Boiotia'ya, zetle Anadolu'nun Yunanistan'a kyasla uygarlk,

dn v:e sanat alallarndaki ileriliine de kant oluyordu. Yontul~ man bir ykmeydi Hesiodos'unki, bir kyl yapt, tara yaznma bir rnek. Ozalarn oza Homeros'tan ald hiimleri Hesi-odos baka zler, ieriklerle doldurulriutu geri, destan dili ve l-leri ile destandan ayr bir tr yaratm, retici denilecek yeni bir tre r amt, ama doudan alan bu iir bugne dek geerli

sanlarn, kanlarn tam tersine Yunanistan'n stln deil, ge-riliini yanstyor, aa vuruyordu. Homeros ile Hesiodos arasnda

2 HESODOS ESERi VE KAYNAKLARI

bir iki yzyllk ara bulunduu sonucuna varmt bilim. Bu sre uza-tlabilir ya da ksaltlabilir, giderek aada szn edeceimiz bir

yaznsal atma konusunda olduu gibi, yat olarak da grlebilir iki ozan; su gtrmez bir gerek ise, Homeros ile Hesiodos'un Yunan

yaznnn ilk iki ozan olduklardr. Kendilerinden nce yazl yapt brakm baka dil yaratclar yoktur. Homeros ile Hesiodos Yunan din ve tanr dzenini hepten uydurmulardr ya da yaratmlardr demekle yanlm deildir Herodotos. Ama hular kiisel yetenek ve becerilerini ortaya seren tek birer sanat olabilirler, yani Homeros diye bir kii vardr, lyada ve Odysseia denilen yaptlar bu adamn elinden kmtr, yahut ta Homeros adnda tek bir adam yoktur ve bu yaptlar szl gelenei srdren birok ozalarn topluca rn-leri saylmaldr denebilir. Ne olursa olsun, iki ozan Bat yaznnun

kaynanda iki ulu ad olarak yer almaktadr. Ne var ki olarla iki ayr a, iki ayr dnya, iki ayr insan g-r, daha ileri giderek iki ayr snf kyor karmza diyeceim. lk

bakta- evirirken izleiinimiz buydu- iki ozann yaptlar deer l-lerine vuruldu mu, daha yeni olan daha eski, daha sora geleni daha geri saylabilir. Homeros'tan Hesiodos'a dein bir gerileme ol-mutur sanki. Bir buuk yzyllk nyargl, yanl deerlendirmelere kliiTn Halikarnas Balks'nn hayrak atn hep biliriz. Haklyd

saldr ve direncinde. onya'ya kyasla Yunanistan bir ada aydnlk dnemi karsnda bir Ortaa karanln simgelemekteydi. Diniyle, yaayyla, treleri rnleri ile de kantlanabilir bu gerek, hele . . beinci yzylda Atina kentsel uygarlk ve kltr aamasna var-nazdan nceki sre iin. Balk'nn deyimiyle Hellenistan Asya'nn - o zamallar ksaca Asya diye adlandrlan kk Asya'nn, yani Anadolu'nun- silik, buulu bir aynas gibi grnyordu. Bu geree Homeros ile Hesiodos arasndaki ilikiden daha iyi rnek bulunabilir miydi? Biri airlerin ah, br hantal, soluu kt, becerisi az bir kyl ozan.

Bu deerlendirme toptan yaltr iliyemem bugn de. Ama a-radan zaman geti, iki evirinin yaym iin gerekli incelemeleri yap-tm, bu arada Hesiodos'un esilendii kimi kaynaklara alay ola-

naklarm orannda eilmek frsatn buldum, kaynaklarla rleri aral.arnda karlatrdm, bu almalar hana ufuk at, daha derine indike daha da aacaa benzer. Diyebilirim ki- burada ileri srece-

im sav beni artt kadar okurlarm da artacaktr sanrm- sa-

HESODOS ESER VE KAYNAKLARI 3

nat konusunda varlacak deer lleri bir yana, Hesiodos Homeros'-tan daha onya'l, onun iki yapt destanlardan daha doulu, daha

Asya'l, daha Anadolu'lu saylnaldr. Bilimsel olgular bunu gste~ riyor, duygusal diye nitelenen bir gr pekitirmekte kanlmaz birer kant diye dikiliyorlar karmza. Bu verileri ayrntlar ile bu~ raya alnakta yarar vardr, neden derseniz, bu yolyntemle hem Hesi-odos'un yaptiarna yeni bir boyut kazandrlr, bylece onlarn ku~ ruluu, kini yerde skcl giderilmi olur, hem de bizim Anadolu topraklarnn derillerine kk salm efsane btnlerinden ne denli gr ve yaygn dallarn fkrd grlr.

Klasik bat yaznnn byk lleri stne, kendilerinden birka yzyl sonraki daha ksr dnemlerde bir takm yaam ykleri, la-tince deyimiyle "Vita"lar uydurulnutur. Tuhaftr ki,- rnein hizi Yunus Emre gibi bir ulu iin uydurulnu sylentilerin tersine- bunlar eski alarn havasn vermek, ozanlarn kiiliini yanstmak yle dursun, akla yakn tutarl gerekler vermez, stelik uydurulduklar dnemlerin dk zevk damgasn tar, bu masallarla elize geen yaptlarn kendilerini karlatrnca aralarnda hibir iliki kuramayz. Bunun nedenini bulmak kolay: bizim halk ozanlar stne dolaan sylentilerin yaratcs halktr, halkn iinden km bu ozanlar kimse halktan iyi anlayamaz, anlatamaz, oysa lka yazn ya da sanatnn byklerine degin uydurulnu ykler hep bilgi evrelerinden kmadr. Hellenistik denilen dnemden bu yana bilginlerden bakas dile gelernemi bu konularda. Sonuta ne olduysa ozanlara olnu, nk bilimsel ya da szde bilimsel bir evre szl gelenein rn olan yaptlar doru drst aniayp deerlendiremez, hele yzlerce yl nceki alardan kalmaysa bunlar, stelik de iki akm arasnda bat lkelerinde olduu gibi derin bir kesinti olnusa. zetle diyebi-liriz ki, Homeros kadar Hesiodos'u da anlamak daha ok bize vergidir yahut olabilir, yalnz bu iki ozann kaynaklar Anadolu'da bulundu-

undan deil, onlarn dayand szl gelenein kayna Anadolu'da kesintisiz sregeldii gibi, bugn de dipdiri, canl ve yaygn bir yaam

yaadndan tr savunabiliriz bu gr. Hesiodos ile Homeros hi birbirine benzemez bir bakma: Ho-

meros bize adn bile vermemitir , Hesiodos ise zgn olduklar

Bkz. Homeros, lyada. ev.: Azra Erhat- A. Kadir, 3 nc bask Sander yaynlar stanbul 1975 nsz s. 9 vd.

4 HESlODOS ESER VE KAYNAKLARI

kesinlikle sapanabilen iki yaptnda da -Theogonia ile "iler ve Gn-ler- kendinden sz eder, adn verir, soyunu, uran, kentini bildirir,

kiisel sorunlarn ve grlerini ayrntlaryla sayp dker. yle ki, tm bir yapt -yani ler ve Gnler- kendi yaantsnn ortaya kard bir sorunun zmn salamak iin yazlmtr. Gene. de biz Hesiodos'u kendi dndaki yazarlarca kaleme alnm yaam yk-lerinden tanyalm ilkin. Bunlar biri Hom.eros ile Hesiodos arasndaki yarma, atma anlamna gelen "Agon Hesiodou kai Hom.erou"

adn tar. Bizim zellikle ukurova'da, ama aslnda Anadolu'nun her yresinde rneklerine rastlanan iirsel bir atma sz konusudur. Her karlam.ay bir. "agon", yani dll bir yarma biimine sok-maktan holanan lka Yunan dnyas bu iki byk ozan iin by-lesi bir ag~n uydurmutur. Baka yazmalar arasnda elimize geen bu

tarhma meti . s. ikinci yzyldan kalma olsa gerek, nk Roma imparatoru Hadrianus'un ad gemektedir burda. Ne ki byle bir ya-

rmadan . . drdnc yzyl Atina'snn da haberi var: komedya yazar Aristophanes "Bar" oyununda (. . 421) bu Agor'dai di-zeler alr. Bilginler bu yarmann Atina okullarnda bir eit yaznsal

alrma konusu olarak kullanldn ileri srerler. Ola ki hakplar~ Yarmann dn dzeyine baklrsa, bir okul evresinden km

olabilecei izlenimine varlr: Beylik konular tartlm.akta, rnein "nsan en mutlu klan nedir?" ya da "Troya nnde ka Yunanl vard?" gibi anlamsz sorulardan baka, hangi tr daha stndr, destan m, retici iir, eitsel yazn m diye asl tartmaya girilir. in tuhaf, yarnay Homeros deil, Hesiodos kazanr. Geri iki ozan

arasnda halk birincilii Homeros'a vermekten yanayn, ama asl yargc olan kral Hesiodos'u ye grm. Nedeni de u: Hom.eros'un

atmaya konu ald dizeler sava. salnelerini canlandryor, oysa Hesiodos tarm ilerinden dem vurarak bar bir gr savunuyor-mu. Ayn dnemde yaamadklar kesinlkle saptanan iki byk o-zam byle bir yarnada karlatrmann ama ve nedenleri ne ola-bilir? Blgesel bir yarclk (rekabet) eilimi i, Hellenistan'n stn

olduu her ynyle, en bata Homeros gibi bir ozan yetitiri ol-makla beliren onya'n uygarlna, kltrne kar bir meydan o-kuma m, yoksa Platon'un Hom.eros eletirisinde btn aklyla dile gelecek deiik bir deer anlay m? Bilindii gibi, Platon Ho-meros'u eitici deil, kiileri iyi ve kt yanlaryla canlandrr, sanatta ahlak kayglar gtmez diye knamaktadr. Bu yargda o kadar ileri

HESODOS ESERi VE .KAYNAKLARI 5

gider ki, byk ozana yer vermez "Devletinde". Bu tutmuyla keidini bizim gzmzde gln ve sevimsiz klar ama, ne olursa olsun, bir baka. gr ve anlayn simgecisi, szcs saylmaldr. Byle bir

grn bir rneini de Homeros ile Hesiodos'ui. yirr.asnda hu~ luyoruz. Bu konuya deineceiz ilerde. imdilik hu yarma ko:iumunun nerden doduu zerinde durahiliriz bir sre:

2. Hesiodos'un Yurdu

Yukarda da belirtildii gibi, Hesiodos yaptlarnn ikisinde de kendi kiiliinden sz eder. ler ve, Gnler'de kardei Perses'e deniz-cilik stne bilgiler verirken yle der (i. 650 - 662):

Engin: denizlere almadm henz Yalnz Euhoia'ya gittim bir kez, Aulis'e, Hani o Akhalarn koca bir ordu toplayp da Kutsal Hellas'tan kzlar gzel Troya'ya giderken Denizierin durulmasn bekledikleri yere. Or dan da Khalkis' e gitnitim Yiit Amp4idamas'n yarmalarna katlmaya: Birok dller koymutu kalraman oullar. Herkes bilir heniri. orada . Bir yiitlerneyle birinci gelip

ki kulplu J:ir ayak kazandm. Helikon Musa,.arma sunmutum onu

Onlarn beni gnn birinde Ozanlk yollarna drdkleri yerde. Baka hibir grg:n olmad Binbir eklentili tekneler stne. Ama h~n yine de syleyebilirim sana Neler dndn deri kalkanl Zeus'un~ nk Musa'lar rettiler 'hana Sylenmezi dile getiren ezgiler sylemesini.

Euhoia Yunanistan yarrmadasnn karsnda uzunluuna yaylan bir byk adadr; haritaya baknca, sanki . karann bir uzants gibi grrr hu ada, hoazn hrr yakasnda Aulis, br yakasnda Khalkis. vardr. Troya'ya gitmek zere denize almadan Aulis'te top-lanmt Akhalarn donanmas, ite orada yelleriri olumsuzluundan

6 HESODOS ESER VE KAYNAKLARI

tr yola kamamlar bir trl ve Agamemnon, Akhalarm ba ko-mutan, bir davranyla gce:idirdii tanra Artemis'e kz phigeneia'y kurhan etmek zorunda kalmt. Hesiodos efsanenin ycelt-tii bu olaya deiniyor yukardaki dizelerde. Amphidamas'm onuruna dzenlenen yarmalara gelince, kimdi bu Amphidamas, kitaplarda onunla ilgili birey bulamadm, aramaya da gerek yok aslnda, u ka-

darn bilmek yeter: Yunan lkanda -Homeros destanlarmda da bunun birok rnekleri grlr- bir yiit, bir kral, nemli bir kii lnce, cenaze treni iin oyunlar, yarmalar, yani agon'lar dzen-lenehilir: araba yarlar, greler, disk atmalar ve daha ka eit spor

dal varsa; bu oyunlara ozanlar da arlr, ozanlar lye vgler, atlar dzer ve aralarmda yarrlar. Agon dinsel bir grevdir, atlet gibi sanat da hangi sanat dalmda alrsa alsn, rnlerini bu dinsel grevi yerine getirmek iin verir. N etekim tragedya ve komedya belli bir tanr, Dionysos tanrnn hizmetinde, tapnna adanm ya-ptlardr. Belli hayramlarda oynanr, ka oyun oynanrsa, aralarmda bir deerlendirme yaplarak, kimine hirincilik, kimine ikincilik ve-rilirdi. Her sanat yapt ister kamu, ister zel yarmalarda olsun, bu yol ve yntenle deerlendirilirdi. Hesiodos'un da h_yle bir yarnada dl kazanm olmas ok doaldr. Ne var ki yukarda saylan ne-denlerden tr Homeros ile yarm olamaz. Ols.ayq. sylemeden geer miydi? Kazand ayakl sehpay, kendisine esin verdiklerine inand Helikon Musa'larna sunmu olmas da trelere uygundur. dl antlandrmanm, dnce ya da sanat dzeyinde bir stnl

lmszletirmenin tek yolu onu bir taill1.ya, zellikle Apolion ya da Musa'lara adamakt; onun iindir ki, tarihiler Delphoi'daki Apolion tapnanda dikilmi bulunan sunular saynakla hitiremezler. Hesi-odos'un Helikon Musa'lar ile ilikisinin ne olduunu kendi azndan dinlemeden nce, bu yarma masal stne sz geen kaynaklarda daha ne gibi ayrntlar bulunduunu grelim.

