Albert Hourani Avrupa ve Ortadoğu

8/3/2019 Albert Hourani Avrupa ve Ortadou

1/153


2/153

Albert Hourani _ Avrupa ve Ortadou

avrupa ve orta dou albert houraniAlbert Hourani

1915'te Manchester'da dodu. Oxford'da Madalen College'da okudu. Beyrut Amerikanniversitesinde okutmanlk yapt, ikinci Sava srasnda Britanya Orta Dou Brosu'ndaalt. 1958'de balad St. Antony's College'daki Orta Dou Merkezi mdrl grevini,Ocak 1993'teki vefatna kadar yrtt. Orta Dou tarihi, Arap milliyetilii ve ada slamdncesi konularnda, ada arkiyatln klasikleri arasna giren nemli almalar

yapt. Yazarn Trke'de daha nce yaymlanm almalarndan bazlar unlardr:ArapHalklar Tarihi, Trc: Yavuz Alogan, (stanbul: letiim Yay., 1997);Bat Dncesindeslam, Trc: M. Krat Atalar, (stanbul: Pnar Yay., 1997); ada Arap Dncesi, Trc:Latif Boya-c-Hseyin Ylmaz, (stanbul: nsan Yay., 1994); "Osmanl Islahat ve SekinlerinPolitikalar", Trc: Bahattin Aydn,slam Dnyas ve Batllama: Deiim ve Sorunlar,(stanbul: Yneli Yay., 1997) iinde, s. 87-123.trkesiahmet aydoan fahrettin altunyneli

iindekilerGiri1 slam'a Ynelik Batl Yaklamlar2 slam, ve Tarih Felsefecileri3 Mslmanlar ve Hristiyanlar4 Volney ve mparatorluklarn Enkaz9

13411171275 Wilfred Scaven Blunt ve Dou'nun Yeniden Canlan 1356 H. A. R. Gibb: Bir arkiyatnn Ura 1577 Toynbee'nin Tarih Algs 1978 slam ve Orta Dou Tarih Yazmnn Mevcut Durumu 231Dizin289GR

Bu kitaptaki denemelerin tamam, u ya da bu biimde, Batl dnr ve akademisyenlerinslam'a ve kendilerini Mslman olarak tanmlayanlara ilikin tavrlarna ve daha da genelolarak Hristiyanlarn baka din mensuplaryla ilikilerine ynelik bir ilginin rn olarakortaya kmtr. Denemelerin kimisi slam' anlamaya alan Batl Hristiyan'n ve (farkl bir

biimde) Hristiyanl anlamaya alan Mslman'n nnde duran engelleri, gerek bu ikiinancn doasndan kaynaklanan, gerekse de bu inanlara sahip o-lanlar arasndaki temaslarnkarmakark tarihi dolaysyla kendini gsteren zorluklar dorudan ya da dolayl bir biimdeaklamaya almaktadr. Denemelerin birinde, srekli olarak kar karya gelen iki dinin

birbirlerini tedirginlikle tanmlay biimlerine deindim. Her ikisi de dierine karbtnyle yabanc olmamakla birlikte, kendi dnce sistemleri ierisinde birbirlerine gerekte onun gelitii ve ballarnn onu yorumlad ekliyle anlalabilir bir yervermekte zorlanrlar.


3/153

Bu kitaptaki ilk be denemenin hepsi bu konunun farkl boyutlarn aydnlatmaya alr.Bunlardan en uzunu olan "slam ve Tarih Felsefecileri" isimli deneme,Arabic Thought in the

Liberal Age"adl almamda filizlenen dncelerden hareketle mevcut eklini almtr.Ayn zamanda, Avrupa'dan Arap dncesine hangi fikirlerin girdiini anlamaya alrken,slam'a dair kimi fikirlerin de Avrupal dnr-

Londra, 1962.Avrupa ve Orta Doulerce nasl anlatldna dikkat etmekten kendimi alamadm. Kimi kez, Renan ile Afgani,Comte ile Osmanl reformcular ya da Muhammed Abduh ile Herbert Spencer arasndakilergibi, varolan kiisel balantlar ya da gerekletirilen edebi yazmalar da dikkatimi ekti.Bununla beraber bu ilginin kkleri daha derinlere dayanr ve iki farkl yerde bulunur.Bunlardan birisi, Hristiyan-larla Hristiyan olmayanlar arasndaki ilikilere dair uzunzamandr varolan bir ilgidir. Burada kendilerine kran borlu olduum kimselerin

bulunduunun farkndaym, bunlarn hepsi denemelerde aklanmad: Charles Malik ve Jeande Menasce ile deiik dnemlerde yaplan uzun sohbetler, J. Panielou2, C. Journet3 gibiilahiyatlarn yazlar, R. W. Southern, N. Daniel ve J. VVaardenburg4 gibi akademisyenlerin

Avrupal yaklamlara ilikin almalar. Ayrca her ikisini de ahsen tandm iki dahinin,uzun yllardr mesai arkadam olan Robin Zaehner ve zaman zaman karlatm saygn birotorite, Louis Massignon'nn rahatsz edici etkisini hissetmedim deil.Kitaptaki son deneme, yani tarih yazmna dair olan, farkl bir ilgi alanna sahipmi gibigrnebilir. Bu deneme, zamanmzda Orta Dou tarihinin nasl yazlmas gerektiine ilikin

bir dnme abasndan neet etmekle beraber, ayn zamanda benim ana temamn belli birynn de somut bir biimde aklar. Tarihilerin, zellikle Avrupal ve Amerikal tarihilerinOrta Dou tarihini yazmaya alrken kullandklar yntemlerin aklanmasna ynelikherhangi2 J. Daniel>u,Le my stere du salutden nations (Paris, 1948).3 C. Journet,L eglise du verbe inecime, 2 cilt. (Paris, 1955); ng. trc: The Church ofthe

Word Incarnate, 1. cilt (Londra, 1955).4 R. W. Southern, Western Vievs of islam in the Middle Ages (Cambridge, Mass.,1962), Trkesi: Orta a Avrupasnda slam Algs, Ycneli Yay., stanbul, 2000; N. Daniel,islam and the West: the Makilg of an Image (Edinburgh, 1960) ve islam, Europe and Empire(dinburgh, 1966); J. D. J. VVaardenburg,L'islam dans le rniroir del'occidert(The Hague,1961).10Giri

bir giriim, "slam", "slam toplumu", "slam medeniyeti" kavramlarnn, slam'n hakim dinolduu sz konusu blgelerin tarihinin anlalmasnda salkl bir kategoriler tasla sunupsunmadna ilikin problemi kanlmaz olarak gndeme getirir.

Bu denemeyle birlikte, tamamen Yakn veya Orta Dou ile ilgili olmakla beraber, ad geenbalamda konu d olmadna inandm bir denemeyi, Toynbee'nin Study of History'sineilikin olann da dahil ettim. Bunun iki nedeni var. Birincisi, Toynbee'nin tarihe ilikin

perspektifinin Yakn Dou'daki imparatorluklarn ve uygarlklarn ykselii ve kne dairgzlem ve dnceleriyle ekillenmi olduunu dnmem, ikincisi ise kitaptaki mevcutdenemelerden birkann onun tarihe bak tarznn etkisinin ak iaretlerini gstermesidir.H. A. R. Gibb zerine yazdm deneme de, yine dierlerinden farkl bir ilgi alanna sahipmigibi grnebilir. Sz konusu denemenin kaynaklarndan biri, fikirlerin, birey olarakdnrlerin zihinlerinde dou ve gelime biimlerine dair beslemi olduum daimi ilgide

bulunur. Henz bir renci iken okunan eserlerden, entelektel biyografi modeli olarakGibbon'un otobiyografisi, Keynes'in iktisat Marshall'a dair denemesi5, R. W. Chapman'm

Ingram Byvvater portresi6 zihnimde yer etmiti. Yaknlarda E. H. Gombrich'in AbyWarburg'un hayat zerine yapt alma, akademisyenin mesleinin aclarn, cokularn ve


4/153

gerek bir akademisyeni btn hayat tek bir konu zerine dnme ve aratrmaylabiimlendirmeye ynlendiren takntnn zn canl bir biimde ortaya koydu.7 Sz konusuakade-J. M. Keynes,Essays in Biography (Londra, 1933).R. W. Chapman, The Portrait of a Scholar, and Other Essays... (Oxford, ete, 1920).

E. H. Gombrich, Aby Warburg,An Intellectual Biography (Londra, 1970). Ayrca bkz.: F.Gilbert, 'From Art history to the History of Civilization: Gombrich's Biography of AbyWarburg',Journal of Modern History, cilt 44, (1972), s. 381.11Avrupa ve Orta Doumisyenlik idealine ilikin kimi dnceler benim Gibb almamda da bulunabilirse de,

burada da kitabn merkezi temas kendisini hissettirecektir. Zira slam'n doas ve geliimi ilekendilerini Mslman olarak tanmlayan kimselerin anlalabilmesine ilikin bir taslak sunmaabas Gibb'in zihnini srekli megul etmekteydi.Zaman zaman "Yakn Dou" zaman zaman da "Orta Dou" tabirlerini kullandmdikkatlerden kamayacaktr. Bu tabirlerin kklerini, kesin anlamlarn ve bunlardan hangisini

kullanmann daha avantajl olacan tartmak uzun ve yararsz bir i olacaktr. "Yakn Dou"tabirini, ncelikli ve arlkl olarak, Akdeniz'in dou yakasnda yer alan lkelere izafe ederekkullanmaya altm, "Orta Dou" terimini ise, daha ziyade, genel olarak Arapa konuan veMslman lkelere atfen kullandm. Elbette sz konusu kullanm alanlarnda tamamen tutarlolmak mmkn deildir.Arapa szck ve isimlerin tam bir transkripsiyonunu vermek gerektiinde bir miktardeiikliklerleEncyclopaedia of islam'n ikinci basksn kullandm, btn iaretler metindenkarlmtr, fakat notlara dahil edilmitir.Denemeler farkl zamanlarda ve farkl amalar iin yazlm olduundan, onlar, yenidenyazmakszn bugne aktarmak imkansz olacakt. Zaman zaman bir ifadeyi dzelttiim ya dadeitirdiim oldu; ayn zamanda birka bibliyografik referans ekledim ya da deitirdim,

fakat genel olarak sz konusu notlar, denemeleri yazarken kullandm malzemeyi iareteden ifadeler olarak gz nnde bulundurmak daha doru olacaktr.12SLAM'A YNELK BATILI YAKLAIMLARSzlerime beni bir konferans vermek zere davet eden ve zellikle, neredeyse krk yl kadarnce, yazlaryla ilk karlatmdan bu yana, kendisine sayg duyduum Cloud Montefioreadna dzenlenmi bir konferansta bana bu imkan veren niversiteye teekkrlerimi sunarak

balamalym. Syleyeceim eyleri kurgularken Montefiore hakknda dnyordum.almasnn byk blm Hristiyanln geliimi ve onun Yahudilikle ilikisiyle ilgilidir;fakat kitaplarndan biri bana kendi konumla ilgili grnyor. Montefiore'in kadimMusevilerin1 dinini rnekleyerek, dinin kkeni ve geliimi ile ilgili verdii konferanslarda

slam hakknda aka bir eyler syledii elbette dnlemez. Montefiore, on dokuzuncuyzyl Kutsal Kitap tenkitilii hareketinin gelitirdii fikirlerle soruna yaklamakta veYahudiliin gelimesine ilikin, selefleri olan byk akademisyenlerin ileri srd Eski Ahitkitaplarnn yeniden tefsiri ve dzenlenmesi zerine oturan bir aklama sunmaktadr. Buradageleneksel dzenleme yerine ncelikle tarihi eserler, daha sonra manzum eserler(Mezmurlar ve Sleyman'n Meselleri) ve sonra da kehanete dayal eserlerolduka farkl birtasnif nerilir. Buna gre Hoea, Amos; aya ve Mika'nn blmleri gibi en erken kitaplar,M sekizinci yzyldan kalan kehanete dayal eserlerdir. BunlarC. G. Montefiore,Lectures on the Origin and Grovth of Religion, an Illustrated in The

Religion of the Ancient Hebreus (Londra, 1892).Avrupa ve Orta Dou

dzenleyen tarihi kitaplar ve hukuki metinler, kk bir ksm dnda, uzak bir gemiinyeniden inasdr. Bu dzenleme biiminden Yahudiliin gelime biimine ilikin net bir


5/153

bak ortaya kar. Hz. Musa'dan nceki kabile atalar, tek bir Tanr'ya tapnmaya ynelik birtr doal eilime sahip olabilme durumlarndan baka, kendileri hakknda hibir ey

bilemediimiz, belirsiz efsane figrlerden baka bir ey deildir. Hz. Musa ile birlikte dahasalam bir zemine kavuuruz, yine de tektanrcln (monoteizm) deilse bile teketaparln(monolatry) arz- mevuduna kavuuruz: bir tanrdan daha fazla tanrlar mevcut olmakla

beraber sadece birine taplmaktadr ve O'na tapnma kutsal bir yere ynelmektedir ve ahlakibir yasaya itaate balanmaktadr. u halde Peygamberlerle birlikte yalnzca tek bir Tanr'nnolduuna dair tam bir teyide ulayoruz ve bu salam temel zerine btn bir ibadet, gelenekve hukuk yaps ina edilmektedir, ki tarihi Yahudilik de budur.Btn bunlar bilinen hususlardr ve benim konum da deildir. Bununla beraber bunuaktarmamn nedeni, Kitab- Mukaddes'e ve Yahudilie ilikin bu bak asnn Batlakademisyenlerin Ku'ran ve slam'a bak tarzlarn nemli lde etkilemesidir.Montefiore'in kitabnda, ayn ekoln dier kitaplarndaki gibi, Yahudiliin doas vegeliimine, dier tek tanrc dinlerin doas ve geliiminin ve zellikle Semitik dilleri konuanve yazan dier halklarn sahip olduklar inanlarn incelenmesi yoluyla k tutmaya ynelik

bir giriimi grebiliriz. Bu, bir Yahudi iin Yahudiliin, bir Hristiyan iinse Hristiyanln

biricik olarak algland yerde ya btn dinler snfnn ya tek tanrc dinler snfnn ya dasemitik dinler snfnn herhangi birisinin mntesibi olan insan ruhunun, eitli benzer

belirtilerini ortaya karan farkl anlaylarn da mevcut olduu anlamna gelir. Demek oluyorki, "dinler bilimi" gibi bir ey vardr ve bir din dierini aydnlatmak, aa kavuturmak zerekullanlabilir. On dokuzuncu yzyln Kitab- Mukaddes uzmanlar] hakl olsayd YahudilikKehanetle balayacak, Gelenek Ke-14slam'a Ynelik Batl Yaklamlarhanetten geliecek ve Yasa hem insanlarn dnyadaki hayatlarn dzenleyerek, hem de onlarTanr'ya daha da yaklatrarak zel bir rol oynayacakt ("yasa ki," diyor Montefiore, "Tanryyaklatrd ... [ve] onun sayesinde Tanr'nn kutsayc varl yrekte hissedildi").2 Aktr ki,

Yahudiliin anlalmas gereken kavramlar Kehanet, gelenek ve yasaya mteallik kavramlarise, bu kronolojik ve mantki dzen ierisinde gerekleen slam aratrmalar Eski A-hit'inanlalmasnda bize yardmc olabilecektir. slam, hi phesiz hayat ve retisi zerine pekok ey bildiimizi sandmz bir Peygamberle balam olan bir dindir ("bildiimizisandmz" dedim nk geleneksel biyografilerin ou yakndan ve eletirel bir biimde elealndnda ufalanmaya balamaktadr). slam, peygamberin ve sahabelerinin uygulamalarnkaydeden ve aamal bir biimde ilk yzyllarda geliip ekillenmi olan devasa boyutta birgelenee, Hadise ve bunun yannda Kuran ve Hadisten mantksal bir karm yoluyla eldeedildii iddiasn tayan ve dolaysyla kutsal bir hukuk normuna sahip olduu dnlen hereyi kucaklayc bir hukuk ve ahlak sistemi olan eriata sahiptir. Modern slamaratrmaclnn gelitii kklerden birisi, sz konusu benzerlie ilikin farkndalktr.Yahudilii incelemekle balayan akademisyenler slam' incelemeyi srdrdler, ilk incelemesahalarndan rendikleri eletiri yntemlerini slam'a uygulayarak slam'n erken gelimednemine ilikin Mslmanlarn kendilerinin sahip olduklar resimden baz bakmlardanolduka farkl olan bir resim meydana getirdiler. Sadece iki isim zikretmek gerekirse, MacarYahudisi Ignaz Goldziher, hadisin gelimesine ve -nemine ilikin grmz deitirdi veAlman Protestan Julius Welhausen, Peygamberin mesajnn yarm yzyldan fazla bir zamanayakta kalm olan bir devlet ve toplum yapsnda tecessm edi biimine ilikin bir aklamasundu ki,A.g.e., s. 548.15Avrupa ve Orta Dou

ancak imdilerde bu aklama biimine meydan okunmaya baland.3


6/153

Fakat ayn zamanda, Montefiore'in aklad din gr bir baka bakmdan nemlidir.Konferanslar sona erdirirken u ifadeleri kullanmtr bir neslin inan ve umutlarn budenli aa vurduundan btn bir pasaj aktarmaktan kendimi alamyorum,...olas snrlar erevesinde, Yahudilie ilikin kalc bir reform imkan mevcut mudur?Yahudilik, dinin ruhundan ziyade eriat kurallarna kat riayet ve kendini adamann snrlarn

krdktan sonra Yahudilik olarak kalamaz m? Bu yle bir sorudur ki cevabn gelecek,yalnzca gelecek verecektir. sa'nn dini denli tinsel ve hatta Paul'n dininden daha evrenselolacak, kehanete dayal bir Yahudiliin ryasn grenler muhtemeldir ki yanlsamannkurbandrlar. Fakat herhalde bu yanlsamaya harcayabilecekleri emek, gsterebileceklerisadakat gz ard edilemez. Bir yanlsama iin e-mek ve aba sarf etmi olup da, dnyaya yinede faydas dokunmu olanlar sadece onlar olmayacaktr. nk hayali bir Yahudilik davasna

ballklar sonuta Tanr'nn amacna ballktr. Onlar Tektanrcln ampiyonlar, dnyaapnda bir teizmin nc askerleri, hibir lmly tanrsal seviyeye ykseltmemelerinekarn, yine de insann her eyin Babas ile akrabalnn ve birlikteliinin hakikatini ilan e-debilirler. Bu dine brakn gelecek ne isim verecekse versin.Bunun gibi bir ifade, tektanrcln, doru ve gerek bir din olsa da, insanlarn Tanr

hakkndaki dnme ve ona tapnma biimlerinin onlarn insani karakteristikleriyle kimion dokuzuncu yzyl dnrlerinin syleyecei zere, rksal karakterleriyle ya dadilleriyle veya toplumsal yaplaryla ekillendiini; bu biimlerin insan toplumu gelitikedeitiini; ve Tanr kavraynn sslendii ya da gizlendii efsanevi unsurlardan arnd veartk snrl insan topluluk-la. Goldziher, Muhammedanische Studien, 2 cilt (Halle, 1889-1890), ng. trc: S. M. Steren(der.) Muslini Studies, 2 cilt (Londra, 1971); J. Welhausen,Das arabische Reich und seinStruz, (Berlin, 1902), ng. trc: The Arab Kingdon and s Fail, (Kalkta, 1927).Montefiore, op. cit., s. 551-552.16slam'a Ynelik Batl Yaklamlar

larnn ben-bilinli kibirlerinin etkiledii tabirlerle ifade edilmedii bir zaman drt gzlebekleyebileceimizi ima etmektedir.Montefiore'in bu dnya apndaki mstakbel teizme dair slubu modern bir yazm tarzolabilirse de, fikrin bizatihi kendisi yeni zamanlara zg deildir. Bu tarz benzer ekilde,Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlarn arasnda da uzun ve muteber bir gemie sahiptir ve grubun her birinin dierine bak tarzna katkda bulunmutur. Hristiyan ve Mslmanlarntarihi ilikilerini kutsal sava, Hal Seferleri ve cihadasndan anlamak mmkndr ve

bunun iin tarihsel bir merulatrma sz konusudur. Suriye, Msr, Kuzey Afrika, spanya veSicilya gibi Hristiyan topraklarndaki ilk byk Mslman yaylmas; Hristiyanlarn span-ya, Sicilya ve Kutsal Topraklar'daki yerleri ilk kez geri almlar; Osmanllarn Asya veBalkanlardaki genilemesi ve de son iki yzylda Avrupa'nn salad stnlk gibi geli-

meler her iki tarafta da phe ve dmanln uyanmasna ve yaamasna sebep oldu. Budurum bugn iin bir dmanlk sebebi deilse bile, en azndan her iki tarafa da kendileriniifade edebilecekleri bir dil salamaktadr. Bismarck, Fransa'y Tunus'u igal etmeye tevikederken, Fransz babakanna 'Kartacay barbarlara brakamazsnz' diyordu; Allenby Kuds'egirerken Hal Seferlerinin hatrasn canlandryor; Bidault Fas Kraln tahtndan indirirken

bunun gerekesini, Ha' Hilal'e tercih etmek eklinde izah ediyordu. Dier tarafta Filistinlilerve Cezayirliler ulusal bir savata, kastl olsun ya da olmasn, kutsal savan hatralarnartran cihad, Mcahidgibi szckleri kullanmaktadrlar.Fakat Hal Seferleri ve cihadHristiyanlk ile slam dnyas arasndaki siyasi ilikilerin

btn gerekliini kuatmakta, Hristiyanlarn slam'a, Mslmanlarn Hristiyanla ynelikyaklamlarn ksmen aklayabilmektedir. Bu iki farkl inanca sahip olan topluluklarAkdeniz havzasnda bin yldan beri kar karya gelmektedirler. Bu iki17


7/153

Avrupa ve Orta Doutopluluk arasndaki ilikinin dmanca olduu su gtrmez ancak yine de her iki tarafnnezdinde de zoraki bir birbirini tanma gayreti olduunu da belirtmek gerekir.Zoraki diyorum nk hibiri dierine ilikin ne yapacan tam olarak bilmiyor. OrtodoksMslman ilahiyatlar iin bu tedirginliin sebebi inandklar Hristiyanlk ile bizatihi

Hristiyanlarn inanr grnd Hristiyanlk arasndaki farkllktan kaynaklanmaktadr.Montefiore'in bahsettii ve isimlendirmesini daha sonraya brakt "dnya apndaki teizm"Mslmanlar iin zaten mevcuttur ve bir isme de sahiptir. Bu, Tanr ile insan arasnda birahitle tasdik edilmi, Tanr tarafndan szlerini aklamas ve insanlara gerek benliklerinihatrlatmas iin gnderilen ve "Peygamberlerin Mhr" Hz. Muhammed'de sona eren bir

peygamberler silsilesi tarafndan vazedilmi bulunan, insan aklnda yaradltan mevcut, tektanrl dinin tam ve son vahyi olan slam'dr. Mslmanlar hem Hz. Musa'y hem de Hz. sa'y

bu silsilenin ierisinde grr. Her ikisi de ayn mesaj vazetmilerdir ve Kuran tarafndansa'nn zel yeteneklere sahip olduu sylenir: O Adem gibi, yaratc "kn"(ol) szc ileyaratlmtr; mucizevi bir biimde bir bakireden domu, bir anlamda "Kelimetullah", biranlamda "Ruhullah"tr. yle grnyor ki, ilk dnemde Peygamber kendisini yeni bir din

kuran birisi olarak deil, ezeli bir dini ihya eden ve tamamlayan birisi olarak gryordu.Bununla beraber kendisi ve etrafndaki sahabeler yaklamlarnn Yahudi ve Hristiyanlardakarlk bulmadn aknlkla grdler. Hristiyanlar onu, peygamberlerin mhr olarakgrmek yle dursun, bir peygamber olarak bile kabul etmiyor, Kuran' Tanr'nn sahih kelamolarak grmyorlard. Mslmanlarn tek bir Tanr'nn varlna inandn kabul etseler bile,onlar Teslis ve Bedenlenmeyi reddetmekle, dolaysyla onun doasn yanl anlamaklasuluyorlard.Bu sarslma, deyi yerindeyse, bu darda braklmlk hissi her zaman varolageldi. Orta aMslman dncesinin bununla karlamasnn iki ekilde olduu sylenebi-18slam'a Ynelik Batl Yaklamlar

lir. Mslmanlar, bir taraftan, peygamberlerin sonuncusunu Hz. sa ile ayn ruhi seviyeyeyerletiren bir gr gelitirdiler. Bu srecin ipularn, Goldziher'in gsterdii gibi, ge-leneksel biyografilerde ve hadislerde grebiliriz.5 Peygamber mucizeler gsteren bir kimseolarak resmedilir ve ona atfedilen retiler Yeni Ahit'inkilere olduka benzerdir bir hadisteHz. sa'nn rettii dua neredeyse hi deitirilmemi gibidir. Dier taraftan, Yahudi veHristiyanlara sahih kutsal metinler gnderildii, ancak Yahudi ve Hristiyanlarn Hz.Muhammed'in peygamberlik vazifesini ifa etmesinden korktuklar iin bu metinleri tahrifettikleri ynnde bir iddia ortaya atlmtr. Kutsal kitaplarn tahrif edilmesine ilikin bu fikirKurani bir temele sahip olup sonrasnda ilahiyatlar tarafndan ilenmitir. Hristiyanlar, bazilahiyatlar, Yeni Ahit'teki metinleri kasten saklamaktan ve yerlerine yeni dolaysyla dayanl olanlar koymaktan, dier baz ilahiyatlarsa her iki tarafa kutsal kabul edilen

metinleri yanl yorumlamaktan dolay sorumlu tutarlar. Bilhassa Eski Ahit'in ilk bekitabndan beincisindeki (Tesniye) iki ayet ve Kutsal Ruh'tan bahseden Yuhanna n-cili'ndekiiki ayet Mslmanlar tarafndan peygamberlerinin geliini haber veren ifadeler olarakdeerlendirilmitir.6 Ayn ekilde Gazali bize, Hristiyanlarn Hz. sa'nn Tanr olduunu ilerisrer ekilde okuduklar kimi metinlerin, onun insan olduunu ifade eder bir biimdeanlalmas gerektiini syler.7Bu tahrif sulamalarnn baz yanklar modern zamanlarda hala iitilebilir. Kktenci grleresahip Protestan misyonerlerden gelen saldrlarla karlatklarnda, Mslman reddiyeciler,Hz. sa'nn dinini, onun St. Paul ve Kilise tarafndan tahrif edilmi daha sonraki biimlerindenayrtGoldziher. op. cit., s. 346f.

L. Gardet,L'islam, regio et eommunaute, (Paris, 1967), s. 38lf.


8/153

el-Gazali, al-Radd al-jamil -ahiyat 'Isa bi-sarih al-injil, der. ve Franszca'ya tercme eden,R. Chidiac, (Paris, 1939).19Avrupa ve Orta Douederek ad geen misyonerlere cevap vermeyi ok abuk rendiler. Nitekim 1867 gibi grece

erken bir dnemde, zamannn Kitab- Mukaddes eletirisine ilikin kimi bilgilerini sergileyenHindistanl bir Mslmanla, Delhili eyh Rahmetullah ile karlayoruz.8 Daha sonra da,Menardergisiyle balantl, Kahire'deki mehur bir slamc yazar grubu, ieriindenanlald kadaryla beinci yzylda Mslman olmu bir talyan tarafndan yazlan ve doalolarak Hz. sa'nn hayatn Hristiyani olmaktan ziyade slami bir gr asndan veren,doruluu kabul edilmeyen bir eseri, Barnabas ncili'ni kullanmlardr. 18. yzyln

balarnda Avrupal akademisyenlerce bilinen bu eserin ilk yaym, 1907'de Oxford'da yapld;ve neredeyse hemen Arapa'ya tercme edildi ve sa'nn gerek retisinin ne olmas gerek-tiini gstermek iin kullanld.9Elbette slami gelenein tamam bundan ibaret deildir. Dncelerinde sa figrnn insan-kamil, ya da mkemmel insan olarak grnd mistik yazarlar vardr; nitekim Halla iin

Hz. sa hem peygamber hem de azizdir ve sufiliin hedefi olan ilahi ve insani olan arasndakibtnlemenin bir timsalidir. Fakat daha sonraki sufi dncesinde insani bir retmeni takipetmek ya da bir veliyi arac klmak, iinde dnyevi ayrmlarn ve farkllklarn ald gizemlivarlklar dnyasna giriten daha fazla bir anlam ifade etmez.Dahas, Hz. sa'ya zel bir sayg besleyenlerin bile gz nnde bulundurduklar Hristiyanilahiyatnn sa's deil, Kuran'n sa's idi: Hibir anlamda Tanr'nn olu olmayan,Rahmattallah al-Dihlevi,zhar al-haqq, (stanbul, A. H. 1284 [18671). Bu kitaba dikkatimiektii iin bayan A. Powell'a kranlarm sunmak isterim. Onun u makalesine bkz.:'Mawlana Rahmat Allah Kairavvani ve Muslim-Christian Controversy in India in the mid-19.century',JournaloftheRoyal AsiaticSociety, (1976) i, s. 42f.J. Jomier, 'L'Evangile selon Barnabe' i.,Institut Dominicain d'Etudes Orientales, Melanges 6

(Kahire 1959-61), s. 137f.20slam'a Ynelik Batl Yaklamlar

pek oklar iin haa gerilmemi bir insan, bir peygamber. Kuran'daki bir ayete dayananOrtodoks Mslman inanc, Hz. sa'nn hata lmedii yolundadr. Bu inanca gre ya Hz.sa'nn yerine bir baka kii kimilerine gre Yuda armha gerilmitir ya da Hz. saarmha gerilmise bile lmden kurtulabilmitir. Tanr tarafndan gnderilen, ac ve strapeken fakat sonunda mahzun olmayan beeri bir varlk durumundaki sa'ya ilikin bu inan,

pek ok Mslmana, Hristiyanlarn Bedenlenme ve Teslis akidesine nispetle tek, akn ve hereye kadir Tanr inanlaryla daha ok uyum iinde grnr. Yakn zamanlarn Mslman ya-zarlarnn eserlerinde, hem modern dnyada bir din kimliiyle hem de slam'n stnlnn

bir iareti olarak, haddi zatnda bunun ok kere ileri srldne ahit oluyoruz. BuMslman yazarlar, Hristiyanlarn modern bilimin nda geleneksel inanlarnsavunamadklarn, buna karlk, Mslmanlarn inanlar itibariyle modern bilimin verilerikarsnda sarslmadklarn belirtmektedirler. Onlara gre bunun sebebi, slam'da mucizevi yada akld olan hibir eyin olmamas ve gerekten de slam'n modern dnrler tarafndangzden geirildiinde modern insann inanma ihtiyacn tatmin edebilmesidir.Mslman dnrler, kendi inanlarnn, Tanr'nn doas ve onun dnyadaki ilerinin

biimlerine ilikin yegane makul doktrin olduuna btnyle inandklarndan, kimi modernHristiyan akademisyenlerin slam'a ilikin olarak gsterdikleri ilgiyi, pek az istisna olmakkaydyla, Hristiyan dnrlerin sylediklerini anlamaya ynelik olarak gstermezler.Mslmanlarn Hristiyan retisine gsterdikleri ilgi, baz Hristiyanlarn slam akaidine

gsterdikleri ilgi ile kyaslandnda olduka zayf kalr. Mslmanlarn bu konuyla ilgiliymigibi grnen kitaplar dahi aslnda daha farkl kayglarla oluturulmutur. Bir an iin ilk ya-


9/153

ynlandnda geni ilgi uyandran ve aradan yirmi yl getikten sonra bile ilgin ve gerektenkendine zg grnen bir kitab dnelim. Bu, tannan Msrl bir doktor ve yazar. 21Avrupa ve Orta DouMuhammed Kamil Hseyin'in eseridir ve ngilizce tercmesi 1959'da,A Friday in Jerusalem,City of Wrongismiyle yaynlanmtr.10 ekil itibariyle, Kutsal Cuma gn yaananlarn rolalanlarn gr alarndan bir dizi kurgusal betimlemesinden ibarettir. Kitabn ieriiarmha gerilmenin anlam zerine bir dnce giriiminin sonucunda ina olmutur. Kitabnuyandrd heyecann anlalmas g deildir: nihayet dinine bal, sadk bir MslmanHristiyanln merkezi gizemini, saygdeer bir biimde kabullenmeye alyor gibidir.Fakat kitaba daha yakndan baktmzda, umulandan tamamen farkl bir eser karmza kar.Her eyden nce Hz. sa armhta lmyordu, yazarn sylediine gre "izah edemeyeceimiz

bir ekilde, Tanr onu kendi katna ykseltiyordu."11 Dolaysyla yazar, hala Ortodoks birMslmann bak asndan yazyordu. kinci olarak ve daha da artc bir biimde,gerekte yazar iin Hz. sa'nn ldrlm olup olmamas nemli deildir. nemli olan, onumahkum edenlerin onu armha germeye niyetli olup olmamalardr ve Kamil Hseyin'in

ilgisi, Han Hristiyanlar iin sahip olduu anlama deil, Hz. sa'y armha germek iste-yenlerin niyetlerine yneliktir. Kitap, armha gerilmeden ziyade bireysel vicdan ile ahlakiolmayan toplumsal irade arasndaki bitimsiz mcadeleye ilikindir.Hristiyanlar karsnda Ortodoks Mslmanlar zora sokan ey, Hristiyanlarn Hz.Muhammed'in peygamberliini reddettii yerde, Mslmanlarn Hz. Muhammed'i H-ristiyanln da ierisinde bulunduu bir gelenein ihyacs gibi grmeleridir. Hristiyanlarendieye sevk edense olduka farkl bir durumdur. Hristiyanlar iin slam'n akideleri, bazdorular olmakla birlikte, yanllar ile ele alnmas gereken bir sistemdir. Bu sistemierisinde doru olanla yanl olan birbirine o kadar karmtr ki, sonuta doru10 M. K. Hseyin, Garya zalima, (Kahire, 1958), ng. tere: K. Cragg, M. K. Hseyin, Cityof'Wrong: a Friday in Jerusalem, (Amsterdam, 1959).

A.g.e., ng. trc: s. 222.22slam'a Ynelik Batl Yaklamlarolann dahi tahrifat sz konusu olmutur. slam'n, doru yanlar gz nnde bulundurulduuanda bile, niin var olduu ve ilahi silsile ierisinde ne gibi roller stlendii bu yaklamagre belirsizdir.Yakn zamanlarda M. T. d'Alverny, R. W. Southern ve Norman Daniel12 birok nemlitarihi, Orta a Hristiyan yaklamlarnn slam'a ynelik alglama tarzlarnn naslgelitiklerini konu edindi. Orta a Hristiyan dncesindeki saldrnn ana hatlar onlarnkatklaryla yeterince aa kavumutur. Her eyden nce Hristiyan dnrler slamPeygamberini gerek bir peygamber olarak gremi-yorlard. Onlara gre evrensel bir

peygamber, Mesih'in gelmesine ynelik bir misyon stlenirdi; zel bir peygamber gelecektenhaber verirdi. Fakat slam'n Peygamberi evrensel peygamberler silsilesinin iaret ettiihadiseden sonra geldi ve gelecee ynelik hibir ey sylemedi. Dahas, Hz." sa'dan sonragelen bir peygamberden, daha nce gnderilmi olan hakikatleri kendi mesajnda tecessmettirmesi beklenirdi fakat o, armha gerilme, bedenlenme ve teslis gibi Hristiyanln esasolan eyleri inkar etti. Ayrca Onun insani karakteri Hristiyanlarn bir peygamberde bulmayumduklar karakterden olduka farkl grnyordu: o bu dnyada g ve iddet kullanarak birkrallk ina eden birisi olarak deerlendirilmekteydi. Btn bu nedenler dolaysyla slam,Hristiyanln arsn daha da teye tayan ve tamamlayan bir din olarakdnlemiyordu. Putperestliin ya da Yahudi sapknlnn bir biimi olabilirdi. slam yal-nzca, hatalarnn ak edilmesi ve putperestlik ya da sapklk izelgesinin tam olarak

neresinde yer aldna karar verilmesi iin, ancak ikincil bir amala incelenmeye deerdi.


10/153

M. T. d'Alverny, 'Deux traduetions latines du Coran au moyen age',Archives d'histoiredoctrinale et litteraire du Moyen Age, 16. cilt (1948), s. 69f; R. W. Southern, Westren Vieu'sof Mam in the Middle Ages, (Cambridge, Mass., 1962H; N. Daniel, islam and the West: theMaking of an Image, (Edinburgh, 1960).23

Avrupa ve Orta DouHristiyanlarn slam'a ynelik tavr, slam henz bir yzyln doldurmadan nce, alas birabuklukla formle edildi. Dou Kilisesinin byk teologlarndan biri, aml St. JohnMslman ynetimindeki Suriye'de yayordu. Arapa'ya Greke kadar hakimdi ve tpk

babas ve bykbabas gibi, mrnn son demlerine dek Emevi halifelerinin bir memuruydu.Kuran'a, Mslmanlar arasnda dini dncenin kaynaklarna ilikin bilgi sahibi olan St. John,slam konusunda inceleme yapan ilk Hristiyan dnrdr. slam'la ilgili olan eseri siyasi bir

polemik olmaktan ziyade, slam'n teolojik dzeydeki yanllarn rtmeye ynelik ciddi birgiriimdi; yaad a ciddi ve ak teolojik argmanlar kullanmann mmkn olduu birdnemdir ve gerekten de kitap bunun bir iaretidir. Emeviler zellikle ynetimi altnda

bulundurduklar Hristiyan nfusunu slam'a dndrmek iin bir aba sarf etmediler.

Muhtemelen, Hristiyanlar slam'a kendilerini er ge yutacak bir deniz olarak deil, Romamparatorluunun eyalet ehirlerine yeni yneticiler getiren fakat asli kurumlarn tahripetmeksizin brakan u barbar hareketlerden biri olarak bakmaktaydlar.St. John'un slam'a ilikin ilk deerlendirmesi, kendisinin en temel dini eseri olanBilginin

Kaynann dinsel sapkla ilikin blmnde karmza kar. Ona gre slam, bir Hristiyanheretizmidir ve deindii yz birinci heretizmdir. slam, Hristiyanlkla yaratlmam, dorul-mam, ebediyen yaayacak, grnr ve grnmez her eyin yaratcs olan Tek Tanr inancn

paylar, fakat o, esasa ait olan kimi Hristiyan akidelerini reddeder. slam Hz. sa'nntanrsalln ve armha geriliini reddetmek suretiyle, hakikatin anlamn boaltr. slam'n

belli hakikatleri bnyesinde barndrmas bunu yapmasna engel oluturmaz. slam'n Tanrs,Hristiyanln Tanrsnn sahip olduu niteliklerden mahrum olmas dolaysyla zden

yoksundur. Bunun yannda slam'n, Hz. Muhammed'in bir peygamber olduu ve Kuran'nona gnderilen bir Tanr kelam olarak alglanmas gerektii ynndeki inanlarHristiyanlarn24slam'a Ynelik Batl Yaklamlarkabul edemeyecei inanlardr.13 St. John,Bir Mslman ve Hristiyan Arasndaki Tartmaisimli eserinde her ne kadar bu eserin kendisine ait olduu pheliyse de St John'unretisinin bir ksmn yanstmas bakmndan -nemlidir Hz. Muhammed'in peygamberlikmisyonuna kar gelitirilmi olan argmanlar daha detayl bir biimde ortaya koymutur. St.John'a gre, Hz. Muhammed'in bir peygamber olarak gelecei daha nceki peygamberlercehaber verilmemitir. Hz. Muhammed, retisini dorulayacak ne bir iaret sunmu ne de bir

mucize gstermitir. St. John'a gre, Hz. Muhammed'in peygamber olamayacann bir diergerekesi de, peygamberler silsilesinin Vaftizci Yahya ile tamamlanm olmasdr.14Bu noktaya, Bat Avrupa'daki kiliseden ok nce, ak ve serinkanl bir anlaylaulalabilmiti. Bat Avrupa, ilk kez slam gcnn meydan okumasyla karlatnda naslkar konulacana ilikin gerek bilgiye sahip olmakszn, korku ve cehaletle yorulan birtavrla kimi sama ve tamam da yalan yanl bir yn efsane retti. Onlara gre Ms-lmanlar, yanl bir lemeye tapan putperestlerdi, peygamberleri bir byc, hatta papaolmak iin hrsla kar koyup isyan ederek Arabistan'a kaan ve burada kendi kilisesini kuran

bir Roma Kilisesi kardinaliydi. slam'a dair ciddi bir inceleme ve almann habercileriniancak on ikinci yzylda gryoruz. Bu almalarn byk blm, karlkl ilikilerin dieryerlere gre daha youn ve daha karmak olduu spanya'da yaplmtr. Bu almalar,himayesinde Kuran'n (Ketton'lu Robert tarafndan) ilk Latince tercmesi yaplm olan,


11/153

Cluny Manastrnn keii Peter (Venerable) tarafndan zendirilmitir. Bu dnemden itibaren,her ne kadar efsaneler ortada dnp dolasa ve onlara inanlmayaSt John of Damascus,De Haeresibus i., J. P. Migne, Patrologia Graeca 94, s. 764f. ng. trc:D. J. Sahas,John of Damascus on Mam, (Leiden, 1972), s. 51f.St John of Damascus,Disputatio Saraceni et Christiani, Migne 96, s. 1336f. ng. tere: Sahas,

op. cit., s. 99f.25Avrupa ve Orta Doudevam edilse de, slam'n konumu noktasnda ilahiyatlarn incelemeleri bir Hristiyandnce emas iinde gerekleti ve iyi niyet ve yardmseverlikten bsbtn yoksun deildi.

Nitekim St. Thomas Aquinas iin, Putperestlerin, Yahudilerin ve Heretiklerinki olmak zere tr inanszlk sz konusudur. St. Thomas'n tanmlamasna gre slam, inanszlk

biimleri ierisinde bir bakma en gnahsz, bir bakma ise en ciddi olan ilk kategoriierisinde yer alr. slam heretiklerin gnahlarndan daha gnahszdr, nk Mslmanlarncil'i hibir zaman kabul etmemilerdir; bir bakma daha ciddi olandr nk, daha ok,inan konusunda yanllk ierisindedir. Puta tapanlar Hristiyan olmaya zorlanmamaldr. Bir

insan en yksek iyinin mutluluunu ve gnencini yaamak iin zorlanamaz. Bu nedenlebirok putperest zmre zerinde hkmran olan Hristiyan yneticiler, onlarn Tanr'ya kulluketme biimlerini hogryle karlamaldr.15Sz konusu Orta a yaklamna ilikin birtakm hususlar, yakn zamanlara dein varlnsrdrdyse de bunlarn on altnc yzylda yeni amalara matuf olarak benimsendiine tankoluyoruz. Bu dnem Reform a'dr, ayn zamanda Osmanllarn Orta Avrupa'da ilerlediive Bat Akdeniz'in kontrol iin Trklerle spanyollarn mcadele ettii yzyldr. Bu ikisre ya da ilerleme pek ok biimde birbiriyle balantlyd. Benim konumla dorudanalakal olmayan siyasi balantlar sz konusuydu; Kutsal Roma-Germen m-paratorluu'ndanProtestanlar, spanya'dan Yahudiler kendilerine Osmanl topraklarnda snaklar buldular;Hollandal tccarlar Berberi korsanlar spanyol ve Portekiz denizciliine karn

kullanyorlard. Dini dnce alannda balant daha da karmaktr. slam artk teolojik birproblem deildir. Zira slam'n artk Hristiyan vahyinin doasna ve kiliseye dair byktartma ya da uzlamazlkla ilgili bir boyutu kalmamtr. Bununla beraber, slam hala BatAvrupa'nn bilincinde varln srdrd ve kendisinden kor-15St. Thomas Aquinas, Summa Theologica, 2. blm ii, Question 10, 'Of Unbelief, in general'.26slam'a Ynelik Batl Yaklamlarkulduundan ve de genellikle hala yanl anlaldndan bu tartmalarda polemik amalkullanlabilmektedir. Hristiyan yazarlar slam'la ilgili alrlarken artk ncelikli olarak onunhatalarn ortaya koymak iin deil, birbirlerinin yanllarn aa karmak iin aba sarf

etmektedirler. Luther'in yazlarnda slam'a ve Osmanl tehlikesinin yaylmasna ilikin pekok atf sz konusudur. slam, Orta a'da Deccal'n hizmetindeki bir iddet hareketi olarakgrlyordu. slam'n akla kapal olduu dnlyor ve bu nedenle dntrlemeyeceivarsaylyordu. O dnemdeki anlaya gre, slam'a ancak klla kar konabilirdi ki bununimkanndan sz etmek de her zaman mmkn deildi. Fakat zamanla yaanan deiikliklersonucunda slam'n gerek Deccal olmad, gerek Deccal'n baka bir yerde olduudnlmeye baland. Artk Papa ve Trkler "sa'nn ve Kutsal Kilisenin iki temel dman"olarak alglanmaya baland. Trkler Deccal'n bedeni ise, Papa onun bayd.16Bu dnemden itibaren bu, yaygn bir tema olarak karmza kar. slam, iliklere kadar ilemiolan ve kuaktan kuaa tevars edilen bir dmanln gzleriyle grlr. slam kendi banaele alnmaz, ayn zamanda yaklamakta olan dmann sembol olarak da alglanr. On altnc

yzyln sonlarna doru Avrupa'ya srgn edilen bir ngiliz Katolik olan William Rainolds,


12/153

Kalvin doktrinlerinin slam akideleriyle karlatrld ve bu karlatrma esnasnda slam'agrece daha iyi bir yer verildii, Calvino-Turcismus isimli bir kitap yazd:Her ikisi de Hristiyan inancn yok etmenin peindedir; her ikisi de Mesih'in tanrsallninkar etmektedir, Kalvin'in szde ncil'i, slam'n Kuran'ndan daha kt ve berbat olmas birtarafa, pek ok bakmdan ondan daha ok tiksinti

uyandrc, daha gnahkar ve eytanidir.1716 M. Luther i., A. Malvezzi,L'islamismo e la cultura europea, (Floransa, 1956), s. 235.17 W. Rainolds, Calvino-Turcismus, (Antwerp, 1597) nsz: Malvezzi'denalnt, s. 247.27Avrupa ve Orta DouDoal olarak, bu dncelere, ayn zamanda bir ngiliz ve Anglikan olan Matthew Sutcliffadndaki bir Protestan,De Turcopapismo isimli bir kitap yazarak kar koydu.18 Yaklak biryzyl sonra ngiltere'deki ilk Orta Dou uzmanlarndan biri olan Humphrey Prideaux, aynsilah bir baka dmana kar kulland. Prideaux'un kitabnn bal olduka dikkat ekicidir:

slam Peygamberinin Hayatnda Tam Olarak Aa km Olan Sahtekarln Gerek Doa-s. Hristiyanl Bu Sulamadan Korumaya Ynelik lave Edilmi Bir DeerlendirmeyleBirlikte. Kitabn alt bal da yine dikkat ekmektedir: amzn Deistlerinin Dncesinethaf Olunur. Prideaux'un eseri Mslmanlar dorudan karsna almaz. Gerekte yapmayaalt ey, iki dinin kkeni ve kurucusunun karakteri arasndaki kartla iaret ederekHristiyanl, "doal dinin ve akln ortak ilkelerinden" baka bir ey benimsememekarzusundaki deistlerin saldrlarna kar korumaktr. Belli bir aamann zerineykseltemeyeceimiz bu ilkeler yardmyla Hristiyanlk, o denli yceltilir ki kkenini baka

bir yerde aramak zorunda. kalrz.19Bir nesil sonra, Voltaire benzer balkl bir oyun yazd:Fanatizm ya da Muhammed

Peygamber. Peygamber burada, insan olunun duygu ve inanlarn kendi "kt emellerine"

hizmet etmek iin kullanan teokratik tirann timsali olarak grnr.

20

Fakat bir yzyl sonradman deiir. Bir grup Hristiyan, slam' Mslmanlara saldrmak iin kullansa da, slamartk daha ok insan ilerlemesinin nn tkayan, akld ve geleneksel glere saldrmakamacyla ilerleme taraftarlarnca kullanlr. Szgelimi 1883'te Ernest Renan, slam ve bilimzerine mehur bir konferans vermi ve burada bu ikisinin birbirleriyle badamadn ilerisrmtr.Bkz.: N. Daniel, idam, Europe and Empire, (Edinburgh, 1966), s. 9. 19 Bkz.: P. M. Holt,'The treatment of Arab History by Prideaux, Ockley and Sale' B. Lewis ve P. M. Holt (der.),

Historans of the Middle East, (Londra, 1962), s. 290f.20J. A. Voltaire, Oeuvres completes, 4. cilt, (Paris, 1877).28slam'a Ynelik Batl YaklamlarDou'da veya Afrika'da bulunmu olan herhangi bir kimse, Mslmanlarn dar grlruhuyla, bilime gzn kulan mutlak bir biimde kapatmasn salayarak herhangi bir eyrenme ya da yeni bir fikre kendisini ama imkanndan yoksun brakan, kafasn kuatan vegzlerini kapatan bu tr bir demir halkayla karlaacak ve irkilecektir.2Renan slam' ak bir dille eletiriyordu ve slam'n dier dinlerden daha fazla insanlar budemir halkann iinde hapsettiine inanyordu. Bununla beraber, yazdklarnda eitli"Semitik" inanlarn reddine ve "eletirel ruhtan bamsz bir biimde gelimi olan dinigeleneklere inanmann imkanszlna" dair ak bir ima sz konusuydu.22slam'n ilerleme nnde bir engel tekil ettii, modern dnyada yaamak isteyen bireyler yada halklar iin zorunlu olan kimi erdemlerin yeermesini engelleyen bir inan olduudncesi zaman zaman hala ileri srlmektedir. Ancak buradaki gerekeler Renan'nkilerdenfarkldr. Renan'a gre slam (veya btn vahyi dinler) bilime karyd imdilerde ise slam'n


13/153

(veya geleneksel dzene meruiyet salayan her trl inancn) toplumsal ve ekonomikgelimeye kar olduu dncesi karmza kmaktadr. Ad geen dnce bu modernekline, byk lde modern bir deneyimle, yani smrgeci tecrbe araclyla kavutu.Bakalarnn inisiyatifinde olmak ve gsz kalmak derin ve bilinli bir deneyimdir.Bakalarnn zerinde otoriteye sahip olmak, varlnn bilincinde olunmasa da, insanlar

derin bir biimde etkileyebilir. ngiliz olsun Fransz olsun, Mslman halklarn zerindekendilerini hakim konumda bulanlar, zikrettiim u eski tavrlar bir biimde srdren biryaklam kolaylkla benimseyip devam ettirebilirler. Bu yaklamda, bir kimsenininisiyatifinde bulunan kimselere kar, onlar bamllk biimini kabul etmekte gnllolduklar srece, bir tr aidiyet hissini; artlar itibariyle doal olan bir stnlk hissini nk gce sahip olma entelektel olsun ahlaki olsun,2122E. Renan,L'islamisne et la science, (Paris, 1883), s. 2-3. E. Renan,L'averir de la science,(Paris, 1890), s. 50.29Avrupa ve Orta Dou

belli niteliklere hem bal, hem de onlar glendirici niteliktedir ve gten yoksun olmabunlar zayflatabilir ve bunlarn her ikisinin de altnda yatan temel bir endieyi, bir yanlkonumda olma hissini, ne olduu belirsiz dncelere sahip yabanc kitlelere ynelik birtedirginlii ayrt edebiliriz. Klasik bir rnek vermek gerekirse, Lord Cromer'in Modern Egyptadl eserini zikredebiliriz. Yazara gre, ngiliz ynetimi samimi bir yardmseverlikleMsrllarn hayrna kullanlmaktadr. Yazarn iddias, slam'a kar en cretkar haliyle ilerisrlmekteydi. Lord Cromer'e gre slam, bir din olarak "soylu bir monoteizm" olmakla

birlikte, toplumsal bir sistem olarak "tamamen baarszla uramt". slam kadnlar aabir konumda tutmaktayd; "din ve hukuku ayrmaz ve deimez bir btnde dondurmutu,yle ki bu durum toplumsal sistemin btn esnekliini kaybetmesiyle sonulanmt." slamklelie cevaz vermekteydi; dier i-nanlara ynelik hogrszle genel bir eilimi vard

ve mantki dncenin gcnn gelimesini tevik etmiyordu. Dolaysyla Mslmanlardankendi kendilerini ynetebil-meleri ya da toplumlarn slah edebilmelerini beklemek yanlt.Bununla beraber slam, Avrupal reformcunun kendilerine yardm etmeye alt halklar iletesis edebildii hassas balar ne kadar kuvvetli olursa olsun, bunlar bir anda koparpatabilecek bir hissiyat aa karabilir. Cromer'in dncelerinde "slam'n bakaldracanaynelik" korku ve endie bir an iin bile gz ard edilmez.23aret edildii zere bu tarz yaklamlar daha nceki kartlarnn modern biimleri olarakdikkate alnabilir. Fakat on dokuzuncu yzylda, ileride hakknda daha fazla ey sylemeyiarzu ettiim yeni bir durum gn yzne kyordu. Bunu, Avrupal zihin ve imgelemin,varolan her eyi deerlendirmek zere devasa boyutta yaad genileme meydana getirdi.Bunun bir boyutuna, bir baka deyile zaman ve mekan itibariyle "teki"nin romantik kltne

ilikin olarakLord Cromer, Modern Egypt, 2. cilt, (Londra, 1908), s. 123f., 569f.30slam'a Ynelik Batl Yaklamlar

pek bir ey sylemeyeceim. Daha ziyade dikkatimi eken nokta, insann ya tahakkmsalayabilmesi iin ya da Tanr'nn eserlerini takdir edebilmesi iin bnyesinde barndrdevrensel entelektel merakn her eyi bilme itiyaknn gelime biimidir.nsan dnyas ile ilgili olduu srece bu zihni hareket iki dorultuda gelimitir. Ad geenhareket, ilk olarak kendi zel balam ierisinde sreler, olaylar ve insanlarn aratrlmasdorultusunda, ikinci olarak tm belirli durumlarn aklanabilecei ortamlardaki kategorilersisteminin inas dorultusunda gelimitir. Bir din, medeniyet ve toplumsal btn olarak

slam hakkndaki modern Avrupal aratrmalarda, ikinci durum ilkinden daha nce ortayakmtr. On dokuzuncu yzyl byk bir entelektel sentezler ayd. Tarih felsefecileri ya


14/153

da evrensel tarihiler eitli kltr veya medeniyetleri ayrmaya, her birinin zn tanmlama-ya ve birinden dierine doru yaanan gei srecini izlemeye alyorlard. Biyolojik

bilimlerin etkisi altnda kalan toplum felsefecileri rklar, kltrleri ve dinleri kendi aralarndasnflamaya ve onlar arasndaki akrabalk ve soy balarn belirlemeye alyorlard.Sosyologlar, toplumsal ilikilerin bir tipolojisini kartmaya ve belli toplumlar eitli "ideal

tiplere" uygunluklarna gre snflamaya abalyorlard.24

Bu tarz sistemlerin evrensel olmas ve o nedenle de slam' belli oranda aklamasgerekiyordu. Birka istisna dnda, slam Batl zihin yapsnda pek saygn bir yer igaletmemitir. Hegel ve onu takip eden evrensel tarihiler iin slam medeniyeti, kendi banazgnl ve yksek deeri olan bir medeniyet deildi, onun tarihi grevi Greko-Romenmedeniyetini modern Avrupa'ya iletmekten ibaretti. Renan gibi rk ve dil teorisyenleri iinslam, insanlk kltrne katks tek bir eyle, monoteizmin yaratlmasyla snrl olan Semitikruhun bir rnyd; "bu grev tamamlanr ta-24 Bkz.: A. Hourani, bu kitabn ikinci blm ('slam ve Tarih Felsefecileri').31Avrupa ve Orta Dou

marnlanmaz Semitik rk sratle kt ve yerini insanln kaderinin nnde uygun admilerlemek zere Aryen rka brakt."25slam' anlamaktaki bu glk, belki de bir lde Avrupa'nn slam'n doasna ve statsneilikin her zaman sahip olageldii belirsizlikten kaynaklanmtr. Fakat ayn zamanda buna

basit bir cahillik, eski tavrlarn tahakkmne meydan okuyabilecek bilgi yokluu da sebepolmutur. Bu durum, byle bir niyete sahip olmakla birlikte slam hakknda dier dinler iinyapt gibi zel bir sosyolojik inceleme yapamadan lm olan Weber gibi byk ve dikkatli

bir dnr iin bile geerlidir. Ayrntl aratrmalarn, kklemi dncelerin ana hatlarndeitirmeye balamas ancak yaadmz yzylda karmza kan bir durumdur.Wellhausen ve Goldziher, eletirel akademisyenliin modern yntemlerini kullanarak,kendilerini bir mr boyu slam' derinlemesine incelemeye adam olan akademisyenlerin ilk

kuana mensupturlar. stesinden gelinmesi gereken i o denli karmak, kaynaklar o kadarok ve bir o kadar da az bilinmekte ve alan o denli azdr ki, imdi bile byk orandacehaletin izlerine rastlamak mmkndr. Fakat bu dnemden itibaren yaplan almalardanzamanla "slam" tabirini kullan biimimizi etkileyebilecek iki genel dnce ortayakmtr. ncelikle "slam" kavram, kendi bana "Mslman lkeler" diye adlandrdmz

blgelerde olup biten her eyi aklamaya yetmemektedir. Bir btnlk olarak kltr fikri, hereyin bu kltrn z tarafndan belirlendii varsaym, on dokuzuncu yzyln yeni ufuklaraan fikirlerinden biri olmakla birlikte, artk salkl bir aklama biimi olmaktan uzaktr.Birka ak rnek alalm. Daha nceki neslin slam tarihileri, 'slam ehri' olarak adlandrlan

bir eyden bahsetmeyi alkanlk haline getirmilerdi. Bu ehrin toplumsal yaps hatta,fiziksel ekli bile sakinlerinin Mslman olmas olgusuyla belirlenmiti. Fakat son25E. Renan, Histoire generale et systeme compare des lagues semitigues,5. bsk.,(Paris, 1878), s. 409f.32slam'a Ynelik Batl Yaklamlar

birka yl ierisinde eitli akademisyenler bu gr tekrar ele aldlar ve Orta Dou'nun veKuzey Afrika'nn ehirlerinde zellikle "slami" olan eyin baz bakmlardan, Orta a ya dasanayi ncesi ehirlerde ska rastlanlan eylerden daha az nemli olduunu gsterdiler.26

Nitekim, slam'n ekonomik gelime nnde bir engel olduu fikri, yaknlarda, bir Franszakademisyeni olan Maxime Rodinson tarafndanslam ve Kapitalizm isimli almasnda elealnd ve slam akidesi veya hukukunda kapitalist gelimeyi ne engelleyen ne de tevik eden

bir eyin olmad bir kere daha gsterildi. Bu durumu aklayabilecek baka amillerbulunmaldr.27


15/153

kinci olarak, bir kltr ya da toplumdaki bir eyi aklamak iin "slam" kavramnkullandmz durumda bile, onu ustaca ve eitli aklama biimleriyle balant ierisindekullanmalyz. Bu, sosyal antropolog Clifford Geertz'e ait islam Observedisimli zgnl

byk ancak hacmi kk bir kitapta verilen bir derstir.28 Geertz, Her biri dnyann birucunda olan iki Mslman lkeye, Fas ve Endonezya'ya ilikin yazarken bu lkelerin her

ikisinden de "Mslman" olarak bahsetmenin herhangi bir anlam olup olmadn soruyordu.Vard sonu, "slam toplumu" gibi bir eyden bahsetmenin mmkn olmad, slamtarafndan ksmen biimlendirilen toplumlar varsa da bu toplumlarn, ayn zamanda fizikseldnyadaki konumlar, miras aldklar dil ve kltr ile, sahip olduklar ekonomik imkanlar vesiyasi tarihleri tarafndan biimlendirilmi olduklar ynndedir. Bu toplumlar slam'dan nceortaya km toplumlardr ve eer slam onlar biimlendirmise, onlar da slam' farkl tarz-larda da olsa biimlendirmilerdir.26 Bkz.: A. Hourani ve S. M. Stern (der.), The Islamic City, (Oxford, 1970).M. Rodinson, islam et capitalisme, (Paris, 1966), ng. ter.: islam and Capitalism, (Londra,1974).28

C. Geertz, islam Observed; Religious Development in Morocco and Indonesia, (New Haven,1968).33Avrupa ve Orta DouElbette bu, "slam" diye tanmlanan bir ey yoktur anlamna gelmez. Bundan maksat, sadeceslam kavramnn dikkatli bir biimde ve kendi gerek alannda kullanlmasnn gerekliliinigsterebilmektir. Yapmamz gereken btn ihtiyatl ayrmlar yaptmzda ve toplumsalvarlklar olarak Mslmanlarn geleneklerin ve halihazrda varln hissettiren ihtiyalarnana yakalanm dier insanlar gibi hareket ettiini fark ettiimizde dahi geriye bir eykalmaktadr. Bu, Mslmanlarn Tanr'nn kelam olduuna inandklar bir kitaptaifadelendirilen ve milyonlarca kadn ve erkein asrlardr yaadklar bir hukuk ve ibadet

sistemi eklinde dzenlenmi olan, Tanr'nn ne olduuna, dnyada nasl hareket ettiine dairilahi bir mesaj olan slam'dr. Avrupa ve Amerika'da meydana gelmi olan belki de en artcve sonuta en nemli deiiklik, bu inan ve ibadet sisteminin bir kere daha ciddiyealnmasdr. Dier dinlerin doasn ve kaderini anlamaya ynelik olarak beliren ilgileriaklamaya almak beni bir kere daha konunun dna karacaktr. Zaten son yirmi ylierisinde neredeyse btn Hristiyan zmreleri bu meseleyi kavramtr. Bununla beraber,slam dinine ynelik modern Hristiyan yaklamn ayrt etmek istiyorum. phesiz bunlarsadece kendileri itibariyle deil, ayn zamanda kendileri araclyla da dier pek oklarnaklayabileceimiz ideal tipler olarak hizmet edeceklerdir.Bunlardan ilki, Kant'a kadar geri gtrlebilecek olan ve bugnn Ortodokailerinden birihaline gelmi bulunan bir tavrdr. Bu yaklam tek gerek din ile kendisi araclyla

insanlarn onu anlatmaya altklar farkl inan sistemleri arasndaki ayrma iaret eder. Aklya da ahlaki vicdan yoluyla btn insanlarn dorudan ulaabilecei tek bir Tanr vardr, fakatonun vahyine karlk vermeye alrken insanlarn tutabilecei pek ok yol mevcuttur farkl fikirler, farkl semboller, eitli ritel trleri; ki bunlardan bazlar uzunca bir zamandan

beri pek ok insan tarafndan paylalr, bunlar devam eden bir gelenekte birikip toplanmtrve34slam'a Ynelik Batl Yaklamlar

byk dinler olarak tanmladmz ite bunlardr. Fakat sonuta hepsi tek bir hakikatianlatmaya ynelik, mkemmel olmayan giriimlerdir ve bundan u iki sonutan birisikarlabilir: Ya hepsi kabaca birbirine denktir ya da her biri dierinde daha az belirgin olan

deerleri iermektedir. lkinden hogrnn, ikincisindense diyalogun kanlmazl


16/153

renilmelidir. slam'n kendine zg deeri phesiz Tanr'nn aknlnn kaytsz artszkabuldr.Bu dnce biiminin gzel bir rnei Kanadal Protestan bir ilahiyat olan Wilfred CantwellSmith tarafndan sunulmutur. Kitaplarndan birinde, sonuta St. John tarafndan sorulansorunun aynsn yneltmektedir. Smith, "Kuran Tanr'nn sz mdr?" sorusuna "evet" ya

da "hayr" eklinde bir cevap vermeyi reddetmekte veya daha ziyade her iki cevab birliktevermektedir: Hayr, nk Kuran ak bir biimde belli bir zaman ve mekan dzlemindeki birinsann szdr. Evet, nk o insanlarn kendisi vastasyla Tanry bilip tanmayayneldikleri bir szdr. Byle bir ifadenin imalar aktr ve Wilfred Cantwell Smith onlar

betimlemektedir. Kutsal Kitap ve bedenlenmeye dair benzer bir soruya da ayn cevabverecektir.29 Fakat byle bir gre, ayn ncl gibi gzken eyden hareket etmekle beraber,tam tersi bir sonuca ulaan bir ikincisi karlk gelmektedir. Kalvinist gelenek iinde yetien

bir baka ilahiyat olan Hollandal Hendrik Kraemer de yine Tanr'nn insana vahyi ile buvahyin insandaki karl arasnda yapt bir ayrmla balayacaktr. Fakat onun iin Vahiy,sessizlik iinde Tanr'nn bireysel vicdana kar konumasnn sesini deil, ak ve biricik bireyi, bedenlenmeyi ifade eder. Ve bu, yegane hakiki cevabn Hristiyan inanc olduunu

beyan eder. Dier btn karlklar, btn dini sistemler sadece insan yapsndan, "insanyaps tinsel dnyalardan" ibarettirler. Bunlar Tanr'ya alternatif yollar olmad gibi, birkimsenin kendisi vastasyla, hissedilmez bir biimde ve ac ekmeksizin, ha-29W. Cantwell Smith, 'Is the Qur'an the Word of God', uestions of Religious Truth, (Londra,1967), s. 39f.35Avrupa ve Orta Douslam'a Ynelik Batl Yaklamlarkikate ulaabilecei "evangelik hazrlklar" da deildir. Sonu itibariyle bunlarn hepsignahkarca eylerdir: Hatta "Tanr ile asli birliini zafer kazanm bir ekilde kavrayan mistik

bile... bu yce yolda insanolunun temel ve asli gnahn, Tanr gibi olmak crmnilemektedir. Dier bir deyile: d tekrarlamaktadr."30 Fakat kukusuz bu dini sistemlertemel anlam ve neme sahip olmadklarndan, insan Tanr'ya yaklatracak hibir eyyapmasalar bile yine de bunlar, en azndan dzen, sanat ve bir tr toplumsal erdem reteninsan kltrnn baarlar olarak nesnel bir biimde incelemek mmkndr; Kraemer'inslam'a dair yazlarnda Mslmanlarn naif ve elimsiz insani baarlarna ilikin belli ldeduygusal ve sempatik bir anlay mevcuttur.Bu iki yol arasnda, kimi Hristiyan teologlarn imdilerde tercih ettii bir ncs yeralmaktadr. Bunlar Kalvinizminkinden olduka farkl olan doa ve doast arasndakiilikilere dair bir grle balamaktadrlar. Hristiyanlk haricindeki dier dinler gibi slam da,deyi yerindeyse Kiliseye giden yolda bir duraklama noktas olarak grlebilir. Dolaysyla

Kilise konusunda mehur bir Katolik ilahiyat olan Kardinal Journet tarafndan yaplan biralmada, Mslman toplumu tpk Yahudiler gibi bir grup ya da zmre olarak nazar itibaraalnr. Bu grup iinde belli lde bir ruhsal yaam mmkn olmakla beraber "gerek veontolojik arzu" Kilisenin n arayacaktr. slam ve Yahudilik "tesadfi ve mkemmelolmayan bir biimde de olsa milyonlarca ruh iin Kutsal Ruh tarafndan isel bir biimdedesteklenen k kayna olabilir."31Hristiyanlk tarihinde slam'a ilikin bir Hristiyan yaklamn tanmlama ynnde birgayretin izlerine ilk kez Vatikan Konslnn ifadelerinde rastlayabiliriz. Onlar slam'daHristiyanlarn kabul edebilecei u unsurlar in-H. Kraemer,Religion and the Christan Faith, (Londra, 1956), s. 144.C. Journet, L'Eglise du Verbe incarne, ng. trc: The Church of the Incarnate, (Londra, 1955),

s. 35f.36


17/153

sana konumu olan Tek bir Tanr'ya, hesap gnne, bir Peygamber olarak kabul edilen Hz.sa'ya iman eksiksiz tanmaktadrlar ve bunlar doal dzen ierisinde ibirliini mmknklmaya yeterlidir.32Kukusuz bir anlamda byle bir ifade, en azndan Mslmanlarn onu grd ekliyle, slam

problemiyle ilgili deildir. Bu, slam peygamberinin statsne ilikin hibir ey

sylememektedir: O bir peygamber miydi? Kuran hakikate bir tanklk mdr? vs. htiyatl pekok Hristiyan teolog daha ileri gitmekte gnlszdr fakat herkesin bu derece ihtiyatlolmasna gerek yoktur; bir adm daha atp, speklatif olabilmekle beraber iki dinin uzuntarihinde yeni olan fikirler serdetmeye gnll olan Hristiyan yazarlar mevcuttur. Bunlardan

biri Oxford'da Dou Dinleri Profesr olan R. C. Zaehner'dir. Profesr ZaehnerAt SundryTimes isimli kitabnda slam Peygamberinin peygamber kimliini tanmakta bir an bileduraksamaz: Yahudiliin haricinde nebevi gelenekler mevcuttur ve slam Peygamberi deonlardan birine ait olmaldr.Hibir kstas yoktur ki peygamberlik vasfn ondan esirgeyebilsin, aksini ileri srmek aynzamanda Yahudi peygamberlerinden de bu vasf saknmay gerektirecektir. Aslnda Kuran,

peygamberliin esasdr. Kuran'da hibir kitapta olmad kadar kendisini, tanmayan

insanlara aklayan ve mutlak bir biimde akn bir varln mevcudiyetine ilikin bir hissekaplrsnz.Dahas, ayet doru bir biimde anlalrsa Kuran'n mesaj Yeni Ahit'in mesajn tekzipetmekten ziyade onu teyit eder. Kitab- Mukaddes'e ynelik Mslman yaklamnn bir trtersine evrilmesiyle Zaehner, Kuran'n hangi pasajlarnn bir Hristiyan tefsirine ne kadardayanabileceini gstermeye alr.343233 34Concile oecumenique Vatican II: documents conciliaires, (Paris, 1965), s. 215.R. C. Zaehner,At Sundry Times, (Londra, 1958), s. 27. A.g.e., s. 195f.37

A\vrupa ve Orta DouCesaret bakmndan hi de daha geride olmayan, btn inanlarn nihai birleme noktasolarak Hristiyanlk tasavvuruna en az Zaehner kadar derin bir biimde bal olan bir bakadnr de byk Fransz oryantalist Louis Massignon'dur. Massignon baka herkesten belkidaha fazla, slam' modern Hristiyan dncesinin bilin seviyesine geri getiren, gerektendahiyane niteliklere sahip bir isimdir. Btn eserlerindeki dank referanslarnda ve"brahim'in duas"35 zerine ksa ve zor bir denemede kimi Mslman yazarlardakarlalan temay ele alp inceledi: Araplar Hz. smail'in torunlardr; slam manevi bir nesepsilsilesi ierisinde Hz. brahim'den gelmektedir. Ona gre slam, Hz. brahim'in Hz. smailiin yapt duann gecikmi bir cevabdr. Fakat o srgn edilmi kardee verilmi tesellidendaha fazla bir eydir, ayn zamanda kurtulu "ekonomisinde" olumlu bir role de sahiptir.Tanr, bizi kendimize dndrmek zere gelen tanklarn, yabanclarn, ziyaretilerin silsilesiaraclyla konumutur. Hz. Muhammed yalnzca, bu bilgiye sahip olmayanlara Tanr'nn

bilgisini vermek zere deil, ayn zamanda Yahudilere ve Hristiyanlara Tanr'nn aknlnhatrlatmak zere de gnderilmitir o, z itibariyle eriilmezdir ve eer her halkardaolacaksa, bize ancak bir yabanc olarak gelir. Fakat o ayn zamanda bir meydan okumadr:Mesih'in tanrsalln inkar ederek Hristiyanlar onu tasdik etmeye ve Mslmanlarninanlarnda eksik olan kendi inanlaryla tamamlayarak slam' kurtarmaya arr. Onlar

bunu, slam'n hem tasdik ettii ve hem de reddettii eylerin farknda olmakla, slamkarsnda Hristiyanlar gibi yaamaya alarak ve inancn kutsal yerlerinde, zellikle el-Halil ve Kuds gibi duann makbul olduu hac mekanlar ve ibadet yerlerinde ortaklaa dua

ederek yapabilirler. Knanan ve dlanan teki eklindeki bu slam tasavvurunu ve duada aynkutsal yerleri nemsemi olan 35


18/153

L. Massignon, 'Les trois prieres d'Abraham', Opera Minora, 3. cilt, ((Beyrut, 1963), s. 804f.Bkz.: J. D. J. Waardenlburg, U'slam dans le tmiroir de l"ccident, (The Hague, 1961).38slam'a Ynelik Batl Yaklamlarinan kavrayn nasl anlamlandracaz? Bu, kendi artlarnn dnda bir baka biimde

ifade edilemez ya da aklanamaz. Bu nokta, rahatszlk vericidir ve HristiyanlarlaMslmanlar arasndaki diyalogda gzden uzak tutulmamas gereken bir konudur. O halde bukonuyu size brakyorum.39SLAM VE TARH FELSEFECLER )H. A. R. Gibb'eDnyada slam'n tezahr sradan bir olay deildi. Bir dini hareketin geri kalm bir blgedenkarak bir nesil i-inde, bilinen dnyann belli bal g ve kltr merkezlerinin birkankuatmas ve bu ilerlemenin ksa mrl bir barbar saldrsndan fazla bir ey olduunu ispatetmesi, bunun yannda on yzyllk bir tarih iinde dnyann drtte birine, kltr vetoplumun btn seviye ve safahat itibariyle, damgasn vurmas tarihte pek sk gndeme gel-

memitir. Bir dinin teblii olarak balayan ey, hzla bir devletin kurulmasna yol am vedevlet zlp daldnda o arkasnda, edebi bir kltr, bir hukuk sistemi, bir toplumsalhayat rgtlenmesi ve devlette ierilen topraklarn ok tesindeki blgelerin doasnnekillenmesine katkda(*) Bu almaya byk katks dokunmu olan eserleri minnettarlk ve kran hisleriylezikretmeliyim: N. Daniel, islam and the West: the Making of an mage, (Edinburgh, 1960); J.W. Fck,Die arabischen Studien in Europa bis in den Anfang des 20. Jarhunderts (Leipzig,1955) ve B. Lewis ve P. M. Holt'unHistorians of the Middle East(Londra 1962) isimliderlemesi iinde 304-314'de 'islam as an Historical Problem in European Historiography since1800', A. Malvezzi,L'slamismo ela cultura europa (Floransa 1956) R. W. Southern, WesternVievs of islam in the. Middle Ages (Cambridge, Mass. 1962) [Trkesi: Orta a

Avrupasnda slam Algs, Yneli Yay., stanbul, 2000], J. D. J. Waardenburg,L'slam dansle miroir de l'occident(The Hauge, 1961) (bkz.: C. E. Bosworth'la J. Schacht'm The Legacy ofislam isimli derlemesi 2. Bask (Oxford 1974) s. 9. M. Rodinson'un 'slam'n Batl maj veislam Hakkndaki Batl almalar' isimli makalesi.Avrupa ve Orta Dou

bulunan ahlaki bir lk brakmtr. Belki de en tuhaf olan, bu devasa insan, dnce, hukukve kurumlarn hareketinin, son tahlilde, dneminin uygar dnyasnn en uzak kesindengelen ve kendininkinden ok uzak alara ve insanlara damgasn vuran tek bir insandankaynaklanm grnmesidir:... nk bu tip insanlar ve bu tip kltrleri tek bir insana, Mahomet'e Arapa'da Muhammaddenilen insana borluyuz. Bir Arap kabile ruhundan bir ulus, srekli kavga yapan kabile

takmn bir devlet, yazya sahip olup olmad bile belli olmayan bir leheyi, dnyamedeniyeti dili yapan odur. le yaplan artc gece basknlaryla, ilk askeri seferleriyleslam' Farslara, Trklere, Balkanlara, Hindistan'a, in'e, Malezya'ya ve Sudan'a kadargitmesini salayan bu devasa yaylma onun eseridir.slam, neredeyse doumundan itibaren, aratrdklar ey ister sebep sonu yasalar olsunisterse Tanr'nn niyetleri olsun, insanlk tarihinde bir anlam bulmaya alan Bat Avrupa'daki

bir kesim iin bir problem olagelmitir. Bu denemenin esas amac, modern zamanlarnbalangcnda, Avrupa dncesinin kendi uzmanlk alanna ynelik btn bilgiyi eldeetmesinden ve gemite olann sistematik bir aklamasn vermeye almasndan bu yana,dnr ve akademisyenlerin problemi nasl ele alp incelediini gstermektir. Fakat iindeyaadklar gelenek iin slam'n ne yeni bir problem, ne de Hindistan veya in'in kltr ve

inanlarna ynelirlerken sergiledikleri ayn yansz merakla ele alabildikleri tek meseleolmadn kavrayamazsak, onlarn dncelerindeki btn bir boyutu gzden karm ola-


19/153

caz. slam her zaman Avrupa tarihinin nde gelen gerei olagelmitir ve o, iinde yayldHristiyan dnyasna hem tesadfi hem de zaruri problemler dourmutur. slam, ilk nceaskeri bir meydan okuma nitelii kazanmtr. Halifeler dnemindeki genilemenin erkensafhasnda ve devamla1 L. Massignon, 'Situation d l'Islam', Opera minora, 1. cilt, (Beyrut, 1963), s. 12.

42slam ve Tarih Felsefecilerisekiz; yzyl sonra Anadolu ve Balkanlarn Trk yneticileri dneminde slam, Hristiyaninan ve kltr alanlarn bnyesine katm ve Bat Hristiyanlna hayati bir tehdit olu-turmutu. Bu ekilde tehdit edilen Hristiyan uluslar iin slam'n ne olduuna, gcnnkaynaklarna, siyasetinin hedefleri ve muhtemel ynne dair bir fikir oluturmak -nemliydi.Fakat onunla ilgili olarak bundan daha fazla bir ey sz konusuydu: askeri meydan okuma,Hristiyanlarn doru olarak kabul etmedikleri bir doktrinler sistemi iinde teekkl etmiti veyanl bir inanca istinat etmi olsa bile uzun zamandr Hristiyan olan blgelerinin fethinde

baarl olmutu. Bu nasl olabilirdi? Dnyada sonsuza dek yaayabilen hibir yeryzdevletinin olmadna, hakl olann malup olmasna karn hala hakl olabileceine ve

dnyevi zafer ve felaketin doru ve yanlla hibir zorunlu ilikiye sahip olmayacanainanarak, Augustinci tarih gr iinde yetien birisi iin slam'n zaferi, elbette onun doruolduuna delil oluturmazd. Fakat o yine de bir problem arz etmekteydi: slam'nHristiyanlk zerindeki zaferi, dnyann takdir edilmi dzeninde, eer varsa, ne gibi bir yereve role sahipti? O Hristiyanlarn gnahlar iin bir ceza myd? Yoksa kurtuluun esrarnntedrici alm iinde daha o-lumlu bir role mi sahipti? Bu soru kanlmaz bir biimde birdierini sahneye ard: phesiz slam yanl olmasna yanlt ancak kesin olarak hangianlamda gerekd, tam olarak hangi noktada yanlt? Hristiyanlar tarafndan btnylegerek ve doru olarak grlemezdi. O, armha gerilmeyi, bedenlenmeyi ve kefareti(kurtuluu) inkar ediyordu ve Eski Ahit'in peygamberlerinin iaret ettii hadiselerden yolakarak, Mesih'in doumu ve lmnden sonra nebevi bir gelenein varolduunu iddia

ediyordu. Dier taraftan onun katksz bir putperestlik olarak deerlendirilmesi de sz konusuolamazd: tek bir Tanr'ya inanyor, peygamber araclyla Tanr'nn vahyine, ahlakimkellefiyete ve hesap gnne iman ediyordu.43Avrupa ve Orta DouDaha yakn zamanlarda, Hristiyanlar slam hakknda daha fazla bilgilendike bu problemyeni bir boyut kazand: Kuran'n ahlaki kavraylarnn kimisinin zgnl, Tanr'nnaknl ve hkmranl, dnyann sonunun yaknl, hesap gnnn korku ve acs, "Allahdostlar"nn safl, insanlk tarihinde slam'n brakt izin derinlii ve btn bunlarnardnda peygamberinin sesindeki buyurganlk tonu gibi durumlar aklamaya ihtiya duyanmeselelerdir. Bunlarn en azndan sradan insani gerekelerle aklanp ak-lanamayacann

sorulmas gerekmektedir. Byle bir soruya eitli cevaplar vermek mmkndr. slam, ya birHristiyan sapknl; ya insanlar gerek vahye imandan saptrmak iin eytann bir hilesi; yaaresiz insan aklnn vahyin gereklerini kavramaya ynelik bir giriimi; ya Hristiyani ha-kikatin paganlarca kabulne ynelik evangelik bir hazrlk; ya Kilise ve srailoullarnnkiyle

birlikte kurtulua giden bamsz bir yol, ya da ayn tanrsal kaynaktan fkran -nc birdin olarak grlebilir. Ortodoks bir Hristiyan iin bunlar nerilerden baka bir ey deildir.Kilisenin, slam peygamberinin peygamberlik iddialarna ynelik hibir zaman tek bir otantikve deyi yerindeyse "resmi" yaklam olmamtr ve belki de olamayacaktr Hristiyanlarve Mslmanlar arasndaki ilikiyi belirleyen gerilim ve tedirginliin pek ok sebeplerinden

birisi udur: Mslmanlar Hristiyanl slam ile nihayete eren srecin zorunlu aamasolarak dikkate alrlarken ve sadece Mslman olmakla Hristiyanla ynelik belli bir tavrtaknrlarken, Hristiyanlar iin bu byle deildir. slam Hristiyanlktan sonra gelmitir veonun gelecei onda ima edilmemi ya da nceden sylenmemitir. Bu itibarla bir Hristiyan,


20/153

slam'a zg bir tavr taknma zorunluluu hissetmez. Herhangi bir Hristiyan, ikinci VatikanKonseyinin imdilerde yapt gibi, slam retisinde hakikatin unsurlarn tanrken ve, ahlakive toplumsal dzende karlkl ibirlii ve anlay ihtimalini kabul ederken isterse u soruyusormaktan hala imtina edebilir: Hristiyanln yaygn bir biimde zaten kabul edildii44

slam ve Tarih Felsefecileribir dnyaya slam niin ve nasl geldi? Ve eer bu soruyu soracak olursa bunu birden fazla vedeiik bir biimde cevaplandrabilir. aret ettiklerimizden yalnzca sonuncusu Kiliseninretisiyle telif edilmesi bakmndan glk arz eder.slam, bir meydan okuma olarak Hristiyan dnyasnda ilk kez ortaya ktnda BatlHristiyanlarn ona ynelik tavr korku ve dehetle kark bir vaziyet arz ediyordu. Bu tavr,varln Orta a'n balarndan Hal Seferleri'nin sonuna dek srdrd. Fevkalade parlak

bir almada2 Profesr Southern bu yaklamn kklerinin cehalette bulunduunu gsterdi.Bunun kartn ifade etmek gerekirse, cehalet ve nyargnn sebebi korku ve dehetinkendisiydi, nk bu, lmcl bir tehlikeye maruz kal annda insanlarn dmanlarn insansuretinde dehetengiz varlklar olarak grmesi sonucunu douruyordu. slam ve Hristiyanlk

arasndaki temasn ilk drt yzyl ikincisi asndan bir "cehalet a"yd3

, Avrupallar slamhakknda neredeyse hibir ey bilmezlerken ve onu sadece Kitab- Mukaddes'in ndayorumlamaya alrlarken, slam peygamberi Deccal olarak grlmekte ve slam'n douudnyann sonunu haber veren bir olay olarak deerlendirilmekteydi. Askeri eitlik du-rumunda, Hal seferleri dneminde, slam'la daha dorudan temas bu cehaleti datmad.Hristiyanlarn tavrlar bir mddet iin korkulu ve tedirgin bir yaklamdan umut ve zafer

beklentisi ile kark bir yaklama doru evrilmekle beraber, bu durum onlarn bilgilerinihemen hi artrmad gibi anlay ve vukufiyetlerini de derinletirmedi. slam hakkndakiyeni grleri, zafer cokusu iinde ortaya km olmakla beraber hala kurgusal bir inadanibaretti.4phesiz, hi deilse birka Hristiyan'n slam'n doasn ve onun ilahi takdir iindeki

yerinin ortaya karttR. W. Southern, Western Vievs of islam in the Middle Ages, (Cambridge, Mass., 1962).A.g.e., s. 1.A.g.e., s. 29.

45Avrupa ve Orta Dou

problemi el yordamyla anlamaya alt bir dnem vard: On ikinci yzyln sonlarndaCluny manastr ve civarnda bir grup akademisyen, manastrn ba rahibi Peter(Vanerable)'dan esinlenerek Kuran' ve dier metinleri evirip incelediler ve Mslmanlarninanlarn ve ileri srdkleri iddialar kendilerinin anladklar biimde kavramaya altlar.

Bir yzyl sonra, dnyann batsna Moollardan gelen yeni bir meydan okuma eitlisonular dourdu. Kimi Avrupal yazarlar Moollar potansiyel Hristiyanlar ve Msl-manlara kar mttefikler olarak gryorlarsa da dierleri, Hristiyanlk ve Mslmanlnzafer kazanm putperestlie kar ortaklaa sahip olduklar eyin daha fazla farkndaydlar.Hatta kimi yazarlar, slam'n kendi asli kimliini terk edeceini umacak kadar ileri gittiler veMslmanlara ncil'i ikna edici bir biimde gtrme arzusu, Raymond Lull ve dierlerini,

bitmeyen dmanlk ihtimaliyle kar karya bulunan bir nceki ada faydasz hatta zararlgibi gzken bir almaya, slam ve Arap dili almasna zorlad. Fakat bu beklentinin mr

pek uzun srmedi. Hristiyan dmana kar olduu kadar kendi muhaliflerine de birreaksiyon olarak, slami ortodoksinin daha uzun mrl bir biimde yeniden canlan, HalSeferleri sonucunda kurulan devletleri sktrp sonra da yklmasna yol at; buna karlkFransisken ve Dominiken misyonerlerin ilk incelemesi, dorusunu sylemek gerekirse, tek birMslman'n bile dinden dnmesinin ne kadar g olduunu gsterdi. Nitekim on drt ve on


21/153

beinci yzyllardaki slam' renmeye ve anlamaya ynelik drt ortadan kalkt ve bir sredaha onun eyann tanrsal dzeni iindeki yerini belirleme konusunda yeni giriimlerde

bulunulmad.5Uzun bir sre iin her ne kadar yeni ilerlemeler kayde-dilmediyse de, "akl ve umut anda"6yaplanlar mehul

A.g.e., s. 67. A.g.e., s. 34.46slam ve Tarih Felsefecilerideildir. Cluny okulu tarafndan elde edilen bir miktar bilgi ve anlay muhafaza edildi ve

bunun daha sonraki dnrler zerinde bir etkisi oldu. Profesr Southern'in kitab, enkazanml bir biimde, Daniel'in Orta a Avrupas'ndaki slam almalarnn baar vesnrlarna ilikin yapt titiz almasyla birlikte okunabilir.7 Daniel'in gsterdii gibi,Cluny'de oluturulan bilginin boyutu Orta a mirasnn paras olarak yaamtr; eer ondan

pek az kii yararlanm olsayd, o kullanlmak zere hazrd ve onu dikkate alan dnce,cahilin faraziyelerine nispetle ok ok stn olacakt. Dolaysyla putperestlik sulamalarhala slam'a isnat edilirken, bilenlerin ellerinde bunlar savunulabilir, ciddi ve salam bir

biimde temellendirilmi sulamalardan ok sofistike hilelerdir. Eitimliler hi deilse bilirlerki, slam Tanr'nn birliine, peygamberlerin varlna, gkten gnderilmi bir kitabn vahyineve bu kitabn tanrsal tabiatna inanmaktadr. ayet slam' mahkum ediyorlarsa, bunukendilerinden nceki yazarlardan daha etkili, bildikleriyle daha tutarl gzken bahanelerleyapyorlard. Onlarn indinde slam, akli delilin varln reddediyor, g ve iddete asli bir rolveriyordu. (Bu, yani slam'n g ve iddete asli rol verdii safsatas sras geldiindeHristiyanlarn slam karsnda benimsedikleri tavr iin teorik meruiyet ve mazeret ilevinigrmtr: Genellikle kabul edildii zere misyoner aba, silahla desteklenmedikeumutsuzdu ve probleme yegane gerek zm, Mslmanlarn ldrlmesi ya da dinlerinindeitirilmesi suretiyle slam'n yok edilmesiydi.) slam'n peygamberini ya yalanc ya da

peygamberlikle hibir ilgisi bulunmayan bir kimse olarak dnyorlard. Ya yanl reten

uursuz bir peygamber ya da peygamberliin asli ve elzem niteliklerine sahip olmayansradan bir insand. St. Thomas Aquinas tarafndan tamamland zere bu nitelikler taneydi: Tutkulardan arnmlk, mucizeler gsterme ve peygamberin peygamberliidolaysyla syledii eyin

N. Daniel, islam and the West: the Making of an Image, (Edinburgh, 1960).47Avrupa ve Orta Doudeimez, mutlak doruluu. Fakat Orta a Avrupasnn gznde slam'n peygamberidoru olan hibir eyi nceden haber vermemi, hibir mucize gstermemiti, hayat da er-demli, faziletli bir model deildi. En kt haliyle dnldnde o, "hilekar bir meczup, yada bir byc"yd8, en iyi haliyle, g elde etmek iin peygamberi nitelikleri ileri sren bir

dolandrc, gce sahip olduunda bir mstebit, dini iddia ve argmanlar kendi ahlakidknln meru gstermek zere kullanan dk ve iki yzl bir kimse idi.Fakat bu, su katlmam derecedeki hasmane resim, iki bakmdan tadil edilmelidir. slam'niddialarn reddeden kimseler bile, byk blm itibariyle, ondan kendine zg, zel birteolojik staty esirgememilerdir. Kuran, peygamberin btn dnyay glgeleyen muhteemsureti, Halifelerin gc ve Mslman devletlerin sre giden kuvveti grmezden gelinemezdi.Bunlar, hi deilse, slam'n "tanrsal ekonomi" iinde zel bir yere sahip olduu varsaymnortaya atmlard. slam, Hristiyanlarn gnahlar iin bir ceza olabilirdi ve bu nedenle onuTanr'nn cezalandrc sevgisinin bir iareti saymak mmknd. Bunun yannda slam,

bnyesinde barndrd hatalara ramen Hristiyani hakikatin bir yansmas ve o nedenlekendi tarzndaki geree bir tanklk da olabilirdi. slam'a, Hristiyan dncesinin atsiinde, teolojik bir stat vermeye, ona bir varlk sebebi kazandrmaya ynelik ilk teebbs,Emeviler dneminde Suriye'de yaayan, Greke kadar Arapa'ya da hakim olan ve slam'n


22/153

anlamna ilikin derin bir biimde dnen ilk Hristiyan teolog olan St. John'a kadar gerigitmekteydi. Onun "ton itibariyle serinkanl ve iyi niyetli bir nitelie sahip olan"9 polemikyazlar, slam'n Hristiyan kaynana vurgu yapmtr ve Do-u'da olduu kadar Bat'da daonu takip eden daha sonraki dnrler slam'da "Hristiyanlk gereine sathi ve stn-A.g.e., s. 246. A.g.e., s. 5.

48slam ve Tarih Felsefecilerikr olmakla beraber geerli bir delil" bulmulardr.10 slam peygamberi kendi yanllarn

baz dorulara kartrmt. ayet Kuran Mesih'in tanrsalln reddetmise, hi deilsesa'nn peygamberliini kabul etmi ve onu "Tanr'nn sz" ve "Tanr'nn ruhu" eklindeadlandrmt. Teslisi reddetmise, btn vurguyu "Tanr'nn birlii" zerine teksif etmiti.Dolaysyla slam su katlmam bir imanszlk, kr bir putperestlik olarak kabul edilemezdi:Bir Hristiyan sapknl, sapk bir mezhep, yanl bir biimde kendine ait bir vahye sahipolduunu iddia eden ve haddizatnda Yahudilik ve Hristiyanln gerek vahyinden bir eyleryanstan "-nc bir din" olarak deerlendirilebilirdi.Dahas slam'n iddialarna en iddetli biimde kar km olanlar bile onun varlnn kimi

tesadfi yararlar salayabileceinin farkndayd. Hristiyanlar ondan bireyler renebilir yada onu kullanabilirlerdi: eer o gnahlar iin bir cezalandrma idiyse ayn zamanda sadakatin,cezann ve erdemli etkinliin uygulanmasna ynelik bir frsat sunarak erdemleri iin birvesile olabilirdi. Fakat bu dnce izgisi, tamamen farkl bir yne de ekilebilirdi: Hristiyanvahyine inananlar slam' bir ders vazetmek zere kullanabiliyorlar-sa gerekte vahye hibir

biimde inanmayanlar da ayn eyi yapabilirlerdi. Orta a'n inanszlk biimlerinden birisi,dnyay birbiri ardnca kandrm olan " sahtekar" byk dinin kurucusudncesidir.Erken Orta alarda geerli olan bu tarz bir dnce gzergah, dnce trafiine ondokuzuncu yzyla kadar ak kald. Fakat Reform dneminden hemen sonra aamal birvurgu deiiklii ba gsterdi. Osmanl mparatorlu-u'nun glenmesi ve Hristiyan

Avrupa'nn gvenliine kar yeni bir tehdidin ortaya kmas, ilk fetihlerle uyanm olanslam korkusunu bir kere daha su yzne kard. yle ki korku, imdi daha da bykt.

Nitekim, Avrupa'da siyasi bilin dzeyi daha yksekti ve iki inan arasndaki ayrmnA.g.e., s. 272.49Avrupa ve Orta Dousnrlar daha keskin bir biimde izilmiti. Snrdaki barbar bir dmann ani bir biimdeykselii, byyen gcnn daha fazla bilincinde olan bir toplum iin daha byk bir hayatitehdit arz ediyordu. Orta a Avrupas'nda slam'dan ayrlamaz gibi grnen bu g veiddet, insanlarn nne yeniden gelmiti.Fakat be yzyl ncesine nispetle yaanan korku daha az derindi. slam'n iddialar ve

retileri, Hristiyan inancna artk bir tehdit tekil etmiyordu ve imdi bu inan Grekfelsefesiyle uzlam ve yeni entelektel savunmalar oluturmutu; slam artk ne destekilerkazanmas muhtemel olan bir sapknlk, ne de kendisine kar ciddi savunmann zorunluolduu entelektel bir saldryd. Hristiyanlar Osmanl ordusundan korkabilirlerdi fakatsancan tadklar dine, aalayc bir tarzda olmasa bile, soukkanl bir biimde

bakabilirlerdi. Ayn zamanda Hristiyanlk Reformcu mcadelelerle ypratlmt ve buereve ierisinde slam sadece bir dman olarak deil ayn zamanda, bir kartlk ve siyasetsilah olarak da ortaya kmaktayd. Dolaysyla kimi Protestanlar slam'dan renecekleri bireylerin olduunu dnyorlar ya da sanki bunu byle yazmann faydal olduunainanyorlard. Szgelimi Luther, her ne kadar temel yaklam "korku ve dehetle" kark isede, (Papa ve Trkler "Hz. sa ile onun Kutsal Kilise'nin iki temel dman" idi)11Mslmanlarn ibadet ve kltrlerinin sadeliini Katoliklerinkiyle karlatrarak vg konusuyapmaktan kendini alamyordu.12 Ayn ekilde Kralie Elizabeth, sultana ilk elisiyle birlikte


23/153

gnderdii bir mektupta, Protestanln slami doasn vurgulad.13 Hi phesiz bu ekildeyazmaktaki esas neden siyasiydi. Trklerin ie yarar mttefikler olabilecei dnlyordu.Zira, Protestanlar gerektiinde ayn lde dier tarafta da mcadele edebilirlerdi.1213Malvezzi,L'islarnismo e la cultura europea, (Floransa, 1956), s. 235. A.g.e., s. 239. A.g.e., s.

261-262.50slam ve Tarih Felsefecilerisveli Protestan P. Vinet ise slam' bir tr Katoliklik olarak resmedebiliyordu. Ona greslam'n peygamberi kendisini, tpk Papann yapt gibi, bir Kilise bakan olarak gsteren

bir Hristiyan mrtediydi.14 Katolik tarafnda da, slam' bir tr Protestanlk eklindedeerlendirmek mmknd. Bundan hareketle William Rainolds, Calvino-Turcismus gibianlaml bir bal tayan mehur kitabnda, iki sahte doktrin arasndaki paralellikleri uekilde izer:Muhammedanizmin temel ilkeleri Kalvinizminkinden ok daha iyidir. Her ikisi de Hristiyaninancn yok etmenin peindedir; her ikisi de Mesih'in tanrsalln inkar etmektedir,

Kalvin'in szde ncil'i, slam'n Kuran'ndan daha kt ve berbat olmas bir tarafa, pek okbakmdan ondan daha ok tiksinti uyandrc, daha gnahkar ve eytanidir.15Fakat burada da din farkllklarna ramen, Trklerle kazanl bir ittifak iin mitvar olmakmmknd ve esasen Fransz Kral 1535'de bunu baarmt.slam'n, temelli bir biimde, siyasi terimlerle dnle-bilmesi, hem arz ettii siyasitehlikenin boyutunu, hem de Avrupa'daki bir tavr deiikliini gstermektedir. Siyasidnce teolojik belirleyicilerinden uzaklayordu, fakat teoloji de ayn zamanda slam'niddialarnn ilintili olduu problemlerden baka bir alana kayyordu. Byk mnakaa ya dahusumet konular Mesih'in doas ve teslis doktrininden ibaret iken slam'n syleyecek bireyleri olabilirdi. Fakat slam'n, zellikle ltuf, kurtulu, inan ve amellere dair retilenHristiyan sorunsallar noktasnda syleyecek hibir eyi yoktu. Reform dneminden sonra

slam'n doasna ve statsne ilikin teolojik problem geri planda kald. Sz konusu problemortaya kt zaman da salt kendisi iin, izah etmeye ynelik derin bir arzudan dolay deil

polemiki amalarla, Hristiyanlkla bir ztla iaret etmek zere ortaya kyordu. Pascal'agre slam peygamberi, sa Mesih'in14A.g.e., s. 241.W. Rainolds, Calvino-Turcismus, (Antvverp, 1597), nsz: Malvezzi'den alnt,a.g.e., s. 247.51Avrupa ve Orta Douzdddr. Mesih'in insanlar ldrlyorken o ldryordu. O ballarn okumaktan men

ediyor, oysa Mesih'in havarileri onlarn okumalarn buyuruyordu, O insani bakmdan zaferkazanmt, oysa Mesih mahv perian olmutu; ve gerekte o baarl olduundan dolayMesih iin fani olmak elzemdi.16 Yapt hibir ey insani bir aklamadan fazlasna gereksi-nim duymuyordu; "Onun yaptn herkes yapabilirdi, nk onun hibir mucizesi yoktu,hibir eyi nceden haber vermiyordu".17 O, "O otoritesi olmayan, sradan ve gln biriy-di".18 On yedinci yzyln sonlarna doru bir kere daha peygamberin mehur hayatnyazarken Prideaux, kitabna "slam peygamberinin hayatnda eksiksiz bir biimde aakm olan hilekarn doas" eklinde bir isim vermektedir.19 Pascal gibi onun da amac"slam ile Hristiyanlk arasndaki ztla iaret etmek"tir, birinin btnyle insani, dierinintanrsal bir kaynaa sahip olduunu gstermek ve insanln tanrsal olandan ne kadar uzakdtn gstererek Hristiyanl zamannn moda olan Deizmine kar savunmak-tr.20

Fakat slam btnyle insani olarak nazar itibara alnm olsayd en azndan, zde insanieylerle ilgilenen yeni sekler kltrn ilgisini ekebilirdi. Sekler kltr mevcut eylerin


24/153

ounu incelemi ve onlar belli ilkelere istinaden dzenlemeye alm, dolaysyla dauzmanlk alan iin neredeyse btn bilgiyi temin etmiti. slam ve Araplara zg eylerhakkndaki daha eski incelemelerde, bilme arzusu semitik gramer ya da antikiteyi inceleyerekKitab- Mu-1 L. Brunschvicg (der.), B. Pascal, Oeuvres, 14. cilt, (Paris, 1921), s. 37-38.17

A.g.e., s. 38.18 A.g.e., s. 34, 36.19 (Londra, 1697); cf. P. M. Holt, 'The treatment of Arab history by Prideaux, Ockley andSale' B. Lewis ve p. M. Holt (der.),Historians of the Middle East, (Londra, 1962), s. 290f.;yeni basks iin bkz.: P. M. Holt, Studies in the History oftheNearEast, (Londra, 1973), s.50f.20Holt, a.g.e., s. 292.52slam ve Tarih Felsefecilerikaddes metinleri hakknda daha iyi bir bilgiye sahip olmak veya Mslmanlar dinindendndrmek gibi eitli saiklerle karmtr. Bu kayglarn birou tanmaya devam edildi.Dier Dou dinleri ve kltrleri yeni bir hogrnn eliinde ele alnrken, slam'a dair eskikorku ve endieler hala slam'la ilgili almalar glgeliyordu. Fakat burada da sekler zihninmerak kendisini gstermi ve yeni bir tr oryantalizm belirmeye balamt. Kuran'n yeni vedaha doru tercmeleri yaplmtr. Kuran 1698'de Maracci tarafndan Latince'ye, 1734tarihinde ise Sale tarafndan ngilizce'ye evrilmitir. Elyazmalar toplanm, dikkatli bir

biimde incelenmi ve salt konunun ilginlii dolaysyla slam tarihine ilikin zenlialmalar yaplmtr. Pococke'un Specimen Historiae Arabun, Ockley'mHistory ofSaracens isimli eserleri bu almalara rnektir.Yeni a'n sekler dnrleri de, slam'da dikkate ayan yeni bir eyler bulabiliyorlard veen azndan birka dikkatlerini oryantalistlerin almalarna ynelmiti. Onlara gre slam

peygamberi, artk bir Deccal deildi, tarihte belli bir yeri ve rol bulunan bir insand. slam,artk eytani bir ey olarak deil, sebepleri ve doas akli bir biimde tartlabilecek tarihselbir olgu olarak alglanyordu. Halifeliin oluumu ve srdrlmesi, devletlerin ve toplumlarnnasl teekkl ettiini ve bir arada tutulduunu anlamaya hevesli olanlara dersler sunabilirdi.Ksacas slam, pek ok on sekizinci yzyl dnrlerinin eserlerinde kk bir tema olarakortaya kmakta, fakat kendisine ilikin grlerde bir uzlamaya rastlanmamaktadr.Voltaire'e gre slam peygamberi "marur ve cretkar bir arlatan"d ve Kuran her ne kadarkendi dnemi ve mekan iin iyi kanunlar getirmi olsa da "tutarsz ve gln bir isnat" idi.21Voltaire mehur oyunu,Le Fanatisme ou Mohamet le Prophete'de slam Peygamberini,dnyay sarsan bir sahtekar olarak, "ayana kapanm ereni dei-21J. M. A. Voltaire,Esasi sur les Moeurs, 7. Blm.53Avrupa ve Orta Doutirmek amacnda"22 ve kendi hedeflerinin ve fiillerinin farknda olan birisi olarak gsterir:Tanr ben ki seni beerlerin felaketlerine kullandm, Senki benim korkun gayelerimin taplasaracsn, Sana kar geldim ama senden hala korkuyorum,Evren bana taparken ben kendimi mahkum edilmi hissediyorum.Bana verilen zelliklere bouna kar kyorum. lmlleri kandrdm, kendimikandramam.23Diderot'nunEncyclopediesinde de, slam'n zaferi bilinli bir sahtekara atfedilir:Yurttalarn karakterlerini onlarn cehaletini, saflklarn rendikten ve cokuya hep hazrolduklarn grdkten sonra kendini peygamber ilan edebileceini anlam, vahiy alyor gibiyapm, konumutu...24


25/153

Fakat, slam'n yaylmasn, daha derin ve bir aklamaya ihtiya duyan fevkalade bir baarolarak dnen farkl bir akm da vard. Leibnitz'e gre slam, doal bir teoloji biimi olmasdolaysyla yaylm, Peygamberin takipileri onu Hristiyanln gtrlmemi olduu Asyave Afrika'nn uzak rklarnn arasna dahi tayabilmi ve buralarda Tan-r'nn birliinin veruhlarn lmszlnn hakiki doktrinine kar olan bo inanlar yok etmitir.25 Rousseau,

erken slam'da teolojik ve politik sistemler arasndaki yakn birlii vmtr. Rousseau, bunoktaya, Araplar Barbarlara boyun edikten sonra deinmise de, Hristiyanlktaki iki gara-22 232425J. M. A. Voltaire, Oeuvres Completes, 4. cilt, (Paris, 1877), s. 115. A.g.e., s. 162.D. Diderot ve J. le R. d'Alembert,Encyclopedie, 9. cilt, (Neuchetel, 1765), s. 864.G. W. von Leibnitz,Essai de Theodicee, C. J. Gerhardt (der.),Philosophischen Schriften, 6.cilt, (Berlin, 1885), s. 27; ng. trc: E. M. Huggerd, (Londra, 1952), s. 51.54slam ve Tarih Felsefecilerisndaki keskin ayrm konu edinmemitir.26 Condorcet daha da ltufkardr. slam

peygamberinin karakteri, dinmeyen bir cokuyu, dirayet ve feraseti, bir air ve savannniteliklerini bir araya getirmitir. Ona gre slam peygamberinin hedefi ncelikli olarak siyasiidi, Arap kabilelerini tek bir at altnda toplamak, yekvcud klmakt; ve saf bir dininyaratm bu amaca matuf olarak atlan ilk admd. Kurduu devlette, her ne kadar diniistibdadn ykselmesiyle daha sonra ortadan kalkacaksa da, bir mddet dnce zgrlvard ve Grek bilimleri yeniden canlanmt.27Benzer ekilde Comte de Boulainvilliers, slam Peygam-beri'nin hayatna dair mehurkitabnda, doal din olan slam', Hristiyanln iddialaryla karlatrmakta ve slam'nkurucusunun tabii erdem ve yeteneklerine tam olarak inandn ifade etmektedir.Boulainvilliers, slam Peygam-beri'nin peygamberlik yetenei ya da vahyinin gerek bir vahiy

olup olmad noktasnda ikna edici bir delilin olmadn ileri srer. Ona gre Hz.Muhammed'in ncelikli hedefi siyasidir ve siyasi tasarlarn gerekletirmek iin bu dnemdei karklklar yaayan Hristiyanl kullanmak yerine, yeni bir din ihdas etme yolunu tercihetmitir. hdas ettii din kendi zihninin rn olmakla beraber, grlmedik yeteneklere sahipolduundan skender veya Caesar'inkine eit olan sanat, mahareti, kararll, cesareti vehayal gcnn canll sonuta ihdas ettii din de o denli mkemmel olmutur:Onun bilmek ve tanmak istediinin tesinde, bizi aydnlatan Hristiyan vahyinin yardmolmadan, Onunki kadar2627J. J. Rousseau, 'Du Contrat Social' B. Gagnebin ve M. Raymond (der.), Oeuvres Completes,(Paris, 1964), 4. Kitap, 8. Blm, s. 462-463.

Marquis de Condeorcet, 'Esquisse d'un Tableau historique des Progres de l'Esprit humain' A.Condorcet O'Connor ve M. F. Arago (eds.), Oeuvres, 6. cilt, (Paris, 1847), s. 1202; ng. trc: J.Barraclough, (Londra, 1953), s. 86-87.55Avrupa ve Orta Douakla yakn, gerein na uygun azizler iin bir teselli ve gnahkarlar iin korkun birreti ortaya kmazd.28Hz. Muhammed, dininin yasa ve ritellerini geni lde Araplarn ortak adet ve rflerindenkartmtr. Her ne kadar Araplar hain ve gaddar olsalar ve dier insanlarn sevdiieylerden tiksinti duysalar da ayn zamanda, "manevi ynleri gl, cmert, yarargzetmeyen, cesur ve ihtiyatl" idiler.29 Boulainvilliers'm slam'a ynelik hissiyat bu ifade-

lerin ima ettiinden bile daha ltufkar olabilirdi. Hristiyan vahyine inanma konusundakiihtiyatllna ramen Boulainvillers'm dine ynelik tavr felsefi deistlerinkine benzer


26/153

grnr. Ahlaki alanda olduu kadar doktriner alanda da neyin doru neyin yanl olduunuayrt etmeye yegane muktedir olan insan akldr; dinin gerek ilevi, kalbi tatmin etmek veinsani tecesssn azgnlklarna engel olmaktr. Bu adan grldnde slam, yaln, akseik ve akli doas nedeniyle hayranlk uyandracak pek ok eye sahiptir.30Bu dnrler slam' insani, zellikle siyasi bir fenomen olarak deerlendirmektedirler.

Nitekim an en byk imparatorluk kurucusu olan Napoleon'un bir selefine slamPeygamberine ilikin takdir hislerini sunmasnda alacak bir ey yoktur. Napoleon slamtoplumunu ilk kez Msr'da grmt, Kuran' ve peygamberin hayatn inceledi, hatta slam'aimann ikrar etti; mrnn sonuna kadar Msr seferini ve onunla ilgili her eyi dlemektenhaz duydu. St. Helena srgnnde, Voltaire'in anlatm biimi ile sert bir tartmaya giriti.Voltaire'in slam peygamberinin karakterini kt amala kullandn ve dnyann ehresinideitiren muhteem bir insana aalk bir sulu gibi davrandn ilan etti. Biyografilerdeefsanevi olan pek ok olmakla bera-2830Comte de Boulainvilliers,La Vie de Mahomed, (Londra, 1730), s. 247. (Buradaki heceleme

birinci baskdaki gibidir.)

A.g.e., s. 3.Cf. R. Simon,Henry de Boulainviller, (Paris, tarihsiz [1941]).56slam ve Tarih Felsefecileri

ber, ortada bu denli ksa bir zamanda dnyann fethi gibi apak bir gerek vard. Buaklanmalyd ve bunu fanatizmle ya da tesadfi artlarla aklamak ok zordu. Btn

bunlarn arkasnda, bir ey, bir "bamzdan gemeyen, grp itimediimiz bir ey"olmaldr.31Bu ekilde bir sunum tarz ierisinde slam bilmecesinin sekler terimlerle yeniden ifadeediliini bulmak mmkndr. Fakat salt bilme ve anlama arzusunun yn verdii bu gibiifadelere ou zaman seyrek rastlanyordu. Hatta slam'a ilikin mevcut bilgiden daha fazla

faydalanma durumunda olanlarda bile, farkl bir biimde de olsa, polemiki bir sesi iitmekok kere mmkndr. Artk, Katolik kilisesinin ya da vahyedilmi dinin iddialarnda slam'nkendisi deil, slam araclyla yaklam olan dman hedeflenmektedir. Nitekim Gibboniin slam, akln mutaasspln tahakkm altna alnabileceine ilikin bir dersin konusuydu.slam'n merkezinde akli bir inan sistemi yer alr: slam Peygamberinin Tanrs, filozoflarnTanrsyd:

biimsiz ve mekansz, benzersiz ve ilineksiz, bizim en gizli dncelerimizin kendisinemalum olduu, kendi doasnn zorunluluuyla mevcut olan, kendinden btn ahlaki ve en-telektel mkemmeliyeti kartan, snrsz, ezeli ve ebedi birvarlk.32Bu fikir akl tarafndan kavrand ve bir "felsefi Ateist" kendini ona kaptrabilirdi. Fakat inikolayd ve filozof kendi kendini aldatan bir peygamber oldu:Ayn objeye aralksz, dzenli olarak eilen bir zihnin enerjisi genel bir nesneyi zel birarya dntrecektir; anlayn ya da imgelemin scak arlar gn ilham olarak his-sedilecek; dnce ameliyesi vecd ve sanr ile nihayete erecek, grnmez nasihat bir Tanrmeleinin suret ve niteli-1 M. Dunan (der.), Comte de las Casas, Le Memorial de Sainte-Helene (Paris, 1951), cilt 1, s.528-529; cf. C. Cherfils,Bonaparte et Vidam, (Paris, 1914).32 J. B. Bury (der.), E. Gibbon, The History of the Decline and Fail of the Roman Empire,cilt 5, (Londra, 1911), s. 361.57

Avrupa ve Orta Dou


27/153

iyle tanmlanacaktr. Cokudan sahtekarla geen adm tehlikeli ve kaygandr... yle kiyanlsama ve ihtiyari aldatma arasndaki karmakark ve ortalk alanda bilin uyukla-yabilir.33Daha da kts, filozof bir vaiz olur olmaz, vaiz bir hkmdar ve ordu komutannadnmt ve karakteri sre ierisinde lekelenmiti. Bununla beraber o, aslnda fevkalade

yetenek ve maharetler sergilemitir. yle ki baarlarnn atfedilmesi gereken yer, mucizevibir unsurdan ziyade bunlardr. Dinin kalcl da, halifelerin ellerinde dnyevi erki olduukadar ruhani gc tutmaktaki ve bamsz bir ruhani otori

Documents

Albert Hourani Avrupa ve Ortadoğu