AKSESI DHE KOMUNIKIMI NE SHQIPERINE RURALE

TEMA:

“AKSESI NË TEKNOLOGJITË E INFORMACIONIT DHE

KOMUNIKIMIT NË SHQIPËRINË RURALE

DIZENJIMI I NJË RRJETI CANOPY MOTOROLA NË NJË ZONE

RURALE”

Eng. Ardin DERVISHI

Tiranë 2010

Teknologjite e informacionit dhe komunikimit ne zonat rurale

ii

AKSESI NE TEKNOLOGJITE E INFORMACIONIT DHE KOMUNIKIMIT NE SHQIPERINE RURALE DIZENJIMI I NJE RRJETI CANOPY MOTOROLA

NE NJE ZONE RURALE

[


iii

Tabela e Permbajtjes

PARATHENIE ................................................................................................................................ i

PSE ESHTE ZGJEDHUR KJO TEME? .............................................................................................. i

OBJEKTIVI I TEMES ..................................................................................................................... ii

VESHTRIM MBI PERMBAJTJEN E KESAJ TEME ........................................................................... ii

KAPITULLI I ................................................................................................................................. 1

INFRASTRUKTURA E KOMUNIKIMIT NE SHQIPERI ..................................................................... 1

1.1. PANORAME E PERGJITHSHME ........................................................................................ 1

1.2. PSE HAPESIRAT RURALE KANE POTHUAJSE NJE MUNGESE TOTALE TE INFRASTRUKTURES ICT? ......................................................................................................... 2

1.3. PSE MODELET TRADICIONALE TE KOMUNIKIMIT NUK FUNKSIONOJNE ........................ 2

NE SHQIPERINE RURALE? ....................................................................................................... 2

KAPITULLI II ................................................................................................................................ 4

TEKNOLOGJITE PER SHTRIRJEN E INFRASTRUKTURES TIK NE ZONAT RURALE .......................... 4

2.1. TEKNOLOGJITE ME BREZ TE NGUSHTE QE SIGUROJNE AKSESIN NE INTERNET ............. 4

2.1.1. “dial-up” analog ....................................................................................................... 4

2.1.2. ISDN .......................................................................................................................... 7

2.2. TEKNOLOGJITE ME BREZ TE GJERE ................................................................................. 8

2.2.1. TEKNOLOGJITE ME BREZ TE GJERE ME TELA ......................................................... 10

2.2.2. Teknologjite me brez te gjere pa tela .................................................................... 17

2.3. PERMBLEDHJE ............................................................................................................... 26

CANOPY, TEKNOLOGJIA ME E REALIZUESHME DHE ME EKONOMIKE NE ZONAT RURALE . 26

KAPITULLI III ............................................................................................................................. 28

CANOPY MOTOROLA ........................................................................................................... 28

3.1. KARAKTERISTIKAT BAZE ................................................................................................ 28

3.2. TIPARET KYCE TE SISTEMIT CANOPY ......................................................................... 30

3.3 PLATFORMA E AVANCUAR CANOPY .............................................................................. 31

3.4. RRUGA E MIGRIMIT DREJT WiMAX TE PALICENSUAR .................................................. 32

3.5. KOMPONENTET PERBERES............................................................................................ 32

3.5.2. Klasteri AP .............................................................................................................. 33

3.5.4. Moduli Backhaul (BH) ............................................................................................ 36

3.5.5. CMM (Cluster Management Module) ................................................................... 37

3.5.5. BAM (Bandwidth and Authentication Manager) ................................................... 39

3.6. PRODUKTET NDIHMESE ................................................................................................ 40

3.6.1. Multiplekseri T1/E1 ................................................................................................ 40

3.6.2. Reflektor Pasive ..................................................................................................... 41

3.6.3. Kabllot .................................................................................................................... 42

3.7. KONFIGURACIONET CANOPY ........................................................................................ 42

3.7.1. Sistemet pike-pike .................................................................................................. 42

3.7.1. 1. Throughput-i dhe Distanca ne Sistemet Pike-Pike............................................. 42

3.7.2. Sistemi Pike-Shume Pike ........................................................................................ 43

3.7.2.1 Throughput & Distanca per konfigurimet Pike-Shume Pike ................................ 44

3.8. SIGURIA (TRANSMETIMET PA NDERHYRJE) .................................................................. 44

3.8.1. Siguria “END-TO-END” ........................................................................................... 45

3.8.2. Protokollet e pronesuar Canopy ............................................................................ 45


iv

3.8.3. Authentikimi .......................................................................................................... 46

3.8.4. DES (Data Encryption Standard) ............................................................................ 47

3.8.5. Enkriptimi AES ........................................................................................................ 47

KAPITULLI IV ............................................................................................................................. 48

CANOPY MOTOROLA NE FREKUENCA PA LICENSE .................................................................. 48

4.1. BWA NE BREZA FREKUENCASH ME LICENSE DHE PA LICENSE ..................................... 48

4.1.1. BWA ne brezat pa-licence ...................................................................................... 48

4.2. BREZAT PA LICENSE NE SHQIPERI ................................................................................. 50

4.3. METODAT PER ELEMINIMIN E INTERFERENCAVE ......................................................... 54

4.3.1. Eleminimi i Interferences-Shtresa fizike ................................................................ 54

4.3.2. Eleminimi i Interferences-Shtresa MAC ................................................................. 56

KAPITULLI V .............................................................................................................................. 59

PROJEKTIMI I NJE RRJETI CANOPY ........................................................................................... 59

5.1. DIZENJIMI INXHINIERIK I KOMUNIKIMIT RADIO ........................................................... 59

5.1.1. Parashikimi i sasise korrekte te humbjes se sinjalit ............................................... 59

5.1.2. Shuarjet e Sinjalit. .................................................................................................. 59

5.1.3 Llogaritja e kufirit te dobesimit te sinjalit «fade margin» ..................................... 60

5. 2. ANALIZA E PERDORIMIT TE SPEKTRIT .......................................................................... 60

5.2.1. Dizenjimi i frekuencave fqinje RF ........................................................................... 60

5.2.2. Parashikimi i Reflektimit te Valeve Radio .............................................................. 62

5.2.3. Pengesa te mundura ne Zonen Fressnel ................................................................ 62

5.3. MARRJA NE KONSIDERATE E ALTERNATIVAVE TE BREZAVE TE FREKUENCAVE ........... 62

5.3.1. Kanalet 900 MHz .................................................................................................... 62

5.3.2. Kanalet 2.4 GHz ...................................................................................................... 63

5.3.3. Kanalet 5.2 GHz ...................................................................................................... 63

5.3.4. Kanalet 5.4 GHz ...................................................................................................... 64

5.3.5. Kanalet 5.7 GHz ...................................................................................................... 64

5.3.6. Kanalet e disponueshme per Modulet BH OFDM ................................................. 65

5.4. PERZGJEDHJA E POZICIONEVE PER ELEMENTET E RRJETIT ........................................... 65

5.4.1 Survejimi i Site-ve .................................................................................................... 66

5.4.2. Linku LoS ................................................................................................................ 66

5.4.3. Linku Non-LoS ........................................................................................................ 67

5.4.4. Gjetja e Hapesires se pritur te Mbulimit ............................................................... 67

5.4.5 Qartesimi i Fushe Pamjes Radio.............................................................................. 67

5.4.6. Llogaritja e Pjerresise se AP ................................................................................... 67

5.4.7. Modulet e Bashkevendosur Canopy ...................................................................... 68

5.4.8. Instalimi i nje AP ne distance ................................................................................. 69

5.5. DIZENJIMI I KOMUNIKIMIT IP ....................................................................................... 71

5.5.1. Adresimi IP ............................................................................................................. 72

5.5.2. Perkthimi i Adresave te Rrjetit (NAT) .................................................................... 72

5.5.3. Ndertimi i nje Skeme Adresimi IP .......................................................................... 73

5.5.3.1. ARP (Address Resolution Protocol) ..................................................................... 73

KAPITULLI VI ............................................................................................................................. 75

KONSIDERATA MBI IMPLEMENTIMIN E CANOPY MOTOROLA NE NJE ZONE RURALE ............ 75

6.1. PERSHKRIMI I RRJETIT ................................................................................................... 75

6.2. AP (PIKA E AKSESIT) ....................................................................................................... 78

6.3. MODULI BH ................................................................................................................... 81


v

6.4. CMMm .......................................................................................................................... 83

6.5. SM (MODULI I PAJTIMTARIT) ........................................................................................ 84

6.6 RUTER 1760 .................................................................................................................... 85

6.7. MENAXHIMI DHE MONITORIMI I RRJETIT .................................................................... 85

KAPITULLI 7 .............................................................................................................................. 86

KONKLUZIONE .......................................................................................................................... 86

REFERENCA .............................................................................................................................. 87


i

PARATHENIE

Vendi yne ne rrugen per antaresim ne Bashkimin Europian ka konfirmuar ndjekjen e nje modeli europian te zhvillimit qe eshte modeli i nje ekonomie te bazuar ne shoqerine e informacionit.

Krijimi i nje shoqerie informacioni, perdorimi dhe implementimi i ICT-se konsiderohet nje faktor kyc ne arritjen e standarteve te larta te jeteses dhe rritjes ekonomike.

Strategjia Ndersektoriale per Shoqerine e Informacionit 2011-2013 percakton si vizion:

“Progresin e Shqiperise drejt nje ekonomie te bazuar ne njohurite, permes nje zhvillimi te qendrueshem te shoqerise se informacionit qe do te çoje ne nje shoqeri ku te gjithe qytetaret perfitojne nga teknologjite e informacionit dhe te komunikimit me qellim shtimin e njohurive, rritjen e efektshmerise dhe te transparences ne administraten publike.”

Infrastruktura kombetare e teknologjise se informacionit dhe komunikimit eshte shtylla kryesore e nje Shoqerie Informacioni. Ne kuptimin e saj me te gjere, ajo perfshin telekomunikacione me tela, pa tela, me satelit, rrjete kompjuterash, sisteme transmetimi dhe komutimi, televizion dixhital, nje diapazon te gjere te pajisjeve terminale, gjithashtu, programe informatike dhe aplikime, bazat e te dhenave elektronike dhe librari dixhitale.

Nese marrim parasysh gjendjen aktuale te zhvillimit te sektorit te teknologjise se informacionit dhe komunikimit (TIK) ne Shqiperi, tranzitimi i vendit tone drejt nje shoqerie informacioni perben me te vertet nje sfide.

Objektivat e parashikuara ne Strategji synojne sigurimin e nje ambienti te favorshem per investime private per modernizimin e sherbimeve publike dhe per t’i dhene te gjitheve mundesine per te qene pjese e shoqerise globale te informacionit.

PSE ESHTE ZGJEDHUR KJO TEME?

57% e popullsise shqiptare jeton ne zona rurale; per fat te keq, keto hapesira kane mungese ne ifrastukture ICT-je, madje dhe ne ate me gjeresi te vogel brezi. Investimet ne infrastrukturen e ICT-se dhe kostot e operimit perbejne sfidat me te medha qe mbajne te lidhur investitoret ne zonat urbane.

Krijimi i infrastruktures rurale ICT eshte nje biznes me veshtiresi dhe me rrisk pasi fitimet nuk jane te sigurta sidomos kur flitet per zona te varfera dhe pak te populluara dhe zona ku rruget jane te pakalueshme dhe linjat elektrike e bejne te pamundur suportimin e rrjetit te telekomunikacionit. Kjo situate rrit investimin per konsumator te operatoreve te rrjetit, nderkohe qe varferia ne keto zona eshte shkak i fitimeve te vogla. Eshte gjithashtu e veshtire te mirembash rrjetin ne hapesirat rurale; MTTF (mean time to failure) eshte e larte, MTTR (mean time to repair) eshte gjithashtu e larte per shkak te mungeses se njerezve te profilizuar prane qendrave dhe veshtiresise se transportit per ne zonat ku ka ndodhur difekti.


ii

Mungesa e infrastruktures se telekomunikacionit eshte nje problem serioz per nje sere inisiativash te zhvillimit komunitar ne kuader te ICT-se, si “e-school”, “e-gonvernment”, “e-health”, etj. Meqe te gjitha inisiativat kane te njejten pike konvergjence eshte e nevojshme kombinimi i perpjekjeve dhe perdorimi i perbashket i burimeve ICT, te cilat si rrjedhim ulin kostot e operimit.

Kjo teme studion nje numer teknologjish qe sigurojne ICT ne zonat rurale te largeta dhe pak te populluara dhe ne perfundim paraqet nje dezinjim prototip bazuar ne teknologjine Motorola Canopy, e cila per kushtet aktuale te tregut shqiptar, sic do shohim, rezulton me e realizueshmja teknikisht dhe me fizibilitet me te larte ekonomik per tu implementuar ne zonat rurale.

Nga eksperienca e vendeve te tjera eshte pare qe menyra me e mire per sigurimin e lidhjeve me brez te gjere ne zonat e largeta rurale eshte hartimi dhe financimi nga organizata te ndryshme kombetare dhe nderkombetare te projekteve qe perfshijne keto zona. Por aktualisht ka nje ngerc ne dizenjimin e rrjeteve qe plotesojne kerkesat specifike te hapesirave te ndryshme rurale.

Nje nga objektivat e shoqerise se informacionit per eleminimin e ketyre ngerceve qe perbejne nje nga sfidat kryesore ne procesin e transformimit te vendit ne nje shoqeri bazuar ne informacion permes aplikimit te ICT-se, eshte

- Ndertimi i Pikave te Aksesit Publik (PAP)

Ne kete strategji thuhet: ”Lidhja me Internetin nga shtepite eshte shume e rralle ne Shqiperi dhe praktikisht nuk ekziston ne zonat rurale. Pikat e informacionit publik (PAP) duhet te ndertohen ne tere vendin, dhe ne veçanti duhet te mbeshtetet vendosja e tyre ne zonat e largeta”.

Permbajtja dhe aplikimet, ose sherbimet e qeverisjes elektronike duhen te behen te mundura nepermjet ketyre pikave te aksesit publik. Projekte pilote per PAP ne komunat qe perdorin teknologjite me radiovale mund te shtrijne me tej numrin e lidhjeve. Per kete mund te shfrytezohet infrastruktura e shperndare ne te gjithe vendin e zyrave postare.”

OBJEKTIVI I TEMES

Dizenjimi i nje rrjeti aksesi me brez te gjere ne nje zone te larget rurale per tu perfshire ne nje nga projektet pilote ne kuader te angazhimit te qeverise per ndertimin e kioskave elektronike prane cdo zyre postare dhe per me tej mundesia e aksesit ne shoqerine e informacionit edhe nga ambjentet familjare apo tregetare.

VESHTRIM MBI PERMBAJTJEN E KESAJ TEME

Kapitulli i pare hedh nje veshtrim te pergjithshem ne situaten aktuale te komunikimit ne Shqiperi. Kush jane arsyet qe zonat e largeta rurale kane nje mungese pothuajse totale te aksesit ne internet? Pse teknologjite tradicionale nuk jane te zbatueshme ne keto zona?

Kapitulli i dyte trajton teknologjite qe mund te perdoren per te ngritur infrastrukturen me brez te gjere TIK ne zonat rurale. Cdo teknologji pershkruhet shkurt me vizionin ne


iii

prespektiven teknike dhe performancen e saj. Gjithashtu do te kete disa parashikime lidhur me koston e implementimit te cdo teknologjie. Ne perfundim ky kapitull do te ndalet te teknologjia Canopy Motorola, e cila rezulton te kete fisibilitetin me te larte ekonomik dhe realizueshmeri me te shpejte teknologjik kur implementohet ne zonat rurale.

Kapitulli i trete jep nje pershkrim te pergjithshem te teknologjise Canopy Motorola. Ne detaje trajtohen ata komponente qe e bejne ate te favorshem per tu implementuar ne hapesirat e largeta rurale.

Kapitulli i katert fokusohet ne dy tiparet kryesore qe i krijojne teknologjise Motorola Canopy avantazhe ne treg. Ne kete kapitull trajtohen gjithashtu aspekte te rregullimit te brezave te frekuencave qe perdor Motorola Canopy.

Kapitulli i peste trajton hapat qe duhen ndjekur per te vendosur nje rrjet Canopy ne funksionim.

Kapitulli i gjashte sjell nje rast konkret te implementimit te Canopy Motorola ne nje zone rurale.

Perfundimisht, kapitulli i shtate vjen me konkluzionet. Ne kete kapitull i behet nje veshtrim i pergjithshem permbajtjes se temes dhe ne perfundim theksohet rendesia e hartimit te projekteve teknike per ngritjen e infastruktures TIK ne zonat e largeta, duke u ndalur ne avantazhet e teknologjise Canopy Motorola ne kushtet aktuale te tregut shqiptar.


1

KAPITULLI I

INFRASTRUKTURA E KOMUNIKIMIT NE SHQIPERI

1.1. PANORAME E PERGJITHSHME

Situata ne Shqiperi lidhur me ofrimin dhe aksesin ne teknologjite e komunikimit dhe informimit eshte e paqarte. Perqindja e aksesit ICT varet nga tre faktore aksesi fizik, njohurite dhe mundesite. Aksesi fizik, ajo cka do te trajtohet ne kete teme, perfshin mundesite teknike qe i ofrohen familjarit, bisnesmenit, pikave publike te kene akses ne informacion apo komunikimim ne menyre elektronike. Njohurite lidhen me aftesine e perdoruesit per ti perdorur facilitetet fizike (kompjutera, etj), dhe mundesite perfaqesojne aftesite paguese te perdoruesit.

Infrastruktura ICT nenkupton suporti fizik qe lejon rrjedhjen e informacionit ne formen e te dhenave, zerit, vidios (figure+ze); dhe infrastruktura mund te jete me tela ose pa tela. Infrastruktura ICT perfshin gjithashtu cdo tip pajisje qe suporton sherbimet e telekomunikacionit (p.sh. kullat). Cdo suport fizik ka avantazhet dhe kufizimet e veta. Ti kuptosh ato eshte vitale per zgjedhjen e duhur te teknologjise gjate dizenjimit te nje rrjeti.

Albtelecom eshte ofruesi me i madh i telefonise fikse dhe sherbimit internet ne Shqiperi nepermjet teknologjive dial-up dhe ADSL. Megjithate, penetrimi i telefonise fikse eshte shume i ulet dhe llogaritet te jete vetem rreth 10%.

Jane me pak se 45 linja bakri (telefoni) per çdo 100 shtepi prandaj per te cuar internetin ne secilen prej tyre, bazuar ne teknologjite tradicionale, do te thote te trefishohet numri i linjave te bakrit. Ka pak mundesi qe kjo te mund te realizohet, dhe ne çdo rast do te duhej shume kohe qe te arrihej (me ritmin aktual te perhapjes do te duheshin edhe 10 vite).

Duke filluar nga viti 2000, ne tregun e telekomunikacioneve filluan operimin operatoret publike te telekomunikacioneve ne zonat rurale, me te drejte ofrimin e sherbimit publik telefonik te qendrueshem vetem ne zonat rurale. Zona me e vogel e licensimit ishte komuna. Edhe pse numri i ketyre operatoreve eshte rreth 60 ato jane perqendruar ne zonat rurale te aferta me qytetet dhe me popullim relativisht jo te vogel.

Telefonia e levizshme ofruar nga kater operatore kombetar ka nje penetrim relativisht te larte rreth 80%. Keta operatore ofrojne gjithashtu sherbim te transmetimit te te dhenave dhe sherbimin internet bazuar ne teknologjite 3 G; GPRS dhe EDGE. GPRS dhe EDGE eshte i mundshem ne te gjithe vendin ku ka mbulim me sherbim celular.

Aktualisht nuk ka te dhena te besueshme per numrin e pajtimtareve te cilet kane akses ne Internet me brez te ngushte apo te gjere. Ndersa numri i perdoruesve Internet, sipas INSTAT, duhet te jete rreth 580 000, perdoruesit e internetit me brez te gjere mendohen te jene perafersisht 60.0001. Nga keta 40.000 jane pajtimtare te Albtelekomit. Bazuar ne keto te dhena, penetrimi i sherbimeve me brez te gjere eshte me pak se 5 ne 100 banore.

Operatoret qe ofrojne sherbime me brez te gjere (perveç Albtelekom-it) e kane zhvilluar aktivitetin e tyre kryesisht ne Tirane ku jeton 30% e popullesise se Shqiperise dhe ku kerkesa


2

eshte me e madhe. Shumica e pajtimtareve te Internetit me brez te gjere ne Tirane marrin kete sherbim nepermjet ADSL dhe teknologjise Hybrid Fiber-Coax. Pak pajtimtare marrin kete sherbim nepermjet aksesit wireless. Nje rritje e papritur e pajtimtareve te ADSL eshte pare nga vitin 2008-2011, pasi qe disa kompani kane investuar ne zgjerimin e rrjeteve te tyre, por ne pergjithesi vetem ne zonat urbane te populluara shume.

1.2. PSE HAPESIRAT RURALE KANE POTHUAJSE NJE MUNGESE TOTALE TE INFRASTRUKTURES ICT?

Ne zonat e largeta rurale dhe te populluara pak infrastruktura e telekomunikacionit ose mungon plotesisht ose eshte tejet e izauruar. Albtelecom dhe kater operatoret celular AMC dhe Vodafone Eagel dhe Plus jane kompanite qe kane aktualisht infrastrukturen me te zgjeruar ne vend dhe qe kane futur ne rrjetin e tyre dhe zona te largeta rurale. Por per dy te fundit arsyeja “cmim” i ben ato te perdorura shume pak dhe vetem per telefoni edhe pse aktualisht keto kompani ofrojne sherbime interneti per perdoruesit e tyre . Albtelecom ka infrastrukture shume te varfer ne keto zona qe do te thote vetem nje linje telefonike, ne shume raste mjaft te konsumuar, ne cdo zyre postare. Per kete arsye edhe mundesia e perfitimit nga teknologjite dial-up apo xDSL eshte shume e reduktuar. Nje pengese e madhe konsiderohet shfrytezimi i LLU (akses i hapur ne rrjetin lokal) pasi kufizon konkurrences per ofrimin e aksesit ne TIK, qe ka per pasoje nivelin relativisht te larte te tarifave per ofrimin e ketyre sherbimeve.

Investimet per te zgjeruar kete infrastrukturen tradicionale me tela nuk duken te aferta per arsye te mungeses se fizibilitetit te tyre. Nese nje zyre apo perdorues i ri kerkon ti bashkohet rrjetit, kerkohet nje investim i madh ne infrastrukture per te cilen perfiton vetem nje ose vetem nje numer i vogel perdoruesish.

Ne keto situata, ceshtja shtrohet ne percaktimin teknologjise me fizibile dhe me lehtesisht te realizueshem qe mundeson aksesin ne ICT ne dhe ne ato zona ku kjo infrastrukture pothuajse mungon.

1.3. PSE MODELET TRADICIONALE TE KOMUNIKIMIT NUK FUNKSIONOJNE NE SHQIPERINE RURALE?

Infrastruktura e sotshem e komunikimit eshte ndertuar ne nje rrjet te backbone-ve dhe Intraneteve te ndryshem. Kabllot me fiber optike me kapacitet te larte shtrihen ne gjithe vendin, duke lidhur operatoret kryesor te rrjeteve per te formuar Internetin backbone. Shume me shume shtresa te rrjeteve me te vogla degezohen nga ky backbone, duke lidhur ISP dhe koorporata per te formuar pipeline me brez te gjere. Backbonet qe kryqezojne vendin ndonjehere kalojne permes hapesirave te populluara pak. Qytetet e vogla dhe hapesirat rurale ndonjehere mbeten jashte rruges se backbone-ve, pavaresisht se zakonisht jane pak kilometra larg prej tyre. Kjo mund te krahasohet lehtesisht me shinat e infrastruktures hekurudhore ku disa komunitete jane zgjedhur te jene pergjate rruges se nje hekurudhe te re, ndersa te tjera jo, duke i lene ne kete menyre ne disavantazh. Sigurisht, disa hapesira rurale te populluara te vendit jane kaq larg saqe opsioni i vetem per sherbimet me brez te gjere eshte teknologjite pa tela.


3

Duke marre parasysh koston e instalimit te fibrave optike qe levizin nga 10.000 $ dhe 15.000$ per kilometer, operatoret nuk mund ti drejtohen zgjidhjes se fibres per komunitete te vogla ose hapesira rurale.

Sherbimet Internet me shpejtesi te larte si DSL ose Kabell njihen si rrjete te kilometrit te fundit sepse sigurojne infrastukturen e kilometrit te fundit te nevojshme per te lidhur nje shtepi ose ndertese ne rrjet. Ato jane lidhur ne nje tubacion me brez te gjere te kapacitetit te larte ne nje komunitet dhe operon permes telefonave egzistues ose rrjeteve kabllore. DSL dhe linja kabllore kane perparuar ne qendrat urbane, por per pjesen me te madhe, kompanite telefonike dhe kabllore nuk jane shqetesuar me hapesirat rurale. Kjo gjithmone lidhet me ekonomine. Qe DSL te jete e disponueshme ne komunitete, duhet te egzistoj pipeline dhe te instalohet pajisja DSLAM ne centralet me te aferta (ose zyrat qendrore). DSL me brez te gjere eshte e disponueshme deri ne nje distance 5.5 km nga zyra qendrore. Problemi qendron ne zonat rurale ku zyrat qendrore jane te vendosura ne distance dhe brenda diapazonit 5.5 km ndodhen shume pak banesa. Eshte ne pergjithesi jo fizibel ekonomikisht per kompanite telefonike te shpenzojne para per te instaluar nje DSLAM ne hapesirat rurale ku vetem nje numer i vogel konsumatoresh jane te arritshem nga teknologjia.

Zgjidhja me kabell eshte diku me e thjeshte por rrjetet e televizionit kabllor nuk egzistojne ne hapesirat rurale. Ku infrastruktura kabllore egziston, upgrade specifike ne infrastructure jane te nevojshme me qellim qe te suportohet sherbimi internet kabllor. Ashtu si me DSL, nuk ka fizibilitet ekonomik per kompanite kabllore te shpenzojne para per te upgrade infrastrukturen e rrjetit te tyre ne hapesirat rurale per nje numer te vogel pajtimtaresh.

Ne keto kushte, nese Shqiperia do te arrije disponueshmerine e Internetit me brez te gjere, radio teknologjia duhet te kete rol kryesor.

Kush jane teknologjite me fizibilitet me te larte ekonomik qe sjellin sherbimin me brez te gjere Internet ne komunitet rurale? Ndersa nje numer i kandidateve egzistojne dhe do te zbulohen nga kjo teme, teknologjia njohur me emrin Canopy Motorola duket si pergjigja me e pelqyeshme ne kushtet e tregut rural shqiptar.


4

KAPITULLI II

TEKNOLOGJITE PER SHTRIRJEN E INFRASTRUKTURES TIK NE ZONAT RURALE

Ka nje numer teknologjish qe realizojne aksesin ne shoqerine e informacionit. Interneti, po jo vetem ai, eshte nje nga mjetet kryesore per shperndarjen e shume sherbimeve elektronike si qeverisja elektronike, shendeti elektronik, shkollimi elektronik etj. Aksesi ne Internet mund te realizohet nepermjet teknologjive me brez te ngushte dhe te gjere (por sigurisht brezi i ngushte nuk i pergjigjet botes se sotme te zhvilluar elektronike).

2.1. TEKNOLOGJITE ME BREZ TE NGUSHTE QE SIGUROJNE AKSESIN NE INTERNET

2.1.1. “dial-up” analog

Kur vjen ne tipet tradicionale te lidhjeve internet, dial-up eshte ne maje te listes (fig 2.1). Per vite, lidhja nepermjet linjave telefonike analoge ishte e vetmja menyre per familjaret dhe bizneset te aksesonin internetin. Shpejtesia e modemit vazhdonte te rritej derisa u has nje mur pengues: gjeresia max teorike e brezit 56 kbps.

Realizimi teknik: Abonenti i nje ISP-je perdor modemin dhe linjen telefonike per te arritur ISP-ne, e cila ne kthim do te terminoje ne protokollin PP, do te shkepuse paketat TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet Protocol) dhe do ti rutoje ato ne Internet.

Fig. 2. 1

TCP/IP eshte gjuha baze e komunikimit ose protokolli i Internetit. TCP/IP eshte nje program me dy shtresa. Shtresa me e larte, TCP (Transmission Control Protocol), menaxhon grumbullimin e mesazheve ose filave ne paketa me te vogla te cilat transmetohen nepermjet internetit dhe merren nga nje shtrese TCP tjeter e cila rigrumbullon paketat ne formatin e mesazhit origjinal. Shtresa me ulet IP trajton pjesen e adresave te cdo pakete per tiu siguruar destinacionin e kerkuar. Cdo porte kompjuteri ne rrjet kontrollon kete adrese per te pare ku te drejtoj mesazhin. Megjithese paketat nga i njejti mesazh rutohen ndryshe nga njera tjera, ato ribashkohen ne destinacion.

TCP/IP perdor modelin klient/server te komunikimit sipas te cilit nje perdoruesi kompjuteri (klient) kerkon dhe i sigurohet nje sherbim (p.sh. dergimi i nje faqe web-i) nga kompjuteri tjeter (server) i rrjetit. Komunikimi TCP/IP eshte kryesisht pike-pike. TCP/IP dhe aplikimet e nivelit me te larte qe perdorin ate konsiderojne cdo kerkese te klientit si kerkese te re te


5

palidhur me kerkesat e meparshme (ndryshe nga bisedat e zakonshme telefonike qe kerkojne nje linje te dedikuar gjate gjithe kohes se bisedes).

Ndersa rrjetet lokale te tilla si Ethernet dhe token ring aplikojne strategji aksesi per te mundesuar bashkeperdorimin e rrjetit nga kompjuterat, dy kompjutera ne cdo ane te te nje linje telefonike nuk konkurojne per te kapur linjen e transmetimit me kompjutera te tjere – ata do e perdorin ate me njeri tjetrin. Ky tip konektimi quhet lidhje pike – pike.

Fig. 2. 2 Lidhja pike- pike.

Heret protokollet modem ishin thjesht nje metode per kalimin e informacionit permes linjes telefonike, dhe ne kete situate, adresimi logjik dhe kontrolli i gabimeve nder rrjeteve te TCP/IP nuk ishin te nevojshme ose te deshirueshme. Me vone, me ardhjen e rrjeteve lokale dhe Internetit, u fillua te mendohej rreth perdorimit te lidhjes dial-up ne kuptimin e sigurimit te aksesit ne rrjet. Implementimi i pare i konceptit te aksesit te rrjetit ne largesi ishte nje zgjerim i protokolleve te modemeve te meparshem. Ne keto skema te para te hostit dial-up, kompjuteri qe i bashkengjitet rrjetit merr te gjitha pergjegjesite per pergatitjen e te dhenave per rrjetin. Pra kompjuteri i pozicionuar ne largesi vepron me shume si nje terminal, duke instruktuar hostin e lidhur ne rrjet te kryej detyrat e rrjetit dhe duke derguar dhe marre te dhena nepermjet linjes modem me ane te nje procesi te plote te ndare.

Fig. 2. 3 Nje konfigurim i hostit dial-up.


6

Megjithate, keto skema te hershme dial-up kishin disa kufizime. Ato reflektuan nje model te hershem te centralizuar te llogaritjes duke vendosur kerkesa madhore ne kompjuterat qe siguronin aksesin ne rrjet. (Imagjinoni konfiguracionin ne Figuren 2.2 me disa kompjutera njekohesisht te lidhur ne serverin dial-up). Ato gjithashtu perdorin ne menyre ineficente fuqine e procesimit te kompjuterave te ndodhur larg.

Kur filluan te shfaqen TCP/IP dhe protokollet e tjere te routushem, dizenjuesit filluan te imagjinojne zgjidhje te tjera ne te cilat kompjuterat e larget do te merrnin me shume pergjegjesi lidhur me detyrat ne rrjet, dhe serveri dial-up do te vepronte me shume si nje ruter. Kjo zgjidhje ishte me e pershtatur me modelin me te ri dhe me pak te centralizuar te rrjeteve te kompjuterave dhe gjithashtu afer natyres se vertet te TCP/IP. Sipas kesaj skeme, kompjuteri ne largesi operon me stakun e vet te protokollit, me protokollet modem qe veprojne ne shtresen e Aksesit te Rrjetit. Serveri dial-up pranon te dhenat dhe i ruton ato ne rrjete me te medha.

Fig. 2. 4 Nje lidhje TCP/IP reale.

Protokollet dial-up, si pasoje, filluan te punojne direct me TCP/IP dhe u bene nje pjese integrale e stakut. Dy protokollet me te zakonshme te modemit TCP/IP jane:

Serial Line Internet Protocol (SLIP) — nje protokoll i hershem i modemit bazuar ne TCP/IP, SLIP ishte i thjeshte dhe si rrjedhim kishte disa kufizime.

Point-to-Point Protocol (PPP) — Aktualisht protokolli me i perdorur per lidhjen e modemit, PPP filloi si nje permiresim i SLIP. Ai ofron shume tipare te rendesishme qe nuk ishin te disponueshem me parardhesin e vet.

PPP zevendesoi SLIP si metode te zgjedhur per lidhjet internet dial-up. SLIP permendet ketu per rendesine e vet historike, dhe per rendesine ne zhvillimin e PPP dhe protokolleve te tjera te mevoshme.


7

Avantazhet: Se pari, kjo teknologji eshte e lire, vecanerisht per njerzit qe duan vetem te lexojne e-mail-et e tyre dhe te punojne minimalisht ne World Wide Web (WWW). Se dyti, dial-up mund te realizoj lidhjen ne internet ne distanca relativisht te largeta (megjithese sa me shume rritet distanca aq me shume humbje informacioni kemi).

Disavantazhet: Disavantazhi kryesor i dial – up eshte brezi i ngushte, me nje maksimum te shpejtesise se download 56 Kbps dhe upload max 33.6 Kbps shume me e vogel se nje rrjet bazuar ne LAN te tille si Etherneti. Nese lidhja internet perdoret gjate atehere perdoruesi do te paguaj me shume se me nje lidhje “always on”. Ky transmetim i reduktuar ne shpejtesi kerkon ne vetvete nje protokoll qe minimizon te dhenat “overhead” te protokollit ne vetvete – me pak eshte me mire. Modemi me i shpejte do te thote protokoll qe merr me shume pergjegjesi.

Tjeter sfide e protokollit dial-up eshte diversiteti i madh i konfiguracionit hardware dhe software qe duhet te suportojne. Ne nje rrjet lokal, nje administrator i sistemit mbikqyr dhe kontrollon konfiguracionin e cdo kompjuteri, dhe sistemi protokoll varet ne nje shkalle te larte nga uniformiteti permes pajisjeve te komunikimit. Nje lidhje dial-up, nga ana tjeter, mund te krijohet pothuajse nga kudo ne bote. Protokollet dial – up duhet te konkurojne me nje diapazon te gjere dhe te shumellojshem te mundesive lidhur me hardware-et dhe software-et te makinave te komunikimit.

Disavantazh tjeter eshte mungesa e infrastruktures me tela te telekomunikacioneve ne zonat rurale. Kostoja e shkaktuar per shtrimin e kabllove baker apo fibra optike eshte e larte krahasuar me te ardhurat dhe prandaj nuk eshte terheqese per kompanite e telekomunikacionit. Nje disavantazh tjeter eshte kualiteti i linjave me tela ne zonat rurale.

2.1.2. ISDN

Per te reduktuar disa nga disavantazhet e dial-up u zhvillua versioni dicital i dial-up, ISDN (Integrated Services Digital Network).

Nderkohe qe perdoruesit internet vazhdonin te shkembenin shume me shume informacion online, kerkesa per lidhje me shpejtesi te larte rritej. Teknologjia e quajtur ISDN (Integrated Services Digital Network) arriti te siguroj shpejtesi te mbi 128 Kbps ne linjat telefonike.

ISDN eshte dizenjuar te suportoj funksione te ndryshme komunikimi, duke perfshire ze, te dhena dhe video ne nje rrjet te vetem te integruar. ISDN eshte nje menyre qe siguron nje lidhje me shpejtesi te larte ne internet duke perdorur telat egzistues telefonik te bakrit. Nuk ka nevoje per tela shtese telefoni qe nje abonent te perdor ISDN-ne. Per te realizuar kete kompania telefonike duhet te instaloj nje pajisje ISDN specifike per cdo abonent. Ne ISDN, te gjitha informacionet qe dergohen permes kompjuterit dhe Internetit jane dicitale. Me qellim qe te perdoret sherbimi internet, nje kompjuter kerkon nje modem ISDN. Ne fakt nuk eshte nje modem i mirefillte dhe duhet te quhet adapter fundor. Nje modem normal (shkurtim i modulim/demodulim) konverton informacionin nga dicital ne analog qe te mund te dergohet ne linjen telefonike. ISDN eshte nje teknologji dicitale keshtu qe nuk eshte e nevojshme te konvertohet informacioni. “Modemi” ISDN, ne fakt, dergon informacionin dicital nga kompjuteri neper linjen telefonike ISDN dhe merr informacionin dicital nga linja telefonike.


8

Ndryshe nga linjat normale telefonike, linjat ISDN nuk marrin energji nga kompanite telefonike. Ato duhet te perdorin fuqi nga burime te jashtme. Ne rast te mungeses se energjise, gje qe ne zonat rurale ndodh shpesh, linjat ISDN dalin nga puna.

Egzistojne nje numer sherbimesh ISDN, por me i perdorshmi eshte BRI (basic rate interface). Me BRI-ne linja telefonike ndahet ne tre kanale llogjike, dy kanale B (bearer) 64 kbps dhe nje D (date) 16 kbps. Kanalet B perdoren per te derguar te dhenat dhe mund te perdoren njekohesisht. Keshtu, per shembull, mund te flitet ne telefon ne nje njerin prej kanaleve B dhe te perdoret interneti ne kanalin tjeter B. Kanali D perdoret per informacionin e sinjalizimit per rutimin e te dhenave qe jane derguar nepermjet kanaleve B.

Fig. 2. 5 Topologjia baze e rrjetit ISDN

Ku akseson internetin ISDN ne pergjithesi perdor protokollet PPP (Point-to-Point Protocol).

Avantazhet: Avantazhi kryesor i ISDN eshte permiresimi i gjeresise se brezit kundrejt nje dial-up te rregullt. Me nivelin hyres te ISDN BRI, shpejtesite deri ne 128 Kbps full dupleks (kanale 2X64 Kbps) jane te mundura, duke paguar te njejtin cmim per thirrje per kanal si ne nje linje telefonike normale, por qeraja eshte me e larte se dial-up ne POTS.

Disavantazhet: Disavantazhet e ISDN jane te ngjashme me te dial-up. Ne shtese ISDN ka nje local loop te 6-8 km. ISDN nuk u zbatua gjeresisht dhe u harrua shpejt kur u shfaqen ne skene teknologjite DSL.

2.2. TEKNOLOGJITE ME BREZ TE GJERE

Perkufizime: Shume njerez lidhin konceptin “broadband – brez i gjere” me nje shpejtesi te caktuar transmetimi ose nje set te sherbimeve, te tilla si DSL ose WLAN. Megjithate, meqe teknologjite me brez te gjere jane gjithmone ne ndryshim, perkufizimi per sherbimet me brez te gjere gjithashtu evolon. Sot, termi “broadband” kryesisht pershkruan lidhjet aktuale ne internet me shpejtesi 5 deri ne 2000 here me te madhe se teknologjite e hershme Internet dial-up. Megjithate, termi “broadband” nuk i referohet vetem nje shpejtesie specifike apo sherbimi specific. “Broadband” kombinon kapacitetin e lidhjes (bandwidth) dhe shpejtesine. Rekomandimi I.113 i sektorit te standartizimeve te ITU perkufizon


9

broadband-in si: “kapacitet transmetimi qe eshte me i shpejte se PRI ISDN, ne diapazonet 1.5 ose 2.0 Megabits per sekond (Mbits)”.

Aplikime qe kerkojne teknologji me brez te gjere

Shumica e aplikimeve te sotshme kerkojne gjeresi te madhe brezi. Tabela e meposhtme tregon shpejtesite minimale dhe ideale te nevojshme per disa nga aplikimet me popullore.

Aplikime Shpejtesia Minimale Shpejtesia Ideale

Teleworking 110 kbps 1.5 - 7 Mbps

Videoconferencing 110 kbps 800 kbps

E-Learning 110 kbps 1.5 - 7 Mbps

Telemedicine 110 kbps 1.5 -7 Mbps

Video Telephony 70 kbps 200 kbps

Near Video on Demand 1 Mbps 1.5 - 7 Mbps

Movies on Demand 1 Mbps 1.5 - 7 Mbps

Audio on Demand 110 kbps 700 kbps

Telegaming 40 kbps 600 kbps

Home Shopping 40 kbps 1.5 - 7 Mbps

Electronic Banking 40 kbps 400 kbps

Electronic Newspapers 40 kbps 2 Mbps

Digital Television 1 Mbps 7 Mbps

Nga aplikimet e renditura me siper vetem lojrat online, blerja elektronike, transfertat bankare dhe leximi i gazetave elektronike jane te mundura duke perdorur lidhjet internet me brez te ngushte.

Me poshte po rendisim disa nga aplikimet elektronike qe ndikojne direkt ne permiresimin e cilesise se jetes te popullsise qe jeton ne zonat rurale.

Sherbimet elektronike mjeksore lehtesojne aksesin ne sherbime mjeksore, pavaresisht vendndodhjes gjeografike. “E-Health” thyen barriera duke mundesuar komunikimin e vazhdueshem online te pacinteve me ofruesit e sherbimeve shendetesore.

Punesimi elektronik eshte aktiviteti nga shtepia ose jashte zyrave ose vendeve te punes duke perdorur pajisje dicitale dhe nje lidhje interneti. Benefitet e “Teleworking” jane ulja e shpenzimeve, rritja e produktivitetit dhe motivimi i punonjesve. Kjo siguron vazhdimesine e veprimtarise edhe ne raste te pengesave te shkaktuara p.sh. nga kushte te keqia atmosferike, krijon mundesira punesime dhe per njerez qe per arsye si kujdes per femijet apo te moshuarit nuk mund te levizin nga shtepia.


10

Telecommuting ndikon direkt ne permiresimin e jetes ne komunitete te vogla dhe rurale. Aksesi me brez te gjere u jep mundesi njerzve te jetojne dhe punojne kudo qe ata deshirojne.

Qeverisja Elektronike nxit qeverine ne te gjitha nivelet te realizoj sa me shume sherbime online. Pushtet locale perdorin e-Government per te shperndare informacionet dhe sherbimet tek qytetaret 24 ore ne dite. Nje gje e tille do te thote kursim ne shpenzime dhe ne kohe dhe per me teper per popullsine qe jeton ne zona te thella rurale per te cilet eshte e veshtire marrja e informacioneve apo realizimi i sherbimeve ne menyre tradicioanale.

Agrikultura: Nje nga perfitimet me te medha nga teknologjite me brez te gjere ne zonat rurale eshte eshte agrokultura ne mundesine qe u jepet bleresve dhe tregetarve te kene komunikim te vazhdueshem pavarsisht largesise se tyre fizike. Kjo i lejon fermeret te perfitojne te ardhura shtese, edukohen ne distance dhe te permiresojne prodhimtarine. Sherbimet tele-veterinare dhe procedurat e tenderimit per fermat blektorale gjithashtu realizohen nepermjet teknologjive me brez te gjere.

Edukimi ne distance i jep mundesine cdo qytetari pavaresisht ku ndodhet te ndjek studime te rregullta ne instucione arsimore te te gjitha niveleve, shkolle, universitet, etj.

2.2.1. TEKNOLOGJITE ME BREZ TE GJERE ME TELA

2.2.1.1. DSL (Digital Subscriber Line)

DSL (Digital Subscriber Line), ashtu si dhe dial up dhe ISDN, eshte nje teknologji rrjeti me brez te gjere ofruar mbi rrjetin egzistues Public Switched Telephone Network.

Me DSL, te dyja si te dhenat dhe zeri analog udhetojne neper te njejten pjese te kabllit te bakrit. Zeri transmetohet ne brez te ulet ne frekuenca 0-4 KHz, ndersa te dhenat transmetohen ne frekuenca me te larta, kryesisht ne 10-1 MHz. Lidhja DSL hyn ne mjedisin e perdoruesit nepermjet nje filtri te frekuencave te larta qe njohin frekuencat me te larta per te kaluar trafikun e te dhenave dhe kaperxen ne nje brez te frekuencave te uleta per trafikun e zerit gjate nje thirrje telefonike tradicionale. Kjo eshte arsyeja qe DSL siguron nje shpejtesi te larte per aksesin internet (ne krahasim me standartin dial-up) pa nderprere thirrjen telefonike. Kjo shpejtesi leviz nga 100 Kbps deri dhjetra Mbps. Brezi i frekuencave perdorur per transmetimin e te dhenave ndahet ne 256 kanale, 4312.5 Hz secila e gjere. Kanali 0 perdoret per komunikime te rregullta zeri, ose POTS (Plain Old Telephone Service). Kanalet 1-5 jane te paperdorur per te ndaluar interferencen ndermjet kanalit te zerit dhe kaleve te te dhenave. Nga 250 kanalet e mbetura 2 perdoren per kontrollin upstream dhe downstream, dhe pjesa tjeter per te dhena.


11

Fig. 2. 6 DSL

Jane disa tipe transmetimi DSL, shpesh te perbledhura me xDSL, ku x perfaqeson shkronja te ndryshme, ne varesi per shembull te shpejtesise se te dhenave dhe simetrise dhe asimetrise..

Ne DSL simetrike shpejtesite e transmetimit te disponueshme per te dy drejtimet e komunikimit permes burimit dhe destinacionit jane te njejta. Shembuj jane HDSL (high-bit-rate DSL), HDSL version 2 dhe DSL simetrike (SDSL).

DSL asimetrike (ADSL) komunikimi upstream implementohet ne nje shpejtesi me te vogel diku nga 16 ne 640 kbps, ndersa komunikimi downstream ka shpejtesi me te larte nga 1.5 deri ne 8Mbps. Sherbimet asimetrike jane implementuar per arsye te sasise me te madhe te te dhenave te transferuar nga serveri te klienti qe do te thote nevoje per nje gjeresi brezi me te madhe. Shembuj te kesaj kategorie jane ADSL, RADSL (rate-adaptive DSL) dhe shume versione te VDSL (very-high-data-rate DSL). Aktualisht ne Shqiperi ofruesi kryesor i ADSL-se eshte Albtelecom i cili ofron shpejtesi 1024 Kbps, 512 Kbps, 384 Kbps dhe 192 Kbps.

ADSL fillon nga nje pajisje perdoruesi lidhur me nje modem ADSL te quajtur ADSL Termination Unit – Remote (ATU-R). Ky modem lidhet me kabllot egzistuese te telefonit te perdoruesit fundor. Nje ndares linje jo i shtrenjte instalohet ne vendodhjen e perdoruesit per te lejuar bashke egzistencen e zerit dhe te dhenave ne te njejtin qark te telave telefonik. Linjat telefonike grupohen ne nje POP (Point or Presence) me nje pajisje te njohur si DSLAM (DSL Access Multiplexer) i cili kombinon te gjithe sesionet e perdoruesve individual brenda nje trunk ATM. Pastaj, trafiku nga DSLAM-et kombinohet ne nje pike aggregation, qe kryesisht ndodhet ne nje zyre qendrore. Nga ketu trafiku drejtohet ne nje ruter i cili lidhet me internetin. Nje transceiver DSL eshte nje pajisje jo e shtrenjte dhe e lehte per tu instaluar zakonisht me pak se 100$, ose mund te merret me qera nga ofruesit e DSL. Por nje DSLAM do ti kushtoje kompanise telefonike rreth 200.000 $ per tu instaluar, duke pranuar qe nje pipeline me shpejtesi te larte eshte afer.


12

Fig. 2. 7 Skema e realizimit te DSL

Shpejtesia e lidhjes DSL eshte shume e madhe ne afersi te CO – rreth 24 Mbps deri ne 1 km larg. Por ajo ulet shpejt me rritjen e distances, dhe behet e paperdorshme ne largesine 5.5 km nga CO. Nje ofrues DSL zakonisht do ta do ta kufizoje shpejtesine diku permes 1 Mbps dhe 5 Mbps per te siguruar nje nivel sherbimi te njejte per te gjithe konsumatoret pavaresisht largesise se tyre nga CO. Kostoja e sherbimeve DSL me shpejtesi te larte leviz midis 30 dhe 50 $ per muaj, me opsione te shpejtesive me te uleta qe kushtojne me pak. Duke qene se hapesirat rurale kane nje densitet popullsie me te ulet dhe largesi me te madhe nga CO, DSL eshte fizikisht dhe ekonomikisht e parealizueshme. Instalimi i nje DSLAM-I 200.000 $ nuk do te arrije shume konsumator ne hapesirat rurale dhe te tilla instalime mund te behen fitim prurese pas shume vitesh.

Avantazhet: Avantazhi kryesor i DSL eshte qe lejon transmetim me te shpejte nepermjet infrastrukturave egzistuese te kabllove te bakrit, duke suportuar ne te njejten kohe trafikun tradicional te zerit. Per perdorues qe ndodhen ne hapesira urbane ose brenda 5 km nga cetralet lidhja internet “always on” ofruar nepermjet produkteve DSL eshte nje opsion atraktiv.

Nga ana tjeter ashtu si dhe modemat kabllor, ADSL konkurojne me te njejten gje – te lehte per tu implementuar. Kjo nenkupton qe ofruesit e sherbimit e kane te thjeshte adoptimin ne publik te sherbimeve te tyre. Nje sherbim i lehte per tu perdorur instalohet lehte nga perdoruesit dhe rezulton ne nje kenaqesi me te madhe te konsumatorit. Kjo do te reduktonte dhe koston e sherbimit dhe perfundimisht te ardhurat nga rritja e numrit te pajtimtareve.

Disavantazhet: Disavantazhet e DSL lidhen me faktin qe kemi te bejme me nje lidhje ne local loop dhe prandaj distanca max eshte 5 km. Kufiri 5 km per DSL eshte nje disavantazh i madh per zonat rurale. Ashtu si per dial-up dhe ISDN, cilesia e keqe e kabllit te bakrit eshte arsyeja e transmetimi te varfer dhe te nderprere per teknologjite DSL. Per me tej, ne ofrimin e teknologjive te rrjetit DSL ne konsumatoret e tyre, kompanite e telekomunikacioneve shpesh implementojne ura/filtra me qellim qe tu sherbejne konsumatoreve te ndryshem. Filtra te tille imponojne sfida te forta ne implementimin e xDSL, dhe si rezultat nje shuarje te


13

sinjalit. Menaxhimi, ofrimi dhe sistemi i billingut jane gjithashtu ceshtje komlekse qe shoqerojne rrjetet DSL.

2.2.1.2. Rrjeti kabllor

Sherbimi i internetit kabllor, shpesh referuar thjesht si “kabell”, ofrohet nga operatoret e televizionit kabllor permes rrjeteve te tyre egzistuese te kabllove koaksial. Kablli koaksial eshte nje mjet i shkelqyer transmetimi per fillim, per vete qendrueshmerine, jetegjatesine e tij, izolimin, dhe gjeresine e brezit. Me disa upgrade-me te rrjetit nje kabell i vetem koaksial mund te sjell television analog ose dicital, sherbim internet dhe sherbim te dhenash dhe telefonik.

Per te bere te mundur jo vetem television, rrjeti koaksial duhet te konvertohet ne rrjete HFC (hybrid fibre coax). Zonat me 500 deri 2000 shtepi jane lidhur se bashku nga nje ose disa kabllo koaksiale qe gjarperojne rruget siper dhe poshte, duke formuar nje topologji bus. Kabllot koaksiale lidhen ne nyjet fqinje te fibres, te cilat thjesht konvertojne sinjalet elektrike ne optike dhe te kunderten. I vetmi upgrade-im i nevojshem per pjesen koaksiale te rrjetit eshte te zevendesohet amplifikatori nje drejtimesh me amplifikatorin dy-drejtimesh per te kapercyer humbjet e sinjalit ne te dyja drejtimet. Nyjet fiber lidhen nga fibrat optike me kapacitet te larte me zyren qendrore ose direkt ose permes nje switch-i fibre me nivel te larte.

Fig. 2. 8 Skema e realizimit te Rrjetit Kabllor

Figura e mesiperme tregon nje infrastructure tipike te modemi kabllor. Duke filluar nga e djathta, shtepite apo bizneset kane lidhje ne nje rrjet kabllor koaksial me brez te gjere. Lidhja fizike ne rrjet behet nepermjet nje modemi kabllor qe eshte nderlidhur me stacionin e punes me nje kabull Etherneti ne shtepine apo zyren e perdoruesit. Ne perdoruesin fundor ne distance, keto kabllo terminojne me nje koke-fundore elektronike active te quajtura


14

CMTS (Cable Modem Termination System). Zyrat qendrore me tej nderlidhen nepermjet nje serie ruterash LAN dhe WAN me performance te larte. Keto rutera drejtojne dhe marrin paketa per ne dhe nga Interneti. Gjeresia aktuale e brezit per aksesimin, ne perputhje me DOCSIS (Data Over Cable System Interface Specifications) mund te varioje nga 27 ne 36 Mbps. Megjithate, kjo gjeresi brezi bashkeperdoret permes te gjithe perdoruesve qe i perkasin nje segmenti te dhene coax. Kryesisht, operatoret kabllore do perpiqen te vendosin 50 deri ne 100 perdorues per segment, duke rezultuar ne gjeresi brezi te paparashikueshme te disponueshme per perdorues individual.

Avantazhet: Kablli nuk vuan te njejtin kufizim ne distance si DSL. Per sa kohe cdo fqinjesi lidhet ne nje nyje fiber dhe shume amplifikues jane te instaluar, cdo abonent kabllor ne komunitet eshte i mundur te marre sherbim me brez te gjere. Kostoja per te upgrade rrjetin dhe per te shperndare sherbimet me brez te gjere nepermjet nje rrjeti egzistues kabllor eshte diku te 200.000$, njesoj si DSL.

Disavantazhet: Ndersa kablli mund te jete nje opsion atraktiv per komunitetet me sherbim televiziv kabllor, e verteta eshte se ne shumicen e hapesirave rurale dhe nje pakice e qyteteve te vogla nuk kane sherbim kabllor. Per hapesirat qe kane mungese te rrjeteve kabllore, kostoja e larte e implementimit nuk terheq operatoret kabllore te investojne ne keto zona. Prandaj broadband-i kabllor nuk eshte nje opsion i zbatueshem ne hapesirat rurale.

2.2.1.3. BPL (Broadband over Power Lines)

Nje teknologji e debatuar shume, BPL (Broadband over Power Lines) ka qene ndjere per pak vite dhe eshte testuar ne disa instalime trial. Rrjeti elektrik eshte rrjeti me tela me i kudogjendshem, keshtu qe duket sikur meriton vemendje si nje mjedis i mundshem per shperndarjen e sherbimeve me brez te gjere. Rrjeti mundet ne menyre potenciale te sjell internetin me brez te gjere dhe sherbime te tjera dicitale ne cdo vend qe ka elektricitet.

Perdorimi me i hershem i PLC ka qene ndermjet kompanive elektrike per monitorimin e rrjeteve te tyre te fuqise. PLC e hershme lejohej vetem per mesazhe te thjeshta si “on” ose “off” per detyra te tilla si ndezja ose fikja e dritave te rruges.

Megjithate, zhvillimi i teknikave te modulimit kompleks te frekuencave te tilla si OFDM (Orthogonal Frequency Division Multiplexing) se bashku me chipset semi-condutors te lira dhe te integruara ne nivel te larte, ben te mundur arritjen e shpejtesive te transmetimit 1 Mbps dhe me shume, te cilat ben PLC-ne nje opsion per aksesin “last mile”.

PLC-te perdorin modema special ne mjedisin e konsumatorit dhe ne nenstacionet elektrike. Modemat transmetojne dhe marrin te dhena ne nje frekuence me te larte se 50Hz deri ne 60 Hz perdorur per fuqine AC, duke bere te mundur dy sinjale te bashke egzistojne ne te njejten linje.

Nisur nga kerkesa per lidhje broadband ne internet dhe avancimin ne fushen e sinjalizimit dicital, ka patur nje interes te shtuar ne studimin dhe zhvillimin e PLC-ve.

Shpejtesite e te dhenave kane arritur deri ne 4.5 Mbps dhe 14 Mbps, dhe pretendohet nga disa studiues te kap vleren 45 Mbps. Madje pretendohet te arrihet 100 ose 200 Mbps ne sistemet e ardhme PLC duke bere te mundur si transmetimin telefonik, te dhena dhe internet.


15

Fig. 2. 9 BPL

Perfitimet jane te dukshme: shtim i perdoruesve pa nevojen e investimeve per infrastrukture te shtrenjte.

Linjat e tensionit te larte qe jane te lidhura permes kullave gjigande te celikut operojne ne nje tension ekstremisht te larte dhe jane plot interference. Prandaj, linjat e tensionit te larte jane shume te zhurshme dhe nuk mund te perdoren per BPL. Nenstacionet elektrike transformojne keto linja te tensionit te larte ne rrjete te tensionit te mesem qe kane interference me te vogel. Keto linja te fuqise te tensionit te mesem qe levizin kendshem siper dhe poshte shumices se rrugeve ne shtylla celiku ose druri, jane perdorur per shperndarjen BPL. Nje pajisje e quajtur injektor, montuar ne nje pipeline me brez te gjere, ka induktore elektrike qe rrethojne linjat e fuqise per te krijuar nje vale bartese analoge ne linje. Kjo lejon elektricitetin te punoj ne rregull, duke injektuar njekohesisht nje sinjal interneti me brez te gjere ne linjat elektrike. Linjat e fuqise jane tela te cveshur dhe nuk jane “twisted”, keshtu qe keta konduktore te pambrojtur marrin shume interference nga mjedisi perreth. Ato kryesisht veprojne si antena te medha. Per kete arsye, repeaters jane te nevojshem cdo rreth 300 metra ne linjat e fuqise per te rritur sinjalin e injektuar dhe te kapercejne zhurmat e konsiderueshme te linjes. Por ato jo vetem amplifikojne dhe transmetojne sinjalin. Repetitoret BPL marrin paketat e plota Internet, i zberthejne ato, korrektojne per zhurma, dhe pastaj rutojne paketen dhe e ritransmetojne ato poshte linjes. Kjo behet per te siguruar transmetimin pa gabime nga repetitori ne repetitor, pasi nje vershim interference ne linjen permes dy repetitoreve mund te shkaterroj nje transmetim.

Ne nje vleresim te bere kostoja e perdorimit te BPL si nje pipeline eshte te pakten 3300 $ per km. Kostoja e nje modemi BPL plug-in duhet te jete ne te njejten diapason si nje transceiver DSL ose nje modem kablli, ndersa nje kart standart WiFi do te jete te pakten gjysma e kesaj kosto.

Avantazhet: Avantazhi i PLC eshte qe perdor nje infrastukture ekzistuese duke perdorur linjat egzistuese elektrike te cilat jane te kudogjendura. Shpejtesia e transmetimit eshte perseri nje avantazh i dukshem.


16

Disavantazhet: PLC-te shpesh kane nje interference shkaktuar nga tensioni i larte; sinjalet e frekuencave te larta ka nevoje qe per transmetimin e te dhenave te kthej rrjetin elektrik ne nje transmetues gjigant i cili rrezaton vale qe interferojne me komunikimet wireless.

PLC duhet te standartizohet dhe PLC me gjeresi te larte brezi eshte akoma e pazhvilluar. Problemet lidhur me kabllot e bakrit te perjetuara nga kompanite e telekomunikacionit ne dial-up, ISDN dhe DSL, jane gjithashtu prezente nga furnizuesit e rrjeteve elektrike.

2.2.1.4. Rrjetet me Fiber Optike

Fibra optike zgjidh disa nga kufizimet e perdorimit te telave te bakrit, qe jane ndjeshmeria ndaj interferencave, humbja ose degradimi i sinjalit me rritjen e largesise. Fibra optike eshte rezistente ndaj zhurmave elektrike nderkohe qe ka kapacitet per te transmetuar nje sasi mjaft te madhe te dhenash. Per kete arsye kompanite e telekomunikacionit perdorin fibren optike per te ofruar sherbimet e tyre ne distance te largeta.

Pajisjet e rrjetit si repetitoret, amplifikatoret optic, centralet dhe multiplekserat lidhin keto gjatesi te fibres se bashku per te formuar backbone dhe pipeline te nivelit me te ulet. Repetitoret ose amplifikatoret nevojiten vetem ne cdo 50-140 km gjatesi linje, ndersa centralet dhe multiplekserat perdoren ne pikat e lidhjes dhe fundore te rrjetit.

Zbatimet e fibres kufizohen zakonisht ne hapesira urbane ose rutimet permes hapesirave urbane. Ato shpesh ndjekin rruget kryesore ose linjat e trenave. Kostoja per egzekutimin e nje kilometricfiber vleresohet te jete permes 10,000$ and 20,000$, gje qe shpjegon pse fibra gjendet rralle ne hapesirat rurale.

Kur nje pipeline fiber egzekutohet brenda nje komuniteti, ai terminohet nga nje SAP (Service Access Point) i cila eshte zakonisht nje “fiber switch”. Kompanite mund atehere te marrin me qera te perdorin pjese te gjeresise se brezit ofruar nga kjo SAP per perdorimin e tyre privat, ose te rishesin sherbimin.

Avantazhet: Jane disa avantazhe qe ofron fibra optike kundrejt kabllit te bakrit apo metalave te tjere percjelles, qe permblidhen; te dhenat transmetohen shume shpejt; egziston nje rezistence me e vogel qe nenkupton sinjalet transmetohen per nje distance te gjate pa patur nevojen e repetitoreve; eshte e pandikuar nga interferencat elektromagnetike meqe sinjalet transmetohen si rreze drite; dhe ka rezistence te larte nga elementet mjedisore. Pra fiber optike do te thote transmetim me shpejtesi shume te larte dhe ne distance te madhe.

Disavantazhet: Kompjuterat jane pajisjet aktuale elektronike qe komunikojne duke perdorur sinjalet elektrike, prandaj per te perdorur fibrat optike kerkohet konvertimi i sinjaleve elektrike ne rreze drite dhe e kunderta. Ky process shton nje nivel ekstra te kompleksitetit, dhe nje nivel plus ne koston e pergjithshme.

Per me teper, shenojme qe fibra optike mund te kete parregullsi te vogla nga procesi i prodhimit i cili mund te jete shkak i nje interference te njohur si PMD (Polarisation Mode Dispersion).

Fibrat optike jane gjithashtu shume te vogla, te holla dhe shume delikate dhe kjo ben mjaft te veshtire te punosh me to, megjithese rrjetet me fibra optike jane duke u bere gjithmone e me shume me kosto efektive. Fatkeqesisht, disavantazhi i kostos aktuale te opsionit me


17

fiber optike eshte shume me i rendesishem se perfitimet e nivelit te transmetimit dhe mbulimit ne distance te madhe.

2.2.2. Teknologjite me brez te gjere pa tela

Koncepti i konektivitetit wireless ne internet eshte futur me WiFi. Kjo teknologji fleksibel ka zevendesuar vitet e fundit shume rrjete me tela qe ofronin sherbim ne ndertesa familjare dhe zyra. Komunitetet dhe kompanite kane ngritur aktualisht rrjete te nje diapazoni te gjere WiFi per tu siguruar njerezve akses me shpejtesi te larte dhe madje te levizshem ne internet, transmetim te dhenash, video, etj. Wireless mesh networking eshte nje teknologji e se ardhmes qe perdor nje numer te madh te Pikave te Aksesit WiFi per te siguruar rrjet te performuar te konektivitetit wireless me brez te gjere ne nje komunitet te tere.

Vemendje me e madhe po u kushtohet sot teknologjive pa tela me brez te gjere te dizenjuar per te ofruar sherbimin e internetit me brez te gjere ne zona metropolitane. Ndryshe nga WiFi, keto teknologji wireless operojne ne fuqi shume me te madhe dhe ne frekuenca te ndyshme, duke siguruar ne kete menyre nje rreze mbulimi deri ne 50 kilometra dhe nje gjeresi brezi deri ne 1.5 Gbps. Pese tipe te ndryshme jane te disponueshme: celulari me brez te gjere 3G, MMDS, LMDS, Motorola Canopy, dhe WiMAX. Secili nga keto perfshin nje antene qendrore ose klaster te antenave, vendosur zakonisht ne nje kulle apo ndertese te larte, dhe nje modul aksesi ne cdo vendodhje pajtimtari. Disa implementime kerkojne nje “line of site” permes kulles dhe pajtimtarit, ndersa te tjera jo.

Vitet e fundit, disa zgjidhje satelitore jane ofruar per aksesin me brez te gjere. Dy ceshtje e kane ndaluar satelitet per tu popullarizuar: kostoja dhe vonesa. Vonesa e pariparueshme ne transmetimit satelitore kufizon disponueshmerine e saj. Shume aplikime internet te popullarizuara, te tilla si vidiokonferenca, VoIP dhe lojrat online jane te pamundura nepermjet lidhjes satelitore per shkak te voneses se madhe ne te gjithe trafikun transmetuar nga sateliti.

2.2.2.1. IEEE 802.11 (WiFi)

Standarti IEEE 802.11 eshte pjese e nje familje te standarteve per rrjetet e hapesirave lokale dhe metropolitane. Te gjitha specifikimet 802.11 perdorin protokollin Ethernet dhe CSMA/CA (Carrier Sense Multiple Access with Collision) per te bashkeperdorur rrugen e transmetimit. Modulimi origjinal i perdorur ne 802.11 eshte PSK (phase-shift keying). Megjithate, skema te tjera, te tilla si CCK (complementary code keying) perdoren ne disa specifikime te reja. Metodat me te reja te modulimit sigurojne shpejtesi te dhenash me te larte dhe dobesojne dukshem interferencen.

WiFi, i cili do te thote Wireless Fidelity, eshte nje version IEEE 802.11 qe operon ne diapazonin e frekuencave 2.4 GHz dhe 5 GHz. Kjo teknologji u zbulua ne 2005 dhe pajisjet WiFi jane momentalisht shume te lira dhe gjeresisht te disponueshme kudo.

Per arsye te nje hardwari WiFi me cmim te arsyeshem dhe te lehte per tu instaluar, rrjetet e vogla kane pushtuar boten duke u sherbyer kafeterive, aeroporteve dhe vendeve te tjera publike. Disa qytete madje kane shembuj te rrjeteve pa tela me hapesire mbulimi sa nje komunitet. Nese merret idea e mbulimit te nje komuniteti si ekstrem, merret nje rrjet pa tela “mesh”. Duke perdorur nje antene AP 802.11 qe vepron gjithashtu si nje perserites, nje


18

komunitet i tere mund te mbulohet me sinjalin WiFi mjaft te lire. Cdo WAP mund te degjoje WAP-in fqinje dhe ata bashkeperdorin informacionin rreth fqinjeve te tyre dhe pajisjeve fundore te klienteve dhe keto te dhena mund te rutohen rregullisht nepermjet kercimit permes rrjeteve. Per ti dhene aksesin nje rrjeti ne internet, nje ose me shume WAP-e duhet te kene nje lidhje shume te shpejte ne nje pipeline internet.

WAP-et outdoor pershtatur posacerisht per aplikime rrjeti pa tela mesh, kane nje mbulim me nje rreze mesatare 450 metra ne varesi te mjedidit. Kostoja per cdo WAP, qe sherbejne dhe si backhoul dhe si nje AP, kane nje cmim qe leviz nga 4,000 deri ne 10,000 , keshtu qe kosto per km do te jete midis 8,000$ dhe 20,000$.

Avantazhet: Jane disa avantazhe qe e bejne te perdorshem standartin IEEE 802.11, qe jane kostoja, standartizimi dhe interoperabiliteti (si dial-up analog, ISDN dhe opsione te tjera me tela) dhe avantazhet qe rrjedhin nga infrastruktura wireless kundrejt asaj me tela.

Disavantazhet: Disavantazhi i standartit IEEE 802.11 eshte dizenjimi specifik i tij si nje standard rrjet-i LAN qe do te thote ofrim sherbimi ne rreze me te vogel se 100 m. Megjithase teknologjite brenda standartit IEEE 802.11 ka arritur te mbuloj distanca shume me te medha ne km, sinjalet kane kaluar kufijte e lejuar nga procedurat rregullatore.

Tjeter disavantazh i rendesishem eshte interferenca. Problemet e interferences brenda diapazonit te frekuencave radio te 802.11 priten te jene te konsiderueshme sa me shume rritet perdorimi i tyre.

2.2.2.2. MMDS dhe LMDS

Ndersa WiFi eshte nje teknologji LAN (Local Area Network), e destinuar te mbuloj nje shtepi ose zyre, nje numer i MAN (Metropolitan Area Networks) jane gjithashtu ne operim. MAN mund te jene MMDS ose LMDS dhe zakonisht ofrohen nga Motorola Canopy.

Multichannel Multipoint Distribution Service (MMDS, ose ndonjehere MDS) egziston per te pakten dy dekada dhe, deri tani, eshte perdorur ekskluzivisht per implementimin pa tela te televizionit kabllor. MMDS operon ne frekuenca te licensuara ne 2.1 GHz dhe nga 2.5 ne 2.69 GHz. Fakti qe do license nenkupton qe eshte me e veshtire per nje kompani te shkoje ne nje hapesire dhe te vendose nje rrjet MMDS se sa te ngreje nje rrjet te palicensuar.

Antenat MMDS me rreze mbulimi 25 km te instaluara ne kulla dhe ndertesa te larta mund tu sherbejne dhe hapesirave rurale perreth qyteteve. Me qellim qe te ofrohet dhe sherbimi internet duhet te sigurohet lidhja me nje backbone internet me kapacitet te larte. Ne ambjentet e konsumatorit instalohet ne maje te nderteses me nje line of sight me kullen me te afert nje antene parabolike, i ngjashem me nje antene satelitore. Nje modem MMDS, i ngjashem me nje modem kabllor, fiksohet ne nje kompjuter per te siguruar nje lidhje me shpejtesi te larte 1.5 Mbps ne Internet. Kostoja mujore e sherbimit Internet te sigururar ne kete menyre eshte ne te njejtin nivel me ate te ofruar nepermjet rrjetit kabllor, afersisht $38/muaj. Hardware eshte gjithashtu ne cmime te arsyeshme rreth 100$ per modem dhe 20$ per antene, pajisje TV dhe instalim.

Gjenerata e pare e sherbimeve fikse pa tela me brez te gjere u implementua duke perdorur te njejtat kulla qe i sherbenin pajtimtareve kabllore wireless. Keto kulla benin te mundur mbulimin LoS ne distanca deri 56 km duke perdorur transmetues me fuqi te larte. Gjenerata e pare e sistemeve MMDS kerkonte qe pajtimtaret te instalonin ne mjediset e tyre antena


19

outdoor te larta dhe te vendosura ne drejtim te kullave per nje rruge transmetimi te paster LOS. Antenat outdoor dhe kerkesat per LOS perbenin nje pengese te vecante. Pervec kesaj meqe nje hapesire relativisht e madhe sherbehej nga nje kulle e vetme, kapaciteti i ketyre sistemeve ishte mjaft i kufizuar.

MMDS ka kohe te gjate qe egziston por nuk ka arritur pertej hapesirave te populluara. Eshte e mundur qe kostoja e implementimit per nje stacion baze MMDS e ben ate te parealizueshem per hapesirat me nje dendesi te ulet popullsie. Standarti i ri WiMAX operon te pakten ne nje pjese te frekuencave te MMDS, keshtu kjo teknologji jo shume larg do te behet penguese per MMDS.

Local Multipoint Distribution/Communication Service (LMDS or LMCS) eshte nje sherbim wireless qe perdor frekuenca mikrovalore te licensuara permes 26 dhe 29 GHz. Per arsye te brezit te gjere te disponueshem, LMDS ka nje throughput downlink deri ne 1.5 Gbps dhe nje uplink throughtput te 200 Mbps. Kjo frekuence e larte mikrovalore nenkupton, megjithate, qe diapazoni i mbulimit eshte i kufizuar deri ne 8 km, kerkohet LoS, dhe shiu, mjegulla dhe bora nderpresin sinjalin.

LMDS mund te perdoret si nje infrastrukture (last mile) pike-shume-pike, ose si lidhje (pipeline) pike-pike duke perdorur antenna parabolike dhe transmetues mikrovalore. Pajisja e nevojshme per brezat e frekuencave 26 dhe 29 GHz eshte e veshtire te prodhohet dhe nuk eshte prodhuar ne sasira te medha dhe prandaj eshte shume e shtrenjte. Nje stacion baze kushton rreth 100.000 $ per tu instaluar ndersa nje stacion i klientit kushton rreth 4.000 $. Ashtu si ne MMDS, edhe ne kete rast kerkohet marrja e licenses, e cila rrit koston e implementimit. Perkrahja e e LMDS duket se ka ardhur duke rene per arsye te penetrimit me te madh te fibres optike dhe standartit te ri WiMAX.

2.2.2.3. Motorola Canopy

Nje nga sistemet me brez te gjere me te ndjera sot ne treg eshte nje teknologji e zoteruar nga Motorola, e quajtur Canopy. Ajo qe e ben Canopy-n me atraktiv eshte fakti qe perdorimi i nje fibre optike te shtrenjte ose pipeline tjeter teli nuk eshte me i nevojshem; infrastruktura Canopy backhaul e permbush kete rol. Nje modul paneli apo parabolik backhoul 5.7 GHz mund te kete nje throughput mbi 300 Mbps ne nje distance te pabesueshme line-of-sight te 200 km, ose 10 km kur nuk eshte e mundur line-of-sight.

Infrastruktura Canopy vjen ne gjashte versione te ndryshme, duke operuar ne gjashte breza te ndryshem frekuencash te palicensuar: 900 MHz, 2.4 GHz, 5.1 GHz, 5.2 GHz, 5.4 GHz, and 5.7 GHz [49].

Versioni i frekuencave me te uleta, 900 MHz, ka nje throughput rreth 4 Mbps dhe nje rreze LoS deri ne 64 km. Versioni 2.4 GHz ka nje throughput of 7 Mpbs dhe nje rreze LoS rreth 8 km. Diapazoni operacional reduktohet ne menyre te vecante kur shume pengesa nuk lejojne pamjen e lire. Versionet 5.1+ GHz te Canopit kane nje throughput 7 Mbps dhe nje rreze mbulimi deri ne 3 km, dhe kerkon ne menyre absolute nje LoS te paster. Pse ka pajisje Canopy per gjashte breza te ndryshem frekuencash kur versioni 900 MHz duket qarte qe eshte versioni me fleksibel?


20

Meqe keto 6 breza jane te palicensuar, ato jane prone e interferencave nga pajisjet e tjera qe operojne ne te njejten frekuence. Cdo vendodhje ka pengesa te ndryshme interference, te cilat duhet te investigohen perpara se te jete perzgjedhur zgjidhja Canopy.

Qe nje system Canopy apo nje system tjeter wireless te siguroj nje sherbim reliable, duhet te perzgjidhet me kujdes brezi i operimit ku interferenca eshte minimale.

Thjeshtesise dhe fleksibilitetit te platformes Canopy i shtohet kostoja surprizuese e implementimit. Modulet backhaul kane nje throughtput nga 10 ne 300 Mbps, dhe cmimet levizin respektivisht nga 1000$ ne 10.000$. Nje pipeline egzekutuar ne 60 Mbps eshte ne pergjithesi i mjaftueshem per shumicen e pikave te aksesit. Nje pipeline backhaul 5.7 GHz (pike-pike) dy drejtimesh egzekutuar ne 60 Mbps kushton rreth 10.000$, ndersa nje link 300 Mbps kushton 20.000$. Versioni 900 MHz i infrastruktures last mile (pikat e aksesit dhe modulet e pajtimtareve) eshte zgjidhja me atraktive per hapesirat rurale per arsye te shpejtesise se larte dhe diapazonit te saj 64 km.

Nje pike aksesi, e perbere nga gjashte module dhe nje CMM, mund te kushtoje rreth 14.000 $ plus kostot e vendosjes se pajisjes ne nje kulle ose ndertese. Keshtu qe nje klaster i vetem AP 900 MHz me nje backhaul 60 Mbps mund te mbuloj nje hapesire te 200 kilometra ne katror me sherbim internet me brez te gjere per nje kosto infrastrukture rreth 30.000 $. Moduli i pajtimtarit, pajisja e vetme qe nevojitet ne piken fundore te abonentit ndryshe nga nje kompjuter ose karte Etherneti kushton disa qindra dollar.

Fig. 2. 10

Disa operator zakonisht instalojne si modulet AP 2.4 GHz dhe 900 MHz ne nje kulle, duke perdorur module pajtimtari ne 2.4 GHz me pak te shtrenjta per pajtimtaret e lokalizuar afer dhe modulet 900 MHz kur nje konsumator eshte me larg.

Me qellim qe nje rrjet te instalohet dhe mirembahet ne nje komunitet, eshte i nevojshem vetem nje teknik ne ate hapesire. Nese nuk gjendet nje teknik i profesionalizuar, cilido me pak experience teknike mund te aplikoje te ndjeke nje kurs per tu bere instalues lokal. Ketu ka nje mundesi biznesi: nje person sipermarres me pak experience ne shkencen kompjuterike ose inxhinierike qe ndodhet ne nje komunitet me mungese te sherbimit Internet me brez te gjere mund te qarkulloj nje peticion per te mbledhur 100 firma per nje rrjet Canopy, dhe te aplikoj pastaj te behet instaluesi i vetem dhe personi i sherbimit per kete rrjet.

Nuk ka dyshim qe Motorola Canopy mund te zgjidh problemet e sherbimit me brez te gjere ne zonat rurale. Ajo eshte nje platform fleksibel, afatgjate dhe reliable qe operon ne


21

shpejtesi qe rivalizon DSL dhe kabllot, plus qe mbulon nje hapesire gjeografike me te madhe per nje kosto infrastrukture me te vogel. Keshtu qe, eshte nje realizim plotesisht me ekonomik per hapesirat rurale dhe komunitetet e vogla.

Avantazhet: Nje nga avantazhet kryesore te Canopy Motorola eshte mundesia per te lidhur me shume hapesira rurale ku opsioni i konektimit me tela eshte i pamundur. Te tilla lidhje jane me brez te gjere ne distance deri ne 55 km. Per me teper, ajo perdor metoda qe zbusin efektin e interferencave, fokusuar ne menyre te vecante ne spektrin RF te palicensuar.

Disavantazhet: Disavantazhi kryesor i kesaj platforme eshte qe eshte nje zgjidhje e pronesuar dhe nuk ka benefitet e platformave te standartizuara te tilla si IEEE, te cilat perfshijne efikasitetin e kostos dhe eleminimin e bllokimeve te tregut. Me fjale te tjera Canopy jo ne menyre te domosdoshme integrohet me produktet e tjera IEEE, te tilla si pajisjet WiMAX. Megjithate Motorola i eshte bashkuar aktualisht forumit WiMAX dhe pret te behet e certifikuaeshme nga WiMAX. Disavantazhi tjeter eshte se gjeresia e siguruar e brezit eshte me pak se e homologeve me tela.

2.2.2.4. IEEE 802.16 (WiMAX)

WiMAX, nje shkurtim per Worldwide Interoperability for Microwave Access, premtoi te siguroj lidhje last-mile te lira dhe mund te sherbej gjithashtu si nje pipeline wireless reliable. Kjo nderthurje potenciale teknologjish egzistuese eshte WiMAX mund te coj ne cdo cep te populluar te botes sherbimet me shpejtesi te larte.

IEEE 802.16, ndryshe njohur si Wimax suporton lidhjet drejt shume perdoruesve brenda nje hapesire mbulimi radio te 49.9 – 80.5 km.

Rrjetet e tilla bazohen ne shperndarjen e gjeresise se brezit ne baze te kerkeses me nje nivel te larte eficense spektri. Shpesh perdoret riperdorimi i frekuencave. Diapazoni i aplikimeve qe keto rrjete mund te suportojne eshte i gjere. Ato perfshijne ze, te dhena dhe sherbime zbavitje te llojeve te ndryshme. Rrjedhja e trafikut mund te jete asimetrike ose simetrike, ose ndryshon me kohen. Sistemet FBWA shpesh zbatojne arkitektura multipoint (MP). MP perfshijne pike-shume pike (PMTP) dhe mesh. Grupi i punes IEEE 802.16 ne aksesin me brez te gjere pa tela ka zhvilluar standarte qe permbajne nje nderfaqe ajrore te specifikuar per sistemet PTMP (2 - 66 GHz) dhe mesh (2 – 11 GHz). Standarte te ngjashme jane zhvilluar nga grupet e punes HiperACCESS dhe HiperMAN te Projektit te Rrjeteve te Aksesit me Brez te Gjere te ETSI (European Telecommunications Standards Institute).

Sistemet FBWA kryesisht permbajne te pakten nje stacion baze (BS), nje numer te stacioneve te pajtimtareve (SS), pajisje terminale (TE), pajisje te rrjetit baze, linket inter-cell, stacione perserites (RB), dhe pajisje te tjera. Stacioni baze lidhet ne rrjetin backbone dhe perdor nje antene te jashtme per te derguar dhe marre te dhena dhe ze me shpejtesi te larte te pajisja e pajtimtarit, duke eleminuar ne kete menyre nevojen per infrastructure te gjere dhe te shtrenjte me tela dhe duke siguruar nje opsion te kilometrit te fundit fleksibel dhe me kosto efektive.

Ne nje system PTMP, RS-te perdoren kryesisht te sigurojne mbulim ne vende ku BS-te nuk kane LOS (line of sight) ose per te zgjeruar mbulimin e nje BS te vecante pertej diapazonit te vet normal te transmetimit.


22

Laptop-et do te fillojne eventualisht te perdoren ne udhetim me lidhje WiMAX ne vetevete, pikerisht si ato bejne me WiFi. Duke ofruar sherbim internet me brez te gjere siper nje hapesire te gjere gjeografike, WiMAX do te krijoj nje rrezik serioz te DSL-te, kabllot dhe ofruesit cellular te te dhenave 3G, por ai gjithashtu ben te realizueshem sherbimin Internet me brez te gjere ne hapesirat rurale ku rrjetet e tjera nuk jane te disponueshme.

Motorola Canopy ngjan shume me WiMAX. Zhvilluesit e standarti WiMAX donin te ishin fleksibel ne ekstrem, keshtu qe WiMAX eshte i disponueshme ne kater versione qe operojne ne breza te ndryshme frekuencash: nje qe perdor frekuenca nga 10 deri 66 GHz dhe tre te tjera qe perdorin frekuenca te licensuara dhe palicensuara poshte 11 GHz.

Ashtu si Canopy, WiMAX perdor pika aksesi modulare, njesi pajtimtari dhe njesite backhoul. Infrastruktura e AP Canopy ne shume raste eshte shume e ngjashme me ato te WiMAX-it. Ky klaster AP, qe duhet lidhur ne nje pipeline Interneti me kapacitet te larte, mund te instalohet ne nje kulle ose ndertese te larte per te mbuluar nje hapesire

te madhe. Nje pike aksesi e vetme mund ti sherbeje qindra shtepive dhe bisneseve brenda nje diapazoni line-of-sight 45 km (3 km non-line-of-sight), me shpejtesi fantastike deri ne 50 Mbps. Nje link backhaul mund te sherbeje si nje pipeline per te nje AP nga disa backbone remote ose pipeline ne te njejtin model si nje link backhaul Canopy. Modulet e pajtimtareve mund te montohen outdoor ose vendosen ne nje tavoline, ne varesi te afersise se pajtimtareve me AP. Ajo lidhet me kompjuterat nepermjet nje kablli te thjeshte cat-5 Ethernet. Interferenca ndermjet pajtimtareve nuk perben problem sepse WiMAX perdor nje algoritem te skeduluar per ti dhene cdo pajtimtari nje time slot ne akses point. Kjo nenkupton qe cdo pajisje fundore do ti behet nje kycje per transmetim dhe marrje te dhenash per te apo nga AP, keshtu qe nuk do te kete dy SM te transmetojne ne te njejten kohe duke rezultuar ne perplasje. Kjo rrit reliabilitetin dhe kualitetin e sherbimit te WiMAX.

Meqese WiMAX sapo eshte futur ne treg, nuk ka shume informacione specifike per cmimet. Pritet megjithate qe cmimet do te fillojne diku ne diapazonin e Canopy-it, me stacione baze qe kushtojne rreth 15,000$ dhe modulet e pajtimtareve qe kane nje kosto ne pak qindra.

Problem serioz ne Shqiperi eshte gjithashtu fakti qe akoma nuk ka patur nje qendrim nga institucionet e ngarkuara per ceshtjet e telekomunikacionit lidhur me autorizimet per sherbimin WiMAX.

Meqe pajisja WiMAX prodhohet me shumice, cmimi i saj do te ulet ne menyre te ndjeshme ashtu sic ndodhi me WiFi dhe teknologjite e tjera te reja. Kartat WiMAX per laptop jane me pak se 100$ dhe pajisja e stacionit baze mund madje te gjendet Brenda dyqaneve te kompjuterave keshtu qe cdo njeri mund te ngreje rrjetin e vet.

Ndersa Motorola Canopy ka te njejtat kualitete si WiMAX, fakti qe ishte teknologji e pronesuar nenkupton qe Canopy ka mundesi te zevendesohet me WiMAX duke humbur pike ne tregun MAN wireless. Ne te vertet, Motorola eshte gjithashtu ne radhen e brezave WiMAX dhe pritet te fuse ne treg nje linje te produktit te vet WiMAX kete vit. Ndersa


23

laptop-et fillojne te transportohen me konektivitetin WiMAX te ndertuar ne te, kjo teknologji do te shperthejne ne skene, duke ulur koston e implementimit dhe duke bere platformat e pronesuara si Canopy nje gje te se kaluares. Standartet IEEE 802.16 integrohen mire me shumicen e rrjeteve me tela.

Avantazhet: Avantazhe te ngjashme si IEEE 802.11 vlejne dhe per standartet IEEE 802.16. Avantazhe shtese mund te permendet fakti qe WiMAX eshte dizenjuar te jete teknologji MAN/WAN dhe si e tille do te jete me mire te ndertohet rrjete WAN se sa WiFi.

Avantazhi kryesor i teknologjive FBWA kundrejt sistemeve me tela eshte menjanimi i kostos per shtrimin e telave. Nje hapesire sherbimi 200 km2 i kushton nje operatori DSL mbi 11 milion $. E njejta hapesire mund te sherbehet pa tela me rreth 450.000$.

Disavantazhet: Ndersa standarti IEEE 802.16 per komunikimet wireless u adresohet me mire problemeve te hasura ne standartin IEEE 802.11, te tilla si interferenca dhe distanca, ato mbeten perseri ne nje fare niveli. Sic permendem me pare, transmetimet mbeten subjekt i kushteve atmosferike dhe ne vecanti shiut, ndersa te tjera probleme ne zonen urbane si pemet dhe ndertesat shuajne sinjalin. Per me teper, te dhenat e transmetuar ne frekuence te larte udhetojne ne distanca te shkurtra, dhe LoS eshte i nevojshem per realizimin e komunikimit. Ne pjeset e spektrit ku ka shume perdorues si p.sh. spektri i palicensuar (p.sh. 2.4 Ghz, brezat ISM dhe te tjere), interferenca mbetet nje problem ne rrjet. Ne kete rast operatoret do te kene nevoje te shikojne seriozisht blerjen e spektrit me license, i cili shpesh eshte mjaft i shtrenjte. Nje disavantazh tjeter eshte qe shpejtesia e te dhenave nuk eshte aq e larte sa ne disa komunikime me tela si p.sh. fibra optike.

2.2.2.5. Rrjetet Celulare me Brez te Gjere

Nje e treta e popullsise se botes ka nje telefon te levizshmem, duke e bere sherbimin e telefonise se levizshme (cellular ose wireless) nje nga rrjetet me te medha tokesore sot. Ndersa siper 70% te telefonave celular perdorin standartin GSM.

Teknologjite e ndryshme celulare jane grupuar ne tre gjenerata. Gjenerata pare, e gjitha analoge, u njoh si 1G (First Generation Technologies) dhe filloi te shfaqet ne 1980 ne USA. Ajo u bazua ne teknologjine AMPS (Advanced Mobile Phone Service), e cila ne kthim u bazua ne teknologjine FDMA (Frequency Division Multiple Access). Sherbimet e te dhenave ishin te mundura me AMPS por ishin te kufizuar ne shpejtesi deri ne 10 Kbps. Ne 90 u shfaqen teknologjite dicitale 2G (Second Generation Technologies). Kjo gjenerate perfshinte TDMA, CDMA dhe GSM (Global System for Mobile Communications). TDMA dhe CDMA u implementuan ne pjese te ndryshme te USA, ndersa GSM u implementua ne Europe dhe vende te tjera te botes. Sistemet 2G jane perseri te kufizuara dhe ofrojne nje shpejtesi te dhenash vetem 10 – 20 Kbps. Nje gjenerate “in between” filloi te shfaqet ne kete pike (mesi-fundi i 1990), i quajtur rrjeti 2.5G. Rrjetet 2.5G jane nje kalim nga rrjetet 2G te qenderzuar ne transmetim zeri ne rrjetet 3G te konvergjuar ne transmetimin ze dhe te dhena. Teknologji te tilla si GPRS (General Packet Radio Service), EDGE (Enhanced Data rates for GSM Evolution) dhe CDMA jane teknologjite e rrjeteve 2.5G. Gjenerata tjeter e sherbimeve te levizshme, 3G, suporton komunikime dicitale me gjeresi te larte brezi dhe eshte bazuar ne ambrellen IMT-2000 (International Mobile Telecommunications-2000) te ITU, e cila perfshin UMTS (Universal Mobile Telecommunications System), CDMA-2000 dhe TD-SCDMA (Time Division Synchronous Code Division Multiple Access). Rrjetet 3G mund te transmetojne te


24

dhena me shpejtesi nga 384 Kbps deri ne 2 Mbps, megjithese implementimet me konkuruese ofrojne te shpejtesi te dhenash afer 100 Kbps.

Nisur nga nevoja per te suportuar aplikime dhe sherbime multimedia me permbajtje te pasur, rrjetet e gjenerates se katert jane duke u marre ne konsiderate. Rrjetet e propozuara 4G do te lejojne shpejtesi te madhe transmetimi ne te dy drejtimet e transmetimit. Rrjetet 4G pritet te suportojne roamingun global dhe klasa te ndryshme sherbimi me kerkesa te ndryshme te QoS (Quality of Service) end-to-end permes sistemeve heterogjene wireless. Per me shume, rrjetet 4G do te jene te pastra “packet-switched” dhe bazuar ne nje arkitekture IP.

Vitet e fundit ka filluar implementimi i HSDPA (High-Speed Downlink Packet Access). HSDPA eshte gjenerata e trete e sherbimeve te te dhenave ofruar ne rrjetet GSM, me throughtput permes 400 Kbps dhe 800 Kbps, me shpejtesi burst-i deri ne 2 Mbps. Kostoja per abonente eshte rreth 200$ per instalim dhe 60$ ne muaj per sherbim te pakufizuar. Eshte e para teknologji celulare qe ka shancin te jete e krahasueshme me internetin kabllor apo DSL ne shpejtesi dhe cmim. Me qellim qe te ofroj nje sherbim HSDPA, nje operator duhet te upgrade transceiver dhe pajisjet e tjera. Ajo gjithashtu ka nevoje per pipeline internet 100 Mbps per te suportuar disa perdorues net e njejten kohe.

Avantazhet: Avantazhi me i madh i sherbimeve telefonike te levizshme/celulare eshte qe kane nje mbulim te kudondodhur dhe te vazhdueshem ne shumicen e vendeve. Natura e kudondodhur e teknologjive wireless dhe celulare ben te mundur kedo dhe kudo te lidhet ne internet dhe ne sherbimet e informacionit dhe komunikimit. Per zonat rurale pa infrastructure te linjave fikse, teknologjite e levizshme ofrojne nje zgjidhe te suksesshme ne kuptimin e mundesise per ti lidhur ata ne internet dhe madje me shume per te ofruar 3G dhe 4G e afert.

Disavantazhet: Disavantazhi aktual i standarteve te telefonise se levizshme eshte qe shpejtesia e transmetimit te te dhenave eshte akoma e vogel. Pervec kesaj edhe pse perqindja e mbulimit te operatoreve celulare eshte mbi 90% ne territor dhe popullsi perseri ka hapesira te vogla por te populluara te pa sherbyera ende. Nje disavantazh tjeter eshte edhe kostoja, gje qe ne zonat e largeta rurale te largeta behet me e ndjeshme.

2.2.2.6. Rrjetet Satelitore

Komunikimet satelitore ofrojne opsione atraktive per shkak te aftesise per te lidhur gjeresisht hapesira gjeografike te shperndara. Satelitet ofrojne mundesi per sherbime shume perdoruesve dhe zgjidhin ceshtjen e shtrenjtesise se lidhjeve “ne kilometrin e fundit” pa patur nevojen e shtrimit te kabllove deri ne cdo perdorues, te fibres optike, portave te centralit, dhe pajisjeve te tjera te shtrenjta duke i bere ata te kerkuar per sherbimet me brez te gjere. Sistemet e komunikimeve satelitore mund te ndahen ne tre kategori bazuar ne lartesine e orbites se tyre.

- Satelitet GEO (Geostationary Earth Orbiting), me lartesi afersisht 35000 km,

- Satelitet MEO (Medium Earth Orbiting), me lartesi afersisht 10000 km,

- LEO (Low Earth Orbiting), me lartesi afersisht <1000 km,

Avantazhet: Avantazhet e komunikimeve satelitore jane te njejta me ato te komunikimeve wireless. Per shembull, ato mund te lidhin perdorues qe jane gjeografikisht te shperndare pa


25

perdorimin e infrastruktures me tela. Ata jane gjithashtu te perdorshem ne konektimin e perdoruesve ne hapesira ku nuk ka alternativa te infrastruktures me tela. Avantazhe te tjera te komunikimeve satelitore per nder-lidhjen me brez te gjere perfshijne:

- Natyra broadcast e sateliteve suporton transmetimin e te njejtave mesazhe ne nje numer te madh stacionesh, duke i bere satelitet nje opsion te pelqyeshem per transmetimet pike-shume pike,

- Perdoruesit e rinj mund te akomodohen thjesht vetem duke instaluar stacione tokesore te reja ne mjedisin e perdoruesit duke e bere kete rrjet “scalable”.

Disavantazhet: Nje disavantazh i madh i komunikimeve satelitore eshte kostoja e sherbimit. Nje tjeter disavantazh rrjedh nga perdorimi i spektrit RF: Brezi Ka i cili perdoret me shume nga komunikimet satelitore, kane eksperimentuar shuarje te ndjeshme nga rreshjet. Vonesa ne satelitet GEO eshte shume e madhe, dhe shpesh ndikon ne kualitetin e sherbimeve ne kohe reale. Ndersa satelitet me orbite te ulet te tilla si MEO dhe LEO nuk e kane kete problem, ata jane shume me te shtrenjte dhe shume kompani per kete arsye kane falimentuar.

2.2.2.7. HAPS (High altitude platform station)

High altitude platform station eshte emri i nje teknologjie per sigurimin e sherbimeve te telekomunikacionit me brez te ngushte dhe brez te gjere nepermjet perdorimit te avioneve. HAPS vepron ne lartesi permes 17 dhe 22 km dhe eshte i mundur ti sherbej nje hapesire deri ne 1000 km ne diameter. HAPS operon ne 47/48 GHz ne shumicen e vendeve perendimore dhe ne 28 GHz ne pjesen me te madhe te Azise. Ndersa termi HAPS nuk ka nje definicion te sakte, ai pergjithesisht i referohet platformave ne lartesi te madhe te vendosura ne mjete fluturuese qe nuk perdoren per transport publik.

HAPS eshte nje opsion per eleminimin e kufizimeve te dy grupeve teknologjike (satelit, telefoni celulare), qe jane sigurimi i nje shuarje me te vogel te sinjalit dhe vonese me te vogel se satelitet, nderkohe qe kane nevoje per infrastrukture me te vogel dhe si rrjedhim me pak te kushtueshem se teknologjite e levizshme. Keto platforma bartin nje ngarkese qe transporton komunikimin duke operuar ne nje pozicion pothuajse stacionar. Ngarkesa mund te jete nje stacion baze i plote ose thjesht nje transponder transparent. LoS mund te sigurohet ne shumicen e perdoruesve, me shuarje minimale te sinjalit, duke siguruar ne kete menyre vecori me te mira se komunikimet tokesore dhe satelitore dhe mund te konsiderohet ose si nje satelit shume i ulet ose si nje antene shume e larte e telefonise celulare. Nje tjeter vecori qe e favorizon kete teknologji eshte lehtesia relative per ti sjell ato ne toke ndryshe nga satelitet per sherbime ose zevendesime te pjeseve te demtuara, mirembajtjes ose upgrade.

Ngjallja e interesit per balonat dhe avionet vjen me zhvillimin e teknologjive si matelialet e reja me veshje plastike qe jane te forta, rezistente nga UV dhe mos rrjedhje te heliumit. Sfidat me te medha kur perdorim nje balon si HAPS, eshte ruajtja e saj ne pozicion fiks duke i perballuar ererat e medha. Lartesia 17 deri 22 km eshte zgjedhur sepse ne shumicen e rajoneve te botes ajo perfaqeson nje shtrese te ererave te mesme relative dhe turbolente. Megjithate, shpejtesia e eres 55 m/s duhet te matet ne kete shtrese. Implementimet e propozuar te avioneve per shperndarjen high altitude perdorin kontenier shume te medhenj nga 100 m e me shume te gjate. Motorret elektrik dhe helikat perdoren per te ruajtur keto


26

HAPS relativisht stacionar dhe per te fluturuar pavaresisht eres. Fuqia sigurohet nga qeliza solare ne formen e faqeve fleksible te medha qe mbulojne siperfaqen e siperme te avioneve dhe parashikohen te peshojne 400 g/m2. Fuqi shtese gjeneruar gjate dites do te ruhet ne qeliza e karburanteve regjenerative me qellim qe te sigurojne fuqine e avioneve gjate nates.

Forme tjeter e HAPS eshte aroplani me fuqi solare “unnamed”, i cili duhet te fluturoj kunder eres ose ne nje rruge qarkore te depertueshme me qellim qe te mbetet ne hapesiren e tij te sherbimit. Sfida primare eshte ruajtja e fuqise gjate nates. Nje HAPS e vetme mund te siguroje sherbime up dhe down link ne terminalet e perdoruesit, se bashku me linket backhaul te rrjetit.

Advantazhet e HAPS: Komunikimet HAPS kane nje numer perfitimesh potenciale, vetem disa prej te cilave jane permendur ketu:

- Hapesire e madhe mbulimi,

- Perdorim ne rritje; sherbimi mund te sigurohet fillimisht me nje platforme te vetme dhe rrjeti zgjerohet gradualisht kur kerkohet mbulim dhe kapacitet me i madh,

- Kosto me ulet: megjithese nuk ka deri tani nje experience direkte ne koston e operimit, nje klaster i vogel i HAPS duhet te rezultoje ne kosto shume me te lire se satelitet gjeostacionare ose nje set i sateliteve LEO.

Disavantazhet e HAPS: Nje problem madhor me te cilen perballen HAPS jane kushtet e motit ne te cilat ato duhet te operojne ne stratosphere. Problemi me i madh ketu eshte era e forte, qe arrin deri ne 55 m/s ne disa raste. Stacionet kerkohen te mirembajne nje pozicion gjysem fiks pavaresisht ererave te forta. Keto jane probleme potenciale te metejshme qe perballin teknologjine HAPS ne formen e ceshtjeve te modulimit dhe kodimit, percaktimit te burimeve dhe ceshtjeve te protokollit te rrjetit, probleme hand-off dhe ceshtje te antenave fikse.

2.3. PERMBLEDHJE CANOPY, TEKNOLOGJIA ME E REALIZUESHME DHE ME EKONOMIKE NE ZONAT RURALE

Diagrama e meposhtme eshte nje permbledhje grafike e asaj qe trajtua ne kete kapitull. Sic edhe duket teknologjite me fizibilitet me te larte ekonomik dhe teknologjik ne zonat rurale jane ato pa tela.


27

Fig. 2. 11 Teknologjite e aksesit me brez te gjere ne funksion te dendesise se popullsiserriers

extend broadband coverage to new customers

Per kushtet e tregut shqiptar, teknologjia me e pershtashme nder teknologjite pa tela ne zonat rurale duket te jete Canopy Motorola, i cili krahasuar me teknologjite e tjera paraqet lehtesi me te madhe teknike ne implementim por dhe kosto me te vogel instalimi dhe mirembajtje. Operimi ne breza te palicensuar e ben kete teknologji te kaperxeje pengesa kohore dhe proceduriale qe lidhen me politikat rregullatore te ndjekura nga AKEP (Autoriteti Kombetar i Postes dhe Telekomunikacionit).

Teknologjia konkuruese WiMax pervec se, aktualisht, nuk mund te hyje ne tregun shqiptar te telekomunikacioneve sepse akoma AKEP nuk eshte gati procedurialisht, cmimi i frekuencave ku ai operon pritet te jete i larte dhe i paperballueshem ne zonat rurale.


28

KAPITULLI III

CANOPY MOTOROLA

3.1. KARAKTERISTIKAT BAZE

Canopy Motorola eshte nje teknologji me brez te gjere e dizenjuar per te siguruar aksesin deri ne kilometrin e fundit edhe per ate pjese te popullsise qe jeton ne hapesira ku me pare nuk ka egzistuar infrastruktura e komunikimit. Sistemi Canopy perdor rrjete pike-pike dhe pike-shume-pike qe suportojne distance nga 3 ne 16 km ne nje konfigurim shume-pike, dhe me shume se 56 km ne nje konfigurim pike-pike.

Familja Canopy operon ne brezat e frekuencave 900 MHz, 2.4, 5.2, 5.4 dhe 5.7 GHz-dhe shperndan sherbime me brez te gjere si internet, voice over IP (VoIP), video, vezhgime sigurie dhe mundesi T1/E1 me shpejtesi relativisht te larte dhe kosto relativisht te ulet.

Fig. 3. 1

Canopy mund te implementohet ne topologji te ndryshme rrjeti te tilla si konfigurime star, bus ose ring. Struktura tipike e Canopy mund te perfshije nje klaster me deri ne 6 Access Point (AP) te vendosura bashkarisht per te siguruar 360 grade mbulim. Cdo AP ka nje antene te integruar me 60 grade te beamwidth horizontal. Gjithashtu te perfshira mund te jene nje ose me shume backhaul ose perndryshe linke out-of-band (per te mbartur te dhena per/nga vendodhjet e rrjeteve te tjera) dhe nje Modul i Menaxhimit te Klasterit (CMM) qe siguron fuqi dhe sinkronizim ne cdo AP Canopy ose Modul Backhaul (BH). Klientet e sistemit marrin sherbim permes moduleve te pajtimtareve. Modulet e Pajtimtareve (SM) duhet te vendosen ne nje pike te larte te ndertesave per te marre nje lidhje “reliable” vecse pengesat e Fresnel Zone do te dobesojne sinjalin.

Canopy disponon AP, SM dhe BH ne 2.4, 5.2, 5.4 dhe 5.7 GHz, ndersa ne 900 MHz disponohen vetem AP dhe SM. Per te eleminuar vete-interferencen, nje rrjet Canopy perdor dy ose me shume nga keto breza. Per shembull, mund te jene te gjithe klasterat AP dhe


29

SM-te tyre respektive ne 2.4 GHz dhe linket BH ne 5.7 GHz. Ne kete skenar, linket e pajtimtarit mund te kaperxejne 8 km pa reflektor dhe linqet BH mund te kaperxejne 56 km me antena reflektori ne dy fundet e vet. Rrjeti ne shembullin e mesiperm merr avantazhet e karakteristikave kryesore te brezit te frekuencave te moduleve Canopy si me poshte:

Modulet 900 MHz mbulojne nje hapesire me te madhe, por throughput me te ulet, se modulet e brezave te tjere te frekuencave. Modulet 900 MHz mund te perdoren ne:

o hapesira te pyllezuara, o krijimin e linkeve qe mbulojne hapesira me te medha, o shtim pajtimtaresh, o rritje throughput-i atje ku modulet e brezave te tjere te frekuencave nuk

mund te perdoren (p.sh. kur interferenca i kufizon ato),

brezi i frekuencave 2.4 GHz suportohet nga linke AP/SM qe kapin largesi me te medha se 3.2 km,

diapazoni i brezit te frekuencave 5.7 GHz suportohet nga linket BH qe kapin largesi diku ne 56.3 km.

Fig. 3. 2

Tabela e mesiperme pershkruan se si mund te konfigurohet sistemi Canopy per tiu sherbyer rajoneve te shumellojshme – nga qendra urbane te populluara dendesisht ne njesi banimi te shumta te qytetet dhe fshatrat e largeta dhe te pyllezuara-me sherbime me brez te gjere wireless brenda nje rrjeti te vetem. Motorola rekomandon perzgjedhjen e produkteve ne brezat 5.2 dhe/ose 5.7 GHz te sherbejne si rrjete backbone dhe zgjerimin e sistemit me produkte ne 900 MHz dhe 2.4 GHz per mbulimin e hapesirave te veshtira.


30

Fig. 3. 3 Sistemi Canopy iu sherben hapesirave ne pozicione gjeografike te ndryshme

Sistemi realizon nje lidhje Etherneti wireless i cili mund te perdoret per te transportuar ze, video dhe te dhena. Modulet jane te disponueshme te suportojne linke pike-pike Line of Sight (LoS) dhe Non-Line of Sight (NLoS) dhe akses ne kilometrin e fundit PMP. Me nje perdorim te gjere te BH, AP dhe SM sistemi mund te konfigurohet per tiu pergjigjur nevojave aktuale dhe te ardhme te perdoruesve familjare dhe biznes.

3.2. TIPARET KYCE TE SISTEMIT CANOPY

Toleranca ne Interference: Per arsye te sinkronizimit te vet unik te sinjalit, sistemi Canopy ka nje nivel te larte te tolerances per vete-interferencat. Canopy siguron sherbime reliable madje edhe kur AP-te jane te vendosura shume afer.

Sistemi Canopy u pergjigjet kerkesave per zgjerim rrjeti duke ruajtur te qendrueshem throughtput-in edhe pse pajtimtare te rinj shtohen ne rrjet (scapability).


31

Me enkriptimin AES 128-bit dhe authentikim pozitiv, sistemi Canopy nxjerr perdoruesit e paautorizuar dhe u pergjigjet kerkesave te sigurise edhe per rrjete qe ofrojne transferta financiare dhe kujdes te shendetit.

Kostoja e ulet e infrastruktures dhe lidhja wireless ne kilometrin e fundit ka nje kthim te te ardhurave ne disa muaj.

Sistemi Canopy siguron nje lidhje me brez te gjere wireless per trafikun IP. Modulet Canopy mund te perdoren ne kombinim me rrjetet DSL, kabull, Fiber dhe rrjete te tjera wireless ose perdorin konfiguracione “stand alone”.

Sistemi Canopy siguron nje pipe Ethernet qe mund te perdoret te transportoj te dhena ne linke PTP ose rrjete shperndarje PMP sic duket ne figuren e meposhtme. Realizimi i lidhjeve me pikat me te largeta behet ne nje fraksion te linjave me qera apo sistemeve me brez te gjere me tela.

Modulet Canopy mund te perdoren te transportojne sherbime VoIP si nje zgjerim i PBX, ku telefona IP perdoren ne mjediset e pajtimtareve (fig. 3.4).

Fig. 3. 4

Sistemet Canopy mund te perdoren per te siguruar sherbime VoIP. Ofruesit e sherbimit inkurajohen te perdorin tabelen e Erlang-ut ne dizenjimin e implementimit te nje rrjeti per te percaktuar nivelet e performances ne volume thirrje te ndryshme. Perqindjet uplink dhe downlink te sinjalit Canopy duhet te pershtaten per te suportuar transmetimet e zerit.

Ne konfiguracionin PTP, sistemi Canopy mund te konfigurohet te egzekutoj 4 Mb video me lidhje dydrejtimshe audio sic tregohet me poshte:

Kur perdoren kamerat IP, modulet Canopy mund te perdorin nje konfiguracion PMP per te siguruar inpute video vezhguese sic tregohet ne figuren e meposhtme:

3.3 PLATFORMA E AVANCUAR CANOPY

Platforma e avancuar Canopy (900AP, 2450AP, 5250AP, 5450AP, 5750AP) eshte gjenerata tjeter e infrastruktures se aksesit me brez te gjere pa tela Canopy.


32

Platforma e avancuar siguron nivelet me te larta te tolerances se interferences, sigurise, scalability, reliabilitetit te sinjalit dhe lehtesise se instalimit dhe ben te mundur gjithashtu:

Performance te larte: Efektivisht redukton vonesen me 1/3 (nga 20 milisekonda ne 5-7 milisekonda)

Shpejtesi e rrufeshme: Kryesisht dyfishon throughput te nje moduli pajtimtari Canopy dhe shperndan te dhena me shpejtesi qe kalon rrjetet e sotshme DSL dhe kabllore.

Kualitet sherbimi: Mundeson operatoret te ofrojne nivele te ndryshme sherbimi duke perdorur Committed Information Rate (CIR) dhe Maximum Information Rate (MIR).

Platforme multisherbimesh gjithperfshirese: Nje strukture ATM perdor nje madhesi frame te vogel e cila redukton kohen e ritransmetimit dhe siguron vonese te vogel-nje komponent kritik per shperndarjen e sherbimeve me kualitet te larte te tilla si VoIP dhe lojra online.

Kjo nuk eshte gjithmone e mundur ne sherbimet e tjera qe jane bazuar ne standartin 802.11 dhe qe perdorin nje skeme inteligjente kerkimi per shperndarjen e sherbimeve prioritare. Kjo skeme kerkimi kufizon perdoruesit ne nje numer te vogel te cilet mund te kene avantazhin e sherbimeve me prioritet te larte te tilla si VoIP. Protokolli Canopy i siguron cdo perdoruesi ne sektor mundesine per te qene konsumator i VoIP.

Integrim prefekt: Te gjithe modulet e perdoruesve mund te upgrade lehtesisht, per te marre avantazhet qe ofron Platforma e Avancuar.

3.4. RRUGA E MIGRIMIT DREJT WiMAX TE PALICENSUAR

Vizioni i Motoroles perfshin shperndarjen e pikave te aksesit Canopy WiMAX ne brezin e frekuencave 5.8 GHz. Pikat e aksesit WiMAX Canopy te cilat jane celesi i ketij vizioni, do te jene te mundura te operojne njekohesisht duke perdorur teknikat me te mira te reduktimit te interferencave, aktualisht te disponueshme ne sistemin Canopy, gjithashtu Orthogonal Frequency Division Multiplexing (OFDM) — sic diktohet nga standarti 802.16-2004 — ne brezin 5.8 GHz. Kjo nenkupton qe nje pike aksesi Canopy do te jete i mundur te komunikoje me modulet e pajtimtareve nga platformat Canopy, Canopy i avancuar dhe WiMax Canopy, gjithashtu me palen e trete WiMAX Customer Premise Equipment (CPE).

Produktet Motorola Canopy WiMAX jane parashikur te japin te njejtin “vision dhe ndjenje” si dhe produktet origjinale Canopy. Kjo nuk eshte nje rastesi! Motorola parashikoi WiMAX qe ne 1990 dhe filloi zhvillimin e nje produkti qe sot ben te mundur produktet WiMAX qe eshte per vite ne krye te konkurrences. Rrjedhimisht Motorola vetem duhet te ri-shikoj me syrin inxhinierik detaje te caktuara te produktit te meparshem WiMAX.

3.5. KOMPONENTET PERBERES

Sistemi Motorola Canopy ka gjashte komponente kryesore:


33

Pikat e Aksesit (AP),

Moduli i Pajtimtarit (SM),

Moduli Backhaul (BH)

Moduli i Menaxhimit te Kluster-it (CMM)

Menaxhuesi i Gjeresise se Brezit dhe Authentikimit (BAM)

3.5.1.1. Moduli AP (Pika e Aksesit)

Moduli AP shperndan rrjetin ose sherbimin internet ne nje sektor 60° ne 200 ose me pak pajtimtare dhe jo me shume se 4,096 adresa MAC. AP eshte e konfigurueshme permes nje nderfaqe rrjeti. Nje AP Canopy mund te komunikoje vetem me nje SM Canopy, d.m.th. jo me SM-te e avancuara dhe SM Lite Canopy

3.5.1.2. Moduli i avancuar AP

Moduli i avancuar AP shperndan sherbimet ashtu si dhe moduli AP. Megjithate, AP e avancuar siguron throughtput me te madh dhe vonese me te vogel.

AP e avancuar komunikon me te gjitha SM-te Canopy ne te gjitha diapazonet e frekuencave: SM-te Canopy, SM-te e avancuara, dhe SM Lite Canopy.

3.5.2. Klasteri AP

Klasteri AP perbehet nga 2 deri ne 6 module AP qe se bashku shperndajne rrjetin ose sherbimet internet ne deri 1200 pajtimtare. Nje klaster AP mbulon deri ne 360°.

Fig. 3. 5 Klasterin AP


34

3.5.3.1. SM (Moduli i Pajtimtarit) Canopy

SM eshte nje CPE (customer premises equipment) shperndan rrjetin ose sherbimin internet duke komunikuar me nje AP. SM eshte konfigurueshme nepermjet nje faqe web-i. Nje SM Canopy mund te komunikoje si me AP Canopy dhe me AP te Avancuar. Nje AP montohet direkt ne nje structure sic tregohet ne figuren e meposhtme.

Fig. 3. 6 Moduli i Pajtimtarit SM

3.5.3.2. SM Canopy te Avancuara

SM-te Canopy te avancuara sigurojne te njejtin konfigurim dhe sherbim si dhe SM-te Canopy. Megjithate, ne nje link me AP te Avancuar, SM-te e Avancuara sigurojne nje throughput stable ne versionin e operimit 2X.

Operimi 2X eshte dyfishimi i throughput per SM qe jane me afer se gjysma e distances normale nga AP.

Nje SM e Avancuar mund te komunikoje vetem me nje AP te Avancuar.

3.5.3.3. SM Canopy “Lite”

SM-te Canopy “Lite” kushtojne me pak dhe sigurojne me pak throughput se Canopy i zakonshem SM. Ato suportojne te njejtat frekuenca, tolerance interference dhe realibilitet produkti. Ata i japin kompanive opsione shtese per tu sherbyer pajtimtareve me kosto te perballueshme per ata qe kerkojne sherbime standarte (web browsing, email, VoIP, download-ime), por nuk kerkojne throughput-e te larta qe sigurohen me SM Canopy te zakonshme. SM “lite” suporton nje throughput 512 kbps. Nje SM “lite” mund te komunikoje vetem me nje AP te avancuar.

AP dhe SM 900 MHz: Modulet Canopy 900 MHz AP dhe SM operojne ne 3.3 Mbps (krahasuar me 10 Mbps per brezat e tjere te frekuencave qe perdor Canopy).


35

Fig. 3. 7 Modulet 900 MHz

Modulet 900 MHz egzekutojne te njejtin software dhe sigurojne te njejtat parametra, tipare rrjeti dhe konektime si te gjitha AP-t dhe SM-t e tjera Canopy. Gjatesia me e madhe e valeve ne 900 MHz, fuqia e lejuar nga autoritetet rregullatore, dhe nivelet e uleta te kerkuara nga Canopy per C/I krijon keto tipare:

● LoS mbi 64 km,

● distance me te madhe NLoS, ne varesi te pyllezimit, topografise dhe pengesave.

Kur bashkevendoset me nje SM Canopy te nje diapazoni tjeter te frekuencave, AP 900 MHz mund te sherbeje, pa nevojen e nje kulle apo BH-je, si nje AP ne largesi.

Fig. 3. 8 Zgjerimi i rrjetit duke perdorur AP bashkengjitur me nje SM

Linket AP/SM 900 MHz jane zgjedhje llogjike per rrjetet e zgjeruara radio kur deshirohet te:

shtohet kapaciteti i perdoruesve per nje kulle qe eshte:

o plotesisht e perdorur ne diapazonin tjeter te frekuenacve,

o nuk eshte e disponueshme ne asnje diapazon tjeter frekuencash.

arrihen hapesira te populluara rralle,

arrihen zona shume te gjelberuara,

shtohet nje AP remote pas nje SM qe operon ne nje diapazon tjeter frekuence.


36

3.5.4. Moduli Backhaul (BH)

Nje cift BH siguron nje lidhje pike-pike per:

- nje link ”standalone”,

- nje link permes nje CMM-je dhe nje klasteri AP.

Konfigurimi i BH-se mund te behet ose “timing master” BHM ose “timing slave” BHS. BHM ofron sinjalin e sinkronizimit per BHS. Aplikimet per linket BH perfshijne arritjen e klasterave AP te larget, nderlidhjen e ndertesave ose degeve te zyrave ne largesi, zgjerimin e qarqeve PBX, dhe zgjerimin e zyrave qendrore T1/E1.

3.5.4.1. Modulet Backhaul 10 Mbps, 20 Mbps dhe 45 Mbps

Cdo modul BH 10 dhe 20 Mbps, ilustruar ne Fig. 8, komunikon me nje modul tjeter BH duke perdorur nje antene shume te drejtuar. Moduli BH 10 Mbps operon me nje shpejtesi te transmetimit te biteve 10 Mbps me nje throughput total 7.5 Mbps dhe ka nje diapazon maksimal afersisht 56 kilometra kur perdor reflector. Nje modul BH 5.2 GHz 20 Mbps siguron nje throughput total 14 Mbps kur perdor reflektor. Raporti i gjeresise se brezit uplink/downlink per nje link te vetem BH eshte i konfigurueshem nga operatoret.

Sistemi Canopy ofron gjithashtu nje modul Backhaul 45 Mbps per aplikimet qe kerkojne throughtput me te madh dhe distance te metejshme ne kushtet line-of-sight dhe non-line-of-sight.

45 Mbps eshte e disponueshme ne dy konfigurime te ndryshme:

Canopy 45 Mbps BH me antene te integruar:

Canopy 45 Mbps BH me nje antene Connectorized

Ndryshe nga modulet e tjera backhaul Canopy, modulet 45 Mbps BH shiten ne cifte dhe nuk suportojne perdorimin e nje reflektori. Per te patur nje lidhje te sigurte, cdo cift modulesh prezantohet me adresen e vet IP. Modulet backhaul gjithashtu permbajne adresen korresponduese MAC per ciftin e tyre. Adresat mundesojne tiparet e sigurise se sistemit dhe sigurojne qe dy module backhaul te mund te komunikojne vetem me njeri tjetrin.

45 Mbps BH suporton throughtput total mbi 33.6 Mbps dhe nje diapason siper 64 kilometra line of sight. Shpejtesite e te dhenave jane te ndryshueshme dhe zvogelohen nga rritja e rrezes se mbulimit ose numrit te pengesave te numeruar nga sistemi. Per te vleresuar saktesisht throughtput-in bazuar ne karakteristikat topografike dhe pengesat, Motorola rekomandon perdorimin e vleresuesit te linkut backhaul per te percaktuar saktesisht performancen ne situate te caktuara.

3.5.4.2. Serite e moduleve BH OFDM

Keto BH me shpejtesi te larte sigurojne linke te dhenash pike-pike neper nje ure Etherneti pa tela 5.4 ose 5.7 GHz qe operon ne nje shpejtesi te dhenash me brez te gjere. Ato sigurojne operime NLoS nepermjet perdorimit te modulimit OFDM dhe Diversitetit ne Transmetim.


37

Linku perbehet nga dy BH identike qe transmetojne dhe marrin ne nje frekuence te zgjedhur automatikisht por te konfigurueshme. Instaluesi konfiguron nje njesi si master dhe nje tjeter si slave. Cdo fund i linkut perbehet nga:

nje ODU (outdoor transceiver) qe perfshin te gjitha radiot dhe rrjetet,

nje kuti lidhje pasive indoor (PIDU) qe permban statusin e treguesve dhe konektimin e rrjetit.

BH-te perdorin nje skeme enkriptimi te dhenash te pronesuar. BH-te 30/60 Mbps kane te disponueshem enkriptimin AES si nje opsion te licenses. BH-te 150/300 Mbps suportojne rrjetet private virtuale (VPN).

Modulimet e disponueshme jane 30/60 Mbps dhe 150/300 Mbps. Nje BH 30-Mbps eshte i upgrade-tueshem ne software ne 60 Mbps, dhe nje BH 150 Mbps po ashtu i upgrade-tueshem ne BH 300 Mbps. Aplikimet per linket BH perfshijne arritjen e klasterave AP te larget, nderlidhjen e ndertesave ose degeve te zyrave ne largesi, zgjerimin e qarqeve PBX, dhe zgjerimin e zyrave qendrore T1/E1.

Serite BH OFDM ishin me pare te diponueshme ne modulimin 45 Mbps, i cili mund te jete i upgrade-tueshem ne 60 Mbps nepermjet software-it.

3.5.5. CMM (Cluster Management Module)

Nje nga mundesite unike te sistemit Canopy eshte sinkronizimi i kohes se transmetimit te moduleve AP ne te gjithe Klasterat AP. Marresi GPS (Global Positioning System) lidhur ne CMM (Cluster Management Module) eshte celesi i shperndarjes se sinkronizimit te nivelit te sistemit. Sinkronizimi i transmetimit AP ne dizenjimin specific Time Division Duplex (TDD) te nderfaqes ajrore siguron qe te gjitha modulet AP te transmetojne ne te njejten kohe nderkohe qe te gjitha modulet SM jane ne gjendje degjimi. Ky sinkronizim siguron gjithashtu qe kur SM transmetojne te gjitha modulet AP te jene duke degjuar.

Sinkronizimi CMM siguron qe sistemi Canopy te mos interferoj me vetveten, meqe modulet AP nuk interferojne me njeri tjetrin edhe SM-te nuk interferojne me njeri tjetrin. Kjo karakteristike unike mundeson operatoret te shkallezojne efektivisht rrjetin pa kerkuar planifikim kompleks te sistemit. Klasteri Canopy AP mund te shtohen lehtesisht ne rrjet per te siguruar mbulim apo kapacitet pa shkaktuar rritje te interferencave te sistemit.

Sistemi Canopy 5.4 GHz suporton gjithashtu fuqi te rregullueshme qe mund te ndryshoj nga 10 miliwat ne 1 wat me nje decibel mundesi rritje per tiu pergjigjur kerkesave specifike te instalimit.


38

Fig. 3. 9 Moduli BH

Cdo AP kerkon nje burim fuqie 24-volt dhe perdor nje lidhje gjysem duplekse 10/100 BaseT per tu nderfaqur brenda CMM ose lidhjes se pershtatshme te rrjetit.

3.5.4.1. CMM2

CMM2 siguron fuqi, sinkronizim GPS dhe lidhje rrjeti per nje klaster AP. CMM2 mund te lidhet gjithashtu me nje BH, dhe ne keto raste CMM2 eshte pike qendrore e konektivitetit per komplet stacionin (site). CMM2 mund te lidh deri ne tete module te bashkevendosur – AP, BHM, BHS dhe nje ushqyes Etherneti.

CMM2 kerkon dy kabllo per cdo modul te lidhur:

- Nje siguron komunikimin dhe fuqine Ethernet

- Tjetri siguron sinkronizimin, statusin GPS, dhe kohen dhe daten ne nderfaqen seriale.

3.5.4.2. CMMm

CMMmicro siguron fuqi, sinkronizim GPS, dhe lidhje rrjeti per nje klaster AP. Ndryshe nga CMM2, CMMmikro eshte e konfigurueshme nepermjet nje faqe rrjeti.

CMMmikro permban nje switch me tete porta qe suporton PoE (Power over Ethernet) ne cdo port dhe lidh cdo kombinim te AP-ve, BHM-ve, BHS-ve, ose ushqyesit Ethernet. CMMmikro mund te auto-negocioje shpejtesine ne varesi te input-it, qe mund te jete 100Base-Tx ose 10Base-T, dhe full-duplex ose half-duplex, kur pajisja e lidhur eshte konfiguruar ne auto-negocim.

Nje CMMmikro kerkon vetem nje kabull, per cdo lidhje moduli per te shperndare:

- sinjalin Ethernet,

- fuqine ne deri 8 module te bashkevendosur-AP, BHM ose BHS. Permes nje nderfaqje “browser” drejt switch-it menaxhues, portat mund te jene ose jo te ushqyera me fuqi.


39

- sinkronizim per AP-t dhe SM-t. CMMmikro merr nje puls per sekond informacion sinkronizimi nga satelitet GPS (Global Positioning System) permes nje antene dhe e percjell impulsin e sinkronizimit ne fuqine 24 Volt te moduleve te lidhura.

Informacioni mbi statusin GPS eshte i disponueshem ne CMMmikro, megjithate:

-CMMmikro siguron informacion mbi kohen dhe daten ne BHM dhe AP nese CMMmikro operon ne Release 2.1 ose me siper dhe AP/BHM operon ne Sistemin Canopy Release 4.2 ose me siper.

Antena Motorola GPS siguron:

- impulse sinkronizimi ne CMMmikro,

- impulse sinkronizimi dhe informacione pozicionimi te CMM2

3.5.5. BAM (Bandwidth and Authentication Manager)

Software-i i BAM Canopy lejon perdorimin e:

nje serveri primar qe sherben per shperndarjen e burimeve te gjeresise se brezit per pajtimtar, u kerkon SM-ve authentikimin per cdo AP, dhe mohon sherbimin per SM-te e paautorizuar.

nje server sekondar qe te ruaj rezerve te njejten gjeresi brezi SM dhe te dhenat e authentikimit dhe te zevendesoj serverin primar kur ky i fundit del jashte sherbimit.

Nje server i trete opsional qe ben te njejten gje kur dy serverat e pare dalin jashte sherbimit.

BAM (Bandwidth and Authentication Manager) rrit mundesite e enkriptimit. BAM permban shtresa te sigurise per te kufizuar aksesin ne te dhenat e sistemit. Eshte pika qendrore e authentikimit per pajtimtaret. Permes perdorimit efektiv te BAM-se ne nje rrjet, operatoret ne menyre te suksesshme mund te:

shperndajne gjeresine e brezit bazuar ne kerkesat.

rrisin nivelin e sigurise duke kerkuar authentikim pozitiv nga nje pike kontrolli qendror.

Menaxhojne asetet e rrjetit me eficence: Kontrollon menaxhimin e licenses nga nje vendodhje qendrore.

3.5.5.1. Karakteristika specifike

BAM suporton nje numer te karakteristikave unike:

Percaktimi i gjeresise se brezit: Nepermjet perdorimit te BAM, operatoret mund te alokojne uplinke te gjata (vazhdueshme), burste uplink, downlink te gjata (vazhdueshme), burste downlink dhe CIR (Committed Information Rate).

Suport per nje shumellojshmeri te Bazave te te Dhenave: BAM suporton database RADIUS, Postgres dhe MySQL.


40

Menaxhimi i Licensave te Serverave: Lejon ofruesit e rrjeteve te kontrollojne upgrade-imin e software-ve Canopy dhe menaxhimin e licenses nga nje vendodhje qendrore.

Kontrollon Statusin e Pajtimtarit: Mundeson operatoret te nderpresin modulet e pajtimtareve individual pa fshire ata nga database.

3.5.5.2. Funksionimi

BAM ka nje web bazuar ne nderfaqe dhe suporton funksionalitet e meposhtme:

Shtimin e pajtimtareve

Modifikimin e pajtimtareve

Fshirjen e pajtimtareve

Ndryshime ne konfigurimin e pajtimtareve

3.6. PRODUKTET NDIHMESE

3.6.1. Multiplekseri T1/E1

Kostoja e linjave me qera eshte nje shpenzim periodic i dukshem per ofruesit e sherbimit. Perfitimet ekonomike nga zevendesimi i linjave me qera me nje Multiplekser Canopy T1/E1 dhe backhaul wireless shpjegohen me kursimet ne kosto. Lehtesia dhe shpejtesia e implementimit te kartes se linkeve T1/E1 nepermjet zgjidhjeve backhaul te familjes Canopy eshte nje avantazh specifik referuar kohes qe merr sigurimi i sherbimeve T1/E1 me tela. T1/E1 Multiplexer eshte nje pajisje e shtreses se dyte qe i jep prioritet trafikut T1/E1 per te siguruar vonese minimale per transportimin e trafikut te zerit me mission kritik. Gjeresi e mbetur e brezit per te dhenat e LAN-it mbeten prioritet vendosur nga ruteri LAN keshtu qe trafiku prioritar IP eshte ruajtur. Multiplekseri Motorola T1/E1 shitet ne cifte dhe eshte i disponueshem ne dy modele.

Multiplekseri T1/E1 Canopy konverton rrjedhen e te dhenave nga portat T1/E1 ne paketa Ethernet qe transportohen pastaj neper linkun BH Canopy. Kjo ben te mundur qe deri ne tre qarqe T1 (ose deri ne dy E1) te zgjerohen siper rrjeteve Ethernet.

Aplikimet perfshijne:

zevendesimin e linjave me qera,

implementimin e rrjeteve pa tela PBX,

implementimine rrjeteve pa tela celulare,

sigurimin e backup te sigurise kombetare ose rrjeteve telefonike te emergjences,

rutimin e te dhenave LAN/WAN ne gjeresi brezi shtese.


41

Fig. 3. 10 Nga zyra qendrore ne zyren dege

Fig. 3. 11 BH per sistemet celulare

3.6.2. Reflektor Pasive

Antena e reflektorit pasiv ne te dyja anet e nje linku BH rrit distancen e linkut dhe fokuson shperndarjen e vales brenda nje kendi me te ngushte per te reduktuar interferencen. Antena reflektor ne nje SM ndihmon vetem reduktimin e interferences.

Fig. 3. 12 Reflektor pasive

Per radiot ne 5.n-GHz, amplifikimi i reflektorit “gain” eshte 18 dB dhe ne radiot 2.4 GHz amplifikimi eshte 11 dB.


42

3.6.3. Kabllot

Sistemi Canopy kerkon kabllo te mbrojtura kundrejt UV per perdorim outdoor ne diapazonin e temperaturave nga -30° C ne +55° C. Motorola ka dizenjuar Best-Tronics Manufacturing si nje agjent te autorizuar te shitjeve te kabllove qe takojne specifikimet rigoroze.

3.7. KONFIGURACIONET CANOPY

Platforma e aksesit me brez te gjere pa tela Canopy Motorola eshte i disponueshem ne dy konfiguracione baze pike-pike dhe pike-shumepike.

3.7.1. Sistemet pike-pike

Platforma me brez te gjere wireless Canopy mund te konfigurohet ne formen e nje lidhje rrjeti pike-pike per perdorim ne backhaul wireless. Nje konfigurim pike-pike mund te kaloje distancat deri ne 128 km. Ne sistemet backhaul 10 dhe 20 Mbps pajisja e reflektorit mund te perdoret per te reduktuar vecanerisht ceshtjet e interferencave te jashtme. Zgjidhjet pike-pike jane te disponueshme ne 2.4 GHz (10 & 20 Mbps), 5.2 GHz (10 & 20 Mbps) 5.4 GHz (10 & 20 Mbps) dhe 5.7 GHz (10, 20 & 45 Mbps).

3.7.1. 1. Throughput-i dhe Distanca ne Sistemet Pike-Pike

Table 2 detajon throughtput dhe distancen per sistemet Canopy ne konfigurimet pike-pike.

Throughput-i eshte brezi i disponueshem per perdoruesin ndermjet nje pike hyrese dhe nje pike dalese.

Distanca dhe throughtput i te dhenave te komunikimit wireless varen nga terreni, pyllezimi dhe energjia e RF, dhe faktore te tjere.

Motorola rekomandon fuqishem operatoret e rrjetit te kryejne nje vezhgim fizik dhe te siteve te RF per te marre ne konsiderate keta faktore.


43

Fig. 3. 13 Throughput-i dhe Distanca per Canopy ne konfigurimin Pike-Pike

3.7.2. Sistemi Pike-Shume Pike

Sistemi pike-shumepike mundeson shperndarjen e aksesit me brez te gjere nga vendodhje te ndryshme nga nje modul i vetem AP. Sistemi u zhvillua te optimizoje performancen e vet ne mjedise me densitet te larte dhe te ulet ne presence te burimeve me interference te jashtme. Per arsye te ketyre karakteristikave te dizenjimit, nje konfigurim Canopy pike-shumepike mund te implementohet edhe ne mjediset rurale dhe ne ato metropolitane.

Sistemi Canopy point-to-multipoint eshte i konfigurueshme duke perdorur brezat e frekuencave 900 MHz, 2.4, 5.2, 5.4 dhe 5.7 GHz. Nje klaster AP wireless mund te permbaj kudo nga nje ne gjashte module AP. Cdo modul AP mund te shperndaj deri 6+ Mbps (900 MHz shperndan 1.9 Mbps) te te dhenave efektive throughtput me konektivitet deri ne nje max te 200 pajtimtareve.

AP e Canopy te avancuar shperndajne 7 Mbps te te dhenave efektive throughtput. Konfigurimet pike-shumepike 2.4, 5.4 dhe 5.7 GHz mund te suportojne nje SM me pajisje reflektori. Pajisja e reflektorit rrit perforcimin ne transmetim dhe marrje te SM afersisht me 17 dB, duke rritur ne kete menyre distancen ndermjet modulit AP dhe SM. Gjashte module AP ne nje klaster mund te shperndajne 360 grade duke ndryshuar gradacionin e mbulimit bazuar ne diapazonin e frekuencave dhe perdorimin e reflektorit.

Reflektori rrit “gain” e SM-se ne transmetim dhe ne marrje afersisht 17 dB, duke rritur ne kete menyre mundesine e rritjes se largesise ndermjet modulit AP dhe SM.


44

• 900 MHz: 64 kilometers line of sight • 2.4 GHz: 8 kilometra deri ne 24 kilometra me reflektor • 5.2 GHz: 3.2 kilometra • 5.4 GHz: 3.2 kilometra deri ne 16 kilometra me reflektor • 5.7 GHz: 3.2 kilometra deri ne 16 kilometra me reflektor

Reflektori nuk eshte i lejueshem ne sistemin Canopy pike-shumepike 5.2 GHz.

3.7.2.1 Throughput & Distanca per konfigurimet Pike-Shume Pike

Table 4 detajon throughtput-in dhe distancat e arritura ne sistemet Canopy per cdo konfigurim pike-shumepike.

Fig. 3. 14 Throughput-i dhe distanca per konfigurimet Pike-Shume-Pike Canopy

3.8. SIGURIA (TRANSMETIMET PA NDERHYRJE)

Privatesia dhe integriteti i te dhenave jane konsideratat kyce si per pajtimtaret e rrjetit dhe operatoret. Siguria dhe authentikimi per penguar aksesin e padeshiruar te te dhenave dhe sherbimeve kritike jane te nevojshme per operimin efektiv te cdo rrjeti me brez te gjere. Aplikime te tilla si mjeksore, mbikqyrjet ne largesi, shpetim, siguri dhe mbrojtja e vendit nuk do te jene te mundur pa inkorporimin e tipareve te sigurise se avancuar brenda rrjeteve fiks pa tela.

Sot, sistemi Canopy inkorporon nje model fleksibel qe suporton nje varietet te gjere te konfigurimeve te sistemit qe mbulojne diapazonin nga nje sistem plotesisht i hapur ne nje link ajror te authentikuar/enkriptuar me nje sesion dinamik te caktimit te celesit.


45

Sistemi Canopy vjen me:

- BRAID-nje skeme sigurie qe perdoret ne industrine celulare e perdorur per authentikuar pajisjet pa tela.

- DES (Data Encryption Standart), nje opsion i linkeve pa tela qe perdor celesa sekret 56-bite dhe 8 bite pariteti.

- AES (Advanced Encryption Standart), nje opsion shume i kushtueshme i linkeve pa tela qe siguron lidhje ekstremisht te sigurta. AES perdor celesa sekret 128-bite, nuk eshte i eksportueshem dhe kerkon AP specifike per te procesuar celesa te gjate.

AP-t dhe SM-t standarte Canopy perdorin enkriptimin BRAID per te llogaritur celesin e enkriptimit per-sesion (ne menyre te pavarur) ne cdo fund te linkut.

3.8.1. Siguria “END-TO-END”

Ndersa piratet nuk kerkojne akses fizik per te monitoruar nje rrjet, ata mund te lidhen lehtesisht duke vendosur nje vezhgues ose analizues kudo pergjate rruges se transmetimit – nga inicializimi i sistemit ne destinacion. Meqenese demtuesit mund te egzistojne kudo pergjate rruges se transmetimit, siguria e plote e sistemit mund te arrihet vetem nga aplikimi i matjeve te sigurise end-to-end. Matjet e sigurise ndertuar brenda arkitektures se sistemit Canopy jane percaktuar te mbulojne vetem porcionet wireless te rrjetit. Ketu perfshihen:

AP-t SM-t Modulet BH Modulet CMM BAM-t

Politikat e sigurise Canopy nuk perfshijne elemente jashte sistemit radio, te tilla si:

Klienti (Computer) Modemat Wireless LAN-et (Local Area Networks) Routerat Printerat Serverat Pajisjet periferike te rrjeteve te ndryshme

Mbrojtja e pajisjeve jashte sistemeve Canopy nga nderhyrjet behet nepermjet softwareve, pajisjeve dhe teknikave te sigurise nga manifakturuesit dhe duhet te jene pjese e dizenjimit te sistemit end-to-end.

3.8.2. Protokollet e pronesuar Canopy

Nderfaqja ajrore Canopy siguron nje mbeshtetje te forte kundrejt goditjeve nga piratet.

Para se gjithash, meqe sistemi Canopy bazohet ne nje protokoll qe e zoteron, nuk ka specifikime te publikuara per produktet nga te cilat radiot nuhatese jane ndertuar. Gjithashtu, nje pergjim mund te behet vetem nese disponon setin e chipeve te zoteruara nga Canopy.


46

Se dyte, protokolli MAC per grumbullimin, shperndarjen dhe ritransmetimin e paketave nuk eshte publikuar.

Se treti, transmetimi i te dhenave nepermjet ajrit eshte konfiguruar brenda 64-biteve te paketave te te dhenave, duke siguruar ne kete menyre nje pengese shtese per dekodimet e paautorizuar.

Perfundimisht, drejtimi i transmetimeve te sistemit Canopy pengon pergjimet. Me fjale te tjera, nderfaqja ajrore e zoteruar perben nje pengese madhore per palet e paautorizuar. Sigurisht sigurimi i sistemit Canopy nuk eshte bazuar vetem ne sekretin e nderfaqes se tij ajrore.

3.8.3. Authentikimi

Eshte e qarte qe nuk eshte e keshillueshme te transmetohet informacioni qe kerkohet te jete i sigurt duke perdorur tekst te paster pasi eshte shume i lehte i monitorueshem. Ndryshe nga disa produkte me brez te gjere fiks pa tela, sistemi Canopy nuk perdor transmetim me tekst te paster por shpesh nje protokoll te vetin per transmetime. Kur ky protokoll kombinohet me Canopy Bandwidth dhe Authentication Manager (BAM), arrihet nje nivel me i larte sigurie per operatoret dhe rrjetin.

BAM kontrollon aksesin ne sistemin Canopy, dhe cdo modul AP mund te konfigurohet per te kerkuar authentikim te sigurt SM perpara se te siguroje aksesin ne rrjet. Cdo SM duhet te authentikohet perpara se te siguroje aksesin ne rrjet. SM-te authentikohen dhe celesat menaxhohen individualisht. Procesi i authentikimit merr ne konsiderate gjithashtu numrin serial elektronik unik per cdo transceiver me nje celes sekret perpara 128-bite qe eshte unik per cdo SM dhe njihet vetem nga operatori i rrjetit. Me poshte jane renditur 8 hapat e procesit te authentikimit.Step iption of Task

1. Kur nje SM perpiqet te hyje ne rrjetin Canopy ai dergon nje kerkese regjistrimi ne AP,

2. AP dergon nje kerkese authentikimi ne BAM,

3. BAM gjeneron nje numer te rastesishem 128 bit qe dergohet ne SM si nje kerkese per fakte.

4. SM llogarit nje pergjigje duke perdorur ose setin e kodeve ose e autorizuar nga operatori i rrjetit.

5. Kjo pergjigje i dergohet BAM permes AP,

6. BAM krahason pergjigjen e kerkuar me cfare ajo llogarit duke perdorur te njejtin numer te rastesishem dhe celsin e authentikimit nga database BAM SQL.

7. Nese rezultati pranohet, BAM i dergon AP nje mesazh duke authentikuar SM dhe dergon SM dhe informacionin AP QoS.

8. Nese rezultatet nuk pranohen ose SM nuk eshte ne database BAM i dergon AP nje mesazh duke mohuar authentikimin dhe AP i dergon SM nje mesazh te nxjerre veten jashte kesaj AP per 15 minuta perpara se te riprovoj.


47

3.8.4. DES (Data Encryption Standard)

DES eshte nje standart enkriptimi i programuar ne menyre te tille qe edhe sikur dikush te njoh disa te dhena te teksit te plote dhe te teksit korrespondues te koduar, nuk mund te percaktoj celsin pa provuar te gjithe celsat e mundshem. Fuqia e enkriptimit DES bazohet ne madhesine e celsit dhe ne mbrojtjen e duhur te celsit.

Te dhenat e enkriptuara e konvertojne ate ne nje forme te pakuptueshme te quajtur shifer. Enkriptimi DES nuk ndikon ne performancen ose throughput-in e sistemit.

Algoritmi DES merr nje gjatesi fikse te biteve te tekstit origjinal dhe i transformon ato nepermjet nje serie te veprimeve te komplikuara ne varg bitesh te enkriptuara me te njejten gjatesi.

Ne rastin e DES, madhesia e bllokut eshte 64 bit. DES perdor gjithashtu nje celes per te kryer transformimin, keshtu qe dekriptimi mund te kryhet vetem nga ata qe njohin celesin e perdorur per enkriptim. Celesi duket sikur permban 64 bite, megjithate vetem 56 prej tyre perdoren nga algoritmi. Tete bite perdoren vetem per te kontrolluar paritetin dhe me pas hidhen. Keshtu qe gjatesia efektive e celesit eshte 56 bit. Ne kompjutera, pariteti i referohet nje teknike qe kontrollon nese te dhenat kane humbje ose shtesa kur levizin nga nje vend ne tjetrin ose kur transmetohen ndermjet kompjuterave.

Si punon: Nje shifer binare shtese, biti i paritetit, shtohet ne nje grup te biteve qe levizin se bashku. Ky bit perdoret me qellim qe te identifikohet nese bitet ne levizje arrijne me sukses. Perpara se bitet te dergohen, ato numerohen dhe nese numri total i biteve te te dhenave eshte cift, biti i paritetit eshte 1 keshtu qe numri total i biteve te transmetuar formon nje numer tek. Nese numri total i biteve te te dhenave eshte nje numer tek, biti i paritetit eshte 0. Ne marres, cdo grup i biteve te ardhura kontrollohet te shihet nese grupi rezulton te jete nje numer tek. Nese totali eshte cift, ka ndodhur nje gabim transmetimi dhe transmetimi eshte rigjykuar dhe sistemi bie dhe nje mesazh gabimi dergohet te perdoruesi.

3.8.5. Enkriptimi AES

Motorola ofron gjithashtu produkte Canopy qe sigurojne enkriptimin AES. AES perdor algoritem Rijndael dhe celesa 128-bit per te krijuar nje nivel me te larte sigurie se DES. Per arsye te nivelit te larte te sigurise administratat shteterore kontrollojne eksportet e produkteve te komunikimit qe perdorin AES per tu siguruar qe keto produkte jane te disponueshme vetem ne rajone te caktuara dhe me leje te vecante.


48

KAPITULLI IV

CANOPY MOTOROLA NE FREKUENCA PA LICENSE

4.1. BWA NE BREZA FREKUENCASH ME LICENSE DHE PA LICENSE

Problemi kryesor sot eshte blerja e frekuencave per ofrimin e sherbimeve FWA. Disa breza frekuencash jane te disponueshme per sistemet pike-shume-pike (PMP), por shteti shqiptar akoma nuk eshte gati per ti dhene ato. Nderkohe cmimi i larte ben operimin ne keto breza te veshtire madje ne zonat rurale te pamundur.

Gjithashtu, politikat rregullatore kufizojne numrin e ofruesve te sherbimit ne dy ose tre licensa per rajon apo ne gjithe vendin. Kjo nenkupton qe BWA do te implementohet vetem ne ato vende ku pagesat per licensen mund te kompesohen, dhe vetem nga nje numer i vogel lojtaresh. Nje situate e tille efektivisht redukton numrin e konkurenteve potencial dhe, qe ketu opsionet e disponueshme ne pajtimtaret fundor, detyrojne opsione konkuruese BWA.

4.1.1. BWA ne brezat pa-licence

Boterisht, spektri po mundohet te vihet menjane me qellim qe cdokush te mund te ndertoj dhe perdor nje rrjet duke respektuar rigorozisht disa rregulla te vene per breza specifike. Keto rregulla jane dizenjuar te lejojne rrjete te shumefishta te bashke-egzistojne me interferenca minimale, duke mundesuar operatoret e shumefishte ti sherbejne te njejtit rajon gjeografik. Keto breza jane pranuar ne pergjithesi rreth globit, duke iu dhene tregtareve mundesine e zhvillimit te nje produkti te vetem ne nje treg te madh.


49

4.1.1.1. Interferenca

Por – ka gjithmone trade-offs. Ndersa duke operuar ne nje brez te licensuar shtohen kosto fillestare, licensa ne vetvete nenkupton qe asnje tjeter nuk mund te operoje ne kete frekuence. Ne kete rast dizenjimi i rrjetit duhet te llogarise vetem vet-interferencen. Kur implementohet nje rrjet PMP ne brezat pa-licence, interferenca nga vete rrjeti nuk eshte e vetmja ceshtje qe duhet te merret ne konsiderate, interferenca nga rrjetet e tjere duhet gjithashtu te llogaritet.

Mundesia e nje rrjeti ne brezat pa-license per te toleruar interferencen si ate te prodhuar nga vete rrjeti dhe ate te shkaktuar nga burimet e jashtme eshte nje funksion i pajisjeve te perdorura. Eshte e rendesishme qe produkti baze qe ne dizenjim te kete si synim baze realizimin e ”robustness” te RF. Robust ne teknologjine e informacionit dhe komunikimit nenkupton aftesine e rrjeti transmetimi te funksionoj ne parametra normale jo vetem ne kushte te zakonshme por edhe ne kushte specifike.

Ne boten e transmetimeve pa tela, interferenca eshte nje situate ku sinjalet e padeshiruar radio veprojne ne te njejtin kanal frekuence ose breza – duke nderprere ose shtuar nivelin e zerit ne transmetimin e parashikuar.

Interferenca mund te grupohen ne dy forma bazuar ne faktin qe vijne nga vete rrjeti ose nga burime te jashtme. N.q.s sinjalet interferuese RF burojne nga vete rrjeti, interferenca quhet vete-interference. Nese sinjalet interferuese vijne nga nje rrjet, pajisje, ose burim tjeter qe nuk eshte nen kontroll, ato quhen "outside interference."

Ne brezat e licensuar, vetem vet-frekuenca merret ne konsiderate, megjithate duke i dhene mjedisit operues (spektri radio do te kete vetem transmetim sinjalesh qe jane nen kontroll nga nje ent i vetem) dizenjime te pershtatshme te produkteve dhe implementime te rrjetit mund te reduktojne keto interferenca ne nje nivel ku ato nuk do te ndikojne ne influencen e rrjetit.

Vet-interferenca nuk eshte nje fenomen qe ndodh vetem ne brezat e licensuar, edhe brezat pa-license perballen me kete problem. Teknikat dhe elementet e dizenjimit te nje produkti te dhene qe sherbejne per te reduktuar dhe zbutur vete-interferencen per operimet ne brezat e licensuar mund te aplikohen direkt edhe ne sistemet pa-license.

4.1.1.2. Sfida per brezat pa-licence

Ne brezat pa-license, nuk llogaritet vetem vete-interferenca, por per rregullimin e ketyre brezave, analizohen gjithashtu interferencat e jashtme. Kjo perben me te vertet nje problem, pasi nuk ka menyre per njohjen ne advance kur keto sinjale te tjera mund apo do ta kene burimin, ose sa i forte transmetimi interferues do te jete ne krahasim me transmetimin e deshiruar. Ky aspekt i brezave pa-licence paraqet problemin kryesor ne keto rrjete.

Sa me potencial dhe i paparashikueshme te jete interferenca e jashtme ne rrjetet me pa-licence aq me i domosdoshem behet dezinjimi i nje produkti te pershtatshem BWA per performancen e rrjetit te rrezikuar nga transmetimet e jashtme radio.

Interferenca ne rrjetin PMP BWA, e vete krijuar apo e jashtme, eshte ne pergjithesi nje ceshtje qe i perket me shume Pikes se Aksesit (AP) se sa CPE-se apo Moduleve te Pajtimtarit (SM).


50

Meqe nje AP e vetme suporton nje dyzine, ne mos qindra, te perdoruesve fundor ose konsumator, interferenca ne kete stad te implementimit te rrjetit mund te kete nje impakt te madh. Ceshtja ne rrjetet BWA te dizenjuar te suportojne te dhena ose trafik te bazuar ne IP mund te jete madje me i padukshem. Ne kete shembull, nje sasi shume e vogel e interferences RF mund te kete nje impakt mjaft te madh ne performancen e rrjetit: ne disa raste tre deri kater perqind e interferences RF mund te rezultojne me nje reduktim deri ne 40 perqind te shpejtesise aktuale te te dhenave end-to-end.

Problemi i interferences ne rrjetet PTP qe operojne ne brezat “license exempt”, edhe pse jo kaq i mprehte sa ne rrjetet PMP (per shkak te perdorimit te antenave me "highly directional” ne te dy fundet) eshte per tu marre ne konsiderate.

Ne sistemin Canopy, i eshte kushtuar rendesi e vecante dizenjimit te ketij produkti. Kjo eshte permbushur jo vetem nepermjet nje dizenjimi te plote RF, por duke u fokusuar dhe ne hapesirat me delikate si struktura e shtreses MAC dhe teknikat e korigjimit te gabimit.

4.2. BREZAT PA LICENSE NE SHQIPERI

Plani Kombetar i Radiofrekuencave, i cili eshte hartuar ne perputhje me politikat nderkombetare dhe europiane te menaxhimit te spektrit, lejon perdorimin pa license ne Shqiperi te brezave 2.4-2.4835 GHz dhe 5.15-5.35 GHz, 5.725-5.850 GHz.

Tabelat e meposhtme kane pjeset e Planit Kombetar te Radiofrekuencave ku tregohen percaktimet e brezave te siperpermendur si dhe rekomandimet e ECC/ERC ku mbeshtet perdorimi i tyre.

Brezi 2.4 GHz


51

Figura 4.2. 2.4 GHz ne Planin Kombetar te Radiofrekuencave

Brezi 5.2 GHz


52


Brezi 5.7 GHz


Operimi ne brezin 2.4 GHz konsiderohet me problematik, pasi ky brez eshte me shume i perdorur. Nje numer pajisjesh, te tilla si telefona kordless, WLAN-e, hapes te dyerve te


53

garazhdeve dhe madje llambat me te reja te dritave fluoreshente, jane dizenjuar te operojne ne kete brez, duke shtuar sasine e interferencave te jashtme.

Per sa i perket diapazonit te frekuencave ne 900 MHz, Plani Kombetar i Radiofrekuencave i ka percaktuar ato vetem per sherbimin e levizshem celular GSM.

Figura 4.4. 900 MHz ne Planin Kombetar te Radiofrekuencave

Por ne kolonen e fundit te PKRF qe permban udhezime mbi perdorimin e brezave te frekuenca perfshihet EU29 (EU-shenime mbi percaktimet e perbashketa Europiane) ku thuhet:

“EU29: Brezat e frekuencave 890-915/935-960 MHz, 880-890/925-930 MHz dhe 1710-1785/1805-1880 MHz jane te rezervuara vetem per perdorim celular te levizshem publik.


54

Sherbime te tjera si sherbimi fiks duhet te lejohen ne brezat e mesiperm vetem atje ku ko-egzistenca me sistemet e levizshme publike eshte e mundur p.sh ne zona me popullate te shperndare ose zona rurale ku brezi i frekuences nuk nevojitet per sistemet celulare te levizshem.”

Ky percaktim perputhet me strategjine e Canopy Motorola per te perdorur AP ne 900 MHz per te arritur zona te largeta rurale dhe me dendesi te vogel popullsie ku perdorimi i frekuencave nga operatoret celular eshte sigurisht i rralle.

4.3. METODAT PER ELEMINIMIN E INTERFERENCAVE

4.3.1. Eleminimi i Interferences-Shtresa fizike

4.3.1.1. Modulimi dhe raporti C/I

Ne rastin me te keq, nje burim interference ne RF nderpret transmetimin dicital dhe veshtireson stacionet marrese te dekodojne sinjalin. Sasia e zhurmave ose interferencave qe nje transmetim dicital mund te toleroj varet nga modulimi i perdorur. Mundesia e nje stacioni marres te dekodoj nje sinjal te ardhur ne shumicen e shtresave fizike baze varet nga raporti C/I "carrier to interference ratio". Ky term nenkupton egzaktesisht cfare thuhet: sa i forte eshte sinjali i deshiruar (bartesja) ne krahasim me sinjalin e padeshiruar (interferenca). Raportet C/I varen kryesisht nga modulimet e perdorura.

Produktet Canopy perdorin per modulim BFSK. Me kete modulim raporti C/I i nevojshem per nje operim te rregullt me nje shkalle gabimi 1X10-4 bite per sekonde eshte vetem 3 dB; p.sh sinjali i deshiruar duhet te jete vetem 3dB me i larte ne fuqi se interferuesit e padeshiruar.

Nje sistem qe operon me 16 QAM ne keto nivele kerkon nje raport afersisht 12 deri 14 dB. Duke vendosur kete ne pah, me cdo 3dB te fuqise se sinjalit shtese, fuqia e sinjalit eshte dyfishuar. Kjo nenkupton qe sistemi Canopy, me raportin e tij C/I te 3 dB, mund te tolerojne nje sinjal interferues qe eshte disa here me i fuqishem se nje sistem 16QAM dhe akoma operon ne nje shkalle gabimi te specifikuar.

Nese interferenca vjen nga qelizat e tjera ne rrjet ose komplet nga nje rrjet tjeter, sistemi Canopy qe perdor modulimet BFSK do te toleronte nivele kryesisht te larta interference perpara se rrjedhja e komunikimeve te ndikohej. Te gjitha teknikat e tjera te shtresave fizike jane dizenjuar te sigurojne kete matje shume thelbesore te efektivitetit operacional dhe te fuqishem te rrjetit nepermjet sigurimit te nivelit te nevojshem C/I.

4.3.1.2. Antenat

Antena, nje kompenent i rendesishem ne trenin RF, mund te kete gjithashtu nje impakt ne faktin se si rrjeti toleron interferencen, si te brendshme dhe te jashtme.

Performanca e antenes eshte specifikuar ne nje varietet menyrash, por per qellimet e ketij diskutimi, me e rendesishme eshte raporti front-to-back. Raporti front-to-back i nje antene tregon sa nga sinjali i ardhur nga pjesa perballe e antenes do te absorbohet krahasuar me sa nje sinjal i arritur ne pjesen e mbrapme te antenes eshte thithur.


55

Kur implementohen rrjete ne nje topologji celulare, perfomanca e antenes ne refuzimin e sinjaleve te padeshiruar eshte nje tipar i rendesishem. Sistemi Canopy, me antenat e tij te integruara ne AP, ka nje raport front-to-back 20 db. Ciftezuar me raportin e shkelqyer C/I, kjo nenkupton nje AP Canopy qe merr nje sinjal ne kufi (sinjal me i dobet mund te dedektohet akoma) mund te perballet me nje sinjal interferues nga perballe, te brendshem ose te jashtem, ne -60dBm dhe akoma i pergjigjet lidhjeve ne nje raport gabimi te pranueshme.

4.3.1.3. Sinkronizimi TDD

Rrjetet BWA qe perdorin Time Devision Duplexing per ndarjen e komunikimeve upstream and downstream jane te pershtatura idealisht per trafikun asimetrik, te tilla si te dhena. Disponueshmeria per te rregulluar sasise e gjeresise se brezit te dedikuar per komunikimet upstream dhe downstream pa nevojen e ndryshimit te hardware eshte nje tipar i fuqishem.

Sistemet TDD operojne nepermjet transmetimit downstream (nga AP ne SM) per nje periudhe kohe – 1 ms, per shembull, ndjekur nga nje kohe ruajtje e shkurter, SM-te transmetojne atehere ne frekuence te njejte ne upstream. Per nje qelize me me shume se nje radio ne operim ne TDD, eshte e rendesishme qe te gjithe sektoret e qelizes te transmetojne dhe marrin saktesisht ne te njejten kohe.

Nga ana tjeter, nese sektori 1 eshte duke transmetuar, transmetimet e dyta te ardhura te sektorit mund te interferojne me to madje nese ato jane ne kanale te ndryshme frekuencash sepse sektori i sinjalit 1 eshte shume afer dhe mjaftushem i fuqishem per te ngarkuar ose te trullos elektronet ne sektorin 1.

Kur implementohet nje system TDD ne nje topologji celulare, eshte e deshirueshme te jepet mundesia te perdoret e njejta frekuence ne cdo qelize megjithese keto qeliza jane disa milje larg. Kjo nenkupton qe sektori 1 nga AP A mund te interferoje me sektorin 1 te AP B. Planifikimi i frekuencave perdorur per produktin Canopy eshte paraqitur ne figuren 2, duke treguar si mund te interferojne keto sinjale. Ne kete rast, kerkohet sinkronizimi nder-celular duke u siguruar qe te gjithe sektoret ne te gjitha sitet e qelizave jane plotesisht te kronometruara dhe sinkronizuara ne termin e komunikimeve downstream dhe upstream.

Shperndarja e sinkronizimeve permes qindra miljeve ne katror perben nje sfide. Ne sistemet Canopy te dizenjuara per implementimin e rrjeteve te dendura sinkronizimi TDD eshte nje kerkese kritike. Kjo eshte zgjidhur me perdorimin e nje sinjali GPS. Keto sinjale precise satelitore perdoren per kronometrimin dhe perfundimisht sinkronizimin transmetues/marres, duke lidhur si rrjedhim te gjithe sektoret ne nje rrjet Canopy ne te njejtin “Clock”.


56

4.3.2. Eleminimi i Interferences-Shtresa MAC

Deri ne kete pike diskutimet jane qenderzuar ne teknika te ndryshme te shtreses fizike per adresimin e interferences.

Shpesh e mbikqyrur, por si e rendesishme ne luftimin e sinjaleve te padeshiruara, eshte nje trajtim i bere ne shtresen MAC.

4.3.2.1. Madhesia e Frame/Slot

Nje Frame tipik MAC per nje system TDD si Canopy tregohet ne Fig.3. Sic mund te duket, porcionet upstream dhe downstream te frame-it ndahen brenda sloteve, cdo slot duke mbartur cfare mund te perfundoje nje “radio data packet” ose RDP. Te dhenat origjinale, nje pakete datagram IP, per shembull, eshte segmentuar brenda paketave qe vendosen brenda nje RDP. Pavaresisht nga dizenjimi per implementimin me te mire dhe perdorimit te sistemit me performance ekstreme te Canopy, do te kete shembuj ku interferenca do te kaperceje keto matje dhe demtoj nje frame MAC ose nje porcion te nje frame MAC. Kur ndodh kjo, te dhenat e demtuara duhet te dergohen perseri. Nese frame MAC eshte dezinjuar per RDP te medha me disa qindra bite, sloti i plote duhet te ritransmetohet madje edhe nese nje sasi e vogel e kesaj pakete eshte demtuar.


57

Impakti ne rrjet si rezultat i ketij fenomeni eshte jo i vogel, pasi pak bite te demtuar shkaktojne qindra bite te ri-derguar. Canopy e zgjidh kete problem duke perdorur RDP me madhesi 64 bite. Me kete dimensionim te vogel te RDP, ritransmetimi mund te permbaj vetem bitet e demtuara.

Sloti 64-bitesh mund te behej madje me i vogel, por kur permasat RDP zvogelohen, koka e slotit e cila eshte fikse behet nje porcion me i rendesishem i te dhenes se paketes, duke rritur ne kete menyre “overhead” e shtreses MAC. Gjithashtu sloti 64-bit eshte dimensionuar idealisht per trajtimin e TCP derguar per shumicen e paketave IP.

4.3.2.2. Kerkesa automatike per ritransmetim

Sic u permend me pare, sasite e vogla te interferences mund te kene impakt te madh ne performancen e rrjetit end-to-end. Kjo eshte e lidhur me menyren se si jane dizenjuar rrjetet TCP/IP per te operuar ne boten me tela. Ky protokoll eshte dizenjuar per te operuar me tela, ku interferenca ishte pranuar e paperfillshme. Dizenjimi i protokollit therret per nje njohje positive derguar nga stacioni marres ne stacionin dergues per cdo pakete IP te derguar. Nese stacioni dergues nuk merr TCP ACK per nje kohe te caktuar, pranohet qe shkaku eshte konxheksioni i rrjetit - jo nje gabim qe rezulton nga bllokimi i transmetimit. Kur ndeshet konxheksion, TCP pergjigjet me nje ulje dramatike te transmetimit dhe pastaj rritje te ngadalte te shpejtesise se transmetimit.

Ne nje rrjet BWA, nje pakete e humbur ose e demtuar nuk eshte per arsye te konxheksionit por te interferences. Por protokolli TCP nuk ka dijeni apo mundesi te llogarit shpejtesine e larte te gabimeve dhe pergjigjet nepermjet zvogelimit te ngadalte te shpejtesise se te dhenave end-to-end. Ky eshte fenomeni qe mund te shumefishoj nje sasi te vogel te interferences RF brenda degradimit domethenes te rrjetit.

Ne rrjetin Canopy, kjo nuk perben nje faktor. Duke njohur dilemen e kombinimit TCP/IP me rrjetet wireless dhe masen e gabimit, sistemi Canopy zgjidh problemin me nje vecori te quajtur Automatic Retransmission Request or ARQ. ARQ aktualisht inspekton RDP-te qe vijne drejt SM-ve marrese dhe veshtron per gabime. Nese dedektohet nje gabim, SM (ose AP) do te dergoj nje kerkese ne njesine derguese per te ri-derguar RDP-ne. E gjithe kjo eshte perfunduar dy shtresa me poshte TCP-se ne stakun e protokollit. Efekti neto eshte qe per sa kohe TCP egziston, kurre nuk merret nje pakete me nje gabim si rezultat i porcionit pa tela te rrjetit.

Kjo parandalon kerkimin nga TCP e algoritmeve te ngadalta te startimit, duke ruajtur shpejtesine e transmetimit te te dhenave end-to-end ne majen ose pak me poshte se maja e shpejtesise operacionale.

4.3.2.3. Qenderzimi i kontollit te transmetimit

Disa protokolle BWA MAC, te tilla si ato qe perdoren ne standartin IEEE 802.11, operojne referuar ne nje menyre kontrolli te shperndare. Kjo kupton qe cdo SM ka mundesi te dergojne nje pakete bazuar ne inteligjencen e vet. Kryesisht ne kete skenar SM do te


58

“degjoje” dhe nese nuk degjon ndonje transmetim, do te pranoj qe kanali eshte i paster dhe do te dergoj te dhenat.

Problemi rritet nese SM qe dergon nuk mund te degjoje SM-te e tjera. Ne kete shembull dy ose me shume SM mund te dergojne nje pakete ne te njejten kohe, duke i prishur te dyja ose duke shkaktuar nje ritransmetim. Interferenca eshte gjithashtu nje keqberes qe bllokon SM-te te degjojne njera tjetren. Canopy e zgjidh kete problem duke implementuar nje skeme te aksesit te pohimit te nje kerkese ku AP-te kontrollojne te gjitha transmetimet ne sektor, si ne upstream dhe ne downstream. Nje SM do te dergoj te dhenat e saj vetem kur i lejohet. Nese nje kerkese e SM per te derguar te dhena interferohet, ajo do te pres dhe do te perpiqet perseri, por ne asnje moment nuk do te transmetoj brenda kanalit te te dhenave uplink derisa te lejohet nga AP.


59

KAPITULLI V

PROJEKTIMI I NJE RRJETI CANOPY

5.1. DIZENJIMI INXHINIERIK I KOMUNIKIMIT RADIO

Para dizenjimit te shtrirjes se nje rrjeti Canopy Motorola eshte i rendesishem:

● parashikimi i sasise korrekte te humbjes se sinjalit,

● njohja e te gjithe sinjaleve permanente dhe tranzite ne hapesiren ku do te shtrihet rrjeti,

● identifikimi i pengesave ne LoS.

5.1.1. Parashikimi i sasise korrekte te humbjes se sinjalit

Motorola siguron specifikime per gain-in e antenes, ndjeshmerine e marresit, nivelin e fuqise EIRP dhe kufirin e shuarjeve per cdo modul. Perdorim kete informacion per te percaktuar sistemin ne aplikimin specifik te rrjetit.

Raporti sinjal/zhurme percakton fuqine e parashikuar kundrejt fuqive te te gjitha sinjaleve te tjera. Modulet Canopy kerkojne kryesisht nje raport sinjal zhurme jo me te madhe se:

• 3 dB ose me pak ne modulimin 10-Mbps dhe -65 dBm per operimin 1X.

• 10 dB ose me pak ne modulimin 10-Mbps dhe -65 dBm per operimin 2X.

• 10 dB ose me pak ne modulimin 20-Mbps.

5.1.2. Shuarjet e Sinjalit.

Nje sinjal RF ne hapesire eshte i ndikuar nga zona Fresnel, atmosfera dhe efektet e tjera si funksion i distances nga pika fillestare e transmetimit. Sa me larg te jete vendosur nje pike transmetuese ndaj asaj marrese aq me i dobet eshte sinjali RF i marre.

Llogaritja e humbjeve si funksion i hapesires se lire

Llogaritja e shuarjes se sinjalit qe imponohet nga distanca behet bazuar ne PathLossCalcPage.xls.

Llogaritja e nivelit te sinjalit Rx

Llogaritja e nivelit te sinjalit Rx behet si me poshte:


60

Figure 4.5. Percaktimi i nivelit te sinjalit Rx

Niveli i sinjalit Rx (dB) = Fuqia Tx − humbjet ne kabell Tx + gain i antenes Tx − humbjet ne hapesiren e lire + gain ne antenen Rx − humbjet ne kabull Rx

Llogaritja e mesiperme vlen vetem kur kemi LoS permes transmetuesit dhe marresit.

5.1.3 Llogaritja e kufirit te dobesimit te sinjalit «fade margin»

Humbja ne hapesiren e lire eshte percaktuesi kryesor ne nivelin e sinjalit Rx. Niveli i sinjalit Rx, nga ana tjeter, eshte faktori kryesor ne kufirin e operimit te sistemit, i cili llogaritet si me poshte:

Kufiri per operimin e sistemit (fade margin) dB = niveli i sinjalit Rx dB − ndjeshmeria Rx dB

Si rrjedhim, kufiri i dobesimit eshte diferenca ndermjet fuqise se sinjalit te marre dhe fuqise qe marresi kerkon per te ruajtur reabilitetin e nje linku. Nje kufi i larte dobesimi eshte karakteristike e nje linku me reliailitet te larte.

5. 2. ANALIZA E PERDORIMIT TE SPEKTRIT

Nje element i rendesishem ne planifikimin e rrjetit RF eshte analiza e perdorimit te spektrit dhe fuqia e sinjaleve qe okupojne spektrin qe eshte planifikuar te perdoret. Pavaresisht matjes dhe nxjerrjes se rezultateve (nepermjet “Spectrum Analyzer”), eshte e rendesishme perseritja e matjeve ne kohe te ndryshme gjate dites, ne dite te ndryshme gjate javes dhe periodikisht ne te ardhmen.

Kjo do te beje te mundur njohjen ne menyre te vazhdueshme te rreziqeve te interferencave nga shtimi i fqinjeve te rinj RF apo te pajisjeve te tjere te konsumatoreve te perhapur ne spektrin e perdorur te radiofrekuencave.

5.2.1. Dizenjimi i frekuencave fqinje RF

Modulet Canopy bejne te mundur:


61

► perdorimin e nje SM-je ose BHS (ose nje BHM reset-uar ne nje BHS), ose nje AP-je qe eshte perkohesisht transformuar ne nje SM, si nje “specter analyzer“.

► zgjedh nje kanal AP qe minimizon interferencen nga pajisjet e tjera RF. SM-te matin vetem spektrin per te cilin jane dizenjuar te perdoren. Keshtu qe, per shembull, nese duhet te analizohet nje hapesire per aktivitetin si te 2.4 dhe te 5.7 GHz, duhet marre SM-te e te dyja brezave. Per te bere te mundur keto funksione, ndiqen keto hapa:

1. Parapercaktohet nje burim fuqie dhe nderfaqe qe do te punoj per SM ose BHS ne hapesiren qe do jete objekt i analizes.

2. Merret SM, BHS, burimi i fuqise, dhe pajisja e nderfaqes ne vendin ku do te kryhet analiza.

3. Aksesohen tool-set e web page-it te SM ose BHS.

Rezultati: Faqja e tool-sit hapet ne tabelen e “Spectrum Analyzer”. Nje shembull i kesaj tabele eshte ne figuren e meposhtme.

4) Klikohet “enable”

Rezultati: Ficeri eshte mundesuar.

5) Klikohet perseri “enable“

Rezultati: Sistemi mat RSSI (Radio Signal Strength Indicator) dhe dBm per cdo frekuence ne spekter

6) Shkohet ne nje pike tjeter brenda hapesires ku behet analiza

7) Klikohet perseri “enable”

Rezultati: Sistemi siguron nje matje te re te RSSI-se dhe dBm-it per cdo frekuence ne spekter.

8) Perseriten hapat 6 dhe 7 derisa sa hapesira te skanuar dhe loguar mjaftueshem

Nepermjet procedurave te mesiperme SM mund te shkaktoj renien e ndonje linku RF aktiv. Nese nje link bie kur aktivizohet “spectrum analyzer”, linku mund te riaktivizohet pas 15 minutash nga renia ose nga disaktivizimi i “spectrum analizer”.


62

5.2.2. Parashikimi i Reflektimit te Valeve Radio

Ne rrugen e sinjalit, perplasja e vales me ndonje objekt si, siperfaqja e tokes, e ujit te nje lumi apo liqeni, shkakton reflektimin e sinjalit.

Gjatesite e vales se sinjalit jane afersisht:

● 0.05 m per sinjalet 5.2 dhe 5.7 GHz,

● 0.13 m per sinjalet 2.4 Ghz,

● 0.3 m per sinjalet 900 MHz.

Sinjali i reflektuar mund te arrije marresin me vone se sinjali origjinal. Keto dy ose me shume sinjale shkaktojne te ashtuquajturen multipath. Kjo perben problem ne kufirin e buxhetit te linkut dhe standartet e kufirit te operimit.

5.2.3. Pengesa te mundura ne Zonen Fressnel

Zona Fressnel eshte hapesira teorike tre-dimensionale rreth nje LoS te nje antene transmetimi. Objektet qe penetrojne kete hapesire mund te shkaktojne kumbje ne sinjalin e marre. Reflektimet jashte faze dhe absorbimet e sinjaleve rezultojne ne kancelimin e sinjalit.

Densiteti sezonal i hapesirave te pyllezuara, dhe faktore te tjere se era ndryshojne sasine e humbjeve. Teste linku frekuente dhe te rregullta duhet te kryhen nese behen transmetime ne zona te pyllezuara.

5.3. MARRJA NE KONSIDERATE E ALTERNATIVAVE TE BREZAVE TE FREKUENCAVE

Per modulet 5.2, 5.4, dhe 5.7 GHz, kanalet me gjeresi 20 MHz jane qenderzuar cdo 5 MHz. Per modulet 2.4 GHz, kanalet me gjeresi 20 MHz jane qenderzuar cdo 2.5 MHz. Kjo lejon operatoret te rregullojne shperndarjen e kanaleve per interoperabilitetin atje ku pajisje tjeter Canopy eshte vendosur ngjitur.

5.3.1. Kanalet 900 MHz

Kanalet e disponueshme BH dhe AP te vetme 900 MHz

Nje AP e vetme 900 MHz mund te operoje me kanale me gjeresi 8 Mhz qenderzuar ne ndonje nga frekuencat e meposhtme.

(Te gjitha frekuencat ne MHz) 906 909 912 915 918 922 907 910 913 916 919 923 908 911 914 917 920 924

Kanalet e rekomanduar per Klasterat 900 MHz

Tre kanale jo te mbivendosur jane rekomanduar per perdorim ne nje klaster 900 MHz

(Te gjitha frekuencat ne MHz) 906 915 924


63

Ky rekomandim lejon ndarje ndermjet qendrave te kanaleve 9 MHz. Per te vleresuar radio frekuencat mund te perdoret ficeri “Spectrum Analysis” ne SM, ose nje “specter analyzer” i mirefillte. Ne kete rast, duhet te sigurohet qe kanalet me gjeresi 8 MHz qe zgjidhen nuk mbivendosen.

5.3.2. Kanalet 2.4 GHz

Kanalet e disponueshme BH dhe AP te vetme 2.4 GHz

Nje BH ose nje AP e vetme 2.4 GHz mund te operojne ne kanalet e meposhtme, te cilat jane te ndara vetem 2.5 MHz.

(Te gjitha frekuencat ne GHz) 2.4150 2.4275 2.4400 2.4525 2.4175 2.4300 2.4425 2.4550 2.4200 2.4325 2.4450 2.4575

2.4225 2.4350 2.4475 2.4250 2.4375 2.4500

Kanalet e AP-ve fqinje 2.4 GHz duhet te ndahen nga te pakten 20 MHz.

Kanalet e rekomanduar per Klasterat AP 2.4 GHz

Tre kanale jo te mbivendosur rekomandohen per perdorim ne nje klaster AP 2.4 GHz.

(Te gjitha frekuencat ne GHz)

2.4150 2.4350 2.4575

Ky rekomandim lejon 20 MHz ndarje midis nje cifti kanalesh dhe 22.5 MHz midis ciftit tjeter. Per te vleresuar radio frekuencat mund te perdoret ficerin “Spectrum Analysis” ne SM, ose nje “specter analyzer” te mirefillte. Atje ku “Spectrum Analyzer” identifikon rrisk te interferences per ndonje nga keto kanale, mund te perpunohet rekomandimi si me poshte:

■ zgjidhet 2.4375 GHz per kanalin e mesit,

■ zgjidhet 2.455 GHz per kanalin e pare,

■ zgjidhet 2.4175 GHz per kanalin e fundit

Ne cdo rast, duhet siguruar qe plani lejon te pakten 5.2 GHz 20 MHz ndarje permes kanaleve.


Perzgjedhja e kanaleve per AP ne 5.7 GHz varet nese AP eshte e vendosur ne klaster.


Nje BH ose nje AP e vetme 5.2 GHz mund te operojne ne kanalet e meposhtme, te cilat jane te ndara me 5 Mhz.

(Te gjitha frekuencat ne GHz) 5.275 5.290 5.305 5.320 5.280 5.295 5.310 5.325


64

5.285 5.300 5.315

Kanalet e AP-ve fqinje mund te ndahen nga te pakten 20 MHz. Megjithate, 25 MHz ndare eshte e keshilluar.


Per perdorim ne nje klaster te AP-ve 5.2 GHz rekomandohen tre kanale jo te mbivendosur.

(Te gjitha frekuencat ne GHz) 5.275 5.300 5.325




Nje BH ose nje AP e vetme 2.4 GHz mund te operojne ne kanalet e meposhtme, te cilat ndahen nga njera tjetra me 5 MHz.


5495 5515 5535 5555 5575 5595 5615 5635 5655 5675 5695 5500 5520 5540 5560 5580 5600 5620 5640 5660 5680 5700 5505 5525 5545 5565 5585 5605 5625 5645 5665 5685 5705

5510 5530 5550 5570 5590 5610 5630 5650 5670 5690

Kanalet e AP-ve fqinje duhet te ndahen nga te pakten 20 MHz.


Klasterat e populluar plotesisht kerkojne vetem tre kanale, secila e riperdorur nga moduli i montuar 180° net e kundert. Ne kete diapazon frekuencash, setet e mundura te tre kanaleve te pa mbivendosura jane te shumte. Rreth 11 kanale me gjeresi 20 MHz te pambivendosura jane te disponueshme per operimin ne modelin 1X. Me pak kanale me gjeresi 25 MHz te rekomanduar per te penguar interferencen jane te disponueshme.

Rasti kufi per Klasterat AP 5.2 GHz

Ne rast kufi, 11 kanalet mund te suportojne te gjitha si me poshte, te grumbulluara vertikalisht ne te njejten kulle:

■ 3 klastera te plote, secili perdor 3 kanale,

■ nje set i 4 AP-ve, qe perdor kanale qe nuk i perdorin AP-te ne nje nga tre klasterat e plote.




Nje BH ose AP e vetme ne 5.7 MHz mund te operoj ne kanalet e meposhtme, te cilat ndahen me 5 MHz.



65

5.735 5.765 5.795 5.825 5.740 5.770 5.800 5.830 5.745 5.775 5.805 5.835 5.750 5.780 5.810 5.840

5.755 5.785 5.815 5.760 5.790 5.820

Kanalet e AP-ve fqinje duhet te ndahen te pakten me 20 MHz. Megjithate keshillohet 25 MHz.


Gjashte kanale jo te mbivendosura rekomandohen per perdorim ne nje klaster AP 5.7 GHz:

(Te gjitha frekuencat ne GHz) 5.735 5.775 5.815 5.755 5.795 5.835

Klasterat e populluar plotesisht kerkojne vetem tre kanale, secila e riperdorur nga moduli I montuar 180° i spostuar. Gjashte frekuencat e mesiperme perdoren gjithashtu per linket BH pike-pike.

5.3.6. Kanalet e disponueshme per Modulet BH OFDM

Kanalet e zgjedhura per BH-te ne serite OFDM jane te dedikuar per keto produkte. Megjithate, BH-te ndryshojne dinamikisht kanalet kur sinjali degradohet ne mase te konsiderueshme. Meqe kanalet e disponueshme jane ne 5.4 dhe 5.7 GHz, duhet patur kujdes ne shperndarjen e ketyre produkteve ne hapesira ku ka egzistuar trafiku ne kete diapazon frekuencash.

5.4. PERZGJEDHJA E POZICIONEVE PER ELEMENTET E RRJETIT

AP-te Canopy mund te pozicionohen:

me hardware qe era dhe vibracionet e ambientit nuk mund ta perkulin ose levizin,

ku nje kulle eshte e disponueshme ose mund te ndertohet,

ne nje lartesi te pershtatshme,

o me e larte se pika me e larte e objektit te vendosur menjehere rreth tyre (te tilla si peme, ndertesa, dhe kulla).

o te pakten 0.6 metra nen piken me te larte ne kulle, pol, ose cati (per mbrojtjen nga ndricimi),

larg prej stacionit te energjise me RF te larte (te tilla si nje stacion AM ose FM, antenna me fuqi te larte, dhe kulla radio AM).

ne drejtime LoS.

ne SM-t dhe BH.

qe nuk do te pengohen nga rritja e pemeve apo strukturat e ndertuara me vone.


66

5.4.1 Survejimi i Site-ve

Faktoret qe duhen te survejohen ne site-t potenciale perfshijne:

Cfare pajisje pa tela egzistojne aktualisht ne site. (Kryhet analiza spektrale),

nese instalim i disponueshem egziston prane lartesive me te uleta mbi nivelin e detit qe kenaqin LoS, mbulimin dhe kritereve te tjera te linkut.

nese gjithmone do te jete e drejta e vendosjes per ngritjen nga te tjeret te kullave per te instaluar dhe mirembajtur pajisjet.

nese do te kete te drejta bashkepunimi dhe fuqi vote per te penguar intereferencen ne pajisjet nga pajisje pa tela te instaluara ne kete site ne te ardhmen.

nese egziston nje sistem i meparshem tokezimi, dhe cfare kerkohet per te krijuar nje rruge ne te.

kush eshte i lejuar te zgjat ndonje gjatesi kablli “indoor”

Ne diapazonet e frekuencave 2.4, 5.2, 5.4, dhe 5.7 GHz, nje LoS pa pengesa duhet te egzistoj dhe te ruhet ndermjet radiove qe perfshihen ne cdo link.

5.4.2. Linku LoS

Ne kete diapason nje link LoS eshte bashkarisht:

● nje linje e drejte pa pengesa nga radio ne radio.

● nje zone pa pengesa qe rrethon nje linje te drejte.

Nje LoS pa pengesa eshte e rendesishme, por nuk eshte i vetmi faktor qe percakton vendodhjen e pershtatshme. Madje kur rruga ka nje LoS te paster, pengesa te tilla si terreni, catite metalike, makinat mund te penetrojne ne zonen Fresnel dhe shkaktojne humbje sinjali.

FresnelZoneCalcPage.xls llogarit qartesine qe eshte kerkuar permes LoS vizuale dhe majes se nje pengese qe mund te futet ne rrugen e linkut.

Figura 4.6. Zona Fressnel


67

5.4.3. Linku Non-LoS

Modulet Canopy 900 MHz kane nje diapason LoS me shume se 64 km dhe diapason me te madh NLoS se modulet Canopy te brezave te tjere te frekuencave. Diapazoni NLOS varet nga faktore te tille si pyllezimi, topografia, pengesat.

5.4.4. Gjetja e Hapesires se pritur te Mbulimit

BeamwidthRadiiCalcPage.xls llogarit rrezen e hapesires se mbulimit.

5.4.5 Qartesimi i Fushe Pamjes Radio

Meqenese siperfaqa e tokes eshte e harkuar, lartesite me te medha nga niveli i detit te modulit kerkohen per distancen me te madhe. Ky efekt mund te jete kritik te krijosh linke per distance me te medha se 12 km. AntennaElevationCalcPage.xls llogarit lartesine minimale mbi nivelin e detit te antenes per keto raste, duke mos marre ne konsiderate diferencen e lartesive mbi nivelin e detit te siperfaqeve te tokes nga nje fund i linkut ne nje tjeter.

5.4.6. Llogaritja e Pjerresise se AP

Kendi i pershtatshem i animit te AP percaktohet si nga distanca permes transmetuesit dhe marresit dhe nga diferenca e lartesive te tyre nga niveli i detit. DowntiltCalcPage.xls llogarit kete kend.

Kendi i duhur i pjerresise mund te llogaritet si faktor i diferences se lartesive mbi nivelin e detit dhe gjatesise se linkut. Madje ne kete rast, nje vije pingule dhe nje raportor mund te ndihmojne llogaritjen e pjerresise se duhur. Kjo pjerresi eshte kryesisht minimale.

Numri i gradeve te shmangies nga pozicioni vertikal te hardware-it te instaluar eshte i barabarte me kendin e lartesise se nivelit te detit nga moduli me i ulet ne modulin me te larte (<B ne shembullin e Figure 40).

Figura 4.7. Variabla per llogaritjen e kendit te pjerresise

b Kendi i pjerresise.

B Diferenca vertikale ne lartesite e nivelit te detit

A Distanca horizontale ndermjet moduleve.


68

Llogaritja e kendit te pjerresise

Per llogaritjen e kendit te pjerresise perdoret formula e meposhtme:

ku

B shprehet ne metra

A shprehet kilometra.

5.4.7. Modulet e Bashkevendosur Canopy

Nje BH, AP ose klaster AP ne te njejten kulle kerkon nje CMM. CMM sinkronizon kohen e fillimit te transmetimit te te gjitha moduleve Canopy per te penguar interferencen. Ne distanca me te aferta pa sinkronizim nga nje CMM, strukturat e frame-it shkaktojne interference.

Per me teper, nje BH dhe nje AP ne te njejten kulle kerkojne qe efektet e koheve te ndryshme te fillimit te marrjes te lehtesohen nga:

● 30 metra vertical ose me shume dhe sa me shume te jete e mundur diference ne specter brenda te njejtit diapazon frekuencash.

● perdorimi i tool-sit per llogaritjen e frame-it per te akorduar parametrat e te dhenave downlink "Downlink Data” ne secilen, ne menyre qe koha e fillimit te marresit ne secilen te jete e njejte. AP-te Canopy dhe nje BHS mund te bashkevendosen ne te njejten site vetem nese ata operojne ne diapazone te ndryshme frekuencash.

Kur nje BH e vetme eshte e pamjaftueshme te mbuloj distancen nga nje klaster AP ne nje POP, mund te instalohen dy BHS, lidhur me njera tjetren me Ethernet, ne nje kulle qe eshte midis nje BHM bashkevendosur me nje klaster AP dhe BHM tjeter bashkevendosur me POP. Ky rast ilustrohet ne Fig. 41.

Figura 4.8. Linke BH me hop-e te dubluara

Megjithate, BHS-te mund te bashkevendosen ne te njejtin kulle vetem nese jane ne diapazone te ndryshme frekuence ose nese aplikohet nje nga kushtet e meposhtme:

● Ata jane vertikalisht te ndare ne nje strukture nga te pakten 30 metra,

● Ata jane vertikalisht te ndare ne nje structure nga distance me e vogel, por


69

- nje strukture mbrojtese i izolon ata nga njeri tjetri,

- parametrat e te dhenave uplink dhe downlink dhe kanalet e kontrollit barazohen (parametri i Downlink Data eshte vendosur ne 50%).

Ne rastin e bashkevendosjes se moduleve te te njejtit diapazon frekuence jane te pengojne vete-interferencen qe mund te ndodh ndermjet tyre. Specifikisht, te pakten perqindjet e te dhenave uplink dhe downlink ekuivalentohen, intervalet futen kur nje eshte duke transmetuar ndersa tjetri eshte duke marre, me qellim qe modulet marrese nuk mund te marrin sinjale nga derguesi i larget.

5.4.8. Instalimi i nje AP ne distance

Ne rastet kur pajtimtaret jane te shperndare gjeresisht, ose kushte te tilla si gjeografike kufizojne shperndarjen e rrjetit, mund te shtohet nje AP Remote per te:

● siguruar sherbime me throughtput te larte ne pajtimtaret bisnes ne distance Lo Ste afert,

● kaluar pengesat perreth ose penetroj ne zona te pyllezuara me throughput non-LoS,

● arritur pajtimtare te rinj familjare, vecanerisht te shperndare, me sherbim me brez te gjere,

● kaluar sinkronizimin ne nje hop shtese RF.

Ne konfigurimin e AP-se ne distance, nje AP Canopy eshte e bashkevendosur me nje SM Canopy.

Figure 4.9. Instalimi i AP ne largesi

SM-ja e bashkevendosur merr te dhena ne nje brez frekuence, dhe AP ne distance duhet ti shperndaj te dhenat ne nje brez tjeter frekuencash. Per zgjedhjen e brezit te frekuencave duhen marre parasysh kufizimet rregullatore, kushtet mjedisore dhe kerkesat throughput.


70

5.4.8.1. Performanca e AP-se ne distance

Performanca e AP-se ne distance eshte identike me performancen e AP-se ne klaster. Theksohet dhe ne kete rast nevoja e survejimit te site-it perpara se te shtohen elementet e rrjetit. Kjo do te tregoj qe spektri eshte i disponueshem ne hapesirat ku planifikohet te behet zgjerimi. Duhet mbajtur parasysh qe:

● diapazonet non-LoS varen shume nga kushtet e mjedisit,

● ne shumicen e rajoneve, jo te gjitha frekuencat jane te disponueshme,

● instalimet duhet te jene konform kufizimeve rregullatore lokale.

5.4.8.2. Shembull i perdorimit te AP ne largesi per kalimin e pengesave

Nje AP e larget mund te perdoret te arrij aksesin ne kilometrin e fundit ne nje komunitet ku pengesat ndalojne SM-te te komunikojne me AP ne klaster. Per shembull, mund te perdoret 900 MHz per kilometrin e fundit permes nje AP ne distance dhe nje SM ndodhur ne distance me te larget, kur per pajtimtaret nuk mund te formohet linke te mira me AP ne 2.4 GHz. Ne keto raste, gjatesia e valeve te 900 MHz eshte e pershtatshme.

Figura 4.10. Shembull i perdorimit te AP ne distance 900 MHz


71

Modulet 2.4 GHz sigurojne nje throughput deri ne 14 Mbps ne sektor. Nje nga SM-te ne sektor lidhet me linje kabllore me nje AP remote 900 MHz, e cila siguron NLoS throughput-in :

4 Mbps ne SM-te 900 MHz ne largesi deri ne 3.22 km ne sektor,

2 Mbps ne SM-te 900 MHz ne largesi nga 3.22 – 6.44 km ne sektor.

5.4.8.3. Shembull i kalimit te sinkronizimit

Te gjitha radiot Canopy suportojne funksionalitetin e AP-se ne distance. BHS dhe SM percjellin pulsin e sinkronizimit dhe BHM dhe AP ne menyre te sigurt e marrin ate. Shembuj te kalimit te sinkronizimit nepermjet kabllit behet si me me poshte.

1. A CMM ben sinkronizimin e nje AP te bashkevendosur.

2. Kjo AP dergon sinkronizimin nepermjet ajrit ne nje SM.

3. Kjo SM dergon sinkronizimin ne nje AP te bashkevendosur.

4. Kjo AP kalon sinkronizimin ne linkun e shtuar nepermjet ajrit tek SM-te.

Figure 4.11. Kalimi i sinkronizimit ne linke shtese

Kur lidhen modulet ne kete menyre duhet te rregullohen parametrat e konfigurimit per te siguruar qe:

AP eshte konfiguruar qe te marr sinkronizim,

SM nuk do te perhap sinkronizim ne AP nese SM ne vetvete pushon se marri sinkronizim.

5.5. DIZENJIMI I KOMUNIKIMIT IP

Konceptet e adresimi IP dhe subnet mask kerkohet per dizenjimin e rrjetit IP.


72

5.5.1. Adresimi IP

Adresimi IP eshte nje numer binar 32-bit qe ka kater pjese (oktete). Adresa ka dy segmente, ne varesi te klases se adreses IP. Segmenti i pare identifikon rrjetin, i dyti hostin ose pajisjet ne rrjet. Subnet mask shenon nje kufi ndermjet dy nen-adresave.

Adresimi dinamik ose static

Per cdo kompjuter qe komunikon me nje modul Canopy, eshte i nevojshem konfigurimi:

Perdorimi i DHCP (Dynamic Host Configuration Protocol). Ne kete rast, kur nuk eshte i lidhur ne rrjet, kompjuteri perfton nje adres IP ne rrjetin 169.254 brenda dy minutave.

Ka nje adrese te caktuar statike (per shembull, 169.254.1.5) ne rrjetin 169.254.

Nese nje adrese IP qe eshte vendosur ne modul nuk eshte adrese rrjeti 169.254.x.x, atehere operatori i rrjetit duhet ti caktoj kompjuterit nje adres IP ne te njejtin subnet.

Kur nuk gjendet nje Server DHCP

Per te operuar ne nje rrjet, nje kompjuter kerkon nje adres IP, nje subnet mask, dhe mundesisht nje adrese gateway. Ose nje server DHCP cakton automatikisht kete informacion konfigurimi ne nje kompjuter ne rrjet ose nje operator duhet ti vendos ato.

Kur nje kompjuter sillet ne linje dhe nje server DHCP nuk eshte i aksesueshem (p.sh. kur serveri eshte i rene ose kompjuteri nuk eshte konfiguruar brenda rrjetit), sistemet operuese Microsoft and Apple vendos „default“ nje adres IP te 169.254.X.X dhe nje subnet mask te 255.255.0.0 (169.254/16, ku /16 tregon qe 16 bitet e para te adreses jane identike per te gjithe anetaret e subnet-it).

5.5.2. Perkthimi i Adresave te Rrjetit (NAT)

NAT, DHCP Server, DHCP Klient, dhe DMZ ne SM

Sistemi Canopy siguron NAT per SM-te ne kombinimet e meposhtme te NAT dhe DHCP

◦ NAT Disabled (as in earlier releases)

◦ NAT with DHCP Client and DHCP Server

◦ NAT with DHCP Client

◦ NAT with DHCP Server

◦ NAT without DHCP

NAT

NAT izolon pajisjet e lidhura ne anen e Ethernet/me tela te nje SM nga dukja direkte nga ana pa tela te SM. Me NAT te caktivizuar, SM ka nje adres IP per transportin e trafikut (ndryshe nga adresa e tij per menaxhim), perfundon transportin e trafikut, dhe lejon ti caktohet nje diapazon i adresave IP per pajisjet qe jane konektuar ne anen e Ethernetit/me tela te SM.

Ne sistemin Canopy, NAT suporton disa protokolle, qe perfshijne HTTP, ICM (Internet


73

Control Message Protocols) dhe FTP (File Transfer Protocol). Per implementimet (virtual private network), L2TP nepermjet IPSec (Level 2 Tunneling Protocol over IP Security) suportohet, por PPTP (Point to Point Tunneling Protocol) nuk suportohet.

DHCP

DHCP mundeson nje pajisje ti caktohet nje adrese IP e re dhe parametra TCP/IP, perfshire nje porte default, nese pajisja zhvendoset. Prandaj DHCP redukton kohen e konfigurimit, ruan adresat IP, dhe lejon modulet te zhvendosen ne nje rrjet tjeter brenda sistemit Canopy.

Ne lidhje me ficerat NAT, cdo SM siguron:

nje server DHCP qe cakton adresat IP ne kompjuterat qe lidhen te SM nga protokolli Ethernet,

nje klient DHCP qe merr nje adres IP per SM nga nje server rrjeti DHCP.

DMZ

Ne lidhje me ficerat NAT, nje DMZ (demilitarized zone) lejon caktimin e nje adrese IP pertej SM per nje pajisje qe llogjikisht egziston jashte firewall-eve dhe trafikut te rrjetit te marre. Tre oktet e para te kesaj adrese IP duhet te jene identik me tre oktetet e para te te adreses IP private NAT.

5.5.3. Ndertimi i nje Skeme Adresimi IP

Elementet e rrjetit Canopy aksesohen nepermjet adresimit IPv4 (Internet Protocol version 4). Nje metode e pershtashme adresimi IP eshte kritike per operimin dhe sigurine e nje rrjeti Canopy.

Cdo modul Canopy kerkon nje adres IP ne rrjet. Kjo adrese IP eshte vetem per qellime menaxhimi. Per arsye sigurie, mund te:

caktohet nje adrese IP e parutueshme,

caktohet nje adrese IP e rutueshme vetem nese nje firewall eshte prezent te ruaj modulin.

Do te percaktohen adresat IP te kompjuterave dhe komponenteve te rrjetit sipas adresimit statik ose dinamik. Do te caktohen gjithashtu subnet-i mask i pershtatshem dhe porta e rrjetit per cdo modul.

5.5.3.1. ARP (Address Resolution Protocol)

Si stad i pare, adresa MAC identifikon nje modul Canopy ne:

komunikimet permes moduleve,

te dhenat qe modulet ruajne per njeri tjetrin,

te dhenat qe BAM aplikon per menaxhimin e autentikimit dhe gjeresise se brezit.


74

Adresa IP eshte esenciale per transmetimin e te dhenave permes nje nderfaqe rrjeti. ARP lidh adresat MAC te adresat IP.

Per komunikim jashte segmentit te rrjetit, ARP lexon adresen e portes se rrjetit te ruterit dhe e perkthen ate ne adrese MAC te rrjetit. Atehere komunikimi dergohet ne adresen MAC (karta e nderfaqes fizike te rrjetit) te ruterit. Kjo sekuence aplikohet per cdo ruter permes modulit dergues dhe destinacionit. Korrelimi ARP ruhet derisa cache ARP pushon.

5.5.3.2. Percaktimi i Subnet-it

Subnet mask eshte nje numer binar 32-bit qe filtron adresat IP. Kur nje subnet mask permban nje bit “1”, biti korrespondues ne adresen IP eshte pjese e adreses se rrjetit.

Shembull i adreses IP dhe Subnet Mask

Ne figuren e meposhtme, 16 bitet e para te adreses 32-bit identifikojne rrjetin.

Figure 51: Shembull i adreses IP ne subnet-in e Klases B

Ne kete shembull, adresa e rrjetit eshte 169.254, dhe 216 (65,536) hoste jane te adresueshme.

5.5.3.3. Perzgjedhja e adresave IP te pa-rotueshme

Caktimet “default” te fabrikuara per elementet e rrjetit Canopy jane:

adresa unike MAC,

adresa IP 169.254.1.1, pervec se per nje BHM te serive OFDM, adresa e te ciles eshte 169.254.1.2 “by default”,

subnet mask 255.255.0.0,

adresa e portes se rrjetit 169.254.0.0.

Per cdo radio Canopy dhe CMMmicro, caktohet nje adrese IP qe eshte ne perputhje me planin e adresimit IP per rrjetin specifik dhe nuk mund te aksesohen nga interneti. Adresat IP brenda diapazoneve te meposhtme nuk jane te rutueshme nga interneti, pavaresisht nese nje firewall eshte i konfiguruar:

◦ 10.0.0.0 – 10.255.255.255

◦ 172.16.0.0 – 172.31.255.255

◦ 192.168.0.0 – 192.168.255.255

Gjithashtu mund te caktohet nje subnet mask dhe porte rrjeti per cdo CMMmicro.

Canopy


75

etwork Management Capabilities

KAPITULLI VI

KONSIDERATA MBI IMPLEMENTIMIN E CANOPY MOTOROLA NE NJE ZONE RURALE

6.1. PERSHKRIMI I RRJETIT

Qellimi i ketij projekti eshte ndertimi i Pikave te Aksesit Publik fillimisht ne ato zona te largeta rurale ku aktualisht mungon pothuajse komplet infrastruktura e telekomunikacionit si me tela edhe pa tela.

Nga te dhena te marra nga operatore kombetare qe operojne ne fushen e telekomunikacionit rezulton qe nje zone e thelle ne rrethin e Librazhdit, qe perfshin disa fshatra, ka pothajse nje mungese totale te aksesit ne infrastrukturen e komunikimit. Ne figuren e meposhtme paraqitet nje harte topografike e kesaj zone. Kjo zone ka nje popullsi rreth 4219 njerez.

Per ndertimin e rrjetit tone Canopy eshte parashikur instalimi i nje rrjeti linqesh pike-pike ne 5.7 GHz dhe dy AP ne 2.4 GHz. Gjithashtu duke marre ne konsiderate referencat e udhezuesit te Canopy Motorola, ne skemen e meposhtme, eshte parashikuar edhe nje AP Remote 900 MHz e bashkevendosur me nje SM e cila u pergjigjet kerkesave te mundshme te abonenteve familjare apo biznes te aksesit “by home” ne aplikimet e shoqerise se informacionit. AP 900 MHz eshte perzgjedhur ne kete diapazon frekuencash me qellim ofrimin e sherbimit dhe ne pika NLoS (peme, terren i thyer, etj.).

Shperndarja e sherbimeve per klientet fundore behet nepermjet Pikave te Aksesit (AP) te cilat transmetojne me gjeresi te madhe brezi. Modulet e pajtimtareve (SM) ne rastin tone PAP-et jane LoS me AP-te me perjashtim te rastit te perdorimit te AP 900 MHz bashkengjitur me SM.

Linqet sic shihet dhe nga skema e meposhtme perdorin Modulet Backhaul (BH) per te cilet pamja e drejteperdrejte eshte kusht per transmetimin dhe sigurisht ky kusht eshte permbushur.

Nje proces shume i rendesishem ne mirembajtjen e rrjetit eshte konsideruar edhe monitorimi, i cili ne rastin tone eshte 24 ore dhe behet nepermjet programeve “Whats Up Gold” dhe “Nagios”.

Rrethi Fshati Popullsia

Librazhd Kosharisht 184

Librazhd Letem 899

Librazhd Llange 508

Librazhd Marinaj 419

Librazhd Qarrishte 487

Librazhd Zdrajsh Katund 912


76

Librazhd Zdrajsh Verri 810

Figure 6.1. Popullsite e fshatrave ku do te vendosen PAP-et

Figure 6.2. Paraqitja e pozicioneve gjeografike e zonave

AP 1

Shmil – Zdranjsh Verri 4.95 km LoS

Shmil – Zdranjsh Katund 7.69 km LoS

Shmil – Marinaj 4.25 km Los

Shmil – Letem 11.3 km LoS

AP 2

Qarrishte Mal – Qarrishte 3.94 km LoS

Qarrishte Mal – Kosharisht 4.63 km LoS

Qarrishte Mal – Llange 3.94 km LoS

Linket pike-pike BH

Backhaul 1 Librazhd – Librazhd Mal 4 km LoS

Backhaul 2 Librazhd Mal – Shmil 7.6 km LoS


77

Backhaul 3 Shmil – Qarrishte 17.6 km Los

INTERNET

ALBTELECOM

Router 2

AP1

BH 1

LIBRAZHD

MAL

AP2

CMMm1

Microwave

Antenna

Albtelecom

LIBRAZHD

SM

ZDRANJSH

VERRI

SM

LETEM

SM

MARINAJ

SM

KOSHARISHT

SM

LLANGE

BH2

SHMIL

BH3

QARRISHTE

MALCMMm2

SM

ZDRANJSH

KATUND

AP3

SM 1

SM 2

SM 3

Albtelecom

TIRANE

Simbolika

Backhaul Module

Subscribe

Module

Cluster Management micro

Access Point

Router 1

ZYRA

QENDRORE

TIRANE

Figure 6.3. Paraqitja skematike e rrjetit

Sic shihet dhe nga skema, Interneti sigurohet nepermjet Albtelekomit ne Librazhd. Me qellim sigurimin ne cdo Pike te Aksesit Publik (PAP) (ambjent zyrat postare) te sherbimeve kryesore elektronike eshte parashikuar qe cdo SM te suportoj 1Mbps. Duke qene se kemi parashikuar 7 SM eshte menduar qe kapaciteti total qe do ti kerkohet Albtelecom Librazhd te jete 10 Mbps.

Me qellim monitorimin dhe konfigurimin e rrjetit, zyra qendrore ne Tirane lidhet me rrjetin duke perdorur mjetet e transmetimit te Albtelecom-it, te cilat rezultojne me te lira ne tregun e linkeve me qera. Kapaciteti i menduar ne kete rruge transmetimi eshte 2Mbps dhe do ti sherbej jo vetem monitorimit te rrjetit por edhe aplikimeve te mundshme jo me baze interneti.

Ne stacionet ku vendosen AP1 dhe AP2, SM-te ndodhen brenda nje kendi 600, keshtu qe eshte e mjaftueshme vendosja e nje AP te vetme ne secilin stacion.

Per cdo radio Canopy dhe CMMmicro, caktohet nje adrese IP qe eshte ne perputhje me planin e adresimit IP per rrjetin specifik dhe nuk mund te aksesohen nga interneti. Adresat IP jane zgjedhur brenda dy diapazoneve te adresave private ne dispozicion dhe pikerisht:

◦ 10.0.0.0 – 10.255.255.255

◦ 172.16.0.0 – 172.31.255.255

Ato nuk jane te rutueshme nga interneti, pavaresisht nese nje firewall eshte i konfiguruar:


78

INTERNET

ALBTELECOM

Router 2

AP1

AP2

CMMm1

Microwave

Antenna

172.16.2.4/24

172.16.2.5/24

172.16.2

.3/2

4

172.16.3.4/24

172.16.3.3/24

172.16.3.2/24

172.1

6.2

.2/2

4

AP3

SM 1

SM 2

SM 3

Simbolika

Backhaul Module

Subscribe

Module

Cluster Management micro

Access PointZYRA

QENDRORE

TIRANE

192.168.100.0/24

192.168.100.1 (GW)

192.168.50.0/24

192.168.50.1 (GW)

192.168.51.0/24

192.168.51.1 (GW)

192.168.52.0/24

192.168.52.1 (GW)

192.168.53.0/24

192.168.53.1 (GW)

192.168.10.0/24

192.168.10.1 (GW)

192.168.11.0/24

192.168.11.1 (GW)

172.16.2.1/24

10.10.13.2/30

10.10.13.1/30

10.10.12.2/30

10.1

0.1

1.2

/30

10.1

0.1

1.1

/30

10.10.10.1/30

10.10.10.2/30

217.24.241.82/30 10.10.30.0/30

172.30.1.0/24

Management & Monitoring

Network of Control Room

10.10.31.0/30

10.10.33.0/30

10.10.32.0/30

Figure 6.4. Adresat IP te elementeve te rrjetit

6.2. AP (PIKA E AKSESIT)

AP-te duhet te jene ne te njejten frekuence me SM-te ne menyre qe ato te komunikojne me njera tjetren. Gjithashtu ato duhet te jene ne te njejten subnet dhe ne te njejten CC (Kolor Kode i cili eshte me teper nje variable sigurie)

Ato mund te perdoren deri ne largesi 3.3 km kur SM perdoret pa reflektore dhe deri ne 14-15 km kur SM perdoret me reflektore. Per rastin tone meqe largesite jane me te medha se 3.3 km, do te perdoren SM me reflektore.

Hapesira midis kanaleve te transmetimit eshte 5 MHz.

Metoda e aksesimit qe perdorin keto AP jane Time Division Duplexing/Time Division Multiple Access (TDD/TDMA)

Protokollet qe ata perdorin jane: IPV4, UDP, TCP, ICMP, Telnet, HTTP, SNMP

Menaxhimi i tyre mund te behet me ane te HTTP, Telnet, FTP, SNMP

Ata mund ti rezistojne eres deri ne 190 km/ore dhe temperaturave qe variojne nga -400C deri ne 550C.

Konfigurimi i Pikave te Aksesit behet me ane te faqes se Webit. Mjafton te lidhesh lokalisht me te dhe duke perdorur IP default behen konfigurimet perkatese.

Sic duket dhe nga shembulli i meposhtem aty te lejohet ti vesh nje emer sitet ku ndodhet AP.


79

Percaktojme frekuencat per cdo AP, sipas udhezimeve per brezin 2.4 GHz ne Kapitullin V.

Vendoset sasia e te dhenave qe do te transmetoje AP.

Vendose CC (kolor kod) i cili duhet te jete i njejte me SM.

Vendosen password-et, IP-t e serverave dhe te vete pajisjes. Gjithashtu duhet te vendoset dhe IP e menaxhimit nepermjet linkut.

Me poshte po japim nje shembull te konfigurimit te AP.


80

Fig 6.5. Konfigurimi i AP nepemjet WEB-it


81

6.3. MODULI BH

Moduli BH i sherben krijimit te linqeve pike-pike per transmetimin e te dhenave dhe transmetimin e internetit ne nje AP me ndihmen e nje CMMmicro.

Distanca qe mund te transmetoje BH shkon deri ne 35Km kur perdoret me reflektore. Meqe kemi perzgjedhur perdorimin e BH ne 5.7 GHz, do te perdorim BH me reflektore per te arritur distancat midis BH-ve.

Edhe ketu gjithashtu hapesira midis kanaleve te transmetimit eshte 5Mhz.

Enkriptimi eshte i llojit DES. Reflektori i jep nje perforcim shtese prej 18 dbm.

Gjeresia e rrezes se transmetimit eshte 3 grade. Pra duket qarte transmetimi me rreze shume te ngushte nese e krahasojme me transmetimin e AP i cili e kishte rrezen e transmetimit 60 grade.

Protokollet qe ata perdorin jane:

IPV4,UDP, TCP, ICMP, Telnet, HTTP,SNMP

Menaxhimi i BH-ve mund te behet me ane te HTTP, Telnet, FTP, SNMP

Ata mund te rezistojne eren deri ne 190 km/ore dhe temperature qe variojne -40C dei ne 55C.

Metoda e aksesit te BH-ve eshte Time Division Duplexing (TDD).

Gjithashtu edhe backhaul module konfigurohet me ane te web-it. Si te gjitha pajisjet Canopy edhe BH kane nje IP default per akses fillestar.

Me poshte po paraqesim konfigurimin baze per nje BH i cili mund te konfigurohet si master ose slave. BH Master siguron sinkronizimin per linkun dmth edhe per BH tjeter.

Duhet te theksojme se ne rastin kur BH konfigurohet si Master ai duhet te lidhet me CMMmicro ne rast se perdoret nje e tille.


82

Figura 6.6. Konfigurimi i BH si master

Nga figura duken qarte opsionet per perzgjedhjen e BH-se master ose slave. Gjithashtu, aty ka nje opsion per sinkronizimin e linkut.

Po ne kete faqe lejohet dhe mundesia e vendosjes se passwordit.

Figura 6.7. Konfigurimi IP per Backhaul


83

6.4. CMMm

CMMm “Cluster Menagement Module Micro” sherben per sinkronizimin me ane te GPS, dhe per ushqimin e AP. Ai luan rolin e nje switch-i ku mund te lidhen disa AP dhe natyrisht dhe BH.

Sinkronizimi realizon qe te gjitha pajisjet ne nje stacion te transmetojne dhe te marrin njekohesisht per te eleminuar interferencen me njera tjetren.

Gjithashtu dhe CMMmicro eshte e konfigurueshme nga faqe Web-it duke perdorur IPdefault. Per tu permendur te konfigurimi i CMM eshte sistemi IP.

Eshte e qarte qe CMMmicro duhet te jete ne nje rang IP me te gjitha pajisjet e lidhura ne te.

Sinkronizimi realizohet me ane te antenave te GPS.

Figura 6.8. Antena GPS

Figura 6.9. Faqja e konfigurimit te CMMm


84

6.5. SM (MODULI I PAJTIMTARIT)

Moduli i Pajtimtarit SM eshte pajisja fundore qe vendoset te klienti. Ai komunikon drejteperdrejte me AP. Ne rastin tone SM lidhet nepermjet nje switch-i me dy ose tre kompjutera.

SM vendoset ne te njejten frekuence dhe Kolor Kode (CC) me AP dhe duhet te jete ne nje rang IP me te.

Kapacitetet e SM-ve jane nga me te ndryshmet dhe variojne nga 512 kbps qe eshte dhe vlera default e tyre dhe qe nuk kerkon license. Ne rastin tone ato jane parashikuar te suportojne 1 Mbps

Kane nje perforcim te antenes prej 7 dB.

Hapesira midis kanaleve te transmetimit eshte 5 MHz.

Metoda e aksesimit qe perdorin keta AP jane:

Time Division Duplexing/Time Division Multiple Access (TDD/TDMA)

Protokollet qe ata perdorin jane:

IPV4, UDP, TCP, ICMP, Telnet, HTTP, SNMP

Menaxhimi i tyre mund te behet me ane te HTTP, Telnet, FTP, SNMP.

Ata mund te rezistojne eren deri ne 190 km/ore dhe temperatura qe variojne nga -40C deri ne 55C.

Gjithashtu SM konfigurohet me ane te faqes se Web duke perdorur IP default. SM duhet te jete ne nje rang me AP.

Figure 6.10. Moduli i Pajtimtarit SM


85

6.6 RUTER 1760

Router eshte pajisja e cila do te sherbeje per ndarjen e rrjetit dhe rrugezimin e trafikut.

Me poshte po paraqesim disa nga karakteristikat e routerit te serise 1760.

Fleksibilitet. Ofron fleksibilitet ne kartat WIC dhe VIC

Siguri. Ofron Firewall

32-MB Flash Memory on board

64-MB DRAM

Transmeton data, ze, te dhena nepermjet rrjetit IP

Siguron identitetin e aksesit te te dhenave dhe pajisjes

Siguron Quality of Service ( QoS )

Siguron zhvillim dhe ul koston e Internetit

Ndarje Trafiku

Dimensionet 4.32 x 45.4 x 32.5 cm

Pesha 3.7 kg

Ushqimi 100-240V; 1.5A max; 50-60 Hz

Kushtet e ambjentit 0˚- 40˚C

6.7. MENAXHIMI DHE MONITORIMI I RRJETIT

Ne ambjetet e kompanise eshte vendosur nyja qendrore (pika grumbulluese e drejtimeve dhe monitorimit te sistemit) e cila do te siguroje:

1 Menaxhim te kapacitetit dhe gjeresise se brezit

2 Cilesi sherbimi te garantuar, Lista te kontrollit te aksesit, NAT

Kompania perdor nje server dhe nje kompjuter te posacem per monitorimin e rrjetit ne kohe reale. SW-et e monitorimit kontrollojne gjendjen e rrjetit cdo minute dhe lajmerojne support-in teknik per cdo anomali te rrjetit. Menyrat e njoftimit te SW-ve monitoruese jane:

1. Per stafin teknik kompjuteri leshon tinguj zanore nese nje pajisje ka problem.

2. Me email.

3. Gjithashtu ato ruajne ne database cdo ngjarje dhe sipas nje ndarje te caktuar ato ndertojne statistikat perkatese.

SW monitorues ne Windows (kompjuter) eshte Whats UP Gold dhe ne Linux (Server) nagios. Keto SW monitoruese te ofrojne mundesine e pamjes nepermjet WEB-it. Me poshte jane paraqitur disa pamje te tyre


86

KAPITULLI 7

KONKLUZIONE

Modeli europian i zhvillimit eshte modeli i nje ekonomie te bazuar ne njohurite dhe ne shoqerine e informacionit. Tranzitimi drejt nje shoqerie informacioni dhe komunikimi apo sic quhet ndryshe shoqeria elektronike eshte nje nga prioritetet e shtetit shqiptar ne rrugen e integrimit europian. Pjese e rendesishme e realizimit te ketij angazhimi eshte ngritja e infrastruktures se teknologjise se informacionit e cila perfshin telekomunikacione me tela, pa tela, me satelit, rrjete kompjuterash, sisteme transmetimi dhe komutimi, televizion dixhital, nje diapazon te gjere te pajisjeve terminale, gjithashtu, programe informatike dhe aplikime, bazat e te dhenave elektronike dhe librari dixhitale.

Me shume se gjysma e popullsise shqiptare jeton ne zona rurale, ku infrastruktura e telekomunikacionit pothuajse mungon ose eshte shume e demtuar. Investimet ne keto zona, sidomos ne ato te largeta dhe me dendesi te vogel popullsie, kane rrisk te madh per arsye te veshtiresise se instalimit dhe mirembajtjes se rrjeteve dhe te mungeses se fizibilitetit ekonomik.

Per te zgjidhur kete sfide qeveria shqiptare ka parashikuar projekte pilot per ngritjen e Pikave te Aksesit Publik ne cdo komune duke shfrytezuar infrastrukturen e shperndare postare. Perzgjedhja e nje teknologjie te pershtatshme eshte faktori kyç ne suksesin e ketyre projekteve pilot.

Ne kete teme jane studiuar nje numer i teknologjive me brez te gjere per te percaktuar fizibilitetin dhe realizueshmerine e tyre teknike. Kostoja e larte e fibres optike pengon implementimin e saj ne zonat rurale. Por meqe nje kapacitet shume i larte eshte i nevojshem, teknologji te tjera me ekonomike duhet te perdoren per te lidhur komunitetet rurale. DSL eshte shperndare gjeresisht ne qytete, por perseri kostoja e larte dhe distanca e kufizuar e bejne dhe ate te pazbatueshme ne hapesira rurale. Kablli eshte gjithashtu shume popullor por rrjetet kabllore televizive nuk gjenden zakonisht ne zonat rurale, plus qe kostoja e larte e ben ate pengues. BPL eshte nje teknologji eksperimentale qe ka qellim te coj sherbimet me brez te gjere ne hapesirat rurale, por interferenca dhe kostoja e larte e implementimit e ben ate me pak te zbatueshme se DSL ose kabell. Rrjetet WiFi mund te jene te mundur ne komunitete te vogla me nje densitet te vogel popullsie, por kostoja e implementimit per cdo nyje e ben nje opsion me pak atraktiv. Rrjetet celulare mund te cojne sherbimet me brez te gjere ne cdo vend qe ka sherbim te levizshem, por natyra e pronesise se kesaj teknologjie nenkupton vetem influencen e tyre ne keto implementime. MMDS dhe LMDS jane teknologji te disponueshme, por duket qe po zevendesohen nga WiMAX dhe Motorola Canopy, per shkak te shtrenjtesise se tyre. Canopy eshte i disponueshem dhe me cmim te arsyeshem gje qe ben te mundur sjelljen e sherbimit me brez te gjere ne hapesirat rurale. WiMAX ka provuar te jete teknologjia me premtuese por per shkak te kostos se implementimit ku perfshihet dhe cmimi i frekuencave rezulton te jete jo fizibel ne zonat rurale. Pervec kesaj, ne Shqiperi akoma nuk ka qendrim te autoritetit rregullator lidhur me planet per licensimin e operatoreve WiMAX dhe numrin e tyre. Aksesi satelitor demostron ceshtjen "latency”, dhe kosto gjithashtu


87

Si rrjedhim, ne kete teme eshte konsideruar teknologjia Canopy Motorola si teknologjia me e realizueshme teknikisht dhe me fizibilitet me te larte ekonomik per tu implementuar pa vonesa ne zonat rurale.

Kjo teknologji eshte trajtuar ne detaje duke u fokusuar ne ato parametra apo karakteristika qe e bejne ate konkurues ne tregun rural. Perfundimisht, projektimi konkret i Canopy Motorola ne nje zone rurale, ku infrastruktura e telekomunikacionit pothuajse mungon fare, jep nje vizion me te qarte per lehtesine teknike te implementimit te saj ne zonat rurale.

REFERENCA

[1] IEEE 802.16. IEEE Standard for Local and Metropolitan Area Networks - Part 16: Air Interface for Fixed Broadband Wireless Access Systems 2002.

[2] WiFiRe: Medium Access Layer (MAC) and Physical Layer (PHY) Specification - Center of Excellence for Wireless Technology (CEWiT) June 2006 release.

[3] Design and Evaluation of a new MAC Protocol for Long-Distance 802.11 Mesh Networks”, Bhaskaran Raman and Kameswari Chebrolu, 11th Annual International Conference on Mobile Computing and Networking paper (MOBICOM), Aug/Sep 2005, Cologne, Germany

[4] Development of IEEE 802.16e Functionality - Dublin City University Thesis work January 2006

[5] A. S. Tanenbaum, “Computer Networks”, 3rd

ed., Prentice Hall PTR: Upper Saddle River, NJ, 1996.

[6] Wireless Networking in the Developing World, A practical Guide for Planning and Building Low-Cost telecommunication Infrastructure. 1st Ed. LimeHouse Book Sprint Team. 2006.

[7] Faqja e internetit te Autoritetit Komunikime Elektronike dhe Postare: http://www.akep.gov.al.

[8] Strategjia Ndersektoriale per Shoqerine e Informacionit VKM nr. 59 dt. 21.1.2009

[9] Canopy Motorola System Release 8 User Guide.

[10] ECC Decision of 12 November 2004 on the harmonised use of the 5 GHz frequency bands for the implementation of Wireless Access Systems including Radio Local Area Networks (WAS/RLANs).

[11] ECC Recommandation (06)04 “Use of the Band 5 725-5 875 MHz for Broadband Fixed Wireless Access (BFWA).

http://www.akep.gov.al/

Documents

AKSESI DHE KOMUNIKIMI NE SHQIPERINE RURALE