Ozanm yurduna dnniL anlatan yk bir macera romanma benzer: Yola karken bir tanr szcs Hesiodos'a Nemeion'dan sa-kmmasn, Nemeion'da can v~receini bildirmi. Peloponez'de nl bir Nemeion tapna varm o zamanlar, buraya uramamak iin Korinthos krfezinin kuzeyine ynelmi ozan, Oinoe diye bir kentte mola vermi, zengin bir evde konuk olmu, ama gene de kurtulamam yazgsmdan; nasl olmusa olmu, evin kzn batan karn, kzn erkek kardeleri Nemeion adl bir yerin orda pusuya drmler o-

HESODOS ESERi VE KAYNAKLARI 7

za:n, sonra ldrp denize atmlar. Efsanelerde yunus balklan ozan dostu diye gsterilir teden beri, Hesiodos denize dnce, yunus ha-lklarmdan bir sr kagelmi, ozann lsn srtianna alp Lok-ris'te karaya karmlar. Tam o srada halk bir hayram kutluyormu, Hesiodos'un lsn kutsal bir armaan saymlar, trenle gmmIer, sonra onu ldrenleri bulmular, hepsini denize atarak cezalan-

drri.lar. Ne ki ozann nerede gml olduu hilinmezmi, mezannn yeri gizli tutulmu. ki hasm kent, Naupaktos ile Orkhomenos He-siodos'un mezanna sahip olmakla vnrlermi, ama hu olaanst serveni anlatan yazarlar da hu konuda kesin bir ey hi.lp.ediklerini sylerler.

Bundan daha sama bir masal dnlemez. Hesiodos'un kendi yaptlarmda sylenenlerle tam bir eliki iinde. Yukarda verdiimiz para ozann Khalkis y~masmdan sa salim dndn, dln Helikon Musa'larna adadn sylyor. Masal uyduran adam bunu

okumam m, yoksa sz geen yanmadan baka bir yarnay m kastediyor, belli deil, aratrmaya da demez, nk heylik masal motifleriyle bezenmi hu efsane iki kent arasnda bir onur yancln yanstmak amacyla uydurulmua benziyor. Homeros'un ya da Yunus Emre'nin mezanna birok kentlerin sahip ktn grmtk. Hesiodos'un kendz ile hibir ilintisi olmayan hu masallar yukarda da belirttiimiz gibi anlaysz ve zevksiz bir dnemin hayal rnle-ridir.

3. Kiilii

Gelelim Hesiodos'un kendi yaptlannda kendisi stne verdii bilgilere. Theogonia'da yle deniyor (Theog. 22- 25):

Bu gzel ezgiyi onlardan rendi Hesiodos bir gn IDu Helikon'un yamalarmda koyun gderken, lk.in u szleri sylediler bana .

Kalkanl Zeus'un kzlar, Olympos'un tanralar ...

Ozan burada hem adn veriyor, hem de ben diye konuuyor; birinci kii olarak konumaya Musa'lara sesieniinin sonuna dek srdrecei gibi, ler 1ve Gnler'de ayn yntemden ayrlmamaktadr, gerek bir tanrya; gerekse insanlara, burada zellikle kardei Perses'e sesienirken


(l. 9- 10: (Zeus) Dinle beni, gr beni, iit beni,/ Dike'den yana gitsin yarglarn/Ben Perses'e gerekleri sylerken. -l. 274- 75: Ey Per-ses, beni can kulayla dinle,/ Haktan yana ol, zorbal sil kafandan-.

l. 270- 71: Ben de olum da vaz geeriz hemen doruluktan/ Eer Hak ho grifrse hakszl). Hesiodos adnn yazl stne (kimine gre .Aisiodos okunmaldr) tartma sredursun, bsbtn adsz ve nesnel deyi ve aniat koullarna dayal epos 'tan sonra birdenbire bir ozann kendi adna, kendi gr, inan ve yaantsn dile getir-mesi, yazn tarihinde nemle stne durulacak bir yenilik, bir dev-rimdir. Netekim Homeros'un destansal, Hesiodos'un eitsel rinden sonra lirik denilen bir tr doup gelimitir. Gene Ege kylarnda yetien, on ve .Aiol dillerini kullanan Arkhilokhos (Paros adas), Al-kaios ile kadn air Sappho (Midilli), :1\fi.mn.ermos (Kolophon), Anak-reon (Teos) gibi bu trn ilk ve en parlak temsilcileri Hesiodos'un

at rdan bsbtn kiisel ve bireysel bir iir anlayna varmlardr.

Hesiodos 'un kendi yaants stne verdii en ilgin bilgi hi kukusuz babas ile ilgili olandr. ler ve Gnler'de kardei Perses'e nce

tarm. ilerinin nasl yrtleceini retir, sonra da denizcilikten aar. Deniz yolculuundan d kopar, ama ;ne yapsn ki topraktan olduu gibi, denizden de rzkn karmak zorundadr ann, evresinin in-san. yle der (l. 634- 640): .

Babamz gibi yap sen de, koca hudala Perses, O da bir gn daha gzel yaama umuduyla At engin denizleri brakp ardnda

.Aiolya'nn Kyme kentini, Geldi buralara kara gemisiyle. Bolluktan, zenginlikten, rahattan deil, Kr olas yoksulluktan kayordu, O Zeus'un insanlara reva grd yoksulluktan. Geldi Helikon'un eteinde Bu lanetli Askra'ya yerleti, Bu k sert, yaz ekilmez, tatsz kasahaya.

Bylesi gerekilie amay bir yana brakp, yukardaki ;par-ay yorumlamaya bakalm: Hesiodos ile Perses'in babas gemi~iyle yk tayan bir denizciyni, ama bu ile geimini salayamad iin


hem yurdundan olmu, hem de meslek deitirmek zorunda kalm. Bu dizeler an ok nemli tarihsel bir olgusunu helgelemektedir: Ege kylarmdan g. Hesiodos'un soyu Ege'lidir. Geri kendisi A-nadolu kylarnda doup bym olmasa gerek, ama dilinden tutun da, yaptlarnn btn zelliklerine dek Aiolya ve onya kaynakl; olduu anlalr. Evet, Kyme'den Boiotia'ya gt babam, diyor Hesiodos. Kyme, andarl krfezinde Aliaa'nn orda bulunan eski kentlerden biriydi. Bugn yerinde Namurt diye bir ky bulunur, o da

Yenifoa'nn bir iki kilometre hatsndadr. Demek ki Kyme ile Pho-kaia, birbirine komu kentin yazglar da birbirine henzeni. . .

yedinci~ altnc yzyllarda bu kentlerin halk uzak lkelere gmeye koyulmular. Phokaia, Anadolu'min kylarnda ticaret merkezleri kurma yarnda Miletos'a alt olup Korsika'ya ve Fransa'nn gneyine

akn etmi, sonra Pers basks altnda Marsilya'ya toptan bir ge girinitir. K yme iin tarihiler o kadar kesin bilgi vermezler, ama Khalkis'ten gelme gmenlerce kurulduu--bildirilen Napoli yresin-deki Cumae'nin- ki Syhilla falcs ile nlyd- ilk ana vatan bizim Kyme olsa gerek. Bu olaylar geri Hesiodos'un zamanndan epey son-rasna rastlar ama Ege halklarnn tarihe saptanm dnemlerden ok nce de byle bir akma kapldklarn kantlamaya yeter.- Bu gler siyasaldan ok ekonomik nedenlere dayanmaktadr. Hesiodos'un

dedii gibi: "Bolluktan, zenginlikten, rahattan deil, f Kr olas yok-sulluktan kayordu" bu insalar.

Hesiodos'un babas bir a ve bir yrenin ekonomik sorularm bize aklayan ok nemli bir kii saylmal. Adn hilriek isterdik, biliyor muyuz? ler ve Gnler'de ozan kardeine ~eslenirken (i. 299): "Perses olum, akimdan karma sylediklerimi" diyor. "Perses

olum" diye evirdiimiz deyimin yunancas: "Perse, dion genos" tur, yarii "Perses, tanr soylu" gibi bir ey; asimda bu nlem bizim "ilahi adam"n karl olsa gerek. Ama ge lka dneminin :bil-ginlerinden- belki bu ipsiz sapsz masallar uyduranlardan- bu de-yimi "Dios'un soyundan" diye yorunlayp, Hesiodos'un babasna Dios adn yaktranlar olmutur. Oysa adamcazn ad deil, top-lumsal adan serveni, yaants nemlidir. Bugn de geerli olan, bir tutumu, bir zlemi dile getirir: Anadolu'dan Yunanistan'a g-rnek zorunda kalanlar hep daha etin yaam koullar ilc karlamlar, bir bolluk cenneti olarak grdkleri eski yurtlarnn zlemini her zaman ilerinde tamlardr. Binlerce yl nce de bu byleydi demek.

lO HESODOS ESERi VE KAYNAKLARI

Ky kentlerinin kolay, ak, binbir olanakl insan kra Yunanistan'a gelince, rzkn yalnz topraktan karmak zorunluu ile kar karya kalr ve Hesiodos gibi kardei ile hlmek durumuna geldii topra-

ndan tr skntlara, kavgalara srklenir. Bakn ozan, stnde yaad topraa nasl lanet okumaktadr:

Geldi Helikon'un eteinde Bu lanetli Aski-a'ya yerleti, Bu k sert, yaz ekilmez, tatsz kasahaya.

Hesiodos'un bu tutumu karsnda insan ister istemez Homeros'-un- belki kendi yresi olan- Maionia, yani Gediz ovasn nasl herim-

lediini anmsar (Il. II, 459 - 68): Kanatl _kular, kazlar, turnalar, nzun boyuulu kuular nasl sr sr Asya ayrlarmda, Kaystros'un iki yakasnda, saliayarak kanatlarn kibirli kibirli, nasl uarlarsa .bir o yana, bir bu yana,

ararak yere konunca ayr n n terse nasl, ylece genilerden, adrlardan ptrak gibi insan Skamandros ovasna akt yayld; insanlarn, atlarn ayaklar altmda iniedi toprak.

Balarda yeere:ri. yapraklar gibi durdu binlerce kii iekli ayrlarnda Skamandros ovasnn.

Gler yzl, mutlu onya insanyla somurtkan, aksi, etin Hellerus-tan insann birbirinden derin bir uurum ayrmaktadr sanki. Ama Hesiodos hep byle mutsuz deil, yaamnn en sevinli, en onurlu

an da alatr bize. Bu yaants ise Yunan yaznnda tek, esiz bir rnek olarak yer alr. Theogonia'nn Prooimion denilen Giri bl-mnde Musa'lara seslenilikten sonra, kendi adn verir, vermekle de kalmaz, balad yaptn kendisine esinlendii yeri de tm ayrnt

laryla calandrr gzmzn nnde. Buras bir dadr, Helikon da, hani eteinde Askra'nn bulunduu. Askra ne kadar irkinse, Helikon'u o kadar gzel gsterir ozan, nk hura tanrlarm ura

dklar bir dadr. Esin perileri Musa'lar, koro balar Apolion'un klavuzluunda ou kez Olympos danda hora teper, alg alp ezgi sylerler. Tesalya- Makedonya snrndaki asl tanr da Olymps'-tan gayr Musa'larn sevdii baka dalar da vardr, biri Parnassos

HESODOS ESERi VE KAYNAKLARI ll

(ki onun eteinde Apollon'a adanm Delphoi _bulunur), biri de He-likon. Aslnda bu da Hesiodos'a yle yce ve gzel gsteren kendi nitelikleri deildir, geri "roeneke rengi kaynaklarndan" dem vurup Perroessos, Hippokrene, Olroeios diye adlann da sayar bu kaynak-larm (Theog.7), da doruklarnn "youn bulutlara sarrop" yksel-diklerini vurgular, ama o kadar; da da olarak bir kavram, grkemli bir doa paras saylmaz Hesiodos'un gznde, nesnel deil de, yal-nzca znel bir deer tar: kendisinin bu dada ozanla, ermesi nem-lidir. Gerekten stnde durulacak bir olaydr bu.

arpc yan, tanr ile insan yz yze getirmesi, bu olaanst karlama sonucunda insann ok alak bir dzeyde iken birdenbire ok yksek bir dzeye erimesidir. Din tarihinde buna "epiphaneia" denir, tek tanrl dinlerde tanrnn insana grnesi peygamberlere vergi bir ayrcalktr. Homeros destalarroda da tanrlar insalara grnr, ama okluk dolayl olarak, insana dnde seslenirler, bunu klk kyafet deitirerek ve kendilerini elden geldiince gizlerneye

alarak yaparlar. Oysa aada vereceimiz parada yle bir abas yoktur Musa'larn, ak konuurlar, dohra dohra sylerler syleye-ceklerini (Theog. 24- 34):

lkin u szleri sylediler hana Kalkanl Zeus'un kzlar, Olyropos'un tanralar: "Siz ey krlarda yatp kalkan obalar,

Dnyann yz karas zavall yaratklar, Sizler ki hep karrosmz sadece, Biz yalan sylemesini biliriz geree benzer, Ama stersek dile getiririz gerekleri de."

Byle konutu ulu Zeus'un kzlar V e iek aan bir defneden koparp Gzel bir dal verdiler bana asa diye, Sonra tanrsal sesler flediler iiroe

Olacaklar ve olmular yiiceltmek iin, lmsz mutlular soyunu kutlaroak iin V e hele "\'-roek iin kendilerini Her sylediim destanm banda ve sonunda.

Bir grm de aan bu yz yze gelroede, bu karlkl konuroada ozanm latince deyimiyle "vates", yani Musa'larn szcs, tanr

12 HESODOS ESER VEKAYNAKLARI

sularna ermi bir bilge dzeyine karlmas, bu payenin simgesi o-larak da kendisine defne dalndan bir asfun verilmesi olgusunu aa

da yorumlamaya alacaz. imdilik da dor~arnda tanr ile insanlarn bulumas sahnelerini rnein Homeros destanlarnda

anmsayalm. Tanrlar insanlara grnmek iin da tepelerini ya da yama-larn seerler her nedense, belki gkten ya da Olynpos'tan uarak oralara konmak daha kolay olduu, belki de bu ssz yerlerde grnmek istedikleri kimseden bakasna rastlanyacaklarn bildikleri iin.

Dada bayrrda kim gezer? obanlar. Grmlerin okluk obanlarn bana gelnesi raslant! deildir dem~k. Tanr sofrasna Eris'in att

altn elna ortaln karmasna yol anca Zeus gzel tanrann bana Hermes'i koyar ve onlar da dann oban Paris'e gnderir gzeller gzelini semesi iin. Ne yazk ki, bu ilgin serveni Home-r.;s bize anlatmaz, anlatsayd, renkleri, biimleriyle gzmzn nnden bir daha silinmezili bu tablo. da danda olup biten baka olaylar anlatr, r;ein Aphrodite'nin Anklises ile seviip, Aineias'tan nasl gebe kaldn. Ne var ki ok ksaca deinir bu konuya (l. II, 819- 21): .

Dardanie'lilerin banda Aineias var, Ank.hises'in olu, tanrsal Aphrodite dourdu onu Anklises'ten;

baknad tanralna, birleti da eteklerinde bir liimlyle. Anadolu efsaneler~de Latmos (Beparmak) dann oban Endy-mion da bir tanrann konukluuna erer: ay tanra Selene'dir her gece gelip de yannda uzanan. Tanrlarn kendi aralarnda sevimek iin da doruklarn semelerine lyada'da parlak bir rnek bulunur

(l. XIV, 283- 351) Zeus ile Hera'nn da doruunda sevneleri sah-nesini okumakla doyamaz insan, bakn bizim gzelim Kazda nasl

canlanyor gzmzde Homeros'un u dizeleriyle, tpk bugn ora-lara gittiimiz zaman nasl griirsek koca da:

Byle dedi, ald kansu koynuna, sarld, Tanrsal toprak yumuak bir im.en sald, taptaze lotos bir hal serdi toprakla aralarna, safranlardan, siimbiillerden, tatl bir hal, uzamverdi ikisi de halnn stne;

sard onlar gzel bir altn bulut, buluttan i damlalar akyordu prrl prrl.


Hesiodos'un Helikon'a znel sevgisi, Homeros'un da'ya olan nesnel sevgisinden aa olmasa gerek, Boiotya'l ozan en yksek mer-tebeye eritii da herhalde iiriyle yceltmek amacn gtmektedir, netekim bunu yapmaya yeltenir. Musa'lara Helikon'a bir vgdr

Theogonia'nn balangcna yazd, ama . hem soluu Honieros'un soluu deil, hem de kendisi baka bir gelenein izlerinde yrmek-tedir. Bu gelenein ardna delim.

Hristiyanlarm Kutsal Kitabn kartnrsak, orada adlar geen peygamberlerin ounun oban olarak dalarda Tanrnn "ryetiyle" karlatklarn, kimi zaman Tanr .ile uzun boylu konutuklarn, en

nenli buyruklarn da Tanr'nn bu yoldan kendilerine ilettiini g-rrz. Amos, aya, Y ereniah, Hezekiel gibi Tevrat'ta birer kitab olan srail ulular hep bu dekor iinde szleide bulunurlar Tanr ile, Bu salnelerin en helirgini, Hesiodos'un anlatt servene en yakn

deni k kitabnda Musa'nn bana gelen olaydr. Bap 3'te yle deniyor: "Ve Musa, kaynatas Midyan kahini Y etronul siir.Sn gdyordu; ve sry ln arkasma gtrd, ve Allalm dana, Horehe geldi. V e Rabbin melei bir al ortasnda ate alevinde ona grnd; ve grd, ve ite, al atele yanyor, ve al tkeniyordu~ Ve Musa dedi: imdi dneyim, ve bu byk manzaray greyim, al niin yanp tkenmiyor. Ve grmek iin dndn Rab grnce, Allah ona alnn ortasndan arp dedi: Musa, Musa! Ve o: te_hen, dedi. V e dedi: Buraya yaklama; arklarn ayaklarmdan kar, n-k zerinde durduun yer mukaddes topraktr. Ve dedi: Ben babann

Allah, lrahimin Allah, shakm Allah, ve Y akuhun Allalym. V e Musa yzn :rtt; nk Allaha baknaa korkuyordu". Bunun zerine Allah Musa'ya srail kavmini Msr'dan kurtarnay ve "ge-

ii bir diyara, st ve hal akan diyara" gtrmesini buyurur. nce Musa kendini bu greve layk grmez: "Ben kimim ki, Firavuna gi-deyim ve srail oullarn Msr'dan karaym" yantn verir. Tanr kantlar getirir. Musa: "Fakat, ite, hana inanmyacaklar, ve szm dinlemeyecekler, nk: Rab sana grnmedi, diyecekler." der. O anda Tanr Musa'nn elindeki denei, oban deneini bir . ylana

dntrr, daha baka tansklar (mucizeler) belirtir. Gcnn, g-revinin belirtisi, simgesi oluverir denei. Sylevini de yle bitirir'

Tanr: "Ve alametleri onunla yapacan bu denei eline alacaksn." Musa'nn 1ernilii tamamdr, byk greviDi yerine getirmek iin ie giriir.


te bu skeptron szcn Hesiodos'un yukardaki dizelerinde de bulmaktayz. Aslnda esin perilerinin ozana defne dalndan -defne olmas anlaml, bu aa tanr Apollon'a adanmt- koparp verdik-leri denek skeptron szc ile deil, rhabdos szc ile verilme-liyili diye dnebiliriz bizler, nk rhapdos'u ozana zg bir asa biliriz ve Homeros gibi epik airlere rhapsodos denirdi. Ama bu terimi kullanmam Hesiodos, acaba kendi iirini destan saymad iin mi, yoksa onya'da yaadklar sylenen rhapsodos adl ozanlar tanma

dndan m? Belki rhapsodos yoktu daha onun zamannda. Neyse; Hesiodos - Musa'lar bulumasn iyice yorumlamak iin ikiye blme-liyiz: birinde Musa'lar Hesiodos'a seslenir, ikincisinde iir yazma be-

cerisiii balarlar ona. Bize bu Musa'larn szleri bir tulaf gelir. Esin perileri bir az sonra iir becerisiyle donatp kendi aralarna alacak-lar bu adam niin bu denli aalarlar? Daha dorusu Hesiodos ken-disini neden bu kadar alak grr, hele oban olarak iinden geldii snf~ kyly, krsal yrenin insann ne diye dnyann yz karas diye tan.mlar? Homeros destanlarmda Anklises gibi kral soyundan gelme kiiler de oban deil miydi, Tevrat'ta obanlar deil mi boy-larrom bana geip de onlara nder olan? obann denei ile kraln

asas arasnda pek o kadar fark olmadm grmedik mi bir az nce? Bunlar hep iyi doru, ama Hesiodos'un derin, kaplayc, kemirici bir i bunalna, bir komplekse tutulmu insan olduu da su gtrmez,

yaptlar boyunca apak griUr. Nedir bu adamn rahatszl, ka-ramsarlnn asl nedeni? Bir nedenine yukarda dei:dikti: Hesiodos soyunun onya- Aiolya yresinden Yunanistan'a grnek zorunda kalm olmasn ykm olarak grr ve grmekte hakldr. Ya amn tm giUer yn yitirilmitir bu gmenler iin, denizci iken ifti ol-mak zorunda kalmlardr. Gnlk gnelik, bed bereket saan bir yreden, geri, kapkara, kasvetli, kapal insanlarn birbirlerini eke-medikleri, trl dzenlerle birbirlerinin kuyusunu kazdklar, kar-

dein kardee dman olduu bir lkeye gelni yerlemitir Hesio~ dos'un babas olacak, ad Dion mu neyse, o bahtsz adam. Bir dan eteinde, kra bir toprak stnde ter dkmektedir ozan niteliklerini kendznde tayan olu. O toprak da nice nice dertler aar bana, bunca vd, sevdii, karaJ!].m aydnlatan esin perilerinin kendisine baladklar becerileri bile bu dertleri bandan savmak iin retici;

eitici yaptlara dkmek zorunda kalr. Homeros gibi kalramanlklar, Troya gibi uygarlk ineisi kentler, o kentlerde gezen, oynayan,

HESODOS ESER VE KA YNAK.LARI 15

devinen mutlu insanlar sylemek varken, onlarn tapndklar insan yzl, insan huylu, hem iyi hem kt, hem melek hem eytan -daha

dorusu ;ne melek ne eytan, nk o u kavramlar daha domann ve de domayacakt insancl ll .o gzelim lkelerde- sevien, g-len, doa yasalaryla uyum iinde olmay tek kural bilen o camm

ptrak gibi tanrlar renk renk, hiim hiim canlandrmak varken, salt insansal sorunlarn, derrlerin okluu yznden ve onlara zm bul-mak amacyla git sen Dike - Adalet gibi soyut kavrann tanrlatr, baba tanr Zeus'u kadlar kads, abus suratl bir yarg haline getir, bir de yeryzndeki salgll ve hastalklarn aklanmasn bir merakl kadn yksne bala, kadnlardan alabildiine kork ve tiksin ste-lik, tanr ile insan arasnda yetkiler davas diye ortaya bir ikilik at, bunun kalramanlna Prometheus diye insan yanls bir kii tasarla, ama zorhaln simgesi batanr Zeus ile zorbala kar ayaklanan mazlum insanln temsilcisi Prometheus arasnda kimden yana ol-

duunu pek belli etme ... ite bu birka izgi ile ozalllllllz Hesiodos'u hetinlemee altm. Ama daha nice nice zellikleri var, ilerde de-

ineceiz onlara da. Evet, demek istediim u: ozan kimdir, nere-lidir derken ve dernee kalmadan hambaka bir dnya alyor g-zmze. lk dikkatimizi ekmi nokta: Hesiodos Ege kylarndan

gelne bir gmendir, onca acl -ki karakterinin balca zelliidirbu kaynak olguya halanahilir. Anadolu'dan ge;n adam ac bir in-

sandr ve yle kalr. Burada gn son aamas olan yre stnde de durmaya deer.

Hesiodos'un babas Boiotia'ya gm, Askra'ya. Bir haritaya ba-kalm, bir de yazma kulak verelim. Askra ufack bir kasaha olsa gerek, pek ad gemez Hesiodos'tan so;nra, Korinthos krfezinin ku-zey- dousunda, Helikon da ile Kopais gl arasnda bir yerde. Bu~ gn arasanz adna hile rastlyamazsnz sanrm. Ama blgenin bakenti Thehai durur, nl bir savaa salne olan Plataia durur, Hesi-odos'un yaptlar vesilesiyle adlarndan sz edilen Thespiai ve Eleut-herai da durur. Thehai nl bir kenttir, koca bir efsane dizisinin o-

cadr: Thehai'ya kar Yediler, iki dman karde Eteokles ile Poly-neikes'in amanszca ekimeleri, Antigone adl bir gen kzn kentte

zorbalk rejimine kar koymas, kavgalar, ekimeler, ldrmeler ve hele hele hepsinin kayna olan o korkun, o iren, tyler rpertici

yanlg: Oidipus'un dillere destan, bilimiere kaynak o bilinsiz, yz kzartc suu, erdenli insann erdenle alay eden kaba glerin, ac-


masz yazglann elinde ykma srklenmesi ve soyunu sopunu da lanete uratmas, bir ylan hikayesi ki, sonu sonucu yok, su stne su, bela, ykm, hep daha derine ken ykntlar. te Thebai efsa nelerinin nitelii. Nerden geliyor bu kadar ok korkun olay diye so racak olursanz: Thebai'n kuruluunda bi yanlg var: Anadolu'dan gelen Dionysos tanrya kaplarn amam. Bu yzden ykmlar bir-birini kovalam. Tragedyann ba tanrs Dionysos kendisini kovan bu kentten c almak iin facialarn en byn reva grm ona.

airler, tragedya yazarlar alabildiine kullanmlardr Thebai k-keli efsaneleri, nedir ki Thebai'l tek bir airin ad anlmaz Yunan yazuda. Boiotia'nn tek ozan Hesiodos mudur yoksa? Atina'llara baklrsa -Aristophanes komedyalarnda iyice smrr bu konumu-Boiotia halk kaba, ahmak, hantal, grgsz, eitimsizdir. Atina ile Sparta, demokrasi ile oligari atmasndan Thebai Sparta'dan y~a

kmtr, birka nl komutan da yaratmtr, ama tarih boyunca ad tutucu ve gerici diye anlmaktadr. Bu grn izlerini Hesiodos'ta da bulahiliriz sanki.

4. Bir Snfn Temsilcisi imdiye dek Hesiodos stne rendikleriizi zetleyecek olur-

sak, krsal bir yreye yerlemi bu gmen ocuunun bir baka ni telii de dikkatiizi ekmektedir: ozan o gne dek dile gelmei -yani Homeros destanlarnda sz gememi- bir baka zmrenin, bir baka snfn temsilcisidir. oban, ifti, kk toprak salibi bir insana ilk kez onun yaptlarnda rastlyoruz. Homeros kim olursa olsun, toplumsal kkeni ne olursa olsun, stn bir soylu smfmn ya antsn, stelik destan gibi yceitici bir biimde anlatmaktadr. Ki~ iieri krallar, kralieler, kral oullar ve kzlandr, bunlarn nitelikleri tanr gibi gsterilen, lmsz diye biiinen insanst varlklarnkinden farkszdr nerdeyse, kiminin anas ya da babas tanr olduuna gre kendileri de yar tanr ay1lr, tutum ve davranlan da ona gredir, gncel al veri iindedirler tanrlarla, herbiri ayr bir tanrnn ko-ruyuculuu altnda yaar ve deviir; olaylar iki dzeyde oluur, Troya

sava rnein Olympos tanrlarnn da derdi gndr, en ufak ay rntlarna dek tanrlar yneltir ve ynetir olaylar, yle ki insan dn-

yas nerde biter, tanr dnyas nerde balar kestirilemez, etkelerle edilgeler birbirine karr, soylular evresi nerdeyse bir tanrlar ev-resi olur. Destansal kentler, nl kaleler, saraylar, konaklar evresi-


dir bu. Geri soylular arasnda baka, daha alak toplum katlarndan gelme kiiler yok deil, rnein. ulaklar, arahaclar, tanr szcleri,

d yorumcular, duaclar; kadnlardansa ya kahya kadnlar, hlzmet-iler, ya da kral komutanlara verilmi tutsaklar var, ne var ki bun-larn da zgr bir istemi yoktur, kledirler; efendi ya da hanmlarna

baldr hepsi, netekim Odysseus sarayna dndnde, sadk davran-nadlar diye bir dzine hizmetisini asar ldrr. lyada'da bir tek kez dile gelmeye, dncesini zgr bir insanm gibi sylemeye yel-tenen avamdan Thersites'in Odysseus'un kral deneiyle nasl d-vldn grdkt. Her sarayn soytars vardr ayrca, bir de o roldeki dilencs vardr thaka saraynn (Od. XVIII, 6- 393), ad

ros: Andromakhe'nin talipleri onu dilenci klna girmi Odysseus ile gretirmeye kalkrlar; yrekler acs bir oyun oynanr gzmzn nnde. Homeros da yle acmasz bir gereklikle hetinler ki, kpek-mi gibi nne etler atlan o zavall ros'u! Evet, Homeros destan-larnda yalnz bir snfa yer verilmitir: soylular snfna ve hular ylesine yceltilir ki tanrlarla bir tutulurlar nerdeyse. Avamdan in-sanlarn tek kaygs hedeleri gnlleriyle sunsk bal olduklar efendilerine yaranmak, olarn skntlarn paylamak, olarla bir-likte sevinnek, acnmaktr. Odysseus'un stninesi Eurykleia'y bir

dnn! (Od. XIX, 385- 507) Emzirdii, yetitirdii efendisini nasil sever, o ne dknlktr o, hem anas, hem klesidir Odysseus'un, mr ona hizmetle gemitir, ama Eurykleia'nn bir kiilii yoktur ki yaanrndan sz edilehilsin. Bir insan glgesidir yalnzca. Efendisini

ayandaki yara izinden tanynca, onun cokulu kvancna karlk Odysseus'un tutumuna bir bakn: ne gaddar, ne insafsz! Azn tut-mazsan, ses karrsan, urackta gebertveririm seni der, buz gibi hrr duygusuzlukla. Eh, Odysseus pek duygulu bir adam deildir, ~ karcll ve kurnazl haskn gelir, ama hirada o deil, buradaki dav-ran stninesini insandan saymadndan trdr. Kle ya, insan

deildir o. Hesiodos'un yaptlarnda yle mi? Homeros destala.In ne kadar sevsek, olan okurken ne kadar rensek, faydalansak, zevk duysak, birka dizenin dnda, kendimiz gibi insalara, kk insan-lara rastlamayz bu yaptlarda. Yiidin, yan tanrnn, stn insariin

dnda, orta halli insann gncel yaamn derdi, acs, sevinci, sorui.u ile dile getiren ilk ozan Hesiodos'tur, hem de hunlan kendi yaants iinde ele alarak, inceleyerek. Burada ister onya'dan, ister Yunaistan'dan, nerden olursa olsun ozannz, devrimcidir.

F. 2


5. Davas

Theogonia'nn uzun sesleniind~n sonra, ler ve Gnler'in on dizelik ksa girii de ozan stne bilgiler vermektedir bize:

Ey dillere destan Pierie Musa'lar, Szn etmeye gelin Zeus'un, vmeye gelin babanz! Odur nl klan, nsz brakan insanlar. Zeus diledi ni anslsm, dilemedi ni ansz. Gsze g verir, gly ezer, Eiverir marur balar, yceltir alak gnlleri,

Kamluru dimdik eder, dimdiki kambur Ycelerde oturan, gklerden seslenen Zeus. Dinle beni, gr beni, iit beni, Dike'den yana gitsin yarglarn, Ben Perses'e gerekleri sylerken.

Biim olarak iki yaptn sesieniinde nemli bir ayrlk gze arpar: geri esinini gene Musa'lardan istemektedir ozan, ama bu kez vgnn konusu Musa'larn kendileri deil, batanr Zeus'tur. Yalan syleme-sini bildikleri halde, ozana gerekleri retecek, "olacaklar ve olmular yceltmek iin" gereken soluu balayacak olan Musa'lar bu-rada yalnz bir ara gibi grnrler. Ozan onlara iki dize ayrdktan sonra, asl esini Zeus'tan ister. Dile getirmek istedii gene "gerek-ler"dir, ama hesbelli ki baka trden bir gerektir bu kez aa vur-maya urat. Nedir bu gerek? Giriin tonundan, ksack vgnn

niteliinden ve burada ele alman elikili deerlerin saylmasndan hemen anlarz ne olduunu: nl - nsz, anl - ansz, gl- g-sz, marur - alak gnll, kambur - dik, yani bir kavramn olunlu ve olumsuz belirtisi arasmda bir ayrm yapmak, iyiyi ktden ayrmak, bir yargya varmaktr sz konusu. Bu ilevi Zeus'tan istemek~ tedir ozan, bunu yaparken de bir simge - kavram dikmektedir kar-

mza, soyut bir lk, kendine klavuz edindii bir tanra, ad Dike. Dike, doruluk, adalet anlamna gelir. Bu tanra nerede ve ne zaman

kar karmza, ozanlar, dnrlerce ne denli ra:het grr, bu so~ runlar yantlamasn sonraya brakalm da, ilkin son d:izede BEN ve PERSES diye adlandrlan iki kii arasndaki ilikiyi aklamaya ala"' lm. Ben dedii Hesiodos'un kendisidir, Theogonia'da geinii gelecei ile

HESODOS ESER VE KAYNAKL..ffil 19

tandmz kii: zavall bi:r oban. iken Musa'larn ba ile ozan.la ykseltilen ve nnde parlak bir yaratclk alan alm bulunan. ozan..

iler ve Gnler'de ozan. bu yoldan. yryerek daha da ileri gideceille inanmaktadr besbelli. Bu kez akln Zeus'a dayam, Dike'yi kendine klavuz alin, ne diyecektir bakalm. Perses ise kardeidir. Bu ada Theogonia'da rastlarz. Bir Perses, Titan. ifti Krios ile Eurybie'nin

olu olarak kar karmza (Theog. 377), "bilgisiyle n salan." diye de nitelenir. Uran.os ile Gaia'nm dlleri arasmda Gnesoylular b-lnden olan. bu Titan.olu ve onun "bilgisi" stne herhan.gi bir

aklama yapmaz Hesiodos, yalnz Perses'in Asterie ile evlenerek He-kate'nin babas olduunu ekler (Theog. 409- 10). Hekate adl tan.-na ozan.m yaptlarnda stn bir yer tutar, Theogonia'da krk bir dizelik bir vg ayrlmtr ona (Theog. 4ll 452); nemi bakmndan. Musa'lara vgden hemen sonra gelen, Hekate'nin evrensel bir tan.-ra olarak gsterildii bu para stnde bilginler ok durmu ve He-siodos'un Anadolulu kaynaklan konusunda. baz aydnlatc yorum-larla artc sonular karmlardr. Bunlara deinmeden u kada-rn syliyelim ki, Hekate klt Hesiodos soyunun Kynie'den getir-

mi olduu bir tapm saylabilir, ozan.m kardei Perses'e de bu yzden ad taklm olabilir. Perses'in bu ad hak edip et~edii de ayn bir h~ . .

ler ve Gnler'de11 an.laldna gre, babalan lnce. Hesiodos ile kardei Perses'e miras olarak bir toprak kalr. Bu toprak nasl bir topraktr, nerden gelmedir Hesiodos soyuna? Gmenili ya Hesiodos'un babas -kolaylk olsun diye Dion diyelim ona:_ Yunanistan. ktasndan Anadolu'ya, Anadolu'dan Yunanistan'a ne ok g olmutur dn-yamz var olal, nice mutsuz insanlar oradan. oraya srlm, gmen-liin acsn ekniler ve ekektedirler. Bu ynden Hesiodos'a bu bii-yk, bu .sonu gelmeyen dramn ilk yazan olarak bir selam, bir mer-haba akmal. Bu dram stihlal Savandan. sonra biz de yaamadk

m? "Mhadil", "gayrmilliadil" szcklerinin gevelendii bir ailede gemiti benim ilk ocukluum, Selanik'te koca bir apartman.a kar-lk dedemin Bykada'da bir ev bile alamadan. kahimdan ldn anmsarm. Dion denilen adam da o uursuz Askra dolaylarnda . bir toprak edinmiti belki, nemli bir toprak deildi herhalde bu ki,

oullar ~rasnda paylalmca, hibirini doyurniam ve kavgaya yol atr; ler ve Gnler yaptnn doruasma ite bu kavga etken

olmaktadr. Hesiodos'un kendi azndan. dinleyelim (i; 27- 41):


Ey Perses, bu tler girsin kafana, Kt kavgaya kaplp iinden olma, Pazar yerindeki dlere kaptrma kendini.

Topraa ektiini vaktinde himemi, .Ariharn Demeter'in hudayyla doldurman adann Nesine gerek onunla bununla itimek, tartmak? nce karnn doyur, sonra gz dikersin elin malna, Sonra cenkleirsin onunla bununla. Bir daha zor geer bu f.rsat eline. Ama gel u davanz halledelim seninle Zeus'tan gelme doru yarglarla.

Miras paylatk bitti, sen alacan aldn Yarglara bol rvet yedirerek, O yarglar ki hak yemee can atarlar. Bilmez o kafaszlar ki, Yarm daha byk olabilir htnden, Bir tutarn ehegmecinde, bir ot yapracnda Bilmezler ne hazineler sakl olduunu.

Ozan sylemiyor, ama belli: kendisi Dion'un byk ;>lu olduundan mirasn daha nemli bir payn hak ediyordu, oysa Perses yarglara, o zamani kadlarna rvet yedirerek, eit pay alm, gene de rahat vermemi, kavga karm; yeni bir davaya girimein yollarn ara-maktadr; te onu bu kararndai vaz geirmek iin yazmaktadr He-siodos ler ve Gnler'i. Perses bu tutumuyla aslnda aklszdr, hu-

daladr ozanm gznde (i. 286: "Koca Perses hudalas, hen senin iyiliin iin konuuyorum"), nk kadl_ara rvet yedirmekten hayr

gelnez fakir fukaraya (i. 213 - 224): Ama sen Perses, doruluktan yana ol,

Arla kaptrma kendini._ Biz zavalllara iyi gelmez arlk, Bykleri hile ypratr azgnlk,

Balarna bela geldi mi, ezilirler altnda. Hak yoluyla daha ok kazan ediilehileceini savunur ozan, ama gene de deneylerinin nda fazla gvenmein de ne denli zararl

olduunu, her ite bir tank bulmak gerektiini vurgular (i. 371 -72): Kardeinle bir anlama yaparken hile-

akaya vurup bir tank ar yanma.


Miras ilerinin gln gz ii.de tutarak, yle bir gr atar ortaya (i. 376- 78):

Bir tek olun olsun baba :m.irasn'a konan Ancak byle oalr evin zenginlii. Sen yalanp li.ce olun tutar yerini.

nk deneyleri gstermitir ki hem kardee hile gven olmaz, hem de hu di.yada kaba kuvvet ar hasmaktadr. Burada. yarg - kral-lara seslenerek Hesiodos'un anlatt mesel hu tilri. Bat yaznnda ilk rnei olmak hakmndan da, hayvan masallarnn doup geli

tii Aisopos gibi byk. bir yaratcy yetitirdii -Aisopos B andrmaldr- ve hugi. de hu tr canl canl srdrdii iin Anadolu'yu anunsatmak hakmndan nem tar; aaya alyoruz (i. 202- 212):

imdi hallara bir szm var,' Ne kadar sz bilir kiiler olsa da krallar: Atmacann biri alaca hoyunlu hlhle demi, Ama ne zaman demi, gklerde bulutlar arasnda Blhl skarken yaman penelerinde,

Zavallck inierken keskin trnaklar gvdesinde, . yle demi atmaca bizimkine bti. himiyle: "Ne haryorsun he, pis ufakl.k? Senden daha gl birinin elindesin. Ne kadar gzel trk sylersen syle, Seni hen gtreceim istediim yere, Orada ya yiyeceim seni ktr k tr, Ya da, dilersem, koyuvereceim seni.

, Kendinden glsi.e ayak direyen zrdelidir: Ac eker, kepaze olur houna." Byle demi rzgar kanatl atmaca, Yce gklerde uan ku.

Bu masal La Fontaine'in "Kurt'la Kuzu"sunu andrr: hibir suu olmayan krpe kuzuyu kurt yedi1.-ten sonra,. ''kim daha glyse o hakldr" deniyor Fransz meselinde tpk yukarda "kendinden daha

glsi.e ayak direyen zrdelidir" diyen atmaca gibi kaba gce hakla, mantkla, aklla kar gelinemiyecei sav ileri srlerek. Ne var ki, hu gr Hesiodos paylayor deildir, yarg- krallara kendi arpk

grlerini bir meselle dile getirdikten sonra, kardei Perses'e yle seslenir (i. 213 - 18):

22 HESODOS ESER VE.KAYNAKLARI

Ama sen Perses, doruluktan yana ol, Anla kaptrma kendini. Biz zavalllara iyi gelmez anlk, Biiykleri bile ypratr zorbalk,

Balarna bela geldi mi, ezilirler altnda .. Doru . ilerden yana gidendir gzel yol, Hak alt eder zorbal nnde sonunda,

. eke eke akl bana gelir budalann. Arlk, zorbalk diye evirdiimiz "hybris" Yunan dnnn nemli bir kavramdr, hibir dilde tani karl bulunmadndan, onu biz de Trkenin olanaklar orannda yakn ya da zde kavram-larla verrnee altk. Asl anlamn baka kaynaklara ba vurarak

aydnlatmaya girineden nce, Hesiodos'un dncesinde bir gre-celik var m yok mu diye aratralm:. yani hybris krallara, gliilere -yukarda atmaca rnei - yarar da zavalllara, gszlere fayda getir-mez mi? Byle grece bir sav. paylayor deildir ozan; geri Perses

budaladr, haddini bilmeyerek arla kaptrmtr kendini, eke eke akl bana gelecektir ve grecektir ki zorbal sonunda hak ye-ner. Hesiodos kardeine sylyor gibidir, ama aslnda yarg- kral-

. lara vermektedir talkm: gl ya da gsz herkesin Hak'a boyun emesi gerek.

Yukardaki dizelerde altlar izili kavramlar nemlidir dedik. Biri "hybris", teki "dike", bir de bela diye evirdiimiz "ate" sz-ciikieridir bunlar. Onlar biiyk harfi e de yazabilirdik, nk. herbiri simgesel birer varl olan zel adlar saylabilir. Theogonia'da kken ve soylar belirtilir bu varlklarn: Dike, tanr Zeus ile tanrsal ada-leti simgeleyen Themis'in Hora'lar adl ii kzndan biridir (Theog. 902); Ate {yahut Aate) Khaos boluundan km Nyx (Gece) tan-rann kz olan Eris'ten (Kavga) donadr (Theog. 230). Hybris'in soyuna sopuna Hesiodos deilse de, baka yazarlar deinir. Bu kav-ramlar Mitoloji Szl adl kitabmzda izlemelerini dileriz oku-

yucularmzn (Ate: s. 80; Dike: s. 113 - 114; Hybris: s. 186). En ilgin kavram kukusuz Hybris'tir, insann kendine ar gvenini, kendinden stn varlklarla, yani doa, kader ve tanrlarla boy lmeye varan

lgnlm simgeler. Tragedya'da faciay oluturan bir etken olarak

1 Azra Erhat, Mitoloji Szl, Remzi Kitahevi, stanbul 1972.


kar Hyhris karmza. Aiskhylos'un "Persler" oyununda Serhas koca ordusunu Boazlardan geirmekle doal yasalara kar gelmek suunu 1lemitir, bu yzden ordusu krlm, tm varl yitip git-

mitir. Nedeni "hyhris"tir, kendini hilmeme, olanaklarnn snrlari gereince tanmama, ada dncemizde "hilinsizlik" diye tanmlayacamz bir yanlg. Hyhris ile Ate arasmda kanlmaz bir ilinti

vardr: bilinsizlik yanlgy dourur, yanlg ise insan dorudan ykm ve heliliara srkler. Aiskhylos ne arpc szlerle dile getirir bu ilikiyi! Persler tragdeyasmm 881 inci dizesini yle evirmi Gngr Dil-men:

Zorbalk nk alp serpilince Bir felaket rn hiilir gz yandan.

Kelime kelime ele alrsak bu tmceyi, yle bir anlam kar yunan-casmdan: Hybris gelitike Ate'nin baan oluturur, ondan hiilen hasat da gz yalandr. Yani lszlkten su doar, suun rn ise pimanlktr.

6. alma : Prometheus- Padora Efsanesi ly insaln en byk erdemi saynakla Hesiodos lkan

br Yunan ozanlar, dnilileri ile hirlemektedir. Homeros da ayn eyi syler, ok sonralar Sokrates de. nsala zg l ve snrlan izmekte, her durum ve geree gre bunlar saptayarak, bilgiyi hi-lin dzeyine karmakta Yunan dnnn ilk ve nenli bir evre

at yadsmamaz. Bu gre Hesiodos'un katks, bu konuda oza-nmzm eserinde dile gelen dncenin rengi nedir diye aratracak olursak, Hesiodos'a Yunan yaznmda kendine zg, apayr bir yer vermek gerekir. nsan lsn amamal gridedir, ama bu l-nn ne olduunu saptamaya gelince, pek az dnrde rastlanan yeni bir olguyu da hesaha katar: alma.

Bundan sonraki blmde bir snf felsefesi olarak tanmlayp hetinlemee alacamz bu kavram, sanrm ki, Hesiodos'a zg-dr. Baka bir rneini bulamyorum lka yaznmda Roma klasik

ana dek; bu tek rnek de Hesiodos'un tarm zerine yazd eserini kendine ]qlavuz edinen Vergilius'tur. Bu bakmdan ozanmz gerek-ten yol gstericidir, rehberdir, yukarda deindiimiz tanr esinli bir "vates", bir eit peygamberdir. Eseri de tam anlamyla reticidir,


retinin ada anlamnda pratik niteliini tar, kuramsal olmakla kalmaz, retinin .uygulanmasn da gsterir.

Ozann alma stne tlerini dinlerken, gene La Fontaine'in bir masal gelir aklmza: ifti ile Oullar. Herkes bilir bunu: ift-inin biri lm deinde arm oullarn, tarlalarmda bir define sakl olduunu sylemi, ocuklar da kazmlar, kazmlar, birey bulamamlar ama toprak parlak rn vermi o yl.

Akll adarnm haha: Anlatmak istemi ki gider ayak Define bulmann yolu almak 1

Hesiodos'un tutumu da, syledii de ayn. ler ve Gnler'de (i. 298- 316) gene kardei Perses'e seslenerek u tleri dile getirir:

al ki alk hulunduun yerden kasn

Tanrlar da insanlar da kzar o kimseye ki Hibir ie yaramadan yaar, Bal yapmaz yaban arlarna henzer, ten kap baka arlarm haln yer.

alanlarn srleri de olur altnlar da, alnakla sevdirirler kendilerini tanrlara.

almak . deil, almamaktr ayp olan. ilirsan, ok gemez almayan imrenir kazancna, an eref hep kazanem ardndan gelir ..

Tatan ekmeini karmaya hak, dinle beni. Grlerini gelii gzel bilgi ya da deneylerine dayandraak sy-le:nez, bir doa yasasnn sonucu olarak tanmlar. ler ve Gnler'de Musa'lara Sesieni'inde Eris'e bir vg dzer. Kavga- tanra Eris'i kim bilmez, Theogonia'da Nyx'n dlleri saylrken yle denir (Theog. 225):

... dourdu azgn yrekli Kavga'y. Bu irret kavga tanras Eris de . Birok tanrlar dourdu sonradan ...

1 La Fontaine, Btn Masallar, Trkesi: Sabahattin Eyuhlu, 2 nci Basm, CemYaynlar, stanbul 1975. .

HESODOS.ESER VE KAYNAKLARI 25

ve sayar bir sr olumsuz simgesel varl, hepsi ykm ve lmle ilikili, ou ise sz kavgas, ekime, didimeye degi kavramlar; bu

saym dkmn sonunda da Dysnomie (ki kt yasa, yasaszlk, yani anari anlamna gelir) ve Ate'ni adiarna geer. Eris'in Theogoia'da olumlu hibir yan yoktur, nerede vardr ki! Eris'in belieimizde yer

etmi tek efsanesi Altn Elma ve Gzeller'le ilgili deil midi? Hani Thetis ile Peleus'un Oly:nlpos'ta yaplan dlerinde hrgr karmasn diye arlmayan Eris masaya bir elma atar da stnde "en

gzelie" yazlm olduundan i aar tanrlar babas Zeus'un bana. oban Paris'in yargc olarak seilmesi, onun gaflete derek dl Aphrodite'ye vermesi, sonra da Helene'yi karnas ve koca bir Troya

sava bu Eris yznden kmam myd? Kinise Eris'in olumlu bir ynn grernemitir Hesiodos'tan gayr. Ozannzsa Musa'lara Ses-

leiinden hemen sonra, yle tanmlar Eris'i (i. ll - 26): ki trl Kavga vardr dnyada, Biri vlmeye deer, teki yerilmeye. zden apayrdr bu iki Kavga, san kal savaa gtrr birisi,

teki Kavga'y daha nce dourdu Karallk Gklerdeki tahtmda oturan Kronosolu Topran zne katt onu.

nsanlara yararldr o Kavga, O Kavga ki eli tutmaz insanlar hile ie srkler.

Eris isanlar almaya iteledii gibi, aralarmda yarmaya, birbirine inrenerek daha ok kazanmaya da zendirir:

Bakas ift srerken, ekin ekerken, Evini harkn dzeleyip zengin olurken Sen yerinde ho oturabilir misin? Mal mlk edinen komuna inrenirsin .

. te bu Kavga'dr insalar iin hayrl Kavga! anak anakya inrenir, dlger dlgere,

, Dilenci dilenciyi kskanr, ozan oza. Perses'e bu Kavga'dan yana olmasn salk verirken, kt kavgadan

sakmp, pazar yerlerinde onula bunula tartacana, ambarn hudayla doldurmaya hakmas ve nce kar doyurmaa nem ver~


mesini tler. "Hak yemee can atan" yarglara rvet datnakla bir sonuca varlam.yacan vurgulayarak, yarglara yle atar (i. 40 41):

Bilmez o kafaszlar ki Yarm daha byk olabilir btnden, Bir tutam ebegmecinde, bir ot yapracnda .Bilmezler ne hazineler sakl olduunu. Topran hazineler saklad grnde La Fontaine ile birleen

Hesiodos ekmeini topraktan karan kylnn dnyann her yerinde benimsedii yasa ve kurallan dile getfrmektedir. Builan eseri boyunca

sayp dkerken, hem krsal yaamn canl bir grntsn izmekte, hem de daha ileri giderek bunun ;edelerini de aratrmaktadr. Pro-metheus ile Pandora efsaneleri -ki iki eserinde de yer verir bu efsa-nelere- yalnz masal alatmak, geleneksel inanlarla eserini sslemek

amac ve destansal bir tutula alatlm. deildir. Burada Homeros'-tan apayr bir yol tutmaktadr Hesiodos. "Etiolojik" bir nitelik tar bu efsane alatlar: "aitia" sebep, illet alamna geldiine gre, an-latt efsaneler -hepsi deilse de, asl vngulad en nemlileri- bir olguyu, bir gerei aklamak amacim yanstr. Gelenekte yer etmi inalan, dilden dile dolaan sylenceleri kendi aklama gereksinim-lerine gre deerlendiTip yorular. Ozam.za zg bu davran y znden, ele ald efsanele.rin kimi zaman baka alat;lardan ok farkl olduu, kimi yerde de elikili ya da karalk kald grlr. ki eserinde de en ilgin efsane yorumu, almann nedenini aklamaya yarayan Prometheus Pandora efsa;esi ile alar Soylar efsanesiili

kukusuz. Evet, topran iinde defineler sakldr, insa; bulan gn na kartmak zoruda~, buun iin de tek yol Kavga'nn iyisinden yararlanp almaktr. Bu byle, ama neden byle? Neden almak,

didinek zoruda olsun insan? Bu soruyu sorar Hesiodos kendi ken-dine, yantn bulup karmak iin de ok yl aklamalara giriir. ki katl bir alanda aratrma ve yorulama. yapar, bu alallarn biri efsane, brne tarih diyebiliriz biz. Byle bir ayrm yoktur elbet

ozann gznde, ama Prom~theus Pandora efsanesi ile alar Soy-lar 1 efsanesi arasnda z ve yntemdeki fark sezmemek elden gelmez. Tek birletikleri ;nokta ozann kaynaklara dek inme abasdr. Pro-

HESlODOS ESER VE KA YNAKLAru 27 metheus Pandora bir inancn kayna, alar - Soylar bir srecin

kaynadr denebilir. Aalm dncemizi.

Hesiodos Theogonia'nn yazardr: tanrlarn kimden, nerden, nasl doduklarn tanmlarken, yalnzca insanca dayanan simgesel

varlklara bir kken gstermek, bir soy aac izmek amacn. gtmez, gtse de bu devi yerine getirirken evrenin kuruluuna deinerek, bir "kosmogonia" dzmek, doay simgeleyen, doann ierdii tm varlklarn bir olu, var olu ve geliim gstergesini tasariayp onu gz nne serrnek amacndadr. Her din byle bir balang tasarmn zmser, kutsal kitaplarn hepsi byle bir giriimin rndr. Hesiodos da uyar bu kurala. Yokluktan varolua adm adm ilerle-yerek izledii yolu kamtlar. Dnya nasl kuruldu, tanrlar nasl dodu, derken nc soru: evrenin en nenli bir gesi olan insana sra gelir. nsan nasl yaratld, insam kim yaratt? Bu soruya bir yamt bulmak kolay deildir Hesiodos:un eserinde. Bir "Tekvin" gibi ak seik ko-

numaz bu konuda. Oysa insan ok byk bir yer, ba yeri tutmak-tadr yaptlarnn ikisinde de. Erei kukusuz insan yaamnn neden-lerini ortaya sermektedir. Bu yaamn koullarn bilir, betinler, kimi yerde karamsar bir grle knar ve yerer, ama bu byledir der ve neden olduunu aklamay, olgulara da elden geldiince are arayp

gsterneyi grev edinir. Evet, insan nasl yaratlm, kim yaratm, buna deimnez ozammz, ama insanln ortaklaa gereklerini de-rinliine aratrr, sorunlarn uzun uzun niteler, tamnlar, eletirir.

lk ele ald konu deminden beri stnde durduunuz alma so-runu, insann geim sorunu. nsan niin almak zorundadr? ler ve Gnler'in hemen balangcnda giriir bu tartmaya (i. 42 vd.):

Tanrlar yer altna gizlemi besinleri: Yoksa insan bir gn alp rzkn salar, Sonra bir yl srtst yatard, Asar brakrd sapann ocak banda, zerdi iftini ubuunu, kzlerini. Zeus kznca Prometheus'a, . Kendisini aldatan o sivri akllya,

' Saklad varn younu insanlardan, ' O ~ bugn dertlere bodu insanolunu, Zeus gizledi atei insandan.


Ama apetos'un gl olu Prometheus ald Zeus'un ateini insanlar iin, Saklad onu narthex kamnn iinde.

Zeus Prometheus'a kzm; niin kzn.: kendisini aldatt diye-tanrlar aldatlmaa hi gelniyorlar, aldatmay baaranlar korkun cezalara arpyorlar, rnein Tantalos, Sisyphos vb.- Bu yzden in-sanlara atei vermez olmu, Prometheus da atei tanrlardan alp insanlara gtrm. Anlatlan sre bu, ama olup biteni anlamakta glk ekiyoruz. Zeus, Prometheus kendisini aldatt diye Promet-heus'a kzabilir, ancak fkesini niye insanlara yneltip onlar cezalan-

dryor? Prometheus ile insan arasndaki iliki nedir ki, bu Titan tanr hem insanlardan yana kp eylenlere giriiyor, hem. de batanr bu ey~ lenlere karlk hncn insanlardan alyor ? Birinci aamada insanlar

ateten yoksun ediyor, ikincisinde kadn belasn saryor balarna. Peki, Pandora'dan nce kadn yok muydu? nsan yaratlnca tek cins olarak m yaratld? Yunan mythos'unun Havva's rolndeki Pan-dora ilk kadn mdr? Bu sorulara yant bulmak olanaksz Hesiodos'1m yaptlarnda. Metin yle srdrlyor:

Kzd bulut deviren Zeus, dedi ki ona: "apetosolu, sivri akll kii, Seviniyorsun atei aldn, beni aldattn diye, Ama bil ki dert atn kendi bana da:

aldn atee karlk bir bela, yle bir bela salacam ki insanlara, Sevmeye, okanaya doynayacaklar bu belay."

Sonra da tanrlarn Pandora 'y nasl ssleyip psledikleri. anlatlyor uzun uzun. Prometheus 'un tanr ya kar iledii ilk su neydi? Bunu bulmak iin Theogo:lla'ya ba vurmamz gerek. Oradaki Prometheus blmnde yle deniyor (Theog. 535 vd.):

lmsz tanrlarla lnl insanlarn Mekone'de att zamanlard o zamanlar, O gnlerden bir gn, Prometheus yaranmak iin Koca bir kz ikiye bld getirdi sofraya: Zeus'u aldatmak istiyordu aslnda; kzn yars yal etler ve barsaklard

Karn derisi altnda sakl,

,


br yars yaln kemiklerili sadece Ak yalar altnda kurnaz ca saklanm ...

Zeus bu paylamann haka olmadn hemen sezer ve kr Pro-metheus'a, ama her nedense kemikli pay alr, Prometheus'un dze-nini aa vurur:

V e balad iin iin kurmaya lmllerin nasl hakkndan geleceini ...

Zeus ile Prometheus arasndaki iten pazarlkl konumann sonucunda da yle denir:

te bu yzdendir dnyada insanoullarnn Kurhanlarm yaln kemiklerini yakmalar Duman duman sunaklarda tanrlar iin.

Burada metin yaymclar ve evirmeler gene bir "aitia" yani neden aklamasma ba vurulduunu helirtirler: kurhan trelerinde tan-rlar iin kurbann hutlar ile br rgeleriin kemikleri yalara: sa-rlp yaklr ya, bu treye atfm yukardaki aklama, trenin kk;e-nini bildiriyormu bylece. yi ama asl aklanmasn beklediimiz

yler karanlk kalyor. yle: Mekone'de tanrlarla. insanlarm a-tmas varm, byle bir atmadan sz edilmez baka metilerde, ama brakalm onu da Mekone'ye bakalm; Mekone Argolls yresinde, Korinthos'un bir az batsnda, Sikyon kentinin bir h;:ka addr. Me-kone szc ise, haha alamma gelen "mekon"dan t.remedir, bu ok eski ve kutsal bir kent olan Sikyon haha tanra Demeter'in elinden armaan alm olmakla vnrm, nk haha da tall gibi tanrann imgelerinde griilen bir hereket simgesiyni. Meko-ne' deki h, u atmann .nedeni haha sorunu olmasn asl? Yani h et hereket kimin elinde, tanrnn m, insanm m diye ekonomik bir e-

gemelik kavgas olarak m yorumlamal bu ii? Allah allah, bunca yzyl sonra ABD ile Trkiye aras.daki haha sorunu tartmasn,

ambargolar filan m anmsayacaz imdi?. . . Tarih bir tekerrrdr derler, m


olarak dik:ili:r karmza. nsanlar yarama atei almas baka bir eserde, Aisklylos'un "Zincire vurulmu Prometheus" tragedyasnda ok daha derin anlamlarla yorumlanr, orada Mekone ve kurban t-resinden. sz yoktur, ama ate uygarln simgesidir, Prometheus a-

raclyla insanlara gemesi ise evrensel byk bir devrimin balangc olarak gsterilir. Ba kaldran Titan insann bilince ermesini sim-geler (Prom. 107- 113):

Evet, ben, karabahl ben bam bu dertlere soktum nsanlara iyilik edeyim derken. Bir gn bir narthex kam iinde

aldm gtrdm insanlara atein tohumunu. Bu tohum btn sanatlarn anahtar oldu, Btn yollar at insanlara. Suum bu benim tannlara kar,

. Bu yzden zincire vuruldum _ bu gklerin altnda. Aiskhylos'un tragedyasmda Pandora ve atee karlk batanrnn kadn bela olarak insanlara yollamas diye bir konum yoktur, tanr - insan atmas ok daha dnsel bir anlamda yorumlaDir, ama Hesiodos'un Mekone'deki "zamanlar" diye and gne atf var-

dr ve yle yorumlanr o kavga (Prom. 228- 239): Zeus baba tahtma oturur oturmaz

Balad her tanrya bir eref pay vermeye, Devletinin katlarn nem srasma koymaya. Bu arada zava:Il lmlleri dnmek

Aklnn ucundan bile gemedi, Tersine, soylarn ortadan kaldrmak,.

Bambaka, yeni bir soy yaratmak istiyordu. Bu tasarya kimse kar kmad benden baka, Bir tek ben gze alabililim bunu V e kurtardm insanlar, nledim Hades'in karanlklarnda yok olup gitmelerini.

te bunun iin ekiyorum bugn Bu ekilnez, bu grmeye dayanlnaz aclar.

nsanlara acdm diye bana acmaz oldular. Theogonia'da da eref paylann datlmasna deinilir, Titanlarla Olympos'lular arasndaki sava bittikten, devierin soyu yenik dp


yeraltna atldktan sonra sra gelir o ie, ama epey demokratik bir yntemle uygulanmaktadr bu datm Hesiodos'un eserinde (Theog. 881 - 85):

Mutlu tanrlar bitirince bu ilerini, ereflerini zorla kurtar::i:.ca Titan'lardan Uydular Toprak Ana'mn .tlerine, Engin bakl Zeus'a ba vurdular,

lnszlerin bana gemesini, Olympos'un kral olmasn istediler ondan. V e .Zeus bana geip ta!.rlarn Yetki paylarn datt her birine.

Buica kavgaya neden olup lmszlerle lmller arasnda derin bir uurum aan, insanlar kendinden stn varsayd gler arasnda

sonsuzlua dek ayrl~ pernletiren bu ate kavramna gelelim. He-siodos hmada kendine meslek edindii iir akmndan ayr bir aknla birleerek peygari.her - ozan roln helirginlemekte, felsefe kitapla-rnda kendisine atlan yere hak kazanmaktadr. Ate, onya'mn fi-ziki dnrlerinin ilke olarak henimsedikleri maddelerden _biridir. Ephesos'lu Herakleitos dostumuz geri Hesiodos'a yukardan bakar: "Hesiodos, der, ounluun reticisidir. Sanr ki ok ey bilmekte-dir, oysa gece ile gndz hile bilmez: Bir olduklarn bilmez." Ikla karanlk bir ve zdetir, diyor Herakleitos. Hakl, onun doann znde- grd yasa, zdeklerin (maddelerin) birbirinden olumasn gerektirir, en devinekli bir. zdek sayd ate ise oluumun kayna-

llda, kkenindedir. Ama ayn gr ozanmz da dile getirmiyor mu? ounluun inanlarn:i "logos" yani akl yasalarna . gre deil de, gelenekse~ sylentilere dayanarak dile getirdikleri iin ozailar by-lesi sert J;>ir dille knayan filozof deil mi asl snrl kalan, doann engin yas:alar karsnda g;rece dnmesini becererneyen? ille de

ozan hor grmek, ok sonralar Platon'da da ayn tutum izlenir, oysa ozan insa:ia daha yakn, bu ynden de doann ba yasas calllkla daha bir har neir. Neyse, elbette ki Hesiodos'un ate kavram ol-duka ilkel: Zeus'un elindeki ate yldrmdr, Prometheus Mekone'de kurbann asl yararl payn, yani besleyici etlerj. insailara, kuru ke-mikleri tan:rara ayrnca, Zeus c almaya giriir (Theog; 562 - 67):

V e o gnden sonra, unutnayp bu oyunu Kayn aalarnn stne salmaz oldu


Dnyallarm iine yarayan atei. Aina apetos'un yaman olu bir oyun daha etti: Bir kuman iinde ald kard

Cokun atein prl prl kVllcmn. Ate, yunanca "narthex" denilen ii lifli kamn iinde saklanr m saklanmaz m? Masal bu, deyip gemeyelim. Halikarnas Balks dikkatimi ekerdi de, yanln bir kez olsun karamadm: Bak, derdi, narthex Dionysos alaylarmda Bakkha'larm ellerinde salladklar bir simgeydi, nenin simgesi, herhalde "enthousias~os"un, tanrsal cokunun, ama Ege kylarmda eitli adlarla amlan bu kam yalnzca renlerde, antik alardan kalma antlarm, yaplarn, kentlerin bu-lunduu yerlerde biter bugn de, bir narthex grdn m, bil ki altnda, evresinde, yresinde bir kalmt yatar; baka yerde yoktur, bulunmaz narthex. Hakldr, amaz bir belirtidir bu. Dnr doa gerekle-rini bulur belki de, ama onlar yanlmaz dille simgeleyen kim? Ozan-

dr, dn de yle bugn de yledir. Ozanlar atein uygarlk simgesi olduunu kantlamlar, syledikleri gerek ise bin yllar sonra da hep gerek, somut gerek. Onun iin, atein ilke olduunu. ne kadar

dnp kavram olsa da Herakleitos, atei bize liimszleilien filozof deil, ozandr, Hesiodos'tur ..

Kald ki, dncesini ne byk zenle srdrmeye, amlamaya, karotlara kantlar katmaya urar Hesiodos! insanca, insann iine

ileyen bir aratrclkla. Bakyor insanlk dertten, hastalktan krlyor? Peki niin? N edeni ne ola ki bu yrekler acs halin? V e uy-duruyor ya da srdryor Pandora efsanesini: aldatmacaya aldat-maca diye kadn insanla ba belas olarak yaratm tanrlar, yle gzel de yaratmlar ki, Epimetheus - Prometheus ne kadar kurnaz, sivri akllysa, kardei Epimetheus o kadar bn ve budaladr, yarm

aklldr; birinin ad "ngren", tekinin ad "sonradan dnen" anla-mna gelir ya- Zeus'tan armaan alma tn unutup kaplm gzel

kadnn bysne. Pandora'nm betimlendii iki paray (Theog. 570-616 ve i. 43- 105) nceki metinde okumutur okurlarmz, deerlen

dirmilerdir. Birka dizesini birlikte okuyalm gene (Theog. 585- 89): V e Zeus bir nimete karlk Bylesine gzel bir belay yaratmca, Gtrd onu tanrlarm ve insanlarm onune Tanr kz gkgzl Athene'nin btn ssleriyle.

HESODOS. ESER VE KAYNAKLARI

lmsz tanrlar ve lml insanlar aakaldlar grnce bu aldatc gzellii, nsanlar batan karacak olan . Bu derin, bu sonsuz by kaynan.

33

Kadnsanz, bundan sonrasn okumak g: kadn asalakn, tem belni, ktlkten gayr bir ey gelmezmi elinden, yoksullua bir trl alamaz, hep bolluu zlermi, diyor Hesiodos olacak ozan.

Kadnn bu kusurlarn:a bir de merak eklenince, am ama dedikleri kpn kapan, bylece dertler, belalar yaylm dnyaya. Bu mo-tif bize lyada'daki bir paray anmsatt: Priamos, Akbilleus'un l-

drd olu Hektor'un lsn geri almak iin yiidin barakasma geldiinde, Akbilleus nce ihtiyar kraln yrekliliine aar, sonra insann kt yazgs zerinde dnrnee balar, yle der (l. XXIV, 525 - 33):

"Talihsiz lmllere tanrlar u kaderi dokudu: Yaayacak insanlar ac iinde. ki tane kp durur Zeus'un eiinde, biri kt, biri iyi bala:rla dolu. Zeus kartrr bunlar, sunar lmllere,

yisinde de, ktsnden de pay alr insanolu, Ama yalnz kt batan pay alrsa bir _adam yoksul olur, hor grlr, zorlu alkla srnr tanrsal toprak stnde, tanrlar, insanlar dnp de bakmaz yziine."

Ama benzerlik bu kadardr: Pandora ya da Prometheus'tan sz edil-mez Horp.eros destanlarmda.

Pandora Yunann Havva .Anasdr dedik, benzer ynleri de ok: sz dinlememesi, merak, dik kafall. Kadna zg bu nitelikleri iyi yakalam denebilir Hesiodos iin; giderek salgn ve hastalklarn iinde bulunduu kp motifi bir bakma elma ve ylan rootiiinden daha anlaml sanki. Btn insanln bir sorununu dile getiriyor, bi-reysellikten kyor. Hesiodos Pandora efsanesini nerden ald? Hi-bir izi bulunmaz rnein Homeros'ta. Bu sorunun tartmasn son-raya brakalm da imdilik ne kadar kadn dman olursa olsun, o-

zann Pandora'y betimledii paralarm ikisine de tm eserinde eine az rastlanan bir tat vermi olduuna dikkati ekelim. zenmi de yazm, besbelli kendisi de kaplm kadnn "o sonsuz bysne."

F. 3


7. Soylar - alar Efsanesi Hesiodos Pandora efsanesini bir yerde yetersiz buluyor olmal

ki, yle srdryor anlaturum (i. 106- 107): stersen bu szlere baka szler kataym da, Daha dzenli, daha bilgince olsun sylediklerim.

Ve giriiyor alar- Soylar mythos'u diye adlandrdmz efsaneye. ok ilgin bir parasdr bu, ler ve Gnler yaptnn, belki de en me-rakls, en dndrc bir blm. 106'dan 201'inci dizeye kadar uzanr, konusu udur: insanlk yaratldndan bugne drt ya da be a yaamtrr, be soy izlemitir birbirini; birincisi altn soyu, ikincisi gm soyu, ncs tun soyu, sonuncusu da demir soyu-dur ki, nc ile beinci soylar arasna adlar madenle nitelenmeyen bir kahramanlar kua gelir. Madenler burada yalnz bir nitelik, bir deer belirtisi olarak alnmtrr, yoksa herhangi bir soyun gerek-ten madenle yourulmu olarak meydana getirildii dnlnez;

altn madenierin en deerlisi, gm ondan sonra gelen, tun gmten de daha az gzeli, demir ise en sert ve en az deerlisini simgeler. Maclenlerle nitelendirilmeleri soylarm salt deer ls bakmndan

yozlap gerilediklerini dile getirir. Soylan madeniere verilen deer llerine gre birnek Hesiodos'un bir buluu mu? lyada'dan yu-karda szn ettiimiz parada Akhilleus Priamos'a: "Demirden bir yrek varm gsnde" der (l. XXIV, 521), birok olunu ldren bir adann barakasma gelmeyi gze aldna aarak. Homeros da, baka airler ele Aphroclite'ye "altn" sfatn takarlar, bylece tan-oalar arasmda en gzeli, en sekii olduunu belirtmek isterler.

Hesiodos'un metii imdi daha yakndan izleyerek, bu Soylar nasl nitelendirdiini grelim: birinci, yani altn soy Kronos'un egemen

olduu aa rastlar, bu dnemele insanlar kaygsz, acsz ve dertsiz yaarlar, her trl nimetten ve toprak bereketinden yaarlanrlar. Bu soyun insanlan -ne kadar yaadklan belirtilniyor- gtkten sonra birer "dairnon" olurlar. Bizim "cin" diye evirdiimiz -ki cin yunanca dairnon'un latince karl olan "genius" tan tremedir- dairnon szc kkeni iyice bilinmeyen ve genellikle tanr, tannsal varlk

aniannda kullanlan bir kavramdr. Homeros destanlarmda "daimon" "theos" yani tanr ile e anlamldr, sonralan, zellikle Platon'un fel-sefi bir ierik kazandrd bu kavram kimi insann lmden. sonra da srdrd bir varlk, iyiliki bir ruh olarak anlalmal; netekim

HESODOS ESERi VE KAYNAKLABI 35

tun soylularla demir soyh~ar arasnda yerletirilen kahramanlar ldkten soma "dnyann snrlarnda, Mutlu Adalarda yaamlarn srdryorlar" {i. 167 - 173). Gmten diye nitelenen ikinci soy bir aznanlar soyudir; boylar ve akllar ile altn soylulara hi ben-zemediklerini syleinekle birer dev olduklarn n belirtmek ister He-siodos (i, 129)? Yz yillk bir mr ocuk olarak geiren, erginlik

ana gelince de ok yaamadan gen bu yaratklarn yukarda s-zn ettiimiz "hybris" yznden yok olup gittiklerini vurguluyor ozan. Hybris'in burada tam bir tann da yaplyor: l tanmamak, tanrlar saymanak, din grevlerini. yerille getirmernektir "hybris".

Bunlarn yaam Zeus'un egemenlik dnemine rastlam olsa gerek ki, Kronosolu kzp yeraltna gmyor onlar, ama bunlarn da birer cin olarak yaamlarn srdrdkleri belirtiliyor {i. 127- 142). Aca-ba bu gm soylulardan Hesiodos Theogonia'da szn ettii Ti-tan'lar m kasdediyor? Bu konuya deineceiz. Altn ve gm soy-lularn "Olympos'ta oturan lszlerce" yaratld, nc tun soyunu ise Zeus'un yaratt syleniyor (i. 143), bunlar da brleri gibi kendilerinden ncekilere benzemez deniyor, oysa azmanlkta, g ve kuvette, korku salmakta onlarn daha ileri bir aamasn sim-geliyorlar sanki. Aatan doma (i. 145) olduklar sylenen bu kor-kun yaratklar bize Theogonia'da sz geen Yzkollu devleri anm

satr {i. 145- 151): leri gleri aztnak, saldrmak, ldrnekti, Bunlar ekmek yeiyordu, ta gibiydi yrekleri, Korku salyorlard gittikleri yere .

. nnde durulmuyordu glerinin, Y eilnek nedir biliyordu : Grbz omuzlarna akl kollar. ' Tuntand silahlar, tuntand evleri, Tunla kazyorlard topra,

.nk kara demir yoktu henz. Kendi elleriyle yok olup Hades'e gtkleri ve hibir ad braknadklar ekleniyor. Drdnc ara soy -besbelli ki ozan byk destan kah-ramanlarn bu sayd uursuz soylar arasna koyamad iin- ayr bir yer almaktadr. Daha doru, daha yrekli olarak nitelendirilii bu kalramanlarn lp lmediklerinden emin deili gibi, onlara insan-lardan rak adalarda bir eit altn a yaatmaktadr {i. 166 173).


Beinci soy Hesiodos'un kendi soyqdur. Dvn.:i: bu soydan ol-duuna, bu belal ada yaadna (i. 174- 201). Hali tanmlarken gelecei de ngrr ve ktlklerin daha da oalp erdemierin alt edileceini, ne kadar su ve gnah varsa hepsinin yeryzne yerle-eceini, bu yzden de tanrlarn kendi kaderlerine braktklar in-sanlardan Aidos ve Nemesis gibi ar, namus ve cezay simgeleyen tan-rsal varlklarn bile dnyadan ayrlacaklarn, ktruserin ktmseri,

kararusarn karamsar bir ngryle bildirir. Kyameti haber verir. gibidir. Ne var ki burada birden keser: sz ve onanmaz gibi gster-dii duruma bir are gsterir: Dike, yani Adalete bir vg dzer (i. 202- 285). Hem yarg- krallara, hem de kardei Perses'e seslenerek dile getirdii bu hynnos belki de eserlerine serpitirilmi bulunan vglerin en iteni, en anlanlsdr. lmsz bir ant saylabilir belli bir snfn din ve ahlak grne. lerdeki blmde inceleyeceiz bu uzun ve alaml vgy.

imdilik Pandora ile Soylar efsanesini ayrntlaryla hem ince-lemeye, hem de baka efsanelerle karlatrmaya alalm. Pando-ra'ya Theogonia'da 19 dize (Theog. 570- 589), ler ve Gnler'de ise 30 dize (i. 59 - 89) ayrlmtr. Her iki parada da kadnn yaratlmas ve Epimetheus'a gtrlp verilmesi anlatlr. Pandora Zeus'un buyruuyla demirci tanr Hephaistos eliyle yaratlr; ler'de Zeus bu konuda buyruunu dile getirmektedir: .

Naml al Hephaistos'u ard hemen: Bir para toprak al, suyu kartr, dedi,

ine insan sesi koy, insan gc koy, Bir varlk yap ki yz lmsz tanralara benzesin, Bedeni gzelim gen kzlara.

Daha baka tanrlara da seslenerek, bu yaratmaya katlinalarn sy-ler. Theogonia'da Pandora'y yaratmak yalz Hephaistos ile Atlena'ya dyorsa, ler'de bu ie Aphrodite, Hermes, Kharit'ler, Pe-itho, Hora'lar da katlr ve her tanr kendi yetki alanna gre bireyler verir kadna. Her iki parada da Pandora'nn sslenmesi zele beti.mienir. Bylece hem yaratlmakla olan varln nitelikleri ve ka-rakteri ortaya kar, hem de ekicilii daha bir canlanr gzmzn nnde. Beti.miemede byle bir zenneye ancak lyada'da Akhille-us'un gene Hephaistos eliyle yaplan kalkannn anlatmnda rastlarz

(l. XVIII, 468- 617). Nefre1le and, dnyada ne kadar dert ve ac


varsa hepsinin kaynanda grd bu helal yarat ne byk sev-giyle anlatyor Hesiodos, o kuru ozan, o banaz dnr, o soruurtkan adam nasl da comu, aarsnz. Gzelin gzeli birka dizesini ya-

zalm aaya (Theogonia'dan): Gkgzl tanra Athena da urhalar giydirip Balad helini ve alnndan aa yle bir duvak drd ki, lemeleri bir enlikti gzler iin. Pallas Athena bir elenk koydu bana

ayrlarn taze menleriyle bezenmi. (Hephaistos) bir de altn ta koydu bana ... Bu tata neler vard grlesi, neler: Topran, denizierin besledii bir sr yaratklar ... Byl, prl prl bir iklildi bu Canlanacak, konuacak gibi naklar.

Kharit'lerin altn gerdanlklarla, Bora'larn salarn bahar iekle-riyle donattklar, Hermes'in de gsne yalan dolan doldurduu bu gzele Pandora adn takm tanrlar, "Pandora demek htiin tanrlarn armaan demekti" diye aklyor Hesiodos. Epimetheus da kar-

dei Prometheus'un ihtarna karn alyor armaan ve "alnca da anlyor bana bela aldn".

Tekvin'de sz geen Havva anamz ise hi byle zenle yara-tlmyor. Tanr Adem'i topraktan yourup iine can fledikten, Aden bahesine yerletirdikten ve hayat aacn ona gsteip bu aacn meyvasndan yemeyi kendisine yasakladktan sonra, ona yardmc olarak bir yaratk meydana getirmek zere, uyutur Adem'i, kahurga kemiklerinden birini alr ve ondan bir kadn yapar. O kadar. Adem

kadn kendisine e bilir, dolarken Aden bahesinde ylan gelir, ka-dn kandrr, o da yasak aacn meyvasndan bir tane koparr yer. Bu srada Adem nerdedir, belli deil, o da duymu mudur ylann sy-ledikleri, duymam mdr bilinmez, ne ki Havva'nn uzatt mey-

vay o da yer. Sonra olan olur, Tanr :ikisini de kovar cennet hahesin-den. Bu arada savurduu korkun tehditler ilerde uyg'.lanacak ger-eklerdir:, toprak lanetli olmutur, insan artk ainnn teriyle ekmek yiyecektir, insai topraktr ve topraa dnecektir. Hesiodos'un an-

latt mythos'ta cennetin ad gemiyorsa da, Pandora'mn suundan


nce insanlarm yeryznde dertsiz kaygsz yaadklan ve topran kendiliinden bereket sat vuxgulamyor.

Tekvin'le Hesiodos'un eseri arasmda ne gibi bir ilinti kurulabilir? Ayn kaynak ve gelenekiere mi dayanyor ikisi de? Bu ~onu stne ele gemi baz ipularn ilerde deerlendirmek yolunu arayacaz.

Dorudan iliki bir yana, Hesiodos'un tutum ve davranmda Kutsal Kitab amnsatan noktalar bulmutuk. Ozamzm tarilisel ak g-r, alarn, soylarm birbirlerini izledikleri ve genel evrimde iyiden ktye doru bir gidi olduu kams Kutsal Kitabn ana gr ve

kuruluunda kullanlan yntemle k yaslanabilir. Bir benzerlik olduu kukusuz, zellikle byle bir gre Yunan yazuunda, hele kendinden nce hi bir yerde rastlamad gz nne alnrsa. Homeros destan-larmda tm insanl kapsayan bir geliim srecinden 1z yoktur, ho

tanrlardan ve efsanelik kalramanlardan bakalannn pek sz gemez biliyoruz bu destanlarda. Ama kaderi ne kadar ak ya da kara olsa insanlarm ktye giden bir akm iinde yaadklarn aklndan bile geirmez destan yazan. Tanrlada insanlarm al takke ver klah, nee iinde mr srdkleri bir yaam betimlemeyi amalayan ozan ekmek

kavgas diye bir ey bilmez, biliyorsa da ona deinmeyi dnmez. Ne karamsardr, ne iyimser, daha dorusu kendi am, kendi yaantsn ya da adalannn yaantsn sylemez ki, bu konuda duygusal ya da dnsel bir tavr taknmak zorunluluunu duysun.

Hesiodos'un karamsarl kendinden sonraki ozalara bulamtr. onya'da gelien lirik iir, zellikle eleji bu tutumu srdilr. Ne var ki bunlarn ktmserlii ya kiisel bir eilinin, ya da iledikleri trn bir gerekesidir, bir tarih ya da dnya grn iermez. Ne-tekim Hesiodos'tan sonra Yunan ya.zinmda Hesiodos'un ele ald efsanelerden iz bulmak olanaksz gibidir. Hesiodos'u Yunan iirinden ok Latin iiri srdrd diyebiliriz. Byk airler izinden yrmlerdir: Vergilius, Ovidius en parlak temsilcileridir bu akmn. Hesi-odos belki iirden ok felsefeyi etkilemitir, ama o alanda da ozam soriut rneklerle canlandrd grnn ancak soyit bir yaks bulunabilir. nsanlarm stne stne yryen, onlarn aydnlatlmasm, eitilmesini amalayan inanl, eylemci davran kimde var? Kimsede yok. Neden yok, nk o snf bir dala dile gelnemitir Yu-nan yazmnda diyesim geliyor. Evet, Hesiodos bir snfn, kyl s

nfnn felsefesini alar, savunur ve yayar. Gelecek blmde ele alalm bu konuyu.


8. Bir Snfn Felsefesi Hesiodos'u tamdk bir dereceye kadar: denizlist al verie ayak uyduramam, bir ktadan br ktaya geerek ekmeini topraktan

karmaya alalayan bir gmen ailesinin ocuudur. evresi tmyle sevimsiz ve yabanc grnr gzne. Yaamnn tatszln imgelem gcyle sslemeye urarken, bir yandan da kapkara geTekleri, doa ve insan yasalarnn srlara ermee alnakla hem anlamaya, hem de aresizliine are bulmaya giriir. y etilerinin snrlarn zorladka zorlar, dnme ve imge kurma olanaklarn son kerteye dek kullana-rak, geleneksel veruerle birletirmeyi, bylece k~ndie zg bir reti yaratmay haarn. Ozandr, dnrdr karmza koyduu ya-

ptlarda, dnrl ozanlkla badatrmay denedii iindir ki, bu ift ynl ilevini ancak tanr vergisi bir esinin rn sayar, ken-dini de bir peygamber olarak deerlendirir. Zordur giritii i, rahat-sz ve skntldr her att admda. Bu nedenle aklanabilir iirinin kimi yerde hantall, beceriksizlii ve genelllkle edzeyde, edeerde

olamay. Homeros'un tam tersi bir ozandr Hesiodos. Konu edin-dii dnya yles:iie baka bir dnyadr ki, iki ozam karlatran bir yanma olduysa gerekten, Hesiodos'a bamszlk ve zgrlk d-ln vermemek elden gelmez. Koca Homeros'un biim kurallanna

tpatp uyduu, bir bakma din ve dnya grn paylat halde, bu kadar farkl bir toplum anlay ortaya karabilmesi alacik eydir. ki ayn snfn insan olmyabilir Homeros ile Hesiodos, Ho-meros da meslekten bir ozand herhalde, ama hetimlemeye giritikleri

snf bambaka: biri tanrlarla kahramanlan, ikisini de ayn toplum katnda canlandrarak anlatr, br tannlarla insanlan ele alr, a-ralannda; kesin, dmanla varan bir ayrm yaparak.

Theo'goia'nn ozam bu dnyaya geldi geleceine bin pimandr. nsanlk tarihinde eitli evrelerin birbirlerini izlediklerine, tpk tan-rlar gibi insanlarn da alara ve kuaklara gre ayrlabileceklerine inanr. Deiim ve geliin ilke olarak benimser. Felsefe ile, rnein felsefi dncenin en bata gelen kurucusu Herakleitos ile atla git-

nektedir bu gr ve anlayta. Evrensel bir yasay yakalamtr: herey deiir ve geliir, ama Herakleitos geliime deer lleri bi-nedii halde, ozammz dn srecine duyarl ve duygusall da katt - bu bakmdan ozanca bir yaklama giritii- iin yan tut-makta ve tam bir karamsarln szcs olmaktadr. Ne ki bu gr

40 HESODOS ESER VE KAYNAKLABI

tm evrene uygulamaya kalktnda ik.ircikli hir tutumdan da kur-tulamaz: ister . istemez hir ayrm yapar tanrlarla insanlar arasnda. Ktye gidi yalnz insanlar iindir, evrenin kuruluundan h u yana tanrlar da evrimler yaam ama son hir dzene, yani Zeus ve Olym-

pos'lularn egemenliine varmlardr. Bunun kt olduunu sylemesi elbette beklenemezdi Hesiodos gibi dinsel inanlar sapa salam yer-lemi, ayrca da geeneksel deerlere insanlar eitmeyi grev edinen hir ozandan. Tersine yaptlarnn ikisinde de tanrlar arasnda mevcut dzeni var gcyle savunur, elikile~e dmeyi. gze alarak ya da

onlar hile hile gzden uzak tutarak. Tanrlar katnda ne olmusa iyi olmutur, dzenin gelime srecini aydnlatmak iin, yerleme ne-denlerini aklamak iin hibir ahay esirgemez, hu yolda mantn kulland gibi, akl yrtme yntenler.inin hepsine ha vurur, s-telik sanat yetilerinden alabildiine yararlanr. Dzensizliin ta kendisi kaos'tan dzenin simgesi kosmos'~ varntr tanrlar, zellikle Zeus ve Olympos'lular kua, oysa insanlk tam tersine cennetten cehen-neme yol almtr. Neden, nasl oldu hu ve bugnk durumda ne yap-mak gerekir hir dzene varmak iin yeni batan? Hesiodos'un hu so-runlar amlamak iin grkemli -hir devi yklerimesi yaptiarna en yksek dzeyde retici- eitici niteliklerin tin:nnasna yeter.

Kendi an hetimlemeye giriti mi yerden yere vurur ozan ken-dini: beinci ve son aa varlmtr, demir ana (i. 174 vd.):

nsanoullarnn beinci soyuna gelince, Keke o soydakilerden biri olmasaydm hen, Keke daha nce lsem, ya da daha donasaydm!

Neden derseniz, pek ak deildir yant: gndzleri didinip ezilirler, geceleri kvranp dururlarm demir soylular, tanrlarn yollad trl de:rtlerle. Bu dertlerin kaynan da, trlerini de yeterince anlatt iii, artk stnde durmaz, hemen gelecee ynelir ve daha da ty ler rpertici hir tablo izer (i. 179 vd.):

Ama hir gn gelecek, Zeus, Kronos'un olu Bu insan soyunu da yok ediverecek. O zaman ak sal insanlar soyu gelecek ...

bununla insann yal olarak doacan n sylemek istiyor Hesiodos ? Bu soy iin yapt tanmlamalar baba olun birbirine henzememeleri, ana baba saygsnn, kardeliin ve dostluun yok oluu, her trl er-

HESODOS ESER VE K...

42 HESODOS ESER y.E KAYNAKL...

HESODOS ESER VE KAYNAKLARI

Dostuna vereceini anlatn gibi ver. Kardeinle bir anlama yaparken hile

akaya vurup bir tank ar yanna. Gven de gvensizlik de ykar insanlar.

Az stne az koyar, koyduka da koyarsan O az dediin ok olabilir.

Bir evin olsun, bir karn, bir de kzn. Karn parayla satn. al ki Gereinde yrsn kzlerin ardndan.

Aracn, avadanln evinde olsun, Olsun ki bakasndan istemeyesin. Vermedi mi, mevsim geer, iin yz st kalr. Hibir iini ne yarna brak, ne br gne.

Arkadana kardeim deme hibir zaman, Dersen, kt davranamazsn artk ona kar.

ll ol, neyi ne zaman yapacan bil.

43

rnekleri alabildiine oaltabiliriz. Y aptlarllllll, zellikle ler ve Gnler'in didaktik, retici tre girmesi hundandr. Hesiodos bil-gisi, yaants ve deneyleri ile rendiklerini birbirine kartrarak aktarmay i edinmitir kendine. Ama bununla kalsayd, dnya ya-Zlllllllll h,ilgi derleyici birok yazarlar arasnda yerini alr, bylele-rinin okluk kuru ve skc yaptlarllllll tesinde bir etkenlik edine-mezdi. dysa reti yaratm bir dnr saylmaldr Hesiodos. Ba-

kalm nasl? !

Kaynan nerden alrsa alsn- hu soruna ilerde deineceizTheogonia'da bir kral soyunun yksn anlatr Hesiodos: tanrlar

egemenlii ele geirmek, kral olmak iin savarlar kuak kuak. Bu atma baba oul arasnda olmakta, haha olunun tahta kmasn nlemek iin onu trl arelerle ortadan kaldrmaya almakta, oul ise hahasllllll dzenini boa kararak onu devirmeyi ve yerine ge-meyi hadrmaktadr. 1kin Uranos kraldr, sonra Kronos babasn alt eder, sonunda da Zeus Kronos'u yenip gkte ya da g simg~-


leyen Olympos 'ta kral olur ve krallk yetkilerini kardelei ile pay-lar. Bu srete kaba kuvvete, kimi zaman da devler, aznanlar gibi

doast glerin yardmna dayanarak elde edilen stnlk belli bir deer yargsna vurularak eletirilir mi, eletirilmez mi? ou o-zanlarda byle bir eilim ya da aba grlmez. Homeros rnein tan-rlarn ve tanrlarn babas olarak Zeus'un egemenlii stne kafa yormaz, bu neden byledir, byle olmas iyi midir deil midir diye bir soru sormay aklndan hile geirmez. Kimi yerde Zeus'un stnde daha stn bir g bulunduunu helirtse hile, Zeus'un ve br tan-rlarn Troya savana duygusal ne

Documents

Sabahattin Eyüboğlu, Azra Erhat - Hesiodos Eseri ve Kaynakları