Merenje, monitoring, menadžment i procena rizika od suvišnih unutrašnjih

voda u jugoistočnoj Mađarskoj i severnoj Srbiji

(korišdenjem daljinske detekcije i infrastrukture prostornih podataka)

HUSRB/1002/121/088

AKCIONI PLAN ZA UPRAVLJANJE KORIŠDENJEM ZEMLJIŠTA U

OPŠTINAMA SUBOTICA, KANJIŽA I NOVI KNEŽEVAC SA CILJEM

ZAŠTITE OD POJAVE SUVIŠNIH UNUTRAŠNJIH VODA

Univerzitet u Novom Sadu

Prirodno-matematički fakultet

Centar za prostorne informacije Vojvodine

2

Merenje, monitoring, menadžment i procena rizika od suvišnih unutrašnjih voda u jugoistočnoj

Mađarskoj i severnoj Srbiji (korišdenjem daljinske detekcije i infrastrukture prostornih podataka)

HUSRB/1002/121/088

- AKCIONI PLAN ZA UPRAVLJANJE KORIŠDENJEM ZEMLJIŠTA U OPŠTINAMA SUBOTICA, KANJIŽA I

NOVI KNEŽEVAC SA CILJEM ZAŠTITE OD POJAVE SUVIŠNIH UNUTRAŠNJIH VODA -

Univerzitet u Novom Sadu

Prirodno-matematički fakultet

Centar za prostorne informacije Vojvodine

NOVI SAD, 10. JANUAR 2014.

Ovaj dokument je odštampan uz finansijsku podršku Evropske unije. Za sadržaj ovog dokumenta, je odgovoran isključivo Univerzitet u Segedinu i sadržaj ovog dokumenta ne odražava zvanično mišljenje Evropske unije i/ili Direktorata.

Measurement, monitoring, management and Risk assessment of

inland Excess Water in South-East Hungary and North Serbia

(Using remotely sensed data and spatial data infrastructure)

HUSRB/1002/121/088

LAND USE MANAGEMENT ACTION PLAN FOR INLAND EXCESS

WATER HAZARD MITIGATION IN THE SUBOTICA, KANJIŽA AND

NOVI KNEŽEVAC MUNICIPALITIES (NORTHERN SERBIA)

University of Novi Sad

Faculty of Sciences

Center for Spatial Information of Vojvodina

4

SADRŽAJ

1. UVOD ....................................................................................................................................................... 5

2. CILJEVI AKCIONOG PLANA ....................................................................................................................... 6

3. PROSTORNI OBUHVAT AKCIONOG PLANA ............................................................................................. 8

4. GEOGRAFSKI USLOVI ZA POJAVU I UTICAJ SUVIŠNIH UNUTRAŠNJIH VODA NA PODRUČJU AKCIONOG

PLANA .......................................................................................................................................................... 9

GEOMORFOLOŠKI ODNOSI ...................................................................................................................... 9

KLIMATSKE PRILIKE ................................................................................................................................ 11

HIDROLOŠKE KARAKTERISTIKE .............................................................................................................. 12

PEDOLOŠKE KARAKTERISTIKE ................................................................................................................ 13

DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE .......................................................................................................... 15

5. ANALIZA POSTOJEDE PLANSKE DOKUMENTACIJE I MERA ZAŠTITE SA ASPEKTA POJAVE SUVIŠNIH

UNUTRAŠNJIH VODA ................................................................................................................................. 17

Prostorni plan grada Subotica ............................................................................................................... 18

Prostorni plan OPŠTINE KANJIŽA ........................................................................................................... 19

Prostorni plan OPŠTINE NOVI KNEŽEVAC ............................................................................................. 20

5. AKCIONI PLAN ZA UPRAVLJANJE KORIŠDENJEM ZEMLJIŠTA ................................................................. 22

5

11.. UUVVOODD

Suvišne unutrašnje vode predstavljaju pojavu podzemnih voda ili zadržavanja atmosferskih voda na

topografskoj površini. U plavljenim i vodom prezasidenim zonama mogu prouzrokovati znatne štete i

dovesti do brojnih društvenih i ekonomskih problema.

U okviru projekta “Merenje, monitoring, menadžment i procena rizika od suvišnih unutrašnjih voda u

jugoistočnoj Mađarskoj i severnoj Srbiji (korišdenjem daljinske detekcije i infrastrukture prostornih

podataka)” Akronim: Meriexwa, sufinansiranim od strane Evropske Unije kroz IPA program

prekogranične saradnje između Srbije i Mađarske, u periodu od 2012 do 2014 godine ispitivane su

nove metode istraživanja pojave suvišnih unutrašnjih voda. Kroz saradnju Univerziteta u Segedinu i

Univerziteta u Novom Sadu na prostoru AP Vojvodine i jugoistočne Mađarske vršen je monitoring

pojave suvišnih unutrašnjih voda na prostoru AP Vojvodine i jugoistočne Mađarske. Istraživanjem je

ustanovljena metodologija osmatranja i identifikacije plavljenih područja koja je primenjena na

pograničnom pojasu na prostoru opština Subotica, Kanjiža i Novi Kneževac. U skladu sa definisanim

dugoročnim ciljevima projekta MERIEXWA koji predviđaju poboljšanje uslova života stanovništva na

istraživanom području izrađen je Akcioni plan za upravljanje korišdenjem zemljišta, kao sinteza

rezultata projektnih aktivnosti. Cilj ove studije je da pruži relevantne informacije i smernice nadležnim

instancama i stručnoj javnosti za sprečavanje i smanjenje šteta nastalih suvišnim unutrašnjim vodama.

6

22.. CCIILLJJEEVVII AAKKCCIIOONNOOGG PPLLAANNAA

Ovim Akcionim planom se definišu smernice i preporuke za upravljanje korišdenjem zemljišta, sa ciljem

zaštite i umanjenja negativnih posledica od pojave suvišnih unutrašnjih voda. Akcioni plan se bazira na

rezultatima istraživanja sprovedenih u periodu od 2012 do 2014 godine, u okviru projekta MERIEXWA.

Suvišne unutrašnje vode nastaju kao rezultat međusobnog dejstva brojnih prirodnih i antropogenih

faktora, vrlo često uzrokujudi direktno i indirektno značajne ekonomske štete i niz društvenih

problema.

Štete koje izazivaju suvišne unutrašnje vode u Srbiji:

ometanje setve i žetve, onemogudavanjem pristupa poljoprivrednoj mehanizaciji na obrađivane

površine

gubitak roda, oštedenja useva, vodnjaka i vinograda (pojava biljnih oboljenja usled oštedenja i

povedane vlažnosti)

oštedenje kuda i građevina (poplavljivanje podrumskih objekata, pucanje i urušavanje zidova)

izlivanje otpadnih voda iz kanalizacionih sistema i zagađenje zemljišta

smetnje u saobradaju zbog plavljenja saobradajnica i oštedenja puteva usled sleganja terena.

Planskim i racionalnim upravljanjem korišdenja zemljišta mogude je umanjiti posledice suvišnih

unutrašnjih voda i uspostaviti održivi način privređivanja.

Ciljevi akcionog plana su:

poboljšanje uslova života i privređivanja lokalnog stanovništva kroz smanjenje šteta nastalih

suvišnim unutrašnjim vodama i kroz njihovo informisanje i edukaciju za uspešnije primenjivanje

adaptivnih strategija.

racionalnija organizacija namene prostora koja omogudava održivu eksploataciju prirodnih resursa

efikasnije pradenje pojave suvišnih unutrašnjih voda kao i tačnije i sveobuhvatnije i evidentiranje

šteta nastalih njihovim dejstvom.

7

Elemente akcionog plana čine:

definisanje mera i aktivnosti za poboljšanje postojedih kapaciteta za neposrednu odbranu od pojave

suvišnih unutrašnjih voda (drenažnih kanala detaljne kanalske mreže, kanala za odvodnjavanje

osnovne kanalske mreže, crpnih stanica, akumulacija, jezera i drugih hidrotehničkih objekata)

predlaganje promene namene površina sa ciljem racionalnijeg i održivog korišdenja prostora

metodološke smernice za pradenje pojave suvišnih unutrašnjih voda, za bržu i efikasniju

identifikaciju plavljenih i vodom prezasidenih područja

određivanje postupaka za prikupljanje podataka o nastalim štetama za potrebe statističke obrade i

registra prirodnih nepogoda Republike Srbije.

definisanje smernica za dalje proučavanje problema suvišnih unutrašnjih voda

formulacija osnovnih elemenata strategije informisanja i edukacije stručne i šire javnosti o

problemu suvišnih unutrašnjih voda

Osnovni preduslov za efikasnu borbu protiv negativnih efekata suvišnih unutrašnjih voda je dobro

poznavanje prostorne komponente ovog prirodnog hazarda. Proučavanjem višegodišnjeg prostornog

rasporeda područja plavljenih suvišnim unutrašnjim vodama i uslova njihovog pojavljivanja mogu se

identifikovati najugroženije zone i preduzeti mere za sprečavanje i ublažavanje šteta koje se javljaju.

Da bi se stekli svi uslovi za formulisanje i uspešnu implementaciju strategije odbrane od suvišnih

unutrašnjih voda, potreban je vrlo visok stepen koordinacije između lokalnih i regionalnih

vodoprivrednih organizacija, državnih institucija i lokalnog stanovništva. U tom smislu, ovaj Аkcioni

plan daje preporuke za ceo ciklus odbrane od suvišnih unutrašnjih voda, od postavljanja osnova za

formulaciju strategije odbrane i racionalne i planske organizacije prostora, do smernica za uspešnu i

efektivnu primenu donetih mera.

8

33.. PPRROOSSTTOORRNNII OOBBUUHHVVAATT AAKKCCIIOONNOOGG PPLLAANNAA

Područje na koje se akcioni plan odnosi se prostire na krajnjem severu Autonomne pokrajine

Vojvodine, na severu Bačke i Banata, u pograničnoj oblasti Mađarske i Rumunije, i obuhvata teritorije

opština Subotica, Kanjiža, Novi Kneževac. Ukupna površina ovog prostora je 1711 km2 od kojih 1007

km2 pripada administrativnom području Grada Subotica, 399 km2 Opštini Kanjiža i 305 km2 opštini Novi

Kneževac. Na ovom prostoru, prema popisu stanovništva 2011, živi 178.166 stanovnika u 41

naseljenom mestu. Od ukupnog broja stanovnika tri opštine 141.554 (80 %) živi u 19 naselja u okviru

administrativnog prostora Grada Subotice, u 13 naselja u opštini Kanjiža živi 25.343 stanovnika (14 %), i

11.269 u 9 naselja koja pripadaju opštini Novi Kneževac (6 %).

Karta naselja na istraživanom području

9

44.. GGEEOOGGRRAAFFSSKKII UUSSLLOOVVII ZZAA PPOOJJAAVVUU II UUTTIICCAAJJ SSUUVVIIŠŠNNIIHH

UUNNUUTTRRAAŠŠNNJJIIHH VVOODDAA NNAA PPOODDRRUUČČJJUU AAKKCCIIOONNOOGG PPLLAANNAA

Geografski činioci koji mogu uticati na pojavu suvišnih unutrašnjih voda su:

visinski položaj ugroženih površina u odnosu na glavnu reku sliva, odnosno recipijent voda

morfologija i pad terena

blizina rečnih tokova i kanala

klimatske prilike (uzastopne godine sa velikom količinom padavina)

položaj nivoa prve izdani, blizina vodonepropusnog sloja

sastav zemljišta

obrazovani uspori na vodotocima

antropogeni uticaj (npr. neadekvatne hidrotehničke i agrotehničke mere)

GEOMORFOLOŠKI ODNOSI

Morfologija terena kao i apsolutni i relativni visinski odnosi u znatnoj meri utiču na pojavu suvišnih

unutrašnjih voda. Na prostoru koji obuhvata Akcioni plan zastupljeni su slededi geomorfološki članovi:

geomorfološka karta istraživanog područja. Legenda: 1 – Subotičko-Horgoška peščara, 2 – lesna

zaravan, 3 - lesna terasa, 4 – aluvijalna ravan

10

1. Subotička peščara, na krajnjem severu zahvata skoro 20 % administrativne teritorije grada Subotica i

severne delove opštine Kanjiža. Karakteriše je blago zatalasani, brežuljkasti dinski reljef (sa visinama od

2-4 m), između kojih se nalaze manje međudinske depresije. Ove depresije su u kombinaciji sa lesnom

ili glinovitom podlogom podložne dužem zadržavanju suvišnih površinskih voda i stoga se mogu

smatrati potencijalno ugroženim prostorom. U neposrednoj blizini dolova je takođe mogude duže

zadržavanje površinskih voda. S obzirom da su površinski geološki slojevi peščare najvedim delom

izuzetno vodopropusni i da se prostor nalazi na vedoj apsolutnoj nadmorskoj visini (između 140 i oko

110 mnv.) Subotička peščara spada među područja slabije ugrožena suvišnim unutrašnjim vodama.

2. Bačka lesna zaravan zahvata zapadni prostor Akcionog plana, pokrivajudi veliki deo administrativne

teritorije grada Subotica (80 %) i zapadne delove opštine Kanjiža (45 %). Apsolutne visine terena se

kredu od 125 na severu i zapadu do oko 90 m na jugu, sa nagibom prema jugu i istoku. Na kontaktu

lesne zaravni sa drugim geomorfološkim članovima (peščare i lesne terase) javljaju se vede vodene

površine (npr. Palidko, Ludoško jezero, Kapetanski rit) i često plavljeni tereni u njihovoj široj okolini, što

se delimično može objasniti proceđivanjem podzemnih voda i njihovim izbijanjem na topografsku

površinu na nižim reljefnim stepenicama. Ovi periferni prostori Bačke lesne zaravni se mogu smatrati

umereno ugroženim suvišnim unutrašnjim vodama, dok u centralnim delovima zaravni suvišne

unutrašnje vode najvedim delom ne predstavljaju značajniju pretnju.

3. Lesne terase se izdižu iznad aluvijalne ravni u opštinama Kanjiža i Novi Kneževac, često jasno

ograničene strmim lesnim odsecima visokim i do 20 m. U Bačkoj se lesna terasa proteže u vidu uskog

pojasa (do 15 km širine) u pravcu sever jug u opštini Kanjiža, predstavljajudi niži geomorfološki član u

odnosu na Bačku lesnu zaravan na zapadu i Subotičko-Horgošku peščaru na severu. Nadmorska visina

terena se krede od 90 m na severu do oko 81 m na jugu područja. U Banatu Novokneževačka lesna

terasa zauzima skoro polovinu površine opštine Novi Kneževac, sa nadmorskim visinama terena od oko

81 do 90 m. Blago zatalasani reljef presecaju gredice, lučna udubljenja depresije i karakteristični

površinski oblici fosilnih rečnih meandara sa pojavom vede količine vode na površini, od kojih neki

obrazuju stalna jezera a druga su periodično plavljena. Zbog preovlađujudih hidroloških uslova ovde se

javljaju slatinasta i barska zemljišta. Suvišne unutrašnje vode na prostoru lesne terase predstavljaju

11

značajan faktor rizika za privredne aktivnosti ali su sa druge strane one resurs od prvorazrednog

značaja za očuvanje biodiverziteta u okviru zaštidenih prirodnih područja.

4. Aluvijalna ravan predstavlja najniži geomorfološki član na prostoru Akcionog plana i zauzima

prostore od visine 79 - 73 mnv. Relativan položaj ove oblasti u odnosu na druge geomorfološke članove

i blizinа rečnih tokova čini ovu zonu najugroženijom od pojave suvišnih unutrašnjih voda. Visoke vode iz

reka se infiltriraju podzemnim putem u izdan, dok se sa okolnih, viših terena podzemne vode takođe

kredu prema aluvijalnoj ravni i dovode do podizanja nivoa podzemnih voda. Aluvijalna ravan Tise

zauzima manje površine na severu i južne opštine Kanjiža, a mnogo je veda branjena inundaciona ravan

Tise u okviru opštine Novi Kneževac. Pored aluvijalne ravni Тise u Novokneževačkoj opštini se nalazi i

aluvijalna ravan Zlatice oko Banatskog Aranđelova.

KLIMATSKE PRILIKE

Najznačajniji klimatski faktor sa aspekta suvišnih unutrašnjih voda predstavljaju padavine, kao i

temperatura vazduha i vetar. Ove klimatske i meteorološke pojave odlikuje kako sezonska, tako i

unutar- sezonska promenljivost, neujednačenost i nepredvidljivost. Protekla decenija koja je obilovala

nizom ekstremnih klimatskih pojava na prostoru Srbije, u skladu je sa pojedinim predviđanjima

baziranim na regionalnim i planetarnim klimatskim modelima, prema kojima se može očekivati dalje

povedanje učestalosti ovih negativnih pojava. Iako prostor Akcionog pripada umereno kontinentalnom

i semiaridnom klimatu sa prosečnom godišnjom sumom padavina koja ne prelazi 600 mm, u pojedinim

periodima se izluči gotovo dvostruko više padavina od uobičajenog proseka (oko 1100 mm u toku

2010/11 godine).

12

HIDROLOŠKE KARAKTERISTIKE

Podzemne vode

Izbijanjem freatske (prve) izdani na topografsku površinu nastaju suvišne unutrašnje vode. Dubina

freatske izdani na prostoru Akcionog plana prati generalno pravce pružanja površinskog reljefa i

geomorfoloških članova, te je tako najplida u aluvijalnoj ravni i na lesnoj terasi, dok se na lesnoj zaravni

i peščari nalazi i na znatnim dubinama (više od 10m) i nema uticaj na pojavu površinskih plavljenja.

Nivo freatske izdani je dobar indikator na osnovu kojeg se mogu dati određene prognoze u pogledu

očekivanog intenziteta pojave plavljenja, naročito kada preovlađuje izvirudi tip suvišnih unutrašnjih

voda. U okviru projekta MERIEXWA na 25 lokacija (16 u Bačkoj i 9 u Banatu) kontinurano je vršeno

merenje dubine nivoa freatske izdani tokom 2013. Mreža pijezometara koja automatski beleži i šalje

podatke de značajno unaprediti proučavanje kretanja nivoa freatske izdani na ovom prostoru i u

bududnosti. Vrednosti dubine nivoa izdani su merene sa učestalošdu od dva dana.

kretanje nivoa podzemnih voda izmerenih u mreži pijezometara u okviru projekta MERIEXWA u period

u od januara do decembra 2013. godine (veda visina stuba kartodijagrama prikazuje vedu dubinu

izdani)

13

Površinske vode

Tisa predstavlja najdominantniji objekat površinske hidrografije na ispitivanom prostoru. Ona se

odlikuje velikom amplitudom vodostaja i proticaja, i njen uticaj na nivo freatske izdani i pojavu suvišnih

unutrašnjih voda se može prepoznati duboko iza odbrambene linije nasipa u branjenom pojasu

aluvijalne ravni. Osim Tise, od značajnijih vodotoka područje presecaju Krivaja, Čik i Kereš u Bačkoj, kao

i Zlatica u Banatu. Brojna su i jezera (Palidko, Ludoško), kao i ribnjaci i veštačke akumulacije (Kapetanski

rit). Na slatinastim zemljištima gde su mogudnosti poljoprivredne proizvodnje ograničene mogude

menjanje namene površine i izgradnja ribnjaka ili izgradnja akumulacija za prihvat i skladištenje

suvišnih površinskih voda.

PEDOLOŠKE KARAKTERISTIKE

Pedološka karta područja Akcionog plana

14

Osobine zemljišta u velikoj meri utiču na lokalne uslove pojave suvišnih unutrašnjih voda. Mehanički

sastav i vodopropusna mod određuju brzinu proceđivanja atmosferskih padavina u dublje horizonte

zemljišta. Ukoliko se vremenski podudare intenzivne padavine i zasidena freatska izdan na površini se

mogu pojaviti velike količine suvišne unutrašnje vode. Dobrim poznavanjem potencijalno ugroženih

površina mogu se poboljšati hidrotehničke mere odvodnjavanja i sprečiti štete koje nastaju

zadržavanjem vode na površini. U ugrožene prostore spadaju zemljišta sa teškim mehaničkim

sastavom, ilovasta zemljišta sa velikim sadržajem minerala gline. Zemljište može uz padavine biti

dovoljan faktor za pojavu suvišnih unutrašnjih voda i da dovede do njihove pojave na mestima gde se

inače ne bi mogle očekivati na osnovu prostoru rasporeda drugih činilaca (reljefa, podzemnih i

površinskih voda). Sa druge strane, zemljišta mogu biti pouzdani pokazatelj visokog nivoa freatske

izdani i učestalog plavljenja i prevlaživanja terena podzemnim vodama. Zaslanjena zemljišta su gotovo

uvek vezana za ovakve terene. Jače zaslanjena zemljišta nisu pogodna za poljoprivrednu proizvodnju i

koriste se za ispašu, gradnju ribnjaka. Kod često plavljenih, slatinastih terena je preporučljiva detaljna

analiza mogudnosti uspostavljanja zaštidenih prirodnih područja, vlažnih staništa koja su značajna sa

stanovišta očuvanja biodiverziteta i poboljšanja stanja životne sredine. Analizom pedološkog pokrivača

na području Akcionog plana mogu se identifikovati najugroženije zone koje se nalaze u aluvijalnoj ravni

Tise i na određenim delovima Bačke lesne terase. Velike površine pod slatinastim zemljištem u

centralnim oblastima opštine Novi Kneževac ukazuju na prisustvo visokog nivoa freatske izdani. Ove

površine se u najvedoj meri koriste kao pašnjaci ili predstavljaju prirodna vlažna staništa i ne spadaju u

kategoriju ugroženih suvišnim unutrašnjim vodama.

15

DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

Prema popisu iz 2011. godine prostor Akcionog plana naseljava ukupno 141.554 stanovnika u 41 naselju.

Naselje Opština Broj stanovnika 2011. godine Naselje Opština

Broj stanovnika 2011. godine

Adorjan Kanjiţa 1037 Bajmok Subotica 7414

Velebit Kanjiţa 277 Bački Vinogradi Subotica 1922

Vojvoda Zimonić Kanjiţa 244 Bačko Dušanovo Subotica 627

Doline Kanjiţa 390 Bikovo Subotica 1487

Kanjiţa Kanjiţa 9871 Višnjevac Subotica 543

Male Pijace Kanjiţa 1811 Gornji Tavankut Subotica 1097

Mali Pesak Kanjiţa 94 Donji Tavankut Subotica 2327

Martonoš Kanjiţa 1988 ĐurĎin Subotica 1441

Novo Selo Kanjiţa 157 Kelebija Subotica 2142

Orom Kanjiţa 1423 Ljutovo Subotica 1067

Totovo Selo Kanjiţa 618 Mala Bosna Subotica 1082

Trešnjevac Kanjiţa 1724 Mišićevo Subotica 377

Horgoš Kanjiţa 5709 Novi Ţednik Subotica 2381

Banatsko AranĎelovo N.Kneţevac 1398 Palić Subotica 7771

Đala N.Kneţevac 796 Stari Ţednik Subotica 1947

Majdan N.Kneţevac 210 Subotica Subotica 97910

Novi Kneţevac N.Kneţevac 6960 Hajdukovo Subotica 2313

Podlokanj N.Kneţevac 144 Čantavir Subotica 6591

Rabe N.Kneţevac 106 Šupljak Subotica 1115

Siget N.Kneţevac 198

Srpski Krstur N.Kneţevac 1321 UKUPNO: 141.554

Filić N.Kneţevac 136

Sa privrednog aspekta istraživani prostor Akcionog plana predstavlja pretežno poljoprivredni kraj, koji

direktno i indirektno zavisi od prirodnih uslova proizvodnje. Štete nastale suvišnim unutrašnjim

vodama dovode do čitavog niza ekonomskih i socijalnih problema u lokalnim zajednicama, naročito

teško pogađajudi ranjive ruralne sredine, koje su zahvadene procesom depopulacije i demografskog

nazadovanja. Ispitivanja u okviru projekta MERIEXWA su pokazala da se na istraživanom području u

godinama sa intenzivnim plavljenjem unutrašnjim vodama beleži gubitak roda od 30-50%, čime se

iscrpljuje ekonomski kapacitet proizvođača za održavanje i dodatno poboljšanje proizvodnje i

dugoročno dovodi do smanjenja produktivnosti i kvaliteta.

16

Procena gubitka roda zbog pojave suvišnih unutrašnjih voda u severnoj Bačkoj i Banatu 2011 godine

17

55.. AANNAALLIIZZAA PPOOSSTTOOJJEEĆĆEE PPLLAANNSSKKEE DDOOKKUUMMEENNTTAACCIIJJEE II MMEERRAA

ZZAAŠŠTTIITTEE SSAA AASSPPEEKKTTAA PPOOJJAAVVEE SSUUVVIIŠŠNNIIHH UUNNUUTTRRAAŠŠNNJJIIHH

VVOODDAA

Planski dokumenti najvišeg reda, Prostorni plan Republike Srbije ("Službeni glasnik RS" br. 88/10) i

Regionalni prostorni plan AP Vojvodine ("Službeni list APV" br 22/2011) definišu opšte smernice za

donošenje mera sa ciljem zaštite od pojave suvišnih unutrašnjih voda.

Prostorni planovi opština definišu namenu površina, označavajudi kategorijom "vode i vodno zemljište"

Vodno zemljište, u smislu zakona o vodama (Službeni glasnik RS br.30/10, jeste "zemljište na kome

stalno ili povremeno ima vode, zbog čega se formiraju posebni hidrološki, geomorfološki i biološki

odnosi koji se odražavaju na akvatični i priobalni ekosistem". Pored same akvatorije "vodno zemljište

obuhvata i napušteno korito i peščani i šljunčani sprud koji voda povremeno plavi". Na osnovu zakona

su definisani vodni objekti prema nameni, koja služe za "zaštitu od štetnog dejstva unutrašnjih voda –

odvodnjavanje".

U objekte koji služe za zaštitu od štetnog dejstva unutrašnjih voda – odvodnjavanje prema zakonu o

vodama spadaju:

osnovne kanalske mreže za odvodnjavanje: glavni i sabirni odvodni kanali u koje se slivaju vode

iz melioracionog sistema ili njegovog dela, sa objektima i uređajima na njima (mostovi i propusti

na kanalima, sifoni, stepenice, brzotoci, ustave, crpne stanice i slično) i glavne crpne stanice i

ustave za odvođenje voda iz sistema u recipijent (prirodni, odnosno veštački vodotok);

2) detaljne kanalske mreže za odvodnjavanje: detaljni kanali za neposredno prikupljanje vode sa

poljoprivrednih i drugih površina i njihovo odvođenje u sabirne kanale, kao i objekti na

detaljnim odvodnim kanalima (propusti, sifoni, stepenice, brzotoci, ustave, crpne stanice i

slično).

Ove površine i lokacije objekata su naznačeni na preglednim kartama (1:50.000) namene prostora u

prostornim planovima pojedinih opština. Objekti su prikazani detaljno na kartama šematskog prikaza

naselja (1:5.000).

18

PROSTORNI PLAN GRADA SUBOTICA

Prostorni plan Grada Subotice usvojen je 3.4.2008. godine ("Službeni list opštine Subotica" br.

19/2008). Prema prostornom planu struktura korišdenja zemljišta na administrativnoj teritoriji Grada

Subotice je slededa:

Vrsta površine ha

Njive 74058,83

Vrtovi 33,28

Vodnjaci 1480,01

Vinogradi 3861,63

Livade 1351,71

Pašnjaci 2133,88

Šume 4432,50

Trstik-močvara 897,08

UKUPNO 88248,92

Korišdenje zemljišta u Gradu Subotici 2010 godine.

Problem pojave suvišnih unutrašnjih voda nije posebno izdvojen u okviru Plana. U odrednicama koje se

tiču uređenja vodnog zemljišta (str.31) primarni prioritet ima odvođenje atmosferskih voda i izgradnja

kanalizacionih sistema u urbanim zonama. U okviru smernica se spominje "održavanje sistema za

odvodnjavanje i navodnjavanje (čišdenje kanala od mulja i rastinja) i izvođenje rekonstrukcije i

izgradnje u skladu sa uslovima iz Plana". U okviru tehničkih pravila vezanih za vodoprivrednu

infrastrukturu propisuje se da "u cilju zaštite od poplava od visokih nivoa podzemnih voda i od viška

atmosferskih voda potrebno redovno održavati potoke, kanale i propuste". Korišdenje povremeno

plavljenih područja regulisano je "na subopštinskom nivou preuzimanjem rešenja vodoprivredne

osnove. Ovo zemljište može biti određeno za razvoj ukoliko to nije u suprotnosti sa vodoprivrednom

osnovom". Na teritoriji Grada Subotice nalaze se slededi značajniji vodoprivredni objekti : Krivaja sa

akumulacijom Tavankut i Žednik, Pavlovački kanal sa istoimenom akumulacijom, Čiker, Kelebijsko

jezero, sistem Radanovačkih kanala, Palidko, Krvavo, Slano i Ludoško jezero, i vodotoci Kereš, Aranjer i

Dob. Od pomenutih prostora pojavom suvišnih unutrašnjih voda su ugroženi najviše severoistočni

delovi administrativne teritorije Grada: Hajdukovo, Bački Vinogradi, delovi Palida i Šupljaka. Zbog toga

bi bilo potrebno dopuniti prostorni plan Grada Subotica sa informacijama o najugroženijim lokalitetima

i smernicama za smanjenje šteta nastalih suvišnim unutrašnjim vodama.

19

PROSTORNI PLAN OPŠTINE KANJIŽA

Važedi plan Prostorni plan opštine Kanjiža (''Službeni list opštine Kanjiža, br. 4/09) donela je Skupština

Opštine Kanjiža dana 28.05.2008. godine. Struktura korišdenja zemljišta u opštini Kanjiža je bila 2010

godine slededa:

Vrsta površine ha

Njive 26082

Vrtovi 1450

Vodnjaci i vinogradi 640,1

Građevinsko zemljište 4227,79

Ribnjak 421,15

Pašnjaci

Šume 792

Vodno zemljište 429

UKUPNO 34042,04

Korišdenje zemljišta u opštini Kanjiža 2010 godine.

S obzirom da teritorija opštine Kanjiža spada u najugroženije pojavom suvišnih unutrašnjih voda, u

Prostornom planu je problem jasno i detaljno definisan kao i rešenja za njegovo ublažavanje.

„Kretanje voda prve izdani na teritoriji opštine Kanjiža ima presudan uticaj na dreniranost čitavog

područja. Najviši nivoi podzemnih voda su između reke Tise i linije: Horgoš - Mali Pesak - Zimonjid -

Adorjan, što je svakako uticaj same Tise i Kereša. Na ovom području maksimumi podzemnih voda su

vrlo blizu terena a na pojedinim lokalitetima izlaze čak i na površinu terena, što dovodi do prevlaženosti

i degradacije poljoprivrednog zemljišta.“

„Planirane mere zaštite od spoljašnjih i unutrašnjih voda, odnosno poplava odnose se na rekonstrukciju

izgrađenih nasipa na deonicama gde je to potrebno, redovno održavanje postojedih delova sistema u

projektovanim elementima, kao i otklanjanje eventualnih oštedenja obloga nasipa od uticaja talasa i

leda. Pored toga, planirana je i izgradnja retenzije za prijem poplavnog talasa na glavnom kanalu

Horgoš-Martonoš kao i uvođenje Kudeljnog jezera u sistem za odbranu od unutrašnjih voda“

„Prema planovima i programima razvoja nadležnog vodoprivrednog preduzeda, predviđeno je

unapređenje vodoprivrednih delatnosti i aktivnosti na prostoru opštine Kanjiža i to:

20

- Kudeljno jezero treba tretirati kao mogudu akumulaciju za zadržavanje vode za navodnjavanje i uvesti

je u sistem za odbranu od unutrašnjih voda.

- Mrtva Tisa ''Đala'' iskoristide se kao vodozahvat za navodnjavanje Martonoškog rita u vedoj meri nego

do sada.

- Izgradnja retenzije za prijem poplavnog talasa na glavnom kanalu Horgoš-Martonoš po Glavnom

projektu rekonstrukcije kanala Horgoš-Martonoš.

- Izgradnja crpne stanice na ušdu kanala Horgoš-Martonoš po glavnom projektu rekonstrukcije kanala

Horgoš-Martonoš.

- Osposobljavanje glavnog kanala Adorjan–Velebit za funkciju navodnjavanja na deonici opštine Kanjiža

projektovanjem i izgradnjom sistema za navodnjavanje.

- Rešavanje adekvatnog odvođenja upotrebljenih voda iz ribnjaka Kapetanski rit.“

PROSTORNI PLAN OPŠTINE NOVI KNEŽEVAC

S obzirom da je Prostorni plan opštine Novi Kneževac do kraja 2013. godine bio u fazi izrade, ovde je

analiziran predlog prostornog plana, čija izrada je započela 2006. godine.

Vrsta površine ha

Njive 22218

Vrtovi 0

Vodnjaci 82,56

Vinogradi 17,63

Livade 1147

Pašnjaci 2897,2

Šume 812,13

Trstik-močvara 490,5

UKUPNO 27664

Korišdenje zemljišta u opštini Novi Kneževac 2006. godine.

U predlogu plana problem suvišnih unutrašnjih voda je naveden kao jedan od problema u okviru

odvođenja atmosferskih voda, ali ved u odredbama vezanim za prirodne rizike nije uvršten.

Poljoprivredna proizvodnja u opštini Novi Kneževac nije u značajnijoj meri ugrožena zbog specifičnog

položaja plavljenih i prevlaženih terena, koji se ne koriste kao obradive površine ved pre svega kao

pašnjaci, šume, lovišta i ribnjaci, od kojih pojedini predstavljaju značajna staništa zaštidenih vrsta.

21

Uprkos tome, problem pojave suvišnih unutrašnjih voda bi morao biti zastupljeniji u vedoj meri u

Prostornom planu. Velike slatinaste površine na teritoriji Opštine su prepoznate u Planu kao

potencijalan prostor pogodan za podizanje veštačkih ribnjaka koje bi mogle imati i određene turističke

funkcije.

55.. AAKKCCIIOONNII PPLLAANN ZZAA UUPPRRAAVVLLJJAANNJJEE KKOORRIIŠŠĆĆEENNJJEEMM ZZEEMMLLJJIIŠŠTTAA

Pregled predloženih mera i smernica za sprečavanje i umanjenje šteta od suvišnih unutrašnjih voda u opštinama Subotica, Kanjiža i

Novi Kneževac:

Aktivnost Učesnici Očekivano trajanje aktivnosti

1.

Projektovanje i implementacija

hidrološkog i geografskog informacionog

sistema

Lokalne vodoprivredne organizacije u

saradnji sa stručnim i naučno-

istraživačkim institucijama

1 faza – projektovanje: 12 meseci

2 faza – implementacija: kontinuirani

monitoring i ažuriranje baze podataka

2.

Ustanovljavanje metodoloških standarda i

zakonskih okvira za pradenje pojave

suvišnih unutrašnjih voda, za bržu i

efikasniju identifikaciju plavljenih i vodom

prezasidenih područja

Nadležno ministarstvo i državne

institucije, vodoprivredne organizacije 12 meseci

3. Identifikacija najugroženijih prostora na

osnovu višegodišnjeg monitoringa

Lokalne vodoprivredne organizacije u

saradnji sa stručnim i naučno-

istraživačkim institucijama

12 meseci

4. Procena stanja hidrotehničkih objekata za Lokalne vodoprivredne organizacije 12 meseci

23

odbranu i smanjenje šteta od suvišnih

unutrašnjih voda i identifikacija

prioritetnih lokacija za revitalizaciju i

dodatne investicije

5.

Promena namene prostora za bolju

iskorišdenost terena plavljenih

unutrašnjim vodama

Zavodi za prostorno planiranje i zaštitu

životne sredine, Opštine i lokalne

zajednice

24 meseca

6.

Informisanje, edukacija i komunikacija

stručne i šire javnosti o problemu suvišnih

unutrašnjih voda

Stručna i šira javnost kontinuirano

7. Definisanje smernica za dalje proučavanje

problema suvišnih unutrašnjih voda

Stručne i naučno-istraživačke institucije

u saradnji sa lokalnim vodoprivrednim

organizacijama.

kontinuirano

1. Projektovanje i implementacija infrastrukture hidrološkog i geografskog informacionog sistema

Za efikasnije evidentiranje i pradenje promene prostornih informacija neophodna je izgradnja

infrastrukture prostornih podataka, kako na teritoriji opštine, tako i na državnom nivou. Ovo

predstavlja najvažniji preduslov za detaljnije proučavanje pojave suvišnih unutrašnjih voda. U okviru

projekta MERIEXWA ponuđena su softverska rešenja za prikupljanje, skladištenje, vizuelizaciju i

distribuciju prostornih podataka baziranih na tehnologiji otvorenog koda. Izgradnju infrastrukture

prostornih podataka sa određenim standardima je neophodno izvršiti na nivou države, čime se

obezbeđuje nesmetana razmena podataka među institucijama i pojedincima, a realizacijom projekta

MERIEXWA dat je doprinos njenoj izgradnji.

2. Ustanovljavanje metodoloških standarda i zakonskih okvira za pradenje pojave suvišnih

unutrašnjih voda, za bržu i efikasniju identifikaciju plavljenih i vodom prezasidenih područja

Preduslov za utvrđivanje najugroženijih prostora je višegodišnje posmatranje i prikupljanje podataka o

nastalim štetama i pre svega o tačnom prostornom rasporedu područja zahvadenih pojavom suvišnih

unutrašnjih voda. U tom smislu je vrlo važno, pre svega zbog međusobne uporedivosti podataka,

uspostaviti jedinstven standard i obrasce za evidentiranje, prikupljanje i skladištenje informacija. To

podrazumeva i određivanje postupaka za prikupljanje podataka o nastalim štetama za potrebe

statističke obrade i registra prirodnih nepogoda Republike Srbije. Vrlo značajnu ulogu u ovoj aktivnosti

ima infrastruktura prostornih podataka pomenuta u tački 1.

3. Identifikacija najugroženijih prostora na osnovu višegodišnjeg monitoringa

Nakon određenog perioda (višestruke pojave suvišnih unutrašnjih voda), intenzivnim monitoringom i

redovnim prikupljanjem informacija mogude je identifikovati prostore koji su najčešde plavljeni.

Procenom korišdenja površina dobija se karta hazarda i najugroženijih lokacija, gde suvišne unutrašnje

vode uzrokuju najvede štete.

25

4. Procena stanja hidrotehničkih objekata za odbranu i smanjenje šteta od suvišnih unutrašnjih voda

i identifikacija prioritetnih lokacija za revitalizaciju i dodatne investicije

Nakon označavanja najugroženijih prostora donose se mere za sprečavanje i smanjenje šteta. Prvi

korak je procena stanja hidrotehničkih objekata i određivanje investicionih prioriteteta za izgradnju

novih ili vradanja u funkciju ved postojedih. Definisanje mera i aktivnosti za poboljšanje postojedih

kapaciteta za neposrednu odbranu od pojave suvišnih unutrašnjih voda (drenažnih kanala detaljne

kanalske mreže, kanala za odvodnjavanje osnovne kanalske mreže, crpnih stanica, akumulacija, jezera i

drugih hidrotehničkih objekata)

5 . Promena namene prostora za bolju iskorišdenost terena plavljenih unutrašnjim vodama

Ukoliko prirodni uslovi ne pogoduju poljoprivrednim aktivnostima i mere odvodnjavanja nisu mogude ili

nisu svrsishodne, namena korišdenja plavljenih i vodom prezasidenih terena se može promeniti

(ribnjaci, akumulacije, zaštidena prirodna područja). Ove izmene je neophodno izvršiti na osnovu

detaljnih ispitivanja i uvrstiti ih u sve planske dokumente.

6. Informisanje, edukacija i komunikacija stručne i šire javnosti o problemu suvišnih unutrašnjih voda

Za efektivnu primenu planova i strategije razvoja neophodna je tesna saradnja i dijalog stručne i šire

javnosti o problemima vezanim za pojavu suvišnih unutrašnjih voda.

7. Definisanje smernica za dalje proučavanje problema suvišnih unutrašnjih voda

Dinamičnost promena društvenih i prirodnih uslova iziskuje neprekidnu adaptaciju u borbi protiv

štetnih uticaja suvišnih unutrašnjih voda i fokusiranje istraživačkih kapaciteta na prioritetne probleme